Nei Arf te Exloo beeldkwaliteitsplan - Gemeente Borger-Odoorn

Arf
Nei Arf te Exloo
beeldkwaliteitsplan
1
26-06-2012

COLOFON
DAAD Architecten B.V.
Postbus 5
9410 AA Beilen
Tel. 0593 582450
Fax 0593 582451
E-mail info@daad.nl
Website: http://www.daad.nl
contactpersoon:
Victor Ackerman

In opdracht van Woonservice te Westerbork
3
5
6
8
10
12
13
19
21
INHOUD
BEELDKWALITEITSPLAN
- welstandnota
BEELDKWALITEITSPLAN
- plantoelichting
GEBOUWEN
- vorm en materialisering
TERREININRICHTING
- gemeenschappelijk gebied
TERREININRICHTING
- bestrating
IMPRESSIES ARCHITECTUUR
BIJLAGEN:
WELSTANDSNOTA
- algemene criteria
GEBIEDSCRITERIA
BIJLAGE GEBIEDSINDELING

estaande begrenzing
BEELDKWALITEITSPLAN
WELSTANDSNOTA
Het project Nei Arf bestaat uit een stedenbouwkundig- en
landschappelijk ontwerp en het architectonisch ontwerp
van de nieuwbouw van 13 woningen en bijgebouwen, op het
terrein van de voormalige gemeentewerf te Exloo.
Het stedenbouwkundig en landschappelijk ontwerp zijn in
samenspraak met de gemeente Borger-Odoorn ontworpen
en vastgesteld. Op dit ontwerp en de architectuur zijn de
algemene criteria en de gebiedscriteria van de Welstandsnota
Borger-Odoorn, d.d. 12.03.2009, zie de bijlagen, van
toepassing. Door de bijzondere opgave, het begrip ‘naoberschap’
te vertalen naar de nieuwe ruimtelijke ontwikkeling
op deze plek, wordt er op onderstaande punten afgeweken
van de Welstandsnota.
In de Welstandsnota, gebiedscriteria gebied 1 (zie bijlage)
wordt bij het materiaal- en kleurgebruik gerefereerd aan
geveldelen en/of houtgevels van bijgebouwen in bruinzwart
tot zwarte kleur.
Het ontwerp wijkt hier van af. Reden is dat de bijgebouwen
onlosmakelijk verbonden zijn met de gevels en de veranda’s
van de rijwoningen. Door een overeenkomstige afwerking te
gebruiken voor de houten gevelbekleding blijft de samenhang
behouden die past bij de dorpse schaal.
In de Welstandsnota, gebiedscriteria gebied 1 (zie bijlage)
worden bij massa en vorm meerdere kapvormen voorgesteld.
Deze hebben betrekking op de grote boerderijvolumes
waarvan er een aantal in de kern van Exloo te vinden zijn.
In het ontwerp van de woningen is, ook op dit punt, vanuit
de samenhang in het plan, gestreefd naar een eenvoudige
hoofdvorm. Dit geldt ook voor het gemeenschappelijke
schuurvolume. Gezien de ‘beperkte’ maat van de volumes
is het zadeldak het meest geschikt. De overige kapvormen
zouden, op deze schaal, leiden tot een versnippering.
3

SITUATIE
ONTWERPTEKENING
4
3
5
7
11
bestaande groen afscherming
13
p p p p p p p p p p p p
12 parkeerplaatsen
hobby
schuur
gemeenschappelijk
gemeenschappelijk
B
p p
A
p
2/1kap C
speelplek
p
61
Badhuisweg
langzaam verkeer
p p
weg door derden
4

Het ‘nieuwe naoberschap’ berust op kwaliteiten die niet per
definitie ruimtelijk, laat staan architectonisch, van aard
zijn. De opgave heeft echter wel geresulteerd in een aantal
randvoorwaarden die leidend zijn geweest voor de stedenbouwkundige
en architectonische uitwerking van het plan.
De plaatsing van de woningen, op ongedwongen wijze, kan
leiden tot ontmoetingen tussen bewoners, gesprekken en afspraken.
De woningen zijn daarom zoveel mogelijk op een
centrale ruimte georiënteerd. De auto’s worden collectief
geparkeerd, achter op het terrein, en zijn bereikbaar via de
centraal gelegen open ruimte.
In deze ruimte is een kapschuur opgenomen. De bewoners
kunnen de kapschuur verder invullen. Het is aan de bewoners
of het door zelforganisatie wordt gebouwd of door
Woonservice. Hier worden spelregels voor opgesteld. De
woningen hebben een duidelijke publieke en privé kant,
waardoor hoge schuttingen niet nodig zijn. De bewoners
hebben ook invloed op de inrichting van de gemeenschappelijke
ruimte waarbij deze principes worden nageleefd.
Er ligt een collectief belang. De bewoners hebben elkaar
al leren kennen via bijeenkomsten die zijn georganiseerd
door Woonservice. In deze bijeenkomsten is bijvoorbeeld
gesproken over de sfeer van de inrichting van de gemeenschappelijke
ruimte.
Het ontwerp sluit aan op het oude centrum van Exloo door
richtingen van bestaande bebouwing in de omgeving op te
nemen in het plan. Door de verschillende richtingen in het
plan ontstaat een ontspannen ruimtelijke organisatie en de
ruimtes tussen de gebouwen lopen vloeiend in elkaar over.
Het centrale schuurvolume, een kap op gebinten, is een
belangrijk element op het erf. De kap overdekt een buitenruimte
waardoor deze niet alleen geschikt is als kinderspeelplaats,
maar ook als buurtfeestruimte, BBQ-plek,
werkplaats, etc. Kortom een ontmoetingsplek voor buurt
en dorp.
BEELDKWALITEITSPLAN
PLANTOELICHTING
De overgang van het collectieve gebied naar het privégebied
van de bewoners is zichtbaar in de veranda of een
kleine strook voor de woning. Deze overgangszone kan
door de bewoners worden ingericht met meubels, planten
enz. waardoor de herkenbaarheid van de woningen wordt
vergroot. Bij de tweekappers aan de Badhuisweg speelt de
ruimte tussen de bergingen deze rol.
De woningen worden uitgevoerd in metselwerk met een
houten gevelbekleding aan de zijde van de centrale ruimte.
Ook de bergingen en de kapschuur maken deel uit van deze
houten omgeving.
Er is bewust ruimte in het plan gelaten, in de vorm van
twee tuinen, om toekomstige initiatieven van bewoners een
plek te kunnen geven. Zij kunnen hier in onderling overleg,
zelf doortimmeren aan nieuwe schuren voor bijvoorbeeld
gemeenschappelijk tuingereedschap of opslag, sier- en/of
moestuinen aanleggen etc. Door dit soort initiatieven kan
de band tussen de bewoners verder worden versterkt.
5

4
6
6
8
N
10
12
1m. 14
Veldakkersweg
1a
3
5
7
10m. 20m. 30m. 40m. 50m.
11
p p p p p p p p p p p p
bestaande groen afscherming handhaven groenstrook gemeente
13
p p
11
9
p
7
63
5
p
61
langzaam verkeer
contour en positie gemeenschappelijke
schuur nader te bepalen
Badhuisweg
p p
3
weg door derden
4
8
Schoolstraat
SITUATIETEKENING MET BEBOUWING
1
10

eferentie: dakpannen, houten gevelbekleding en metselwerk
referentie: veestalling te Nieuw Schoonebeek
GEBOUWEN
VORM EN MATERIALISERING
De gebouwen hebben een eenduidige vorm en ook in materialisering
en detailering wordt naar eenheid gestreefd. De
rijwoningen en de tweekappers worden in gelijke materialen
uitgevoerd. De gevels die gericht zijn naar de centrale
ruimte en de schuur worden in hout uitgevoerd.
metselwerk: rood-bruin handvorm steen
houten gevelbekleding en constructie: naturel donkerbruin
dakpannen: keramisch donkergrijs
houten kozijnen: kleur wit
houten bergingen: naturel donkerbruin
De schuur bestaat uit een eenvoudige kapconstructie op
kolommen. Dit kan worden uitgevoerd als een traditioneel
gebint maar een meer eigentijdse methode met houten kolommen
en spant is ook goed denkbaar. Kleur en materiaal
sluiten aan bij de woningen door het hout en de dakpannen.
Indien de bewoners dit wensen kan op termijn een deel van
de ruimte worden afgesloten met een glasgevel en/of houten
delen (gelijk aan de gevelbekleding)
7

4
8
6
8
N
10
gebruik en inrichting van de gemeenschappelijk tuinen
nader te bepalen door de bewoners i.o.m. Woonservice.
het oprichten van bijgebouwen is mogelijk,
tot een maximum van 50m2. per tuin
12
1m.
14
Veldakkersweg
1a
3
5
7
10m. 20m. 30m. 40m. 50m.
11
p p p p p p p p p p p p
bestaande bestaande groen groen afscherming afscherming handhaven handhaven groenstrook groenstrook gemeente gemeente
13
p p
11
9
p
7
63
inrichting nader te bepalen door Woonservice i.o.m.
Gemeente BorgerOdoorn
inrichting en beplanting van het
gemeenschappelijk erf, nader te bepalen
door bewoners i.o.m. Woonservice/Gemeente BorgerOdoorn
5
p
61
Badhuisweg
langzaam verkeer
p p
3
weg door derden
4
8
Schoolstraat
SITUATIETEKENING MET TERREININRICHTING
1
10

Nei Arf
referentie: landelijke inrichting met gras, bomen en haag
begrenzing van de tuin
TERREIN INRICHTING
GEMEENSCHAPPELIJK GEBIED
Het plan wordt gezien als een nieuw erf. Een erf is toegankelijk
en kent een functionele bestrating en begroeiing.
Het gemeenschappelijk gebied wordt zoveel mogelijk
groen ingericht. De bestrating komt alleen waar het functioneel
noodzakelijk is. De begroeiing bestaat uit gras,
bomen en waar nodig hagen. Een erf kent meestal geen
hagen alleen waar het echt nodig is om de gewassen in de
tuin te beschermen.
De begroeiing bestaat uit lokale soorten vrucht- en notenbomen.
De eventuele hagen zijn van de beuk en de meidoorn.
De bewoners bepalen, binnen deze richtlijnen, de inrichting
van het gemeenschappelijke gebied en de erfafscheidingen.
Naast het groen kunnen dat ook houten objecten zijn als
bijvoorbeeld bankjes, speeltoestellen, zandbak e.d.
Naast de individuele tuinen zijn er twee tuinen aangewezen
voor eigen initiatieven. De bewoners bepalen hiervan
het gebruik en de inrichting. Het kan hierbij gaan om een
moestuin, bloementuin of een grasveld. Maar dit kan op
termijn verandert worden.
Ook kunnen hier aanvullende bijgebouwen worden gebouwd.
Dit kan zijn een plantenkas, een schuur voor tuingereedschap
of een werkplaats/hobbyschuur. In vorm en
materialisering sluiten zij aan op de overige bijgebouwen.
In het bestemmingsplan is vastgelegd dat maximaal 50
m² op beide tuinen gebouwd mag worden.
9

4
10
6
8
N
10
12
1m.
14
Veldakkersweg
1a
3
5
7
10m. 20m. 20m. 30m. 30m. 40m. 40m. 50m.
50m.
11
12 parkeerplaatsen
p p p p p p p p p p p p
klinkerbestrating
bestaande groen afscherming handhaven groenstrook gemeente
13
p p
11
9
p
7
63
5
p
61
Badhuisweg
langzaam verkeer
p p
3
weg door derden
4
8
Schoolstraat
SITUATIETEKENING MET BESTRATING
BEBOUWING
1
10

Arf
referentie: rijloper van klinkers
chillende soorten verharding
referentie: overgang bestrating - gras
TERREIN INRICHTING
BESTRATING
Het aandeel van bestrating in de inrichting van de openbare
ruimte is zo minimaal mogelijk en alleen daar aanwezig
waar het functioneel noodzakelijk is.
De wegen (de rijlopers) en de paden worden in donkerbruine
klinkers uitgevoerd (zie referentie rijlopers).
De rabatstroken naast de weg en de parkeervakken
worden uitgevoerd in een hiervan afwijkende klinkerbestrating.
Dit gebeurt door middel van kleur en een ander
bestratingspatroon, deze zijn nader te bepalen.
Uitgangspunt hierbij is om de openbare ruimte een zo min
mogelijk, stedelijke uitstraling te geven.
11

12
NEI ARF
IMPRESSIES

WELSTANDSNOTA
BIJLAGEN
WELSTANDSCRITERIA
13

HOOFDSTUK
16 WELSTANDSNOTA BORGER-ODOORN
14
9
WELSTANDSCRITERIA
9.1 9.1 Algemene Algemene welstandscriteria
welstandscriteria
welstandscriteria
De algemene welstandscriteria richten zich op de
zeggingskracht en het vakmanschap van het architectonisch
ontwerp en zijn terug te voeren op vrij universele
kwaliteitsprincipes.
De algemene welstandscriteria liggen (haast onzichtbaar) ten
grondslag aan elke planbeoordeling, omdat ze het uitgangspunt
vormen voor de uitwerking van de gebiedsgerichte en
objectgerichte welstandscriteria. In de praktijk zullen die
uitwerkingen meestal voldoende houvast bieden voor de
planbeoordeling. In situaties waarin de gebiedsgerichte en de
objectgerichte welstandscriteria ontoereikend zijn, kan het
nodig zijn terug te grijpen op de algemene welstandscriteria.
9.1.1 9.1.1 9.1.1Aandachtspunten 9.1.1 9.1.1Aandachtspunten
Aandachtspunten voor voor redelijke redelijke eisen eisen van
van
welstand welstand
welstand
Door het formuleren van een checklist beschikken
opdrachtgever, architect, gemeente, leden van de
Welstandscommissie en alle andere geïnteresseerden over
dezelfde informatie met betrekking tot de betekenis van
redelijke eisen van welstand.
De volgende zes aandachtspunten voor het ontwerpen van
gebouwen vormen een algemeen beoordelingskader om in
eerste instantie na te gaan of een bouwplan aan redelijke eisen
van welstand voldoet.
- Van een bouwwerk dat voldoet aan redelijke eisen van
welstand mag worden verwacht dat de verschijningsvorm
een relatie heeft met het gebruik ervan en de wijze waarop
het gemaakt is. Daarnaast heeft de vormgeving van het
bouwwerk haar eigen samenhang en logica.
De verschijningsvorm is meer dan de rechtstreekse
optelsom van gebruik en constructie. Echter indien de
verschijningsvorm in tegenspraak is met het gebruik en de
constructie, dan verliest zij daarmee aan begrijpelijkheid
en integriteit.
- Van een bouwwerk dat voldoet aan redelijke eisen van
welstand mag worden verwacht dat het een positieve
bijdrage levert aan de kwaliteit van de (stedelijke en
landschappelijke) omgeving. De eisen op dit punt worden
hoger naarmate de openbare betekenis van het bouwwerk
of van de omgeving groter is.
Het gebouw is een particulier object in een openbare
context. Het bestaansrecht van het gebouw ligt niet alleen
in het eigen functioneren, maar ook in de betekenis die het
gebouw heeft in zijn omgeving. Van een goed ontworpen
gebouw mag worden verwacht dat het zijn omgeving niet
ontkent, maar dat het een positieve bijdrage levert aan de
omgeving en de verwachte ontwikkeling daarvan.
- Van een bouwwerk dat voldoet aan redelijke eisen van
welstand mag worden verwacht dat eventuele verwijzingen
en associaties naar culturele uitingen en architectuurstijlen
zorgvuldig worden gebruikt en uitgewerkt, zodat er bruikbare
ontwerpconcepten en vormen ontstaan.
Een bouwwerk wordt verwarrend of saai als de regels van
de architectonische vormgeving niet bewust worden
gehanteerd. Een ontwerp kan worden geïnspireerd door
een bepaalde tijdsperiode. Dit is iets anders dan het
imiteren van stijlen, vormen en detailleringen uit het
verleden. Associatieve betekenissen zijn van groot belang
om een omgeving te “begrijpen” als beeld van de tijd waarin
zij is ontstaan, als verhaal van de geschiedenis, als
representant van een stijl. Daarom is het zo belangrijk om
ook bij nieuwe bouwplannen zorgvuldig met stijlvormen
om te gaan, zij vormen immers de geschiedenis van de
toekomst.
- Van een bouwwerk dat voldoet aan redelijke eisen van
welstand mag worden verwacht dat er structuur is
aangebracht in het beeld zonder dat de aantrekkingskracht
door simpelheid gaat verloren.
Een heldere structuur biedt houvast voor de waarneming
en is bepalend voor het beeld dat men vasthoudt van een
gebouw. Symmetrie, ritme, herkenbare maatreeksen en
materialen maken het voor de gemiddelde waarnemer
mogelijk de grote hoeveelheid visuele informatie die de
gebouwde omgeving geeft, te reduceren tot een bevattelijk
beeld. Het streven naar helderheid mag echter niet
ontaarden in simpelheid.
- Van een bouwwerk dat voldoet aan redelijke eisen van
welstand mag worden verwacht dat het een samenhangend
stelsel van maatverhoudingen heeft dat beheerst wordt
toegepast in ruimtes, volumes en vlakverdelingen.
De kracht van een compositie is groter naarmate de
maatverhoudingen een sterkere samenhang en hiërarchie
vertonen. Mits bewust toegepast, kunnen ook spanning en
contrast daarin hun werking hebben.
- Van een bouwwerk dat voldoet aan redelijke eisen van
welstand mag worden verwacht dat materiaal, textuur en

HOOFDSTUK
kleur het karakter van het bouwwerk ondersteunen en ze
de ruimtelijke samenhang met de omgeving (of de daar te
verwachten ontwikkeling) duidelijk maken.
Als materialen en kleuren te veel los staan van het ontwerp
en daarin geen ondersteunende functie hebben, maar
slechts worden gekozen op grond van decoratieve werking,
wordt de betekenis ervan toevallig en kan het afbreuk doen
aan de zeggingskracht van het bouwwerk. Dit is
bijvoorbeeld het geval wanneer het gebruik van materialen
en kleuren geen ondersteuning geeft aan de
architectonische vormgeving of wanneer het gebruik van
materialen en kleuren een juiste interpretatie van de aard
en de ontstaansperiode van het bouwwerk in de weg staat.
9.2 9.2 Belangrijke Belangrijke aspecten aspecten bij bij de de welstands-
welstandswelstands-
beoordeling
beoordeling
Het stelsel van algemene welstandscriteria wordt afgeleid uit
de voor de welstandsbeoordeling van een bouwplan
belangrijke aandachtspunten. Een bouwplan voldoet aan de
algemene welstandscriteria als de antwoorden op de
verschillende vragen overtuigend duidelijk maken dat er met
de aandachtspunten rekening is gehouden.
De ligging van het bouwwerk
- Hoe worden de specifieke terreinomstandigheden benut?
- Hoe geeft het ontwerp een antwoord op de karakteristiek
van de bestaande omgeving of de te verwachten
ontwikkeling ervan (denk bijvoorbeeld aan straatwand,
hoeksituaties, openbare ruimte, landschap)?
De massa van het bouwwerk
- Zijn hoofdvorm, materialisatie en geveluitwerkingen een
passend antwoord op de bestaande omgeving of te
verwachten ontwikkeling ervan?
- Wordt met deze invulling van de massa voldaan aan de
planologische visie voor het gebied (ontwikkelingsvisies,
stedenbouwkundige plannen, beeldkwaliteitsplannen)?
De detaillering van het bouwwerk
- Is er sprake van samenhang tussen hoofdvorm en interne
structuur van het bouwplan?
- Hoe zijn de verschillende onderdelen van het plan op
elkaar afgestemd?
- Is er een ontwerplogica te herkennen in de relatie van de
samenstellende delen (gevels, gevelopeningen, daken en
alle hiermee samenhangende vormgevende details)?
Het toegepaste materiaal
- Is het materiaal- en kleurgebruik in overeenstemming met
het karakter van het ontwerp en het karakter van de
omgeving?
9.3 9.3 Welstandsniveaus
Welstandsniveaus
De gebiedsbeschrijving en de waardering van het gebied
bepalen het “niveau” van de welstandszorg. De welstandscriteria
hangen hier nauw mee samen. De welstandscriteria moeten
een inbreuk op de waardering van het gebied voorkomen.
Positiever geformuleerd, moeten ze het instandhouden van de
bestaande waarden bevorderen.
De indeling in welstandsniveaus geeft de intentie van de
gemeente weer met betrekking tot behoud of versterken van
de ruimtelijke kwaliteit in de te onderscheiden gebieden:
- Om karakteristieke kenmerken te kunnen beschermen en
versterken, kan een gebied als bijzonder welstandsgebied
worden aangemerkt.
- Gebieden die niet als bijzonder welstandsgebied zijn
aangemerkt, behoren tot het niveau regulier
welstandsgebied.
- Van welstandszorg uitgesloten gebieden worden in deze
indeling aangeduid met welstandsvrij gebied.
WELSTANDSNOTA B ORGER-ODOORN 17
15

HOOFDSTUK
9.4 9.4 Gebiedsgerichte Gebiedsgerichte welstandscriteria
welstandscriteria
welstandscriteria
Voor het maken van een gebiedsindeling die als ondergrond
voor een doeltreffend welstandsbeleid kan fungeren, is het
van belang te komen tot een typering van de landschappelijke
gegevenheden met de aanwezige structuurlijnen en de
hiermee in verband staande concentraties van bebouwing. In
de gemeente Borger-Odoorn is er een direct verband tussen
de historisch gegroeide ruimtelijke structuur, de ontginningsen
landbouwwijze en het landschap. Een ander aspect is de
leeftijd van de bebouwing, omdat hieraan veel kenmerkende
eigenschappen zijn te herkennen. Een derde aspect is het te
verwachten aantal initiatieven, de ontwikkeling van gebieden
en de impact ervan op de omgeving.
Op basis van de ontwikkeling, de ontginningsgeschiedenis
en de overeenkomstige ruimtelijke karakteristieken van de
gebieden is een gebiedsindeling gemaakt die resulteert in 14
welstandsgebieden.
9.4.1 9.4.1 9.4.1 Ontwikkelingsschets
Ontwikkelingsschets
Om de huidige structuur van de kernen en de bebouwing te
kunnen “lezen en begrijpen” is het van belang stil te staan bij
de landschappelijke en cultuurhistorische onderlegger. De
gemeente Borger-Odoorn ligt aan de rand van Het Drents
Plateau. Het westelijke gedeelte van de gemeente maakte deel
uit van het esdorpenlandschap, terwijl het oostelijke gedeelte
deel uitmaakt van het veenontginningslandschap. De
zandgronden van Het Drents Plateau hebben een zeer lange
bewoningsgeschiedenis die teruggaat tot ver voor Christus.
Beide gebieden hebben een eigen ontstaansgeschiedenis en
ruimtelijke ontwikkeling.
18 WELSTANDSNOTA BORGER-ODOORN
16
9
Esdorpen
De esdorpen zijn in hun huidige vorm ontstaan in de vroege
Middeleeuwen. Eeuwenlang waren het typisch agrarische
gemeenschappen gelegen op hoge zandplateaus en omringd
door ontoegankelijke veenmoerassen. De dorpen en het
omringende landschap zijn in nauwe samenhang met de
organisatievorm van de landbouw ontstaan. De dorpen lagen
langs de rand van de essen in de nabijheid van de beekdalen.
De bebouwing in de esdorpen bestond uit boerderijen van
het Drentse type gegroepeerd rond een brink; een open, met
bomen beplante ruimte die was bestemd voor
gemeenschappelijk gebruik en verschillende functies had. De
boerderijen hadden een rechthoekige plattegrond met een
deel stallen en een deel woonhuis opgebouwd uit de
voorhande zijnde materialen; hout, leem en riet en in latere
tijden; baksteen en dakpannen. De stallen lagen georiënteerd
op de brink om de dieren makkelijk naar het land te brengen.
Aan de beekdalzijde was de brink over het algemeen niet
bebouwd. Kenmerkend voor esdorpen waren verder de
groenlanden rondom de beekdalen, de goorns en de
heidevelden rondom de dorpen.
De essen kregen door het eeuwenlang opbrengen van
plaggenmest een bolle ligging en waren verdeeld in een
heleboel percelen, omdat elke boer verspreid over de essen
een aantal akkers bezat. Na 1800 nam de bevolking toe en
werd er begonnen met het ontginnen van de woeste
hoogveencomplexen om over nieuwe landbouwgronden te
kunnen beschikken. Om deze gronden vruchtbaar te houden,
nam het aantal schapen en heidevelden toe ten koste van de
nog aanwezige bossen. In de dorpen werden voor nieuwbouw
de reeds bestaande huispercelen en de brinken opgedeeld
waardoor de ordeloze en willekeurige plaatsing van de
boerderijen in de kernen werd versterkt.
Dit landschap was tot aan het begin van de vorige eeuw
bepalend voor het Drents zandgebied. Vanaf 1900 werd door
de komst van de kunstmest de escultuur definitief verlaten als
landbouwsysteem. De schapen werden overbodig waardoor
nieuwe stukken woeste grond in cultuur werden gebracht en
veel van de jonge ontginningen werden bebost. De
uitbreidingen van de esdorpen verplaatsten zich langzaam van
bebouwing in de historische kern naar bebouwing langs de
uitvalswegen aansluitend op de bestaande structuur. De
gebouwen hadden een simpele hoofdvorm en waren
overwegend vrijstaand. Naast woningen ontstonden er
winkeltjes en bedrijfjes. De bebouwing werd dichter op elkaar
gebouwd, maar bleef eenvoudig en sober van opzet waarbij
de decoratie de indicatie van welstand aangaf.
Door de toename van de bevolking vanaf begin het begin van
de jaren vijftig van de vorige eeuw ontstond er een tekort aan
woningen. De vraag naar woningen kon niet meer in de oude
kern en langs de uitvalswegen worden gerealiseerd waardoor
de uitbreidingen op de voormalige essen en groenlanden
buiten de oude kern werden geplaatst. Hierbij verloor de
bebouwing het verband met het landschap.
De bouwstijlen van deze uitbreidingen vertoont een sterke
tijdverwantschap, elke periode is duidelijk herkenbaar. De eerste
uitbreidingswijken vertonen qua bebouwingsbeeld nog een
zekere eenheid terwijl de uitbreidingen van de jaren negentig
zich kenmerken door een verscheidenheid aan vorm,
materiaalgebruik en kleurstelling.

HOOFDSTUK
Drentse randveenontginning
Pas in de dertiende eeuw kwamen de eerste boeren vanaf de
en vestigden zich aan de rand van het veengebied. Op de
zandruggen legden ze bouwland aan. In de loop van de tijd
begon men wegens gebrek aan bouwland met het ontginnen
van veen aan de rand van het veengebied. Het ging hierbij om
individuele en weinig systematische vervening. De
nederzettingen aan de rand van de veenontginningen werden
gekenmerkt door een onregelmatig patroon met aan
weerszijden bebouwing. De boerderijen werden gevestigd
op natuurlijke hoogten en de nederzettingen hadden een
opstrekkend karakter doordat men grond ging afgraven achter
de plaats waar men zich had gevestigd.
Grootschalige veenontginning
Aan het einde van de zeventiende eeuw kwam de meer
systematische vervening op gang. Deze vervening begon in
het noordelijke gedeelte van het veencomplex. Allereerst
werden vanuit het Stadskanaal hoofddiepen gegraven die
moesten zorgen voor ontwatering van het veen. Op enkele
plaatsen werd er op 220 m uit elkaar een Noorder- en een
Zuiderdiep, een tweekanaalsysteem, gegraven, het zogenaamde
dubbellint. Vanuit de diepen werden er op ongeveer 180 m
van elkaar wijken (zijkanaaltjes) gegraven. Tussen de wijken lagen
twee aan twee de Noorder- en Zuiderdwarsplaatsen met daarop
de boerderijen. Bij de dubbellinten werd de ruimte tussen het
Noorder- en het Zuiderdiep, de vooraffe bebouwd. Hier
ontstonden veenkoloniale nederzettingen. De bebouwing in
deze nederzettingen is zeer karakteristiek en is te typeren als
lintbebouwing bestaande uit traditionele kleine
(arbeiders)woningen met hier en daar een bedrijfje. De statige
boerderijen aan de landzijde zijn van het Groningse type: hoog
dak, droogzolders en krimpen; de schuurdeuren voorin en
opzij en het woongedeelte voor. De (arbeiders)woningen zijn
een verkleinde uitgave van de boerderijen en vaak uitgevoerd
in een rode baksteen.
De dubbellinten hebben een asymmetrische opbouw met de
boerderijen aan de landzijde en de dorpsbebouwing aan de
andere kant van het diep. De enkellinten zijn in tegenstelling
met de dubbellinten meer symmetrisch van opbouw met de
dorpsbebouwing langs de wegzijde en de boerderijen aan de
diepzijde. Beide linten worden gekenmerkt door de open
plekken tussen de boerderijen met fraaie vergezichten.
Na de Tweede Wereldoorlog vond er een verdichting van de
linten plaats. Latere uitbreidingswijken vonden plaats in de
oksel van het hoofddiep en een dwarsdiep en werden opgezet
als wijkjes met een eigen karakter. De bebouwing is vaak sober
en eenvoudig van vorm. De veengebieden zijn inmiddels
volledig in cultuur genomen en vrijwel alle turf is verdwenen.
De diepen hebben hun transportfunctie verloren en een groot
aantal ervan is gedempt. Ze zijn vervangen door wegen en
fietspaden, maar zijn nog sterk herkenbaar in het
bebouwingspatroon.
Ontginningsdorpen
Dit zijn de jongste dorpen in de gemeente. Ze zijn voornamelijk
ten westen van de Hondsrug ontstaan na de ontginning van
de Eeser- en Odoornervenen. Dit veengebied, dat in omvang
op geen enkele wijze te vergelijken was met de venen ten
oosten van de Hondsrug, werd ontgonnen nadat vanuit Smilde
het Oranjekanaal richting Emmen was aangelegd. Ook ten
oosten van de Hondsrug liggen in het dal van de Hunze enkele
relatief jonge ontginningsdorpen. Het dorp Zandberg, dat ook
onder deze categorie is ondergebracht, kent een geheel eigen
ontstaansgeschiedenis.
Odoornerveen
Odoornerveen is ontstaan rond 1855 met het graven van het
Oranjekanaal. Het veen in Odoornerveen was relatief snel
afgegraven. In 1895 namen de eerste boeren de plaats in van
de veenarbeiders. Aan weerszijden van het kanaal werden
arbeiderswoningen en boerderijen gebouwd. De bebouwing
in het dorpslint kent een gevarieerd beeld door de verschillen
in leeftijd, functie en bouwstijl van de gebouwen. De gebouwen
staan op een ruime afstand van elkaar waardoor er overal een
ruim zicht naar het open veld is.
Klijndijk
Het nederzettingspatroon van Klijndijk wijkt af van de andere
zanddorpen op de Hondsrug. Het is een jonge kern, met een
recente ontwikkelingsgeschiedenis. De naam van het dorp
dankt men aan een van de exploitanten van de veenontginning
rond 1850 in Zuidoost-Drenthe; de heer Klijn.
De bebouwing van Klijndijk is ontstaan uit verspreide
lintbebouwing aan de Hoofdweg en de Melkweg. Deze wegen
vormen de hoofdstructuur van het dorp. Aan de Hoofdweg is
de grootschalige bebouwing gesitueerd. Aan de Melkweg zijn
kleinere bedrijven gelegen. De hoofdgebouwen hebben een
enkelvoudige hoofdvorm en laten weinig variatie in bouwstijl
zien. Door de royale opzet van de bebouwing zijn er doorkijken
naar het open landschap. In de naoorlogse jaren is het gebied
tussen de Hoofdweg en de Melkweg ten noorden van de
kruising verder bebouwd.
WELSTANDSNOTA B ORGER-ODOORN 19
17

HOOFDSTUK
9
Buitengebieden
De buitengebieden omvatten de gebieden buiten de kernen.
9.4.2 9.4.2 Gebiedsindeling
Gebiedsindeling
De oude kernen van de esdorpen Borger, Bronneger, Buinen,
Drouwen, Ees, Exloo, Odoorn, Valthe en Westdorp zijn vanwege
de grote mate van overeenkomst in ontstaansgeschiedenis en
karakteristiek van de bebouwing ondergebracht in één
welstandsgebied.
Ook de niet-planmatige uitbreidingen in de esdorpen vormen
één welstandsgebied. In deze delen van de gemeente zijn
verschillende panden die op de monumentenlijst of op de
rietdakenlijst voorkomen.
Eenzelfde keuze voor indeling is gemaakt voor de
veenontginningsdorpen 1e Exloërmond, 2e Exloërmond,
Exloërkijl, Kavelingen, Valthermond, Nieuw Buinen en
Drouwenermond welke door eenzelfde ontstaangeschiedenis
één gebied vormen.
Het historische verbindingslint over de Hondsrug vormt door
de eigen ontwikkeling een apart welstandsgebied. Ditzelfde
geldt voor de weg langs de rand van de Hondsrug en de
randveenweg. Deze gebieden hebben een eigen ontwikkeling
en lintbebouwing.
Voor het wegdorp Klijndijk en het ontginningsdorp
Odoornerveen is er de keuze gemaakt ze in aparte
welstandgebieden op te nemen.
De overige gebieden zijn; de planmatig ontworpen
woongebieden, bedrijventerreinen, recreatieterreinen,
verspreide bebouwing in het buitengebied, bijzondere
gebouwen in een groene omgeving en groen- en
sportgebieden.
20 WELSTANDSNOTA BORGER-ODOORN
18
In de nota worden de ontwikkelingsgebieden van de gemeente
Borger-Odoorn niet afzonderlijk opgenomen. In de gemeente
zijn verschillende gebieden aanwezig welke in de toekomst
zullen worden ontwikkeld. In de planologische procedure
kunnen per locatie de stedenbouwkundige randvoorwaarden
worden vastgesteld waar de bouwaanvraag op wordt getoetst.
Deze stedenbouwkundige randvoorwaarden worden
vastgelegd in een beeldkwaliteitsplan, structuurschets of
bestemmingsplan. Deze documenten worden door de raad
vastgesteld.
9.4.3 9.4.3 Toelichting
Toelichting
Bij de beschrijvingen per gebied wordt eerst een korte
weergave gegeven van de algemene kenmerken en de historie
van het gebied. Daarna wordt ingegaan op architectonische
kenmerken die voor het beeld bepalend zijn. Een
welstandsgebied onderscheid zich hierdoor van andere
gebieden. Er wordt ingegaan op de volgende aspecten:
- Ruimte: hier wordt de ruimtelijke verhouding tussen
bebouwing en zijn context beschreven.
- Plaatsing: de positie die de bebouwingselementen op de
kavel ten opzichte van elkaar innemen. Hier komen
onderdelen als rooilijn en overheersende nokrichting aan
de orde.
- Hoofvorm/aanzichten/opmaak: de architectonische
kenmerken van de bebouwing in het betreffende
welstandsgebied worden hier beschreven. Het gaat hierbij
om de vorm van de bebouwing, de architectonische
kenmerken van de gevels, het kleur- en materiaalgebruik
van gevels en daken en de rol van het detail in het beeld.
Op basis van de gebiedsbeschrijving wordt het gebied op
ruimtelijke en architectonische aspecten gewaardeerd. Het gaat
hierbij om inhoudelijke waardering wat inhoudt dat ook
eventuele negatieve elementen of invloeden kunnen worden
gesignaleerd.
Op basis van de waardering en de beschrijvingen wordt het
welstandsbeleid geformuleerd.
De welstandscriteria waaraan de bouwplannen worden
getoetst, zijn een resultante van de gebiedsbeschrijving, de
waardering en het geformuleerde welstandsbeleid. Voor deze
criteria is eenzelfde indeling gebruikt als voor de beschrijving
van de bebouwing.

G E B I E D
1
ALGEMEEN
De esdorpen en de escultuur hebben een lange
ontwikkelingsgeschiedenis. De ruimtelijke organisatie van
deze landbouwcultuur met de boerderijen, de essen, de heide,
beekdalen en bebossing is vandaag de dag nog steeds
herkenbaar. De structuur van de dorpen is verschillend; soms
een boederijenreeks langs een weg op de rand van de es,
zoals Bronneger en Westdorp of een groepering van de
boerderijen rond de samenkomst van een aantal wegen.
Kenmerkend zijn de brinken met hun zware beplantingen en
de informeel gesitueerde boerderijen. De vorm van de brink
wisselt.. In de loop van de tijd zijn in de meeste dorpen grote
delen van de brink bebouwd. In veel dorpen is door de
verdichting en bebouwing langs de wegen aan de es de
ruimtelijke relatie met de es geheel of gedeeltelijk verdwenen.
Maar in bijvoorbeeld Valthe, waar de uitbreiding buiten de
oude kern plaatsvond, is de oorspronkelijke situatie goed intact.
Het karakteristieke beeld van deze historische kernen wordt
bepaald door de vrije setting van de deels monumentale
boerderijen, de zware beplantingen, de open erven en de
22 WELSTANDSNOTA BORGER-ODOORN
DE HISTORISCHE KERN IN DE ESDORPEN
doorkijken naar groene, open ruimtes. Eveneens kenmerkend
is de menging van functies. Eventueel aanwezige
centrumfuncties liggen verspreid en gemengd met woningen
en agrarische bedrijven. De panden die op de
monumentenlijst en de rietdakenlijst staan of als karakteristiek
zijn aangeduid in het bestemmingsplan, zijn bepalend in het
dorpsbeeld.
De bebouwing is vrijstaand, informeel gesitueerd en
individueel herkenbaar en heeft een gevarieerde nokrichting.
Latere bebouwing bestaat vooral uit woonhuizen met een
vastere rooilijn. De hoofdgebouwen hebben een
enkelvoudige bouwmassa, bestaande uit één bouwlaag met
forse kap. De gevels in een roodbruine tot beige bruine steen
zijn verticaal geleed en eenvoudig gedetailleerd. De
dakbedekking bestaat vaak uit riet, soms in combinatie met
pannen. De bijgebouwen zijn op informele wijze op het erf
gesitueerd en nemen ten opzichte van het hoofdgebouw
een bescheiden positie in. Ze hebben een enkelvoudige
bouwmassa. De gevels zijn van baksteen, donker geverfd hout
(zwart) of een combinatie hiervan. De daken zijn met riet of
met pannen afgedekt.
BELEID, ONTWIKKELING EN WAARDERING
Het beleid is gericht op behoud en herstel van de ruimtelijke,
de functionele en de cultuurhistorische waardevolle
karakteristiek van de dorpen. Circa 15 panden zijn geplaatst
op de monumentenlijst, circa 90 panden komen voor op de
rietendakenlijst. In de meeste bestemmingsplannen zijn
panden aangeduid als “karakteristiek”. Dit betekent dat de
huidige omvang van het pand dient te blijven gehandhaafd.
Nieuwe ontwikkelingen zullen zich beperken tot vervanging
en uitbreiding. De waardering voor deze kernen is hoog;
vanwege de fraaie settings van brinken met zware bomen, de
karakteristieke boerderijen met open erven en de doorkijken
naar het omringende landschap.
WELSTANDSREGIEM
Voor de historische kernen van de esdorpen geldt een
bijzonder welstandsregiem wat is gericht op het handhaven
van de ruimtelijke structuur met haar karakteristieke bebouwing.
19

WELSTANDSCRITERIA
Ligging
- Bij vervanging en uitbreiding is in principe de huidige
voorgevellijn en de nokrichting bepalend. Indien hiervan
wordt afgeweken, zal het ruimtelijk karakter met informeel
gesitueerde bebouwing en gevarieerde nokrichtingen ook
in de vernieuwde situatie het beeld blijven bepalen
- Voor de inbestemde karakteristieke gebouwen, de
monumenten en panden op de rietendakenlijst is de
huidige plaatsing, omvang, oriëntatie en nokrichting
maatgevend bij vervanging en uitbreiding
- Bij vervanging en uitbreiding van gebouwen wordt de
open straatwand gerespecteerd
Massa en vorm
- De gebouwen zijn individueel herkenbaar
- De hoofdgebouwen hebben een enkelvoudige
bouwmassa.
- Een forse kap domineert het beeld (van de hoofd- en
bijgebouwen). De kapvorm beperkt zich tot het zadeldak,
20
het schilddak en de mansardekap. De kap kan zijn
uitgevoerd met een wolfseind
Detaillering
- Sobere, maar zorgvuldige detaillering waarin plaats is voor
beeldondersteunende accenten
- Bij uitbreiding sluit de detaillering aan bij het bestaande,
bijvoorbeeld het zware kozijnhout
- De gevels hebben een gesloten opbouw. De openingen
hebben een verticale geleding. Horizontale accenten
worden aangebracht door gootlijsten en erkers.
- Grote vlakken opbouwen uit kleine elementen
Materiaal- en kleurgebruik
- Gevels van baksteen in een bruinrode of bruinbeige
kleurstelling
- Geveldelen en/of houtgevels van bijgebouwen in
bruinzwart tot zwarte kleur
- Bij aanpassing en uitbreiding bij de als “karakteristiek”
aangeduide panden en de panden van de rietdakenlist
geen plaatmaterialen en geen kunststof en aluminium
kozijnen toepassen
- Dakbedekking van pannen, antracietkleurig of riet, of
combinaties hiervan. Bij de als “karakteristiek” aangeduide
panden, de monumenten en de panden van de
rietdakenlijst, zijn de pannen gebakken, kleine gedeeltes
en randen van het dakvlak kunnen uitgevoerd zijn met
glanzende pannen.
WELSTANDSNOTA B ORGER-ODOORN 23

t
BIJLAGE WELSTANDSNOTA
GEBIEDSINDELING
'Plaats 62'
Dijk
Oude
EXLOO
Zuideinde
Buinerweg
Oude Dijk
'Hunzebergen'
Schaapskuilenweg
Valtherweg
Hondsrugweg
'De
Linden'
Vlintweg
Exloerweg
VALTHE
Boermastreek
BOERMASTREEK
Weerdingerweg
Noorderdiep
Zuiderdiep
Vrijheidslaan
VALTHERMOND
Noorderdiep
Zuiderdiep
Drentse Mondenweg
Dikbroeken
2e VALTHERMOND
2e Valthermond
21