Sandra Schruijer - NIP

34 de psycholoog / juli-augustus 2013
de psycholoog / juli-augustus 2013 35
venalisme
auteur: sandra schruijer
venalisme
forum
Over de perverse consequenties van
outputfinanciering in het hoger onderwijs
Venalisme
Volgens Sandra Schruijer werkt het huidige systeem
van output financiering bij goedkeuring van dissertaties
omkoopbaarheid (venalisme) in de hand. Schruijer
illustreert dit aan de hand van een eigen ervaring. Een
uniek geval of doorstaan er vaker dubieuze manuscripten
de academische proeve van bekwaamheid? Willem van
der Does, Wouter van Joolingen, Maurits van der Molen
en Rolf Zwaan reageren.
De affaire-Stapel heeft de
wetenschap in binnen- en
buitenland beroerd (Abma,
2012). Terwijl zijn gedrag
ten scherpste wordt veroordeeld,
blijft de vraag hoe
dergelijk frauduleus gedrag
zo lang onopgemerkt kon
blijven. De publicatiedruk waaraan onderzoekers zijn
blootgesteld rechtvaardigen zijn normoverschrijdend
gedrag niet, maar werken ‘sloppy science’ (Levelt,
2012) wel in de hand.
In deze bijdrage wil ik ingaan op een andere misstand
binnen het hoger onderwijs, die grotendeels
onbesproken blijft, doch mijns inziens ook ernstig is.
Ik noem het venalisme.
‘Venalisme’ of ‘venaliteit’ betekent omkoopbaarheid
en de term wordt door historici gebezigd om de praktijken
in Frankrijk gedurende de Middeleeuwen en
het Ancien Régime te omschrijven waarbij publieke
ambten werden verkocht (Daly, 2000; Doyle, 1996).
Outputfinanciering werkt venalisme in de hand, zo
is mijn betoog. Ik wil dit illustreren aan de hand van
een persoonlijke ervaring over mijn rol als externe
examinator van een proefschrift aan een Nederlandse
universiteit.
systeem-psychodynamisch perspectief
Ook al weid ik uit over deze casus, het is niet mijn bedoeling
een enkel geval aan de kaak te stellen. De casus
dient als illustratie. Het gaat er mij nu om te begrijpen
hoe de beschreven wanpraktijk kan gebeuren. Daartoe
situeer ik mijn ervaring in de universiteit als sociaal
systeem dat opereert in een grotere context, een
context die druk uitoefent op het systeem. Deze druk
brengt psychische spanningen teweeg die moeilijk te
verdragen zijn door de betrokken actoren, ingebed in
rollen, posities en belangen. Deze spanningen kunnen
resulteren in irrationeel gedrag dat, zolang het
functioneel is voor de betrokkenen (om politieke en
emotionele redenen), gedurende lange tijd onbewust,
onopgemerkt dan wel onbesproken kan blijven. Om
misstanden op te heffen is het niet toereikend om
symptomen te bestrijden; we dienen te kijken naar de

36 de psycholoog / juli-augustus 2013
de psycholoog / juli-augustus 2013 37
venalisme
auteur: sandra schruijer
venalisme
gemiddeld eens per
maand maak ik een
promotie mee: als
promotor, commissielid of
opponent. meestal hang ik
tevreden mijn toga weer in
de kast en niet zelden ben ik
onder de indruk van het hoge
niveau. een enkele keer vond
ik na afloop dat we problemen
hadden gemist die voor
de verdediging rechtgezet
hadden moeten worden.
maar zelfs die keer was het op
het randje, niet eroverheen.
Kortom, op grond van eigen
ervaringen beschouw ik het
relaas van collega schruijer
als uitzonderlijk. dat maakt
het niet minder schokkend.
systemische krachten en machten die deze misstanden
in stand houden.
Kortom, ik neem in deze bijdrage een systeempsychodynamisch
perspectief in (Vansina & Vansina-
Cobbaert, 2008), met als doel een discussie te initiëren
over wetenschappelijke verantwoordelijkheid en
integriteit.
De casus
Niet lang geleden werd ik gevraagd als externe
beoordelaar zitting te nemen in een promotiecommissie.
Het manuscript schoot tekort op fundamentele
punten. Ik stuurde mijn negatief advies, met redenen
omkleed, naar het opgedragen adres.
Terwijl ik wachtte op de oproep om als examencommissie
bijeen te komen, ontmoette ik de tweede promotor
op een receptie. Vanuit collegiale overwegingen
stelde ik hem op de hoogte van mijn negatief advies,
zonder in details te treden. Hij was reeds op de hoogte
en beet mij toe dat ik het niet begrepen had – de overige
examinatoren hadden immers hun goedkeuring
laat de referent terugkeren
de beschreven reacties van
de promotor, decaan en rector
zijn verwerpelijk. de expromotor
en commissieleden
hebben het laten afweten.
ik ken meer recente voorbeelden
van proefschriften
die niet sterk zijn, maar ik zie
geen dalende trend – integendeel.
tot de jaren tachtig
van de vorige eeuw werden
in mijn vakgebied met enige
regelmaat proefschriften
afgeleverd die nu met moeite
voor masterscriptie zouden
doorgaan. door het geringe
aantal proefschriften in de
klinische psychologie en
psychiatrie kon de markt toen
zijn werk al helemaal niet
aan het manuscript verleend. Ik opperde de inhoudelijke
discussie te voeren tijdens de vergadering van de
beoordelingscommissie.
De uitnodiging voor een commissiebijeenkomst
bleef echter uit. Via e-mail informeerde ik meermalen
bij de eerste promotor wanneer de vergadering zou
plaatsvinden. Tevens vroeg ik om het inhoudelijke
commentaar van de andere commissieleden, en ik
verzocht expliciet mijn commentaar naar hen door te
sturen. Ook vroeg ik om een inhoudelijke reactie van
de promotoren op mijn rapportage.
De enige reactie die ik ontving, was of ik wel in de
commissie wilde blijven, en zo ja, of een bepaalde datum
mij zou schikken voor de publieke ceremonie. De
promotor legde de procedure van de betreffende faculteit
uit, die voorschreef dat tweemaal ‘ja’ en eenmaal
‘nee’ voldoende was om het proefschrift formeel te
verdedigen. Er was geen commissiebijeenkomst nodig
omdat de andere commissieleden een ‘ja’ hadden gegeven
– overigens zonder commentaar, want dat was
immers niet nodig. Als ik de inhoud aan de orde wilde
doen. voor je het wist was de
promovendus hoogleraar. enfin,
van mij geen klachten dus
dat vroeger alles beter was.
eén ding was wel beter,
namelijk het instituut van de
referent. de referent diende
onafhankelijk te zijn van
promotores, moest een beargumenteerd
oordeel schrijven
en kon eisen stellen voor verbetering
of aanvulling. pas als
de referent tevreden was, kon
het manuscript naar de promotiecommissie
die alleen ja
of nee mocht zeggen. de referent
is onlangs afgeschaft.
het is nu aan de commissie
om wijzigingen te eisen, maar
dat gebeurt weinig.
ondanks het feit dat ik
nog geen probleem waarneem,
betreur ik het afschaffen
van de referent. schruijer
heeft namelijk wel gelijk in
haar analyse van het systeem.
dat is niet beperkt tot
de promotie, maar treft alle
lagen van de universiteit.
de cultuurloze klerk die de
vorige staatssecretaris was,
heeft onze bestuurders geprest
tot prestatieafspraken.
er moeten meer studenten
in- en uitstromen, anders
wordt er gekort. gezien de
prikkels die daarvan uitgaan,
is het een wonder dat er nog
kwaliteit wordt geleverd.
de strubbelingen op de vrije
stellen kon dat op de dag van de verdediging zelf.
bizar Ik was geschokt. Ik ontdekte dat de betreffende
kandidaat eerst een andere promotor had gehad.
Ik ken deze persoon en belde haar. Het leek haar
onwaarschijnlijk dat het project ooit zou resulteren in
een proefschrift, daarom had ze besloten haar rol als
promotor op te geven.
Ik schreef de decaan maar ontving geen antwoord.
Uiteindelijk kreeg ik hem telefonisch te spreken.
Ik informeerde hem over de kwestie. Hij was van
mening dat er niets aan de hand was, omdat de juiste
procedure was gevolgd. Vervolgens verstuurde ik
een e-mail naar de rector waarop ik nooit antwoord
ontving. Wel kreeg ik enkele weken later een e-mail
van de decaan, met de mededeling dat de promovenda
heel wel in staat was mijn commentaar te pareren.
Bijgevoegd was een tekst met daarin haar reactie op al
mijn argumenten. Ze had echter veel van mijn commentaar
niet begrepen; de ernst ervan evenmin.
Vervolgens heb ik meerdere collega’s geraadpleegd,
met inachtneming van de benodigde anonimiteit. Ik
universiteit zijn een rechtstreeks
gevolg van systeemfouten
die recent verergerd
zijn.
het lijkt een kwestie van
tijd tot ook bij promoties de
kwaliteit onder druk komt.
de nederlandse organisatie
voor Wetenschappelijk
onderzoek (nWo) speelt
geen positieve rol, nu in ons
vakgebied het contract van
sommige promovendi is
verkort tot drie jaar. de promoties
zullen niettemin het
laatste onderdeel zijn waar
de kwaliteit te lijden zal
hebben – hier is tenminste
nog stevige selectie aan de
poort en een groot belang
voor zowel promovendus als
promotor bij een toonbaar
product.
moet het systeem op de
helling? ik kan geen systeem
bedenken dat tegelijkertijd
aanzet tot productie, kwaliteit
bevordert en weinig
bureaucratie met zich meebrengt.
het systeem werkt
zolang ieder zijn verantwoordelijkheid
neemt, wat
in het beschreven voorbeeld
door sociale druk niet is
gelukt. het herinvoeren
van de referent zou hier een
bijdrage kunnen leveren,
maar tegen extreme gevallen
is geen kruid gewassen.
diederik stapel is gepromo-
We moeten kijken
naar systemische
krachten die misstanden
in stand
houden
legde hen voor wat in mijn ogen de fundamentele problemen
van het proefschrift waren. Anderen schetste
ik de in mijn ogen bizarre procedure. Mijn collega’s
waren ontdaan. Hun adviezen varieerden van uit de
commissie stappen, op de dag zelf de kandidaat en
promotoren confronteren, de knaw informeren en de
pers inlichten.
Ik besloot mijn formele rol als externe beoordelaar
niet op te geven. Immers, ik was officieel benoemd
en kon op de promotiedag zelf mijn bezorgdheden
toelichten in de commissie, zoals de eerste promotor
veerd toen het systeem van
de referent nog bestond.
Willem van der Does is als
hoogleraar Experimentele
Psychopathologie verbonden
aan de Rijksuniversiteit Leiden
en aan het Leids Universitair
Medisch Centrum. E-mail:
vanderdoes@fsw.leidenuniv.nl.
De vorige staatssecretaris
heeft
onze bestuurders
geprest tot prestatieafspraken

38 de psycholoog / juli-augustus 2013
de psycholoog / juli-augustus 2013 39
venalisme
auteur: sandra schruijer
venalisme
had voorgesteld, en de kandidaat haar proefschrift
kon verdedigen. Ik verwachtte overigens niet dat een
discussie ertoe zou leiden dat de kandidaat haar proefschrift
zou moeten intrekken. Wel verwachtte ik een
platform waarop mijn bezorgdheden konden worden
besproken met de andere commissieleden.
Statistische fouten
De dag voorafgaande aan de verdediging belde ik de
twee andere externe beoordelaars, van wie ik er een
kwaliteit mag wat kosten
We weten het allemaal: we
gedragen ons naar de eisen die
aan ons gesteld worden. als de
ns wordt afgerekend op treinen
die op tijd rijden, is het op zijn
minst verleidelijk treinen niet te
laten wachten en overstappende
reizigers in de kou te laten staan.
en dus gaan we heel ver in het
tot de eindstreep brengen van
kandidaten omdat we worden
afgerekend op het aantal dat die
eindstreep haalt. ook al vinden
we dat sommige kandidaten dat
niet echt verdienen.
in die situatie wordt voor ieder
individu de grens van wat toelaatbaar
is op de proef gesteld.
iedere docent aan een universiteit
kent gevallen van studenten
of promovendi die voorbij een
point of no return gekomen zijn en
daarom niet meer kunnen falen.
het alsnog laten zakken van die
studenten kost de universiteit
en de student geld en status1 .
Kortom, de situatie die sandra
schruijer beschrijft is voor bijna
iedereen herkenbaar. sommigen
kunnen de verleiding en druk
1 Bijv. http://www.groene.nl/2013/20/uw-
5-kost-mij-twaalfduizend-euro
niet weerstaan en overschrijden
de grens van het toelaatbare.
misschien is het probleem
dat we ons te weinig druk
maken om de kwaliteit van de
kwaliteitsmaat. gekeken wordt
naar wat eenvoudig meetbaar
is, bijvoorbeeld simpele tellingen
van output en citaties. het probleem
daarmee is dat dergelijke
kwaliteitsmaten perverteren
doordat mensen zich op de maat
richten en niet op de kwaliteit
zelf.
studiesucces mag een goede
maat zijn voor de kwaliteit van
een onderwijsinstelling zolang
we niet studenten bewust naar
de eindstreep slepen om het
rendement te verhogen. de
h-index kan een goede indicatie
geven van de kwaliteit van een
onderzoeker, maar wel zonder
opportunistisch citatiegedrag
van (groepen) onderzoekers.
instellingen voor onderwijs en
onderzoek en degenen die daarop
toezien zouden weer eens
diep moeten nadenken wat ze eigenlijk
verstaan onder kwaliteit.
Bijna iedere betrokkene die je het
zult vragen, zullen de termen die
aan de lijn kreeg, om mijn zorgen te delen. Ik was
verrast door zijn mededeling dat hij niet aanwezig zou
zijn – iets wat hij bij de bepaling van de datum reeds
had gemeld. Met andere woorden, ik kon sowieso
geen discussie aangaan met de hele commissie. Ik
vroeg hem of hij op de hoogte was van mijn negatief
advies en of hij mijn rapport had gelezen. Het antwoord
op beide vragen was ‘nee’. Hij was boos hierover
en zei: ‘Het proefschrift was niet erg sterk, misschien
ben ik iets te mild geweest.’
schruijer noemt ook noemen:
inzicht, begrijpen, kritische reflectie,
en wellicht nog meer, zoals vernieuwing
en doorbraak. de kunst is
die begrippen terug te laten komen
in hoe we kwaliteit bepalen.
daarbij moeten we niet bang zijn
om subjectief te zijn. Kwaliteit
is immers in hoge mate zelf een
subjectief begrip. ook zou de
overheid niet bang moeten zijn
risico te nemen door vertrouwen
te geven, en de financiering
minder van output maar van
geleverde inspanning af te laten
hangen. en daarbij bedenken dat
kwaliteit best wat mag kosten.
Wouter van Joolingen is hoogleraardirecteur
van ELAN, instituut voor
Teacher Education and Science
Communication van de Universiteit
Twente. E-mail: W.R.vanJoolingen@
utwente.nl.
We maken ons te
weinig druk om de
kwaliteit van de
kwaliteitsmaat
De externe beoordelaar fluisterde dat er nog
wel meer schortte aan het proefschrift …
Ik probeerde de andere externe beoordelaar te
contacteren, hetgeen niet lukte. De commissie kwam
bijeen op de dag zelf voorafgaande aan de ceremonie.
Handen werden geschud en toga’s aangetrokken. Op
mijn vraag of we het proefschrift konden bespreken,
antwoordde de decaan dat daarvoor ruim de tijd zou
zijn na de ceremonie.
Tijdens de ceremonie had ik de gelegenheid de
kandidaat en het publiek te confronteren met mijn beoordeling
en vroeg ik naar een reactie op mijn hoofdbezwaar,
zoals geuit in mijn inmiddels vier maanden
oude rapport. Geen nieuwe inzichten kwamen naar
voren. Evenmin waren in het uiteindelijke manuscript
eenvoudige statistische fouten gecorrigeerd die ik in
mijn rapport had geconstateerd, zoals het tweezijdig
toetsen daar waar eenzijdig getoetst had moeten
worden. Dit had niet meer dan tien minuten in beslag
hoeven nemen. Een van de interne examinatoren nam
de tijd om een kwestie naar voren te brengen die haar
stokpaardje leek te zijn. Laatstgenoemde prees het
proefschrift uitbundig. Echter, deze kwestie lag buiten
het kader van het proefschrift.
Boosheid
Na de ceremonie en voordat het diploma zou worden
uitgereikt, zou er dan toch eindelijk aandacht zijn voor
mijn bezwaren. Maar na het rondje met de vraag ‘hoe
vonden we de verdediging?’ kreeg ik wederom niet
de ruimte. Na afgekapt te zijn, uitte ik eindelijk mijn
boosheid. Ik zei dat deze commissie geen commissie
was omdat er tot op dat moment alleen individuele
consultaties hadden plaatsgevonden, de commissieleden
niet geïnformeerd waren over de waarderingen
van de commissieleden en dat er geen gelegenheid
was, zelfs niet op de dag van de ceremonie, meningen
uit te wisselen. Hierop stond de decaan recht, zette
zijn baret op en spoorde eenieder aan zijn of haar
positie in te nemen in het cortège.
Tijdens de receptie sprak ik kort met de eerste
promotor, de decaan en de andere aanwezige externe
beoordelaar. De promotor verzuchtte dat als ik mijn
commentaar nu maar naar haar had gestuurd en niet
naar het door haarzelf opgegeven adres, dan hadden
alle problemen voorkomen kunnen worden (grappig,
want tot op dat moment werd gedaan alsof er geen
problemen waren …). De decaan vertelde me dat de
procedure rond het toekennen van doctorstitels zou
worden gewijzigd. En de externe beoordelaar nam me
terzijde en fluisterde in mijn oor dat er nog wel wat
meer schortte aan het proefschrift …
Ik kwam die dag uitgeput thuis.
Analyse
De hierboven geschetste dynamiek lijkt collusief van
aard. Collusie is een overwegend onbewust proces
waarbij betrokkenen een confrontatie met de realiteit
vermijden uit angst voor negatieve gevolgen (angst
voor afwijzing, bedreiging van het zelfbeeld, machteloosheid;
zie bijv. Gray & Schruijer, 2010; Schruijer,
2008). Collusie is een systemisch fenomeen – alle betrokken
partijen zijn medeplichtig (e.g. Harvey, 1988,
1999). In onderhavige casus lijkt er eveneens sprake te
zijn van een gedeeld belang om geen kritiek te uiten:
(1) de kandidaat wil het proefschrift afronden na jarenlange
arbeid;
(2) de promotoren willen er ook vanaf, zonder netelige
kwesties, opdat ze een nieuwe doctor aan hun
palmares kunnen toevoegen;
(3) individuele commissieleden willen enerzijds als
goede collega’s optreden die bereid zijn gemeenschapswerk
te doen, terwijl het aannemelijk is dat
ze anderzijds hiermee geen tijd willen verliezen
omdat dergelijk werk weinig oplevert in de jaarlijkse
beoordeling, terwijl
(4) de decaan en rector staan te trappelen om de promotievergoeding
in ontvangst te nemen en tevens
om de reputatie van de faculteit en universiteit
hoog te houden.
Ongewenste kritiek
De enige persoon die kennelijk handelde in lijn met
haar wetenschappelijke integriteit was de voormalige

40 de psycholoog / juli-augustus 2013
de psycholoog / juli-augustus 2013 41
venalisme
auteur: sandra schruijer
venalisme
VENALISME of HET GROTE COMPLOT IN DE NEDERLANDSE PSYCHOLOGIE?
aan de bijdrage van
mevrouw schruijer
behoeven niet veel
woorden vuil gemaakt te
worden. Zij gebruikt de
affaire-stapel als startpunt
voor een ‘systeem-psychodynamische’
analyse van
het wel en wee binnen een
enkele promotiecommissie,
om vervolgens te concluderen
dat de honorering van
dubieuze proefschriften en
de affaire-stapel beide het
gevolg zijn van een systeemfout
— outputfinanciering
van onderzoek. Zij gaat zelfs
zover om het gedrag binnen
de promotiecommissie psychodynamisch
te duiden als
‘collusief ’.
maar met de introductie
van de term ‘venalisme’ als
kenmerk van het systeem
van output financiering
benadert zij de reguliere en
meervoudige betekenis van
het begrip ‘collusief ’ — waarmee
gedoeld wordt op een
heimelijke verstandhouding
tussen twee of meerdere partijen
om door list of bedrog
promotor. Kritiek was ongewenst, hetgeen onder
meer bleek uit
(1) het vermijden van een arena waar ideeën en meningen
konden worden gedeeld en bediscussieerd,
bijvoorbeeld door de commissie vooraf niet bijeen
te roepen en door commissieleden alleen individueel
te consulteren;
(2) het negeren van kritiek, bijvoorbeeld door niet te
reageren op e-mails, maar ook door statistische
fouten ongecorrigeerd te laten;
(3) het actief onderdrukken van kritiek zodat die niet
besproken hoefde te worden, bijvoorbeeld, door
mijn rapport niet te verspreiden onder de commissieleden,
door te suggereren dat ik als commissielid
vervangen zou kunnen worden, en door het uiten
van twijfels over de kwaliteit van het proefschrift
ná de ceremonie;
Een proefschrift
levert tachtig- à
negentig duizend euro
overheids geld op
de open competitie met
anderen te ontwijken en
daarmee voordeel te behalen,
binnen of buiten de wet.
het is een ernstige beschuldiging
om de outputfinanciering
van psychologisch
onderzoek als zodanig te
kenschetsen. gelukkig is
deze beschuldiging alleen
gebaseerd op een persoonlijk
verslag van de eigen
frustraties opgelopen in
een promotiecommissie en
kunnen we deze aantijgingen
rustig terzijde schuiven.
aan de nederlandse
universiteiten werd in 1983
outputfinanciering ingevoerd
— de ‘voorwaardelijke
financiering’. sindsdien is het
onderzoek in de psychologie
met grote sprongen vooruitgegaan.
voorheen waren
er eilandjes van excellentie
in de nederlandse psychologie.
nu is het psychologisch
onderzoek in de breedte
van hoog niveau. de laatste
visitatiecommissie (research
review psychology, 2011;
Qanu, 2012) concludeerde
(4) het uitoefenen van subtiele en niet zo subtiele
druk, bijvoorbeeld door op intimiderende wijze
mijn academische waarde te betwijfelen;
(5) de geïnduceerde zelftwijfel, ik voelde immers ook
de behoefte mijn kritiek op het proefschrift en de
procedure te toetsen aan de mening van collega’s;
(6) het reduceren van innerlijk conflict door de kandidaat
the benefit of the doubt te geven resulterend
in een milde beoordeling, of door te vertrouwen
op het oordeel van andere commissieleden (in de
veronderstelling dat zij het gelezen hebben) of van
de promotor;
(7) het aanmeten van een bureaucratische houding,
zoals uitgedrukt in de stelling dat er niets aan de
hand is omdat de procedure is gevolgd (‘we laten
het huis afbranden – de veiligheidsvoorschriften
zijn immers gevolgd …’);
(8) de aard van de procedure zelf die alleen maar om
een ‘ja’ of een ‘nee’ vraagt. (Persoonlijk vind ik
het immoreel een ‘nee’ te geven zonder uitleg.
Afwijzing betekent extra werk, zodat een ‘ja’ de
weg van de minste weerstand is voor gehaaste
beoordelaars.)
Het gevolg van dit alles is dat een doctorstitel is toegekend
op basis van een uiterst zwak manuscript. Aan
de financiële en emotionele behoeften van alle actoren
is voldaan, maar de wetenschappelijke integriteit is
aangetast. De samenleving wordt opgescheept met de
consequenties.
dat het nederlands onderzoek
in de psychologie
varieert van erg goed tot
excellent. en over promoties
wordt opgemerkt dat, vanuit
internationaal perspectief,
het nederlandse systeem
een success story genoemd
kan worden. de kwaliteit
van promovendi steekt ver
uit boven het internationaal
gemiddelde.
mevrouw schruijer zal
het verslag van de visitatiecommissie
ongetwijfeld bestempelen
als een collusieve
vrucht. natuurlijk kan niet
onmiddellijk worden hard
gemaakt dat de sprong, die
het nederlands onderzoek
in de psychologie heeft gemaakt
sinds de invoering van
de voorwaardelijke financiering,
het directe gevolg
is van de outputfinanciering
van het onderzoek. en
niemand zal beweren dat het
systeem van outputfinanciering
volmaakt is. maar het is
net als met democratie — er
is nog geen beter systeem
gevonden.
De prangende vraag is of het hierboven beschreven
geval uniek is. Uit eigen ervaring weet ik dat er wel
vaker dubieuze manuscripten als voldoende worden
gehonoreerd. ‘De markt selecteert’ wordt er dan als
troost opgemerkt. Ondertussen raken integere wetenschappers
en promovendi die prachtige proefschriften
schrijven (want die zijn er zeker) gefrustreerd en
gedemotiveerd. Wellicht is het overbodig te vermelden
dat een vergelijkbare dynamiek uiteraard ook kan
spelen bij het toekennen van bachelors-, masters- en
andere titels.
Om de collusieve dynamiek nader te begrijpen,
dienen we te kijken naar het systeem van outputfinanciering.
De perverse consequenties ervan zijn
duidelijk. Een met succes verdedigd proefschrift levert
het universitair departement tachtig- à negentigduizend
euro aan overheidsgeld op. Middels geld kunnen
onderzoekers en daarmee publicaties worden aangeschaft,
onmisbaar in een wereld waar publish or perish
het credo is.
Universiteiten die grootse ambities koesteren, hebben
de neiging narcistische leiders te benoemen (Maccoby,
2000), die op hun beurt nieuwe angsten voeden
waartegen men zich weer dient te wapenen, enzovoort
(e.g. Brown, 1997; Stein, 2003). Ambitie is inmiddels
trouwens synoniem geworden voor de beste te zijn
in plaats van het goede te doen. Prestatie is gereduceerd
tot dat wat meetbaar is (aantallen studenten en
publicaties, impact scores, en andere key performance in-
het gaat echter niet aan
om het systeem te bestrijden
met een enkele anekdote in
de hand. met de introductie
van de term ‘venalisme’
doet mevrouw schruijer het
voorkomen alsof er in het
onderzoek in de nederlandse
psychologie sprake is van
één groot complot, en dat op
basis van één enkele casus
én eigen ervaring. van mevrouw
schruijer moet echter
wel gezegd worden dat ze
consequent is. met een aantal
publicaties van gemid-
dicators). Universiteiten opereren als private ondernemingen
die kennis produceren en verkopen ten koste
van het waarderen van inzicht, begrijpen en kritische
reflectie (Sievers, 2006; 2008). De economische logica
gaat gepaard met politiek en berekenend gedrag – wie
heeft er tijd om dienstbaar te zijn aan de wetenschappelijke
gemeenschap? Academische instellingen zijn
aldus debet aan de lagere standaarden waarover velen,
inclusief de wetenschappers zelf, klagen.
Ongezond systeem
Terug naar Diederik Stapel. Een rotte appel? Ja, maar
wel een rotte appel in een ongezond systeem. Om
dit systeem te genezen dienen we naar het geheel te
kijken. Daarmee bedoel ik niet het ontkennen van individuele
verantwoordelijkheid, wel het beschouwen
van de misstanden in een grotere systemische context.
Het kan natuurlijk zijn dat er een beperkt belang is
een rotte appel als uitdrukking te zien van systemisch
falen. Gemakkelijker is het om naar een individu te
wijzen en zich te beroepen op de eigen onschuld – om
ondertussen de eigen straatjes schoon te vegen.
over de auteur Sandra Schruijer is hoogleraar organisatiepsychologie
aan de Universiteit Utrecht. E-mail:
s.g.l.schruijer@uu.nl. Dit artikel is een bewerking van:
Schruijer, S. (2012). Venalism in higher education: A
systems-psychodynamic perspective. Paper gepresenteerd
op de OPUS-conferentie, London.
deld 1.3 per jaar (na promotie;
.4 fte) en een h-index van
6 (Web of Knowledge) lijkt
zij zich als hoogleraar geheel
buiten het systeem van
outputfinanciering geplaatst
te hebben.
Maurits van der Molen is hoogleraar
Biologische Ontwikkelingspsychologie
aan de Universiteit
van Amsterdam. E-mail:
m.w.vandermolen@uva.nl.

42
de psycholoog / juli-augustus 2013
venalisme
auteur: sandra schruijer
wetenschap is geen spel
de ervaringen die sandra
schruijer beschrijft, zijn zeer
zorgwekkend. mijn eigen ervaring
is anders. ik heb als extern
lid in promotiecommissies aan
verschillende universiteiten gediend
in verschillende vakgebieden
en heb nooit de druk gevoeld
om een ondermaats proefschrift
goed te keuren. maar dit komt
waarschijnlijk omdat ik gelukkig
nooit met een ondermaats
proefschrift te maken heb gehad
(in nederland althans). misschien
was niet elk proefschrift
even fantastisch, maar de kwaliteit
was altijd voldoende om het
doctoraat te verlenen.
natuurlijk is mijn informatie
slechts anekdotisch. schruijer
poneert de stelling dat outputfi -
nanciering venalisme in de hand
werkt. dit lijkt mij zeer plausibel.
ik kan me voorstellen dat het
ene vakgebied hier gevoeliger
voor is dan het andere, maar in
principe is het problematisch dat
alle deelnemers er baat bij hebben
dat een promotie doorgaat.
op de korte termijn althans. op
de lange termijn is niemand ge-
Literatuur
Abma, R. (2012). Changes in publication culture and the Stapel
fraud case. Paper gepresenteerd op de ESHHS conferentie,
Montreal, Augustus.
Brown, A. (1997). Narcissism, identity, and legitimacy.
Academy of Management Review, 22, 643-686.
Daly, K. (2000). Private vice, public service? Civil service and
chose publique in fi fteenth century France. In A. Curry & E.
Matthew, (Eds.), (2000), Concepts and patterns of service in the
later Middle Ages. Boydell Press.
Doyle, W. (1996/2011). Venality: The sale of offi ces in eighteenthcentury
France. Oxford Scholarship Online October 2011,
DOI:10.1093/acprof:oso/9780198205364.001.0001
Gray, B. & Schruijer, S. (2010). Integrating multiple voices:
Working with collusion. In C. Steyaert & B. van Looy (Eds.),
Relational practices, participative organizing. Emerald: Bingley
(pp.121-135).
Harvey, J. (1988). The Abilene paradox and other meditations in
management. Lexington Books.
baat bij ondermaats onderzoek:
de maatschappij niet, de universiteit
niet, de promovendus niet,
de promotor niet, de commissie
niet en zeker het vakgebied niet.
Buitenlandse gasten zijn
vaak verbaasd dat de nederlandse
promotie een proces ‘zonder
tanden’ is. voor hen lijkt het een
tijdrovend toneelstuk, opgevoerd
voor familie en bekenden
van de promovendus (en voor
opponenten die zichzelf graag
horen praten). mogelijk dat dit is
hoe de tweede promotor wilde
dat schruijer de situatie zag: als
een uiteindelijk betekenisloze
ceremonie.
schruijer heeft echter volkomen
gelijk dat het mogelijk moet
zijn ernstige bezwaren aan te tekenen
bij een proefschrift en dat
deze bezwaren serieus dienen te
worden genomen. Wat is anders
de functie van een leescommissie?
het mogelijke argument dat
de rol van een leescommissie
minimaal hoeft te zijn omdat de
hoofdstukken in het proefschrift
veelal al gepubliceerd zijn in peer
reviewed journals snijdt geen
hout. de zaak-stapel alsmede
de grote nalatigheden en fouten
die vaak ontdekt worden in
artikelen die peer reviewed zijn
(bijv. http://rolfzwaan.blogspot.
nl/2013/04/pre-publication-posting-and-post.html)
laten zien
dat peer review geen afdoende
fi lter is.
schruijer heeft gelijk dat de
huidige situatie rond het promotieproces
ongezond is. het
draagt bij tot de misvatting dat
wetenschap een spel is. en dat is
niet de indruk die we onderzoekers
willen meegeven aan het
begin van hun wetenschappelijke
carrières.
Rolf Zwaan is als professor Biological
and Cognitive Psychology
verbonden aan de afdeling Psychologie
van de Erasmus Universiteit
Rotterdam. E-mail: rolfzwaan@
gmail.com.
Ik heb nooit de druk
gevoeld een ondermaats
proefschrift
goed te keuren
Harvey, J. (1999). How come everytime I get stabbed in the back my
fi ngerprints are on the knife. San Francisco: Jossey-Bass.
Levelt, P. (2012). Falende wetenschap: De frauduleuze onderzoekspraktijken
van sociaal-psycholoog Diederik Stapel. Eindrapport van de Commissie
Levelt, 28 November 2012.
Maccoby, M. (2000). Narcissistic leaders: The incredible pros, the
inevitable cons. Harvard Business Review, January–February, 69-77.
Schruijer, S. (2008). Samenwerking, collusie en de rol van devianten.
Inaugurele rede, Universiteit Utrecht, 28 januari.
Sievers, B. (2006). The psychotic organization: A socio-analytic
perspective. Ephemera: Theory and politics in organization, 6(2), 104-
120.
Sievers, B. (2008). The psychotic university. Ephemera: Theory and
politics in organization, 8(3), 238-257.
Stein, M. (2003). Unbounded irrationality: Risk and organizational
narcissism at Long Term Capital Management. Human Relations, 56,
523-540.
Vansina, L. & Vansina-Cobbaert, M.-J. (2008). Psychodynamics for
managers and consultants. Londen: Wiley.
Publicatieprijs
voor
aankomende
auteurs
De redactie van De Psycholoog wil jong talent in
de psychologie aanmoedigen
tot het schrijven van goede en originele artikelen
in de Nederlandse taal. In 1995 heeft de redactie
daarom een tweejaarlijkse Publicatieprijs voor
aankomende auteurs ingesteld die in 2013 voor de
negende keer zal worden uitgeloofd.
De prijs bestaat uit publicatie als hoofd artikel in
De Psycholoog en een bedrag van € 1200,-.
Ingezonden manuscripten dienen aan
de volgende voorwaarden te voldoen.
1. het artikel biedt een gedegen overzicht van een
psychologisch relevant onderwerp, waarin recent onderzoek,
literatuur, theorievorming en/of toepassingen
op originele wijze worden gepresenteerd.
2. de lengte van het artikel bedraagt maximaal 5000
woorden, inclusief referenties.
3. het is geschreven in goed nederlands door een juniorpsycholoog,
niet eerder afgestudeerd dan 1 augustus 2009.
4. het manuscript moet uiterlijk op 1 september 2013 zijn
ingediend volgens de geldende richtlijnen voor auteurs.
uitgebreide richtlijnen kunnen bij de redactie worden aangevraagd,
en zijn ook te vinden op internet (www.psynip.
nl, bij de sectie van de psycholoog onder ‘voor auteurs’).
5. het manuscript mag niet elders zijn aangeboden of
gepubliceerd.
Manuscripten kunnen tot 1 september 2013
worden toegezonden aan:
Jury Publicatieprijs De Psycholoog
redactie@psynip.nl
de ingezonden artikelen worden beoordeeld door een deskundige
jury onder leiding van de voorzitter van de redactie
van de psycholoog. daarbij wordt gelet op inhoudelijke en
stilistische kwaliteit, originaliteit en de mate waarin een
artikel van belang is voor een breed publiek van psychologen.
elk ingezonden manuscript wordt beoordeeld en komt, na de
gebruikelijke reviewprocedure, eventueel voor plaatsing in
aanmerking. over beslissingen van de jury is geen correspondentie
mogelijk.
P R A K T I J K B E R I C H T
Bedankt
Intramed!
“We hebben nooit geweten dat Intramed zo compleet is”.
Vanaf het moment dat we met jullie praktijksoftware aan de slag
gingen, loopt onze bedrijfsvoering op rolletjes. Plannen, registreren,
declareren, behandeldossiers aanleggen en bijhouden gaan zo efficiënt
dat we echt blij zijn dat we voor Intramed hebben gekozen. Trouwens,
de medewerkers van de helpdesk zijn werkelijk fantastisch!
Via de website van Intramed hebben we gebruik kunnen maken van
een gratis proefperiode van 3 maanden. Hierdoor zijn we aan de slag
gegaan zonder kosten of verplichtingen. Al snel bleek dat dit pakket
prima aansloot bij onze wensen en zijn we na 3 maanden overgegaan
tot een contract.
Intramed praktijksoftware, compleet gebruiksgemak
voor de GGZ
Speciaal voor de 1e lijns GGZ:
= Codeboek en aanlevering aan de LVE is geïntegreerd
= Jaarlijkse gegevens export voor ROEP en LVE
= DSM IV criteria makkelijk in te voeren via meerkeuzelijsten
= Eigen bijdrage wordt automatisch verrekend en via nota’s
gedeclareerd, desgewenst via Famed
= Mogelijkheid telefonisch consult te factureren
Speciaal voor de 2e lijns GGZ:
= DBC registratie
= Aanlevering mogelijk aan DIS-portal
= De diagnosecode in de declaratiegegevens kan
gemaskeerd worden
= DSM IV criteria makkelijk in te voeren via meerkeuzelijsten
= Met Intramed PLUS o.a. exporteren ROM data naar SBG
Kijk op de website voor meer informatie over Intramed PLUS
Al meer dan 19.000 gebruikers werken
dagelijks met de Intramed software
Noordkade 94 - 2741 GA
Waddinxveen
T 0182 62 11 07
F 0182 62 11 99
info@intramed.nl
Op de website treft u tevens uitgebreide productinformatie voor uw praktijk:
www.intramed.nl