Cultureel Ondernemerschap Deloitte en Touche
Cultureel Ondernemerschap Deloitte en Touche
Cultureel Ondernemerschap Deloitte en Touche
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Cultureel</strong> <strong>Ondernemerschap</strong>:<br />
e<strong>en</strong> kwestie van balans<br />
Aanbeveling<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> dynamischer relatie<br />
tuss<strong>en</strong> culturele instelling<strong>en</strong> <strong>en</strong> de overheid.
De Stichting Kunst & Zak<strong>en</strong> houdt zich sinds haar oprichting bezig met het verbeter<strong>en</strong> van de<br />
managem<strong>en</strong>tkwaliteit van Nederlandse kunstinstelling<strong>en</strong> door uitwisseling van k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> ervaring<br />
met het bedrijfslev<strong>en</strong>. Daarom bood Kunst & Zak<strong>en</strong> in augustus 2000 het Ministerie van OC<strong>en</strong>W aan om<br />
bij te drag<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> nadere invulling van het begrip cultureel ondernemerschap. Het organisatieadviesbureau<br />
<strong>Deloitte</strong> & <strong>Touche</strong> Bakk<strong>en</strong>ist was bereid om het onderzoeksproject <strong>Cultureel</strong> <strong>Ondernemerschap</strong><br />
om niet uit te voer<strong>en</strong>. Stichting Kunst & Zak<strong>en</strong> is hier bijzonder erk<strong>en</strong>telijk voor.<br />
2 <strong>Cultureel</strong> ondernemerschap:
5<br />
7<br />
9<br />
9<br />
10<br />
12<br />
14<br />
15<br />
15<br />
19<br />
21<br />
21<br />
22<br />
30<br />
32<br />
34<br />
35<br />
35<br />
36<br />
36<br />
37<br />
39<br />
41<br />
43<br />
Inhoud<br />
Inleiding<br />
Sam<strong>en</strong>vatting<br />
1. Naar meer cultureel ondernemerschap<br />
Goud<strong>en</strong> ket<strong>en</strong>s<br />
Van publieke naar meer private financiering<br />
Kies voor cultureel ondernemerschap<br />
Voordel<strong>en</strong> van cultureel ondernemerschap<br />
2. De rol van de overheid<br />
E<strong>en</strong> flexibeler subsidiebeleid<br />
Aanvull<strong>en</strong>de financieringsmogelijkhed<strong>en</strong><br />
3. De uitdaging voor de culturele instelling<strong>en</strong><br />
Vergroot de eig<strong>en</strong> inkomst<strong>en</strong><br />
Analyseer de eig<strong>en</strong> bedrijfsactiviteit<strong>en</strong><br />
Versterk de marketing<br />
Maak gebruik van nieuwe media<br />
Zoek partners<br />
4. Voedingsbodem voor cultureel ondernemerschap<br />
Ontwikkel e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis- <strong>en</strong> expertisec<strong>en</strong>trum<br />
Professionaliseer bestuur<br />
Vergroot het opleidingsaanbod<br />
T<strong>en</strong>slotte<br />
Bijlage 1: Opzet onderzoek<br />
Bijlage 2: Deelnemers onderzoek<br />
Bijlage 3: Geraadpleegde literatuur <strong>en</strong> websites<br />
3 e<strong>en</strong> kwestie van balans
5<br />
Inleiding<br />
<strong>Cultureel</strong> ondernemerschap is e<strong>en</strong> hot issue. Zeker sinds staatssecretaris Rick van der<br />
Ploeg (cultuur) zijn nota ‘E<strong>en</strong> Ondernem<strong>en</strong>de Cultuur’ pres<strong>en</strong>teerde. Van meer<br />
ondernemerschap word<strong>en</strong> op het gebied van de cultuur grootse ding<strong>en</strong> verwacht.<br />
Maar wat is ‘cultureel ondernemerschap’ eig<strong>en</strong>lijk? Verschilt ondernem<strong>en</strong> in de culturele<br />
sector van ondernem<strong>en</strong> in andere sector<strong>en</strong>? Zo ja, in welke opzicht<strong>en</strong>? Wat zijn de<br />
voordel<strong>en</strong> van (meer) cultureel ondernemerschap? En als deze vrag<strong>en</strong> beantwoord zijn:<br />
wat moet<strong>en</strong> culturele instelling<strong>en</strong> do<strong>en</strong> om die voordel<strong>en</strong> te verwez<strong>en</strong>lijk<strong>en</strong>? Wat kan<br />
de overheid do<strong>en</strong> om cultureel ondernemerschap te stimuler<strong>en</strong>?<br />
De Stichting Kunst & Zak<strong>en</strong> heeft het initiatief g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> onderzoek naar cultureel<br />
ondernemerschap. Het organisatieadviesbureau <strong>Deloitte</strong> & <strong>Touche</strong> Bakk<strong>en</strong>ist<br />
heeft het daartoe nodige onderzoek pro deo uitgevoerd.<br />
Dit rapport geeft de resultat<strong>en</strong> van dat onderzoek weer. Het beoogt de discussie over<br />
cultureel ondernemerschap aan te zw<strong>en</strong>gel<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo het ondernem<strong>en</strong> in de culturele sector<br />
te bevorder<strong>en</strong>. Gezi<strong>en</strong> de diversiteit in de culturele wereld is gekoz<strong>en</strong> voor twee<br />
repres<strong>en</strong>tatieve sector<strong>en</strong>: de musea <strong>en</strong> de podiumkunst<strong>en</strong>.<br />
Dit rapport is zeker niet het laatste woord op het gebied van cultuur <strong>en</strong> ondernem<strong>en</strong>.<br />
Het is belangrijk dat de discussie voortgaat. Het verdi<strong>en</strong>t aanbeveling dat de Stichting<br />
Kunst & Zak<strong>en</strong> de culturele instelling<strong>en</strong> blijft steun<strong>en</strong> bij het vind<strong>en</strong> van de juiste<br />
balans tuss<strong>en</strong> cultuur <strong>en</strong> ondernem<strong>en</strong>.<br />
<strong>Deloitte</strong> & <strong>Touche</strong> Bakk<strong>en</strong>ist © <strong>Deloitte</strong> & <strong>Touche</strong> Bakk<strong>en</strong>ist<br />
Mei 2001<br />
Projectteam:<br />
Gerrit Jan Jans<strong>en</strong> (projectleider)<br />
Vinc<strong>en</strong>t Oomes<br />
Marijke Rem (Kunst & Zak<strong>en</strong>)<br />
Kim Smit (stagiair)<br />
Tonny van de Vondervoort<br />
Reimond W<strong>en</strong>t<br />
Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door financiële steun van het ministerie van OC<strong>en</strong> W
6 <strong>Cultureel</strong> ondernemerschap:
Sam<strong>en</strong>vatting<br />
<strong>Cultureel</strong> ondernemerschap is ondernemerschap met e<strong>en</strong> extra dim<strong>en</strong>sie. E<strong>en</strong> ondernemer<br />
op cultureel gebied streeft ook culturele, ofwel artistieke doelstelling<strong>en</strong> na, niet in<br />
plaats van maar naast de gebruikelijke zakelijke doelstelling<strong>en</strong>.<br />
<strong>Cultureel</strong> ondernemerschap is dus: ondernemerschap waarbij gestreefd wordt naar e<strong>en</strong><br />
optimale balans tuss<strong>en</strong> zakelijke <strong>en</strong> artistieke doelstelling<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> grotere dosis ondernemerschap in de culturele sector heeft vele voordel<strong>en</strong>. Voor de<br />
culturele instelling<strong>en</strong> zelf, omdat deze daardoor in staat zijn hun artistieke ambities op<br />
e<strong>en</strong> zakelijke manier te verwez<strong>en</strong>lijk<strong>en</strong>. Maar ook voor de overheid, omdat deze zonder<br />
haar stur<strong>en</strong>de rol prijs te gev<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> doelmatiger manier haar beleidsdoelstelling<strong>en</strong><br />
kan realiser<strong>en</strong> (hoofdstuk 1).<br />
De overheid kan cultureel ondernemerschap stimuler<strong>en</strong> door haar subsidiebeleid te<br />
flexibiliser<strong>en</strong> <strong>en</strong> door ruimte te schepp<strong>en</strong> voor aanvull<strong>en</strong>de financieringsmogelijkhed<strong>en</strong><br />
(hoofdstuk 2).<br />
De culturele instelling<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> hun ondernemerschap vormgev<strong>en</strong> door aandacht te<br />
bested<strong>en</strong> aan met elkaar sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>de aspect<strong>en</strong> als het zoek<strong>en</strong> naar mogelijkhed<strong>en</strong><br />
om de eig<strong>en</strong> inkomst<strong>en</strong> te vergrot<strong>en</strong>, het versterk<strong>en</strong> van de marketing, het gebruik van<br />
nieuwe media <strong>en</strong> het bevorder<strong>en</strong> van sam<strong>en</strong>werking binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de sector<br />
(hoofdstuk 3).<br />
Aanbevol<strong>en</strong> wordt om maatregel<strong>en</strong> te treff<strong>en</strong> die de verbreiding van voor cultureel<br />
ondernemerschap nuttige k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> bevorder<strong>en</strong>, met name het opzett<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis- <strong>en</strong> expertisec<strong>en</strong>trum, het verder professionaliser<strong>en</strong> van het bestuur <strong>en</strong><br />
het toegankelijk mak<strong>en</strong> van opleidingsaanbod (hoofdstuk 4).<br />
7 e<strong>en</strong> kwestie van balans
8 <strong>Cultureel</strong> ondernemerschap:
Schema 1. De overheid wil bij culturele<br />
instelling<strong>en</strong> e<strong>en</strong> omslag bereik<strong>en</strong>...<br />
Van oriëntatie op:<br />
Naar oriëntatie op:<br />
• collega’s <strong>en</strong> critici<br />
• publiek <strong>en</strong> omgeving<br />
• huidig publiek<br />
• meer <strong>en</strong> nieuw publiek<br />
• kost<strong>en</strong><br />
• opbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong><br />
• overheid als subsidiegever • g<strong>en</strong>erer<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> inkomst<strong>en</strong><br />
• overheid als regelgever • eig<strong>en</strong> verantwoordelijkheid<br />
• traditionele vorm<strong>en</strong> • vernieuwing product(ie)<br />
• aanbod gedrev<strong>en</strong><br />
• onderzoek <strong>en</strong> marketing<br />
1. Naar meer cultureel ondernemerschap<br />
Het huidige subsidiebeleid kan in de culturele sector tot verstarring leid<strong>en</strong>. Door meer<br />
cultureel ondernemerschap kan die verstarring doorbrok<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Goud<strong>en</strong> ket<strong>en</strong>s<br />
De overheid <strong>en</strong> de culturele instelling<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> gevang<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> vicieuze cirkel. De<br />
overheid heeft vanuit haar verantwoordelijkheid voor cultuurbeleid door de huidige<br />
financiële vormgeving van het subsidiestelsel e<strong>en</strong> stevige greep op de culturele instelling<strong>en</strong>.<br />
Veel culturele instelling<strong>en</strong> legg<strong>en</strong> zich bij deze situatie neer. De afhankelijkheid<br />
van de overheid neemt daardoor toe.<br />
In het huidige subsidiestelsel bepaalt de overheid iedere vier jaar de (nieuwe) uitgangspunt<strong>en</strong><br />
van het cultuurbeleid. Alle culturele instelling<strong>en</strong> die aanspraak mak<strong>en</strong>, of will<strong>en</strong><br />
mak<strong>en</strong>, op subsidie moet<strong>en</strong> zich naar deze uitgangspunt<strong>en</strong> voeg<strong>en</strong>. Instelling<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> op deze manier afhankelijk van e<strong>en</strong> cultuurbeleid waarvan de prioriteit<strong>en</strong> elke<br />
vier jaar kunn<strong>en</strong> verschuiv<strong>en</strong>. Hierdoor is de vrijheid om eig<strong>en</strong> doelstelling<strong>en</strong> te formuler<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> daarop te koers<strong>en</strong> zeer beperkt. Krijgt e<strong>en</strong> instelling subsidie, dan is de<br />
overheidsinm<strong>en</strong>ging aanzi<strong>en</strong>lijk. Aan subsidie zijn veel voorwaard<strong>en</strong> verbond<strong>en</strong> die<br />
betrekking hebb<strong>en</strong> op de organisatie van de instelling; deze word<strong>en</strong> als belast<strong>en</strong>d ervar<strong>en</strong>.<br />
Het gevaar voor verstarring is lev<strong>en</strong>sgroot.<br />
Tot nu toe is het niet gelukt verandering te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> in deze situatie. Integ<strong>en</strong>deel, in<br />
iedere beleidsperiode lijkt de ‘omklemming’ door de overheid sterker te word<strong>en</strong>. De<br />
culturele instelling<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> zelf aan dat zij hiervoor mede verantwoordelijk zijn. M<strong>en</strong><br />
is voornamelijk gericht op de eig<strong>en</strong> sector <strong>en</strong> op de overheid als regel- <strong>en</strong> subsidiegever,<br />
<strong>en</strong> in veel mindere mate op het publiek <strong>en</strong> de omgeving.Uit beleidsstukk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
gesprekk<strong>en</strong> met verteg<strong>en</strong>woordigers van overheid <strong>en</strong> culturele instelling<strong>en</strong> is ons geblek<strong>en</strong><br />
dat beide partij<strong>en</strong> deze situatie graag will<strong>en</strong> verander<strong>en</strong> <strong>en</strong> strev<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> ‘gezondere<br />
relatie’. De overheid wil bij culturele instelling<strong>en</strong> e<strong>en</strong> omslag bereik<strong>en</strong> in houding<br />
<strong>en</strong> oriëntatie (zie schema 1).<br />
Bij culturele instelling<strong>en</strong> leeft de w<strong>en</strong>s om minder afhankelijk te word<strong>en</strong> van de overheid<br />
bij het kiez<strong>en</strong> van doelstelling<strong>en</strong>, het g<strong>en</strong>erer<strong>en</strong> van inkomst<strong>en</strong> <strong>en</strong> de inrichting<br />
van de interne organisatie. Zij will<strong>en</strong> meer mogelijkhed<strong>en</strong> om nieuwe activiteit<strong>en</strong> te<br />
financier<strong>en</strong>. Sommige instelling<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> zich onafhankelijker op te stell<strong>en</strong> binn<strong>en</strong><br />
het huidige systeem, maar lop<strong>en</strong> op teg<strong>en</strong> de beperking<strong>en</strong> daarvan. Zo kan e<strong>en</strong> instelling<br />
die te veel eig<strong>en</strong> inkomst<strong>en</strong> g<strong>en</strong>ereert, word<strong>en</strong> gekort in de subsidie. Zolang instelling<strong>en</strong><br />
voor het mer<strong>en</strong>deel van hun financiering afhankelijk blijv<strong>en</strong> van overheidssubsidie,<br />
<strong>en</strong> de overheid hun ge<strong>en</strong> ruimte geeft, zal er weinig verander<strong>en</strong>.<br />
9 e<strong>en</strong> kwestie van balans
Schema 2. Transformatiecyclus in de culturele sector<br />
Van publieke naar meer private financiering<br />
De vicieuze cirkel kan doorbrok<strong>en</strong> word<strong>en</strong> wanneer in de financiering van culturele<br />
instelling<strong>en</strong> het acc<strong>en</strong>t verschuift van publieke financiering naar private financiering.<br />
De transformatiecyclus in de culturele sector bestaat uit e<strong>en</strong> aantal schakels<br />
(zie schema 2): culturele instelling<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> inkomst<strong>en</strong> nodig om m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>/k<strong>en</strong>nis/<br />
middel<strong>en</strong> bije<strong>en</strong> te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, die in e<strong>en</strong> creatief proces cultuurproduct<strong>en</strong> lever<strong>en</strong> aan<br />
e<strong>en</strong> publiek; dit g<strong>en</strong>ereert inkomst<strong>en</strong> die weer b<strong>en</strong>ut word<strong>en</strong> bij de volg<strong>en</strong>de cyclus.<br />
In deze cyclus zijn de financiën de schakel waar zowel instelling<strong>en</strong> als overheid de<br />
meeste invloed op uit kunn<strong>en</strong> oef<strong>en</strong><strong>en</strong>. Hier ligt dan ook e<strong>en</strong> aangrijpingspunt om<br />
verandering teweeg te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. De overige schakels word<strong>en</strong> vooral beïnvloed door de<br />
voorafgaande schakel.<br />
De gangbare financieringsbronn<strong>en</strong> van culturele instelling<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> verdeeld<br />
in drie groep<strong>en</strong>: subsidies, fonds<strong>en</strong> <strong>en</strong> eig<strong>en</strong> inkomst<strong>en</strong> (zie schema 3). Deze zijn uit te<br />
zett<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> schaal van overweg<strong>en</strong>d publieke naar overweg<strong>en</strong>d private financiering.<br />
Culturele instelling<strong>en</strong> in Nederland ontvang<strong>en</strong> overweg<strong>en</strong>d publieke financiering, dit<br />
in teg<strong>en</strong>stelling tot bijvoorbeeld instelling<strong>en</strong> in de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> (zie schema 4).<br />
Publiek<br />
10 <strong>Cultureel</strong> ondernemerschap:<br />
Inkomst<strong>en</strong><br />
Creatie<br />
M<strong>en</strong>s<strong>en</strong>,<br />
k<strong>en</strong>nis,<br />
middel<strong>en</strong>
________________________________________<br />
Toneelgroep speelt zonder structurele<br />
overheidssubsidies<br />
Het Toneel Speelt br<strong>en</strong>gt klassiek <strong>en</strong> eig<strong>en</strong>tijds<br />
Nederlands repertoire. De Stadsschouwburg in<br />
Amsterdam is uitvalsbasis voor de groep, die<br />
optreedt in theaters in het hele land. Met<br />
auth<strong>en</strong>tieke stukk<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> hoog kwaliteitsniveau<br />
verzorgt Het Toneel Speelt e<strong>en</strong> duidelijk<br />
herk<strong>en</strong>baar kwaliteitsproduct.<br />
Daarnaast wordt steeds geprobeerd het<br />
publiek bij de voorstelling<strong>en</strong> te betrekk<strong>en</strong>. Dit<br />
gebeurt bijvoorbeeld door lezing<strong>en</strong>, voor- <strong>en</strong><br />
nabespreking<strong>en</strong> met de acteurs <strong>en</strong> educatieaanbod.<br />
Het gevolg is dat het publiek weet wat<br />
het krijgt. Deze herk<strong>en</strong>baarheid maakt Het<br />
Toneel Speelt tot merknaam in de theaterwereld.<br />
Door de sterk bedrijfsmatige aansturing<br />
van de organisatie <strong>en</strong> de duidelijke keuze voor<br />
betrokk<strong>en</strong>heid van het publiek kan de groep<br />
met minimale overheidssubsidie kwaliteit br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Het vertrouw<strong>en</strong> in de bedrijfsmatige aanpak<br />
bracht particuliere financiële instelling<strong>en</strong><br />
ertoe bij te drag<strong>en</strong> aan de financiering van Het<br />
Toneel Speelt.<br />
________________________________________<br />
Schema 3. Voorbeeld<strong>en</strong> van financieringsbronn<strong>en</strong> van culturele<br />
instelling<strong>en</strong><br />
Publiek<br />
Privaat<br />
Subsidies:<br />
•Structureel of incid<strong>en</strong>teel<br />
• Input- of outputfinanciering<br />
Fonds<strong>en</strong>:<br />
• Overheidsfonds<strong>en</strong><br />
• Gem<strong>en</strong>gde fonds<strong>en</strong><br />
• Private fonds<strong>en</strong><br />
Eig<strong>en</strong> inkomst<strong>en</strong>:<br />
• Sponsors<br />
•Ver<strong>en</strong>iging vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
• Donaties, legat<strong>en</strong><br />
• Entreegeld<strong>en</strong><br />
• Commerciële exploitatie<br />
E<strong>en</strong> verschuiving richting privaat is nodig om minder afhankelijk te zijn van de overheid<br />
<strong>en</strong> meer eig<strong>en</strong> doelstelling<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> realiser<strong>en</strong>. Deze verschuiving is mogelijk.<br />
Zo zijn de besteding<strong>en</strong> door particulier<strong>en</strong> <strong>en</strong> bedrijv<strong>en</strong> aan ideële doel<strong>en</strong> groei<strong>en</strong>de. De<br />
culturele sector ontvangt daar slechts e<strong>en</strong> klein gedeelte van. Er zijn dus goede mogelijkhed<strong>en</strong><br />
om extra inkomst<strong>en</strong> te verwerv<strong>en</strong>.<br />
Deze verschuiving hoeft niet, zoals vaak wordt gevreesd, gepaard te gaan met e<strong>en</strong> verarming<br />
van het aanbod. Land<strong>en</strong> waar het acc<strong>en</strong>t bij private financiering ligt, k<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> rijk <strong>en</strong> kwalitatief hoogwaardig aanbod. En ook in Nederland zijn steeds meer<br />
voorbeeld<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong> van (vaak relatief jonge) instelling<strong>en</strong> die er voor kiez<strong>en</strong> ge<strong>en</strong><br />
beroep te do<strong>en</strong> op de overheid. En zij slag<strong>en</strong> daar vaak bijzonder goed in.<br />
Wij pleit<strong>en</strong> er niet voor om de balans volledig door te lat<strong>en</strong> slaan naar private financiering.<br />
E<strong>en</strong> meer ev<strong>en</strong>wichtige verdeling tuss<strong>en</strong> publieke <strong>en</strong> private financiering is echter<br />
haalbaar. Niet door minder overheidsubsidie, maar doordat de culturele instelling<strong>en</strong> bij<br />
e<strong>en</strong> t<strong>en</strong>minste gelijkblijv<strong>en</strong>d subsidiebudget hun eig<strong>en</strong> inkomst<strong>en</strong> vergrot<strong>en</strong>. Dit is niet<br />
van vandaag op morg<strong>en</strong> te realiser<strong>en</strong>, maar vormt e<strong>en</strong> uitdag<strong>en</strong>d perspectief.<br />
11 e<strong>en</strong> kwestie van balans<br />
Schema 4. Buit<strong>en</strong>landse culturele instelling<strong>en</strong> g<strong>en</strong>erer<strong>en</strong> meer eig<strong>en</strong><br />
inkomst<strong>en</strong><br />
Inkomst<strong>en</strong> van Amerikiaanse <strong>en</strong> Nederlandse culturele instelling<strong>en</strong> naar bron (1999)<br />
USA<br />
NL<br />
91 4 5<br />
Eig<strong>en</strong> inkomst<strong>en</strong> Fonds<strong>en</strong> Subsidies<br />
21 3 76<br />
0 20 40 60 80 100
Schema 5. Citat<strong>en</strong> over cultureel<br />
ondernemerschap<br />
“het realiser<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> droom waarvoor de organisatie<br />
randvoorwaard<strong>en</strong> schept”<br />
“de schat van het museum exploiter<strong>en</strong>”<br />
“het creër<strong>en</strong> van onsterfelijkheid”<br />
“het verwez<strong>en</strong>lijk<strong>en</strong> van artistieke ambities op e<strong>en</strong> zakelijke<br />
manier”<br />
“het op vernieuw<strong>en</strong>de <strong>en</strong> verantwoorde wijze omgaan<br />
met het transformatieproces van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>/k<strong>en</strong>nis/middel<strong>en</strong><br />
in cultuurproduct<strong>en</strong>”<br />
“het nem<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> weloverwog<strong>en</strong> risico om e<strong>en</strong><br />
bepaald r<strong>en</strong>dem<strong>en</strong>t te behal<strong>en</strong>” (de klassieke definitie<br />
van ondernemerschap)<br />
Kies voor cultureel ondernemerschap<br />
Om de balans in de financiering van culturele instelling<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> verschuiv<strong>en</strong> van<br />
publieke financiering naar private financiering is cultureel ondernemerschap nodig.<br />
Dit vergt e<strong>en</strong> verandering in houding van alle betrokk<strong>en</strong> partij<strong>en</strong>.<br />
<strong>Cultureel</strong> ondernemerschap kan op vele manier<strong>en</strong> gedefinieerd word<strong>en</strong>. Het heeft ge<strong>en</strong><br />
zin om ons hier op één definitie vast te legg<strong>en</strong>. Het gaat er slechts om de contour<strong>en</strong><br />
van het begrip duidelijk(er) te mak<strong>en</strong>. In de culturele wereld lev<strong>en</strong> in elk geval heel<br />
diverse, inspirer<strong>en</strong>de, opvatting<strong>en</strong> (zie schema 5).<br />
<strong>Cultureel</strong> ondernemerschap is ondernemerschap met e<strong>en</strong> extra dim<strong>en</strong>sie. E<strong>en</strong> ondernemer<br />
op cultureel gebied streeft ook culturele, ofwel artistieke doelstelling<strong>en</strong> na, niet in<br />
plaats van maar naast de gebruikelijke zakelijke doelstelling<strong>en</strong> (continuïteit, r<strong>en</strong>dem<strong>en</strong>t,<br />
etc.). <strong>Cultureel</strong> ondernemerschap is dus:<br />
<strong>Ondernemerschap</strong> waarbij gestreefd wordt naar e<strong>en</strong> optimale balans<br />
tuss<strong>en</strong> zakelijke <strong>en</strong> artistieke doelstelling<strong>en</strong>.<br />
Bij dat strev<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> optimale balans spel<strong>en</strong> de klassieke ondernemersdeugd<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
belangrijke rol: het nem<strong>en</strong> van initiatief, eig<strong>en</strong> verantwoordelijkheid <strong>en</strong> risico, het<br />
overtuig<strong>en</strong> van financiers <strong>en</strong> e<strong>en</strong> innovatieve instelling.<br />
12 <strong>Cultureel</strong> ondernemerschap:
________________________________________<br />
Balans tuss<strong>en</strong> artistiek <strong>en</strong> zakelijk<br />
Bij de Nederlandse Opera in Amsterdam is de<br />
balans tuss<strong>en</strong> artistieke <strong>en</strong> zakelijke leiding<br />
optimaal. Pierre Audi <strong>en</strong> Truze Lodder zijn<br />
nev<strong>en</strong>geschikte directeur<strong>en</strong>, die hun sam<strong>en</strong>werking<br />
beschouw<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> ‘heilig verbond’<br />
<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> van de succesfactor<strong>en</strong> van de huidige<br />
organisatie. De zakelijke organisatie schept<br />
de randvoorwaard<strong>en</strong> om de artistieke droom te<br />
realiser<strong>en</strong>.<br />
De basis voor cultureel ondernemerschap<br />
wordt hier geschap<strong>en</strong> door de person<strong>en</strong>. Sinds<br />
hun aantred<strong>en</strong> is de Nederlandse Opera zowel<br />
artistiek als zakelijk e<strong>en</strong> succes, ook internationaal.<br />
________________________________________<br />
E<strong>en</strong> ondernem<strong>en</strong>de culturele instelling bepaalt jaarlijks haar artistieke én zakelijke<br />
doelstelling<strong>en</strong>. Het realiser<strong>en</strong> van zakelijke doel<strong>en</strong> (sleutelwoord<strong>en</strong>: effectief <strong>en</strong> efficiënt)<br />
is daarbij ev<strong>en</strong>wichtig afgestemd op het realiser<strong>en</strong> van artistieke doel<strong>en</strong> (sleutelwoord<strong>en</strong>:<br />
kwaliteit <strong>en</strong> innovatie). De instelling moet haar keuzes kunn<strong>en</strong> <strong>en</strong> will<strong>en</strong><br />
legitimer<strong>en</strong> in de og<strong>en</strong> van de betreff<strong>en</strong>de doelgroep<strong>en</strong>. Hierbij kan onderscheid word<strong>en</strong><br />
gemaakt tuss<strong>en</strong> burgers (publiek) <strong>en</strong> klant<strong>en</strong> (commercieel). De instelling zoekt<br />
per doelstelling pass<strong>en</strong>de financiering <strong>en</strong> verantwoordt de besteding van de verkreg<strong>en</strong><br />
middel<strong>en</strong> aan de financiers.<br />
<strong>Cultureel</strong> ondernemerschap betek<strong>en</strong>t dat er meer aandacht wordt besteed aan de zakelijke<br />
doelstelling<strong>en</strong>. Dat hoeft niet t<strong>en</strong> koste te gaan van de artistieke doelstelling<strong>en</strong><br />
(zie schema 6).<br />
Schema 6. <strong>Cultureel</strong> ondernemersschap: de optimale balans tuss<strong>en</strong> zakelijke <strong>en</strong> artistieke doelstelling<strong>en</strong><br />
<strong>Cultureel</strong><br />
managem<strong>en</strong>t<br />
13 e<strong>en</strong> kwestie van balans<br />
Meer artistiek<br />
<strong>Cultureel</strong><br />
ondernemerschap<br />
Minder zakelijk Meer zakelijk<br />
Minder artistiek<br />
Culturele<br />
industrie
Voordel<strong>en</strong> van cultureel ondernemerschap<br />
E<strong>en</strong> grotere dosis ondernemerschap in de culturele sector heeft vele voordel<strong>en</strong>. Voor de<br />
culturele instelling<strong>en</strong> zelf, omdat deze daardoor in staat gesteld word<strong>en</strong> hun doelstelling<strong>en</strong><br />
in grotere onafhankelijkheid van de overheid te realiser<strong>en</strong>. Doordat zij meer<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> om andere middel<strong>en</strong> aan te trekk<strong>en</strong>, <strong>en</strong> doordat de bemoei<strong>en</strong>is<br />
van de overheid afneemt, krijg<strong>en</strong> de instelling<strong>en</strong> meer ruimte om zich te ontplooi<strong>en</strong>.<br />
Dit maakt het realiser<strong>en</strong> van nieuwe combinaties (o.a. in thema, vorm, productie <strong>en</strong><br />
sam<strong>en</strong>werking) mogelijk.<br />
Maar voor de overheid heeft meer cultureel ondernemerschap ook voordel<strong>en</strong>. Zonder<br />
haar verantwoordelijkheid prijs te gev<strong>en</strong> zal zij haar beleidsdoelstelling<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> doelmatiger<br />
manier verwez<strong>en</strong>lijkt zi<strong>en</strong>.<br />
14 <strong>Cultureel</strong> ondernemerschap:
2. De rol van de overheid<br />
Om cultureel ondernemerschap te bevorder<strong>en</strong> di<strong>en</strong>t de overheid het subsidiebeleid te<br />
wijzig<strong>en</strong> <strong>en</strong> aanvull<strong>en</strong>de financieringsmogelijkhed<strong>en</strong> te creër<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> flexibeler subsidiebeleid<br />
Het huidige subsidiebeleid is in hoofdzaak gericht op het periodiek faciliter<strong>en</strong> van<br />
instelling<strong>en</strong> op basis van hun subsidieaanvraag. De instelling staat daarbij weliswaar<br />
c<strong>en</strong>traal, maar mede door de gehanteerde methodiek ervar<strong>en</strong> instelling<strong>en</strong> dit toch als<br />
onvoldo<strong>en</strong>de recht do<strong>en</strong>d aan hun behoeft<strong>en</strong>. De overheid, intuss<strong>en</strong>, zoekt naar mogelijkhed<strong>en</strong><br />
om meer effectief te kunn<strong>en</strong> stur<strong>en</strong> op haar specifieke beleidsdoel<strong>en</strong>.<br />
De w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van de culturele instelling<strong>en</strong> <strong>en</strong> de overheid kunn<strong>en</strong> met elkaar in overe<strong>en</strong>stemming<br />
gebracht word<strong>en</strong>. Daarvoor moet de overheid bereid zijn voortaan op doelstelling<br />
te faciliter<strong>en</strong>:<br />
• de overheid bepaalt haar beleidsdoel<strong>en</strong> <strong>en</strong> subsidieert die activiteit<strong>en</strong> van culturele<br />
instelling<strong>en</strong> die bijdrag<strong>en</strong> aan de realisatie van deze beleidsdoel<strong>en</strong>;<br />
• culturele instelling<strong>en</strong> zoek<strong>en</strong> pass<strong>en</strong>de financiering voor de realisatie van hun doelstelling<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> subsidie aan de overheid voor die activiteit<strong>en</strong> die binn<strong>en</strong> de<br />
beleidsdoel<strong>en</strong> pass<strong>en</strong>.<br />
De overheid kan culturele instelling<strong>en</strong> meer duidelijkheid bied<strong>en</strong> <strong>en</strong> cultureel ondernemerschap<br />
nadrukkelijk stimuler<strong>en</strong> door het subsidiestelsel zo in te richt<strong>en</strong> dat duidelijk<br />
is welke doelstelling<strong>en</strong> word<strong>en</strong> nagestreefd <strong>en</strong> welke subsidiemogelijkhed<strong>en</strong> daaraan<br />
verbond<strong>en</strong> zijn.<br />
Dit betek<strong>en</strong>t dat de overheid over gaat van input- naar<br />
outputfinanciering (‘inkoopt op de culturele markt’) <strong>en</strong> afrek<strong>en</strong>t op<br />
resultaat (‘stuurt op beleidseffect<strong>en</strong> in plaats van op beleidsinzet’).<br />
Het faciliter<strong>en</strong> naar doelstelling<strong>en</strong> in plaats van naar instelling<strong>en</strong><br />
maakt het subsidiebeleid veel flexibeler (maatwerk).<br />
15 e<strong>en</strong> kwestie van balans
Schema 7. Faciliter<strong>en</strong> naar doelstelling<strong>en</strong><br />
Acht tot<br />
twaalf jaar<br />
Vier jaar<br />
Eén jaar<br />
De overheid moet vanzelfsprek<strong>en</strong>d allereerst haar eig<strong>en</strong> (beleids)doel<strong>en</strong> expliciet b<strong>en</strong>oem<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> differ<strong>en</strong>tiër<strong>en</strong>. Zij bepaalt de prioriteitsvolgorde, het beschikbare budget <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> bijpass<strong>en</strong>de wijze van subsidieverstrekking. Wij stell<strong>en</strong> voor deze (beleids)doel<strong>en</strong> in<br />
te del<strong>en</strong> in drie categorieën (zie schema 7):<br />
• instandhoud<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> basisvoorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>-niveau voor gediffer<strong>en</strong>tieerd cultureel<br />
aanbod;<br />
• realiser<strong>en</strong> van specifieke beleidsdoel<strong>en</strong>;<br />
• kans<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> aan nieuwe initiatiev<strong>en</strong> <strong>en</strong> project<strong>en</strong>.<br />
De verschill<strong>en</strong>de doel<strong>en</strong> licht<strong>en</strong> wij hier toe.<br />
a. Instandhoud<strong>en</strong> basisvoorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
De overheid waarborgt het instandhoud<strong>en</strong> van bepaalde basisvoorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong><br />
gediffer<strong>en</strong>tieerd cultureel aanbod voor nu <strong>en</strong> in de toekomst. Bij museale collecties<br />
gaat het bijvoorbeeld om het behoud <strong>en</strong> beheer <strong>en</strong> de pres<strong>en</strong>tatie van cultureel erfgoed,<br />
bij de podiumkunst<strong>en</strong> om het behoud van culturele tradities.<br />
Culturele instelling<strong>en</strong><br />
16 <strong>Cultureel</strong> ondernemerschap:<br />
Lever<strong>en</strong> basisvoorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
Specifieke<br />
beleidsdoel<strong>en</strong><br />
Realiser<strong>en</strong> initiatiev<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> project<strong>en</strong><br />
FONDSEN<br />
(a) Instandhoud<strong>en</strong><br />
basisvoorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
(b) Realiser<strong>en</strong> van specifieke<br />
beleidsdoel<strong>en</strong><br />
(c) Kans<strong>en</strong> gev<strong>en</strong><br />
aan initiatiev<strong>en</strong><br />
C<strong>en</strong>trale <strong>en</strong> dec<strong>en</strong>trale overheid
De overheid stelt subsidie ter beschikking voor het realiser<strong>en</strong> van deze overheidsdoel<strong>en</strong>.<br />
Anders gezegd: de overheid ‘koopt basisvoorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> in op de culturele markt’. De<br />
overheid betaalt voor de product<strong>en</strong> <strong>en</strong> di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> die zij volg<strong>en</strong>s vooraf gemaakte<br />
afspraak afneemt. De prestaties die verwacht word<strong>en</strong> di<strong>en</strong><strong>en</strong> zichtbaar <strong>en</strong> toetsbaar zijn<br />
<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> onderdeel uit van de overe<strong>en</strong>komst. De overheid kan eis<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> aan het<br />
publieksbereik. Musea zonder bezoekers, of e<strong>en</strong> voorstelling met e<strong>en</strong> zeer e<strong>en</strong>zijdig,<br />
niet verander<strong>en</strong>d publiek, do<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> recht aan de gedachte van e<strong>en</strong> basisvoorzi<strong>en</strong>ing.<br />
Ook kan de overheid eis<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> aan effici<strong>en</strong>cy <strong>en</strong> effectiviteit. Met betrekking tot de<br />
kwaliteit van het aanbod laat de overheid zich adviser<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> onafhankelijk<br />
orgaan. De overheid zorgt voor goede afstemming met de dec<strong>en</strong>trale overhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> gaat<br />
rechtstreeks de subsidierelatie aan met de culturele instelling<strong>en</strong>.<br />
De overheidsdoel<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> min of meer blijv<strong>en</strong>d karakter <strong>en</strong> om de betrokk<strong>en</strong><br />
culturele instelling<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de mogelijkhed<strong>en</strong> te bied<strong>en</strong> om zich structureel te ontwikkel<strong>en</strong>,<br />
geldt de subsidie voor bijvoorbeeld acht tot twaalf jaar. De subsidie wordt<br />
voortgezet t<strong>en</strong>zij uit de periodieke toetsing blijkt dat de prestaties niet voldo<strong>en</strong> aan de<br />
gemaakte afsprak<strong>en</strong>.<br />
b. Realiser<strong>en</strong> van specifieke beleidsdoel<strong>en</strong><br />
In de tweede categorie kan de overheid per beleidsperiode haar eig<strong>en</strong> acc<strong>en</strong>t <strong>en</strong> inkleuring<br />
gev<strong>en</strong> door specifieke beleidsdoel<strong>en</strong> te bepal<strong>en</strong> <strong>en</strong> subsidie beschikbaar te stell<strong>en</strong><br />
voor instelling<strong>en</strong> die daaraan will<strong>en</strong> bijdrag<strong>en</strong>. Voorbeeld<strong>en</strong> van specifieke beleidsdoel<strong>en</strong><br />
zijn het bereik<strong>en</strong> van meer differ<strong>en</strong>tiatie in publieksbereik of doelgroep<strong>en</strong>, het stimuler<strong>en</strong><br />
van het aanbod van e<strong>en</strong> bepaalde culturele discipline, of het versterk<strong>en</strong> van<br />
internationale uitstraling.<br />
De overheid maakt voorafgaand aan e<strong>en</strong> bepaalde beleidsperiode deze doel<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d<br />
<strong>en</strong> bepaalt de beschikbare subsidiebudgett<strong>en</strong>: de overheid ‘koopt voor specifieke doel<strong>en</strong><br />
in op de culturele markt’. De culturele instelling<strong>en</strong> die hieraan will<strong>en</strong> bijdrag<strong>en</strong>, formuler<strong>en</strong><br />
hun aanbod <strong>en</strong> ding<strong>en</strong> mee naar de opdracht. De overheid bepaalt of het aanbod<br />
van deze instelling<strong>en</strong> in voldo<strong>en</strong>de mate bijdraagt aan haar beleidsdoel<strong>en</strong>, verstrekt<br />
de opdracht<strong>en</strong> <strong>en</strong> verdeelt de subsidie. Daarbij stelt de overheid alle<strong>en</strong> eis<strong>en</strong> aan het<br />
aanbod (‘inkoop’) <strong>en</strong> niet aan de wijze waarop de culturele instelling functioneert. Er<br />
is e<strong>en</strong> zakelijke relatie. Het is van belang dat de overheid de beleidsdoel<strong>en</strong> tijdig<br />
bek<strong>en</strong>dmaakt, opdat culturele instelling<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> anticiper<strong>en</strong> op de subsidiebestemming<strong>en</strong>.<br />
De hier bedoelde subsidies geld<strong>en</strong> in principe voor e<strong>en</strong> periode van drie à vier<br />
jaar.<br />
De overheid laat zich door e<strong>en</strong> onafhankelijke instelling adviser<strong>en</strong> over de kwaliteit van<br />
het aanbod van de instelling<strong>en</strong> <strong>en</strong> toetst of de specifieke beleidsdoel<strong>en</strong> gerealiseerd zijn.<br />
17 e<strong>en</strong> kwestie van balans
Alle culturele instelling<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> voor de realisatie van deze doelstelling<strong>en</strong> intek<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Dit is echter niet verplicht; ze kunn<strong>en</strong> voor hun activiteit<strong>en</strong> ook andere financiering<br />
zoek<strong>en</strong>. Het maakt instelling<strong>en</strong> minder afhankelijk van wissel<strong>en</strong>de politieke beleidsvoorkeur<strong>en</strong>,<br />
terwijl zij er wel op kunn<strong>en</strong> inspel<strong>en</strong>.<br />
c. Kans<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> aan initiatiev<strong>en</strong> <strong>en</strong> project<strong>en</strong><br />
De derde categorie is het stimuler<strong>en</strong> van initiatiev<strong>en</strong> <strong>en</strong> project<strong>en</strong> van culturele instelling<strong>en</strong><br />
die binn<strong>en</strong> bepaalde doel<strong>en</strong> van de overheid pass<strong>en</strong>. Bij de vorige twee categorieën<br />
gaat de vraag uit van de overheid <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> instelling<strong>en</strong> die beantwoord<strong>en</strong>. Bij<br />
deze categorie di<strong>en</strong><strong>en</strong> de instelling<strong>en</strong> hun aanvraag voor ondersteuning van initiatiev<strong>en</strong><br />
of project<strong>en</strong> in <strong>en</strong> bepaalt de overheid of zij deze wil faciliter<strong>en</strong>.<br />
Gezi<strong>en</strong> het niet-structurele karakter <strong>en</strong> het te verwacht<strong>en</strong> grote aantal aanvrag<strong>en</strong> stell<strong>en</strong><br />
wij voor dat de overheid de uitvoering van deze regeling in hand<strong>en</strong> geeft van e<strong>en</strong> of<br />
meerdere fonds<strong>en</strong>. De overheid bepaalt e<strong>en</strong> aantal hoofddoel<strong>en</strong> <strong>en</strong> stelt e<strong>en</strong> budget ter<br />
beschikking aan de fonds<strong>en</strong>. De fonds<strong>en</strong> faciliter<strong>en</strong> hieruit de (e<strong>en</strong>malige) aanvrag<strong>en</strong><br />
van culturele instelling<strong>en</strong> die binn<strong>en</strong> deze doel<strong>en</strong> pass<strong>en</strong>. Het fonds legt jaarlijks verantwoording<br />
af aan de overheid over de besteding van de middel<strong>en</strong>.<br />
Doel<strong>en</strong> die de overheid op deze manier kan realiser<strong>en</strong> zijn: het bevorder<strong>en</strong> van cultureel<br />
ondernemerschap, het faciliter<strong>en</strong> van broedplaats<strong>en</strong> (laboratoriumfunctie) <strong>en</strong> het<br />
ondersteun<strong>en</strong> van start<strong>en</strong>de instelling<strong>en</strong>. Met name voor start<strong>en</strong>de instelling<strong>en</strong> <strong>en</strong> adhoc<br />
initiatiev<strong>en</strong> is het van belang dat er e<strong>en</strong> apart aanspreekpunt <strong>en</strong> fonds komt om<br />
deze te faciliter<strong>en</strong>. Deze instelling<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> juist in de eerste jar<strong>en</strong> extra ondersteuning<br />
nodig bij het opzett<strong>en</strong> van hun organisatie <strong>en</strong> het verwez<strong>en</strong>lijk<strong>en</strong> van de eerste project<strong>en</strong>.<br />
Zij pass<strong>en</strong> nog niet in e<strong>en</strong> subsidiesystematiek die h<strong>en</strong> op dezelfde manier beoordeelt<br />
als de gevestigde instelling<strong>en</strong>.<br />
Deze aanpassing van het subsidiestelsel geeft culturele instelling<strong>en</strong> de vrijheid om te<br />
kiez<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> financiering die aansluit bij hun eig<strong>en</strong> doelstelling<strong>en</strong>. Zij kunn<strong>en</strong> in<br />
aanmerking kom<strong>en</strong> voor één, twee of alle drie de categorieën. Of zij kunn<strong>en</strong> andere<br />
financiers voor hun activiteit<strong>en</strong>, of e<strong>en</strong> deel daarvan, zoek<strong>en</strong>. De overheid kan heel<br />
gericht inkop<strong>en</strong> op de ‘culturele markt’ <strong>en</strong> op deze wijze zo effectief mogelijk haar doel<strong>en</strong><br />
realiser<strong>en</strong>.<br />
18 <strong>Cultureel</strong> ondernemerschap:
________________________________________<br />
Museum met meerwaarde voor stad <strong>en</strong><br />
regio<br />
Onderscheid<strong>en</strong>de architectuur, spraakmak<strong>en</strong>de<br />
t<strong>en</strong>toonstelling<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> markante uitstraling:<br />
dat is de formule van het Groninger Museum.<br />
Voor dit aantrekkelijke museumconcept was<br />
echter wél extra steun nodig. Het museum<br />
deed met succes e<strong>en</strong> beroep op de stad<br />
Groning<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> bijdrage. Maar het museum<br />
ging nog verder.<br />
In sam<strong>en</strong>werking met de Nederlandse<br />
Spoorweg<strong>en</strong> wordt e<strong>en</strong> speciaal museum-treinarrangem<strong>en</strong>t<br />
aangebod<strong>en</strong>. Hierdoor is het<br />
voor kunstliefhebbers uit het hele land aantrekkelijk<br />
om het Gronings Museum te bezoek<strong>en</strong>.<br />
De opzet is volledig geslaagd: het museum<br />
trekt veel publiek <strong>en</strong> draagt zelfs bij aan de promotie<br />
van de stad <strong>en</strong> de regio Groning<strong>en</strong>. Het<br />
aantal bezoekers <strong>en</strong> het aantal overnachting<strong>en</strong><br />
in de stad zijn gesteg<strong>en</strong>, met positieve gevolg<strong>en</strong><br />
voor de regionale economie.<br />
E<strong>en</strong> zelfde strev<strong>en</strong> ziet m<strong>en</strong> in Bilbao (Spanje),<br />
waar het Gugg<strong>en</strong>heim Museum werd opgezet<br />
met het doel de Baskische regio te revitaliser<strong>en</strong>.<br />
________________________________________<br />
Aanvull<strong>en</strong>de financieringsmogelijkhed<strong>en</strong><br />
De culturele sector maakt, in vergelijking tot andere sector<strong>en</strong>, slechts beperkt gebruik<br />
van andere mogelijkhed<strong>en</strong> dan ‘gewone’ subsidie om activiteit<strong>en</strong> te financier<strong>en</strong>. Voor<br />
het stimuler<strong>en</strong> van ondernemerschap <strong>en</strong> het bevorder<strong>en</strong> van – financiële – onafhankelijkheid<br />
is het van belang om bestaande aanvull<strong>en</strong>de financieringsvorm<strong>en</strong> verder te<br />
ontwikkel<strong>en</strong> <strong>en</strong> nieuwe te introducer<strong>en</strong>. Hoewel de overheid niet als <strong>en</strong>ige dergelijke<br />
financieringsvorm<strong>en</strong> aanbiedt, kan zij wel e<strong>en</strong> voortrekkersrol vervull<strong>en</strong>.<br />
Er kan e<strong>en</strong> onderscheid word<strong>en</strong> gemaakt tuss<strong>en</strong> last<strong>en</strong>verlag<strong>en</strong>de <strong>en</strong> bat<strong>en</strong>verhog<strong>en</strong>de<br />
alternatiev<strong>en</strong>. In het kader van ons onderzoek volstaan we met e<strong>en</strong> korte omschrijving<br />
van mogelijke financieringsvorm<strong>en</strong>. Deze word<strong>en</strong> reeds op beperkte schaal in de culturele<br />
sector of in andere sector<strong>en</strong> toegepast.<br />
Last<strong>en</strong>verlag<strong>en</strong>d<br />
• Garantiesubsidies<br />
• Deze word<strong>en</strong> toegek<strong>en</strong>d onder de voorwaarde dat het bedrag wordt terugbetaald bij<br />
voldo<strong>en</strong>de inkomst<strong>en</strong> uit kaartverkoop of andere bronn<strong>en</strong>. Dit mechanisme wordt al<br />
toegepast door het Fonds voor Podiumkunst<strong>en</strong> <strong>en</strong> de geme<strong>en</strong>te Amsterdam.<br />
• Voorfinanciering<br />
• E<strong>en</strong> andere methode om culturele project<strong>en</strong> of initiatiev<strong>en</strong> mogelijk te mak<strong>en</strong>.<br />
Hierdoor word<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tuele liquiditeitsproblem<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong>. Voorfinanciering gaat<br />
vaak sam<strong>en</strong> met garantiesubsidies.<br />
• Fiscale faciliteit<strong>en</strong><br />
• E<strong>en</strong> zeer succesvol stimuleringsinstrum<strong>en</strong>t was de fiscale faciliteit t<strong>en</strong> behoeve van<br />
commanditaire v<strong>en</strong>nootschapp<strong>en</strong> voor het ontwikkel<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> film, de zog<strong>en</strong>aamde<br />
film-CV’s. Deze faciliteit wordt echter afgeschaft. Overwog<strong>en</strong> wordt de gevolg<strong>en</strong><br />
hiervan te ‘reparer<strong>en</strong>’. Te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> valt voorts aan e<strong>en</strong> verlaging van het BTW-tarief<br />
voor de kunst<strong>en</strong>- <strong>en</strong> filmsector, <strong>en</strong> aan faciliteit<strong>en</strong> voor particulier<strong>en</strong> om te belegg<strong>en</strong><br />
in of l<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> te verstrekk<strong>en</strong> aan culturele instelling<strong>en</strong>. Zo zoud<strong>en</strong> bijvoorbeeld<br />
sch<strong>en</strong>king<strong>en</strong> fiscaal lager kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> belast. De vrijstellingsgr<strong>en</strong>s kan word<strong>en</strong><br />
opgetrokk<strong>en</strong>. De commissie ‘Cultuur <strong>en</strong> Belasting<strong>en</strong>’ heeft hiervoor aanbeveling<strong>en</strong><br />
gedaan.<br />
19 e<strong>en</strong> kwestie van balans
________________________________________<br />
Stadsontwikkeling met steun van spraakmak<strong>en</strong>d<br />
museum<br />
In het geval van het Lond<strong>en</strong>se Tate Museum<br />
lag het initiatief niet bij de instelling, maar juist<br />
bij de stad. Het vermaarde museum kampte<br />
met ruimtegebrek. De stad Lond<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere<br />
betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> steld<strong>en</strong> voor om het moderne deel<br />
van de kunstcollectie te huisvest<strong>en</strong> in e<strong>en</strong><br />
stadsontwikkelingsgebied t<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong> van de<br />
Thames. In Bankside, e<strong>en</strong> van de oudste district<strong>en</strong><br />
van Lond<strong>en</strong>, vormt het Tate Modern e<strong>en</strong><br />
echte trekpleister.<br />
Het museum is gevestigd in e<strong>en</strong> oude elektriciteitsc<strong>en</strong>trale.<br />
Deze bijzondere huisvesting is<br />
door de Zweeds architect<strong>en</strong> Herzog <strong>en</strong> de<br />
Meuron op ing<strong>en</strong>ieuze wijze herontworp<strong>en</strong><br />
voor haar nieuwe bestemming.<br />
De financiën voor dit project kwam<strong>en</strong> van de<br />
Mill<strong>en</strong>nium Committee, de Arts Council, regionale<br />
overheidsinstanties <strong>en</strong> particuliere donateurs.<br />
Het nieuws dat Tate Modern naar het te<br />
r<strong>en</strong>over<strong>en</strong> stadsdeel zou kom<strong>en</strong>, gaf Bankside<br />
extra allure <strong>en</strong> culturele focus. Veel bedrijv<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> particulier<strong>en</strong> beslot<strong>en</strong> in het gebied te<br />
invester<strong>en</strong> of zich er te vestig<strong>en</strong>.<br />
________________________________________<br />
Bat<strong>en</strong>verhog<strong>en</strong>d<br />
• Matching Funds<br />
• Premie voor culturele instelling<strong>en</strong> die nieuw sponsorgeld in de wacht wet<strong>en</strong> te slep<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> voorbeeld hiervan is de Stichting Kunst & Meer Waarde, die e<strong>en</strong> stimuleringsprogramma<br />
coördineert dat de sam<strong>en</strong>werking tuss<strong>en</strong> de kunst<strong>en</strong>sector <strong>en</strong> het<br />
bedrijfslev<strong>en</strong> bevordert door premies te gev<strong>en</strong> op kunstsponsoring. Als e<strong>en</strong> kunstinstelling<br />
e<strong>en</strong> sponsor vindt die nog niet eerder kunst heeft gesponsord, verdubbelt<br />
Kunst & Meer Waarde onder bepaalde voorwaard<strong>en</strong> het sponsorbedrag.<br />
• Participatiemaatschappij<br />
• Financieringsbank die risicodrag<strong>en</strong>d investeert in activiteit<strong>en</strong> die in principe over<br />
voldo<strong>en</strong>de commerciële pot<strong>en</strong>tie beschikk<strong>en</strong>, maar in de initiële fase ondersteuning<br />
nodig hebb<strong>en</strong>. Het gaat met name om de dekking van de kost<strong>en</strong> van de ontwikkelings-<br />
<strong>en</strong> preproductiefase. Voor de kunst- <strong>en</strong> cultuursector is rec<strong>en</strong>t PAK-C (participatiemaatschappij<br />
voor kunst <strong>en</strong> cultuur) opgericht.<br />
• Opdrachtgeverschap<br />
• In de eerder g<strong>en</strong>oemde nota ‘E<strong>en</strong> Ondernem<strong>en</strong>de Cultuur’ doet de staatssecretaris<br />
voorstell<strong>en</strong> voor het stimuler<strong>en</strong> van opdracht<strong>en</strong> aan kunst<strong>en</strong>aars door de overheid <strong>en</strong><br />
het bedrijfslev<strong>en</strong>. Wij richt<strong>en</strong> ons hier niet op individuele kunst<strong>en</strong>aars, maar de<br />
voorstell<strong>en</strong> van de staatssecretaris zijn ook te betrekk<strong>en</strong> op culturele instelling<strong>en</strong>.<br />
• Vouchers<br />
• In het verl<strong>en</strong>gde van de voorstell<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> persoonsgebond<strong>en</strong> budget in de<br />
gezondheidszorg <strong>en</strong> de rec<strong>en</strong>t ingevoerde vouchers in het voortgezet onderwijs, is het<br />
d<strong>en</strong>kbaar dat de overheid aan burgers vouchers verstrekt voor het bezoek<strong>en</strong> van culturele<br />
instelling<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of uitvoering<strong>en</strong>. Op deze wijze wordt het bezoek bevorderd <strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> de burgers zelf kiez<strong>en</strong> waar ze naar toe gaan. De relatie tuss<strong>en</strong> aanbod <strong>en</strong><br />
vraag is hier zeer direct.<br />
20 <strong>Cultureel</strong> ondernemerschap:
________________________________________<br />
Gastvrijheid als basis voor succes<br />
Dier<strong>en</strong>tuin Artis in Amsterdam heeft publieksvri<strong>en</strong>delijkheid<br />
hoog in het vaandel staan. Artis<br />
is e<strong>en</strong> concept, waarbinn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> collectie te<br />
zi<strong>en</strong> is. C<strong>en</strong>traal staat de overtuiging <strong>en</strong> uitstraling<br />
van de directie <strong>en</strong> medewerkers dat de<br />
verkoop van het product begint bij goed gastheerschap.<br />
In lijn daarmee is Artis ontwikkeld<br />
tot e<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d merk met e<strong>en</strong> uitstek<strong>en</strong>de reputatie:<br />
‘het is leuk om naar Artis te gaan’.<br />
Er wordt als het ware e<strong>en</strong> rode loper uitgerold<br />
om het publiek naar binn<strong>en</strong> te leid<strong>en</strong>: met e<strong>en</strong><br />
website, bewegwijzering langs aanrijdroutes,<br />
parkeergeleg<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> informatiemateriaal.<br />
Binn<strong>en</strong> het park richt de pres<strong>en</strong>tatie zich op<br />
verschill<strong>en</strong>de bezoekersgroep<strong>en</strong> (kinder<strong>en</strong>,<br />
ouder<strong>en</strong>, groep<strong>en</strong>, bedrijv<strong>en</strong>). Alles is tot in de<br />
puntjes verzorgd, met duidelijk herk<strong>en</strong>bare<br />
medewerkers, rondleiding<strong>en</strong>, routeaanduiding<strong>en</strong>,<br />
toelichting<strong>en</strong> bij verblijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> dier<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
speciale programma’s. Onder het motto: ‘e<strong>en</strong><br />
begeleide wandeling is e<strong>en</strong> attractie’.<br />
Al deze gastvrijheid is ingebed in e<strong>en</strong> ruim aanbod<br />
van allerlei extra attracties <strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
zoals catering <strong>en</strong> e<strong>en</strong> speeltuin.<br />
________________________________________<br />
3. De uitdaging voor de culturele instelling<strong>en</strong><br />
In het kader van cultureel ondernemerschap di<strong>en</strong>t aandacht besteed te word<strong>en</strong> aan t<strong>en</strong>minste<br />
de volg<strong>en</strong>de met elkaar sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>de aspect<strong>en</strong>:<br />
• het vergrot<strong>en</strong> van de eig<strong>en</strong> inkomst<strong>en</strong>;<br />
• het analyser<strong>en</strong> van de eig<strong>en</strong> bedrijfsactiviteit<strong>en</strong>;<br />
• het versterk<strong>en</strong> van de marketing;<br />
• het gebruik van nieuwe media;<br />
• het bevorder<strong>en</strong> van sam<strong>en</strong>werking binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de culturele sector.<br />
Vergroot de eig<strong>en</strong> inkomst<strong>en</strong><br />
Als culturele instelling<strong>en</strong> er in slag<strong>en</strong> hun eig<strong>en</strong> (d.w.z. niet van de overheid afkomstige)<br />
inkomst<strong>en</strong> te vergrot<strong>en</strong>, krijg<strong>en</strong> zij meer geleg<strong>en</strong>heid hun eig<strong>en</strong> doelstelling<strong>en</strong> te<br />
realiser<strong>en</strong>. Als eerste stap naar meer cultureel ondernemerschap kan elke instelling<br />
nagaan wat de mogelijkhed<strong>en</strong> zijn om de huidige eig<strong>en</strong> inkomst<strong>en</strong> te vergrot<strong>en</strong>.<br />
Onderstaand e<strong>en</strong> korte algem<strong>en</strong>e beschouwing.<br />
E<strong>en</strong> belangrijk deel van de eig<strong>en</strong> inkomst<strong>en</strong> van veel instelling<strong>en</strong> zijn de <strong>en</strong>treegeld<strong>en</strong>.<br />
Door sam<strong>en</strong>werking met andere instelling<strong>en</strong> kan de distributie van toegangs- <strong>en</strong><br />
plaatsbewijz<strong>en</strong> word<strong>en</strong> verbeterd. Daarnaast hebb<strong>en</strong> sommige culturele instelling<strong>en</strong> bijvoorbeeld<br />
e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>ver<strong>en</strong>iging om bezoekers meer aan zich te bind<strong>en</strong> <strong>en</strong> structurele<br />
ondersteuning te waarborg<strong>en</strong>. Zo heeft de vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>ver<strong>en</strong>iging van het Rotterdams<br />
Philhamonisch Orkest e<strong>en</strong> deel van de instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in bezit <strong>en</strong> aan het orkest in<br />
bruikle<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>.<br />
Het langer doorzett<strong>en</strong> of herhal<strong>en</strong> van t<strong>en</strong>toonstelling<strong>en</strong> of uitvoering<strong>en</strong> die succesvol<br />
blijk<strong>en</strong>, drukt de ontwikkelings- <strong>en</strong> productiekost<strong>en</strong> per e<strong>en</strong>heid (exploitatiedag, voorstelling),<br />
vergroot het publieksbereik <strong>en</strong> verhoogt de eig<strong>en</strong> inkomst<strong>en</strong>. Deze mogelijkheid<br />
is reëler indi<strong>en</strong> de instelling over e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> gebouw beschikt.<br />
Andere vorm<strong>en</strong> van eig<strong>en</strong> inkomst<strong>en</strong> zijn donaties (sch<strong>en</strong>king<strong>en</strong>), legat<strong>en</strong> <strong>en</strong> sponsoring.<br />
Deze inkomst<strong>en</strong> zijn afkomstig van private financiers. Het is van belang om de<br />
eig<strong>en</strong> doelstelling<strong>en</strong> waar mogelijk af te stemm<strong>en</strong> op hun motiev<strong>en</strong>. Voorbeeld<strong>en</strong> van<br />
motiev<strong>en</strong> die private instelling<strong>en</strong> <strong>en</strong> person<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> om geld te verstrekk<strong>en</strong><br />
aan culturele instelling<strong>en</strong> zijn: het cultureel of maatschappelijk weldo<strong>en</strong> of het zich<br />
associër<strong>en</strong> met de kwaliteit <strong>en</strong> uitstraling van de culturele instelling.<br />
E<strong>en</strong> actieve <strong>en</strong> gerichte werving bij particulier<strong>en</strong> helpt; e<strong>en</strong> goed voorbeeld is de rec<strong>en</strong>te<br />
radioreclame van de Nierstichting om ‘aan h<strong>en</strong> te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>’ bij het opstell<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
testam<strong>en</strong>t.<br />
21 e<strong>en</strong> kwestie van balans
Op commerciële basis kunn<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> inkomst<strong>en</strong> word<strong>en</strong> verkreg<strong>en</strong> door bijvoorbeeld<br />
het verkop<strong>en</strong> van merchandising-artikel<strong>en</strong> of het exploiter<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> winkel of café in<br />
het gebouw, of het exploiter<strong>en</strong> van het gebouw zelf (zaalverhuur). Ook de aantrekkelijkheid<br />
voor sponsors kan word<strong>en</strong> vergroot. Ev<strong>en</strong>tueel kan het aanbod word<strong>en</strong> uitgebreid<br />
(attractie, recreatie). Hierbij merk<strong>en</strong> wij op dat bij commerciële exploitatie rek<strong>en</strong>ing<br />
gehoud<strong>en</strong> di<strong>en</strong>t te word<strong>en</strong> met de verwachte voorstell<strong>en</strong> van de commissie Coh<strong>en</strong><br />
met betrekking tot de positie van door de overheid gesubsidieerde instelling<strong>en</strong> in de<br />
markt.<br />
Analyseer de eig<strong>en</strong> bedrijfsactiviteit<strong>en</strong><br />
Hoe kunn<strong>en</strong> culturele instelling<strong>en</strong> meer ondernem<strong>en</strong>de activiteit<strong>en</strong> ontplooi<strong>en</strong> om<br />
meer eig<strong>en</strong> inkomst<strong>en</strong> te verwerv<strong>en</strong>? In e<strong>en</strong> overzicht van bedrijfsactiviteit<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong><br />
wij de relatie in kaart tuss<strong>en</strong> de doelstelling<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> instelling <strong>en</strong> de voornaamste<br />
activiteit<strong>en</strong> om deze te realiser<strong>en</strong>. Dit overzicht is als volgt opgebouwd (zie schema 8).<br />
In de bov<strong>en</strong>ste regel word<strong>en</strong> de ope<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>de fas<strong>en</strong> in het primaire proces van de<br />
organisatie b<strong>en</strong>oemd; van het verkrijg<strong>en</strong> van financiering (‘funding’) tot nazorg <strong>en</strong> het<br />
beher<strong>en</strong> van relaties (‘after-sales’). In de regels daaronder zijn voor de verschill<strong>en</strong>de<br />
doelstelling<strong>en</strong> van de instelling de bijbehor<strong>en</strong>de activiteit<strong>en</strong> per fase ingevuld. Daarbij<br />
wordt onderscheid gemaakt tuss<strong>en</strong> activiteit<strong>en</strong> die nag<strong>en</strong>oeg alle instelling<strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong><br />
(deze zijn donker gekleurd) <strong>en</strong> activiteit<strong>en</strong> die veel instelling<strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong> (deze zijn<br />
lichter gekleurd).<br />
De overzicht<strong>en</strong> zijn uitgewerkt voor musea in het algeme<strong>en</strong> (zie schema 9) <strong>en</strong> voor e<strong>en</strong><br />
specifiek museum (zie schema 10); idem voor de podiumkunst<strong>en</strong> in het algeme<strong>en</strong> (zie<br />
schema 11) <strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> specifiek theater (zie schema 12). De individuele voorbeeld<strong>en</strong><br />
lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> hoe de praktijk per instelling kan verschill<strong>en</strong>, afhankelijk van de gekoz<strong>en</strong><br />
hoofddoelstelling.<br />
22 <strong>Cultureel</strong> ondernemerschap:
Schema 8. Toelichting activiteit<strong>en</strong>overzicht<br />
Toelichting:<br />
Activiteit die Activiteit<br />
nag<strong>en</strong>oeg die bij veel<br />
altijd voorkomt instelling<strong>en</strong><br />
voorkomt<br />
Funding Product- Inkoop Productie Marketing, Afterontwikkeling<br />
sales sales<br />
Doelstelling 1 Activiteit Activiteit Acticiteit Activiteit Acticiteit Activiteit<br />
Doelstelling 2 Activiteit Activiteit Acticiteit Activiteit Activiteit Activiteit<br />
Doelstelling 3 Activiteit Activiteit Acticiteit Activiteit Activiteit Activiteit<br />
23 e<strong>en</strong> kwestie van balans
Schema 9. Activiteit<strong>en</strong>overzicht musea<br />
Behoud <strong>en</strong><br />
beheer<br />
collectie<br />
Pres<strong>en</strong>tatie<br />
<strong>en</strong> publieksbegeleiding<br />
Funding Product- Inkoop Productie Marketing, Afterontwikkeling<br />
sales sales<br />
Verwerv<strong>en</strong><br />
subsidies <strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong> inkomst<strong>en</strong><br />
Verwerv<strong>en</strong><br />
subsidies <strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong> inkomst<strong>en</strong><br />
Onderzoek Verwerv<strong>en</strong><br />
subsidies <strong>en</strong><br />
fonds<strong>en</strong><br />
Educatie <strong>en</strong><br />
informatie<br />
Exploitatie<br />
winkel,café,<br />
gebouw,<br />
attractie<br />
Verwerv<strong>en</strong><br />
subsidies <strong>en</strong><br />
fonds<strong>en</strong><br />
Verwerv<strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong><br />
inkomst<strong>en</strong><br />
24 <strong>Cultureel</strong> ondernemerschap:<br />
Ontwikkel<strong>en</strong><br />
restauratiek<strong>en</strong>nis<br />
Ontwerp<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong>toonstelling<br />
<strong>en</strong> train<strong>en</strong> medewerkers<br />
Opzett<strong>en</strong><br />
onderzoek<br />
Ontwikkel<strong>en</strong><br />
educatie<br />
aanbod<br />
Ontwikkel<strong>en</strong><br />
merchandising<br />
formule<br />
Vorm<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
verwerv<strong>en</strong><br />
collectie<br />
Organiser<strong>en</strong><br />
bruikle<strong>en</strong><br />
Inkop<strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>nis<br />
Inkop<strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong><br />
middel<strong>en</strong><br />
Inkop<strong>en</strong> tbv.<br />
winkel etc.<br />
Conserver<strong>en</strong>,<br />
docum<strong>en</strong>ter<strong>en</strong><br />
restaurer<strong>en</strong><br />
Pres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> collectie<br />
<strong>en</strong> begeleid<strong>en</strong><br />
publiek<br />
Uitvoer<strong>en</strong><br />
onderzoek<br />
Verzorg<strong>en</strong><br />
publieks-ontwikkeling<br />
Verzorg<strong>en</strong><br />
winkel etc.<br />
<strong>en</strong> verhuur<br />
Distribuer<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
verkop<strong>en</strong><br />
kaartjes<br />
Publicer<strong>en</strong><br />
onderzoeksresultat<strong>en</strong><br />
Verkop<strong>en</strong><br />
informatie,<br />
brochures<br />
Verkop<strong>en</strong> via winkel/<br />
ontvangst<strong>en</strong><br />
Beher<strong>en</strong> relaties<br />
met publiek <strong>en</strong><br />
financiers<br />
Beher<strong>en</strong> relaties<br />
met vakg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong><br />
Beher<strong>en</strong> relaties<br />
met publiek <strong>en</strong><br />
o.a. schol<strong>en</strong><br />
Uitvoer<strong>en</strong><br />
klantonderzoek
___________________________________________<br />
Financiële onafhankelijkheid schept ruimte voor eig<strong>en</strong> doelstelling<strong>en</strong><br />
Het Frisia museum in Spanbroek is e<strong>en</strong> particulier initiatief dat in 1997 is gestart met steun van Dirk <strong>en</strong> Baukje Scheringa-de Vries. Zij steun<strong>en</strong> het museum nog<br />
steeds bij aankop<strong>en</strong>, maar inmiddels is de exploitatie kost<strong>en</strong>dekk<strong>en</strong>d. Omdat het museum financieel onafhankelijk is, kan het zich geheel richt<strong>en</strong> op het realiser<strong>en</strong><br />
van de eig<strong>en</strong> doelstelling<strong>en</strong>. Deze zijn: conc<strong>en</strong>tratie op één stijl (magisch realisme), zichtbaarheid van de hele collectie (ge<strong>en</strong> depot), ge<strong>en</strong> statische collectie (groei<br />
door aankop<strong>en</strong>) <strong>en</strong> laagdrempeligheid.<br />
Het museum hoeft ge<strong>en</strong> concessies te do<strong>en</strong> aan w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> of eis<strong>en</strong> van subsidiegevers of andere financiers. De directeur kan de tijd die veel directeur<strong>en</strong> van andere<br />
musea moet<strong>en</strong> bested<strong>en</strong> aan het werv<strong>en</strong> van fonds<strong>en</strong> <strong>en</strong> het verkrijg<strong>en</strong> van subsidie bested<strong>en</strong> aan de eig<strong>en</strong> organisatie <strong>en</strong> aan sam<strong>en</strong>werking met andere instelling<strong>en</strong>.<br />
Zo wordt er op organisatorisch gebied sam<strong>en</strong>gewerkt met instelling<strong>en</strong> in de regio <strong>en</strong> zijn er gecombineerde dagtocht<strong>en</strong> ontwikkeld, waarmee extra bezoekers<br />
getrokk<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
De organisatie is ondernem<strong>en</strong>d, slagvaardig <strong>en</strong> maakt gebruik van vrijwilligers. Binn<strong>en</strong>kort wordt met nieuwbouw gestart om de gestaag groei<strong>en</strong>de collectie volledig<br />
te kunn<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> exposer<strong>en</strong>.<br />
________________________________________<br />
Schema 10. Activiteit<strong>en</strong>overzicht musea:<br />
voorbeeld Frisia Museum<br />
Behoud <strong>en</strong><br />
beheer<br />
collectie<br />
Pres<strong>en</strong>tatie<br />
<strong>en</strong> publieksbegeleiding<br />
Funding Product- Inkoop Productie Marketing, Afterontwikkeling<br />
sales sales<br />
Verwerv<strong>en</strong><br />
subsidies <strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong> inkomst<strong>en</strong><br />
Verwerv<strong>en</strong> eig<strong>en</strong><br />
inkomst<strong>en</strong><br />
Onderzoek Verwerv<strong>en</strong><br />
subsidies <strong>en</strong><br />
fonds<strong>en</strong><br />
Educatie <strong>en</strong><br />
informatie<br />
Exploitatie<br />
winkel,café,<br />
gebouw,<br />
attractie<br />
Verwerv<strong>en</strong><br />
subsidies <strong>en</strong><br />
fonds<strong>en</strong><br />
Verwerv<strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong><br />
inkomst<strong>en</strong><br />
25 e<strong>en</strong> kwestie van balans<br />
Ontwikkel<strong>en</strong><br />
restauratiek<strong>en</strong>nis<br />
Ontwerp<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong>toonstelling<br />
<strong>en</strong> train<strong>en</strong> medewerkers<br />
Opzett<strong>en</strong><br />
onderzoek<br />
Ontwikkel<strong>en</strong><br />
educatie<br />
aanbod<br />
Ontwikkel<strong>en</strong><br />
merchandising<br />
formule<br />
Vorm<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
verwerv<strong>en</strong><br />
collectie<br />
Organiser<strong>en</strong><br />
bruikle<strong>en</strong><br />
Inkop<strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>nis<br />
Inkop<strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong><br />
middel<strong>en</strong><br />
Inkop<strong>en</strong> tbv.<br />
winkel etc.<br />
Conserver<strong>en</strong>,<br />
docum<strong>en</strong>ter<strong>en</strong><br />
restaurer<strong>en</strong><br />
Pres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> collectie<br />
<strong>en</strong> begeleid<strong>en</strong><br />
publiek<br />
Uitvoer<strong>en</strong><br />
onderzoek<br />
Verzorg<strong>en</strong><br />
publieksontwikkeling<br />
Verzorg<strong>en</strong><br />
winkel etc.<br />
<strong>en</strong> verhuur<br />
Distribuer<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
verkop<strong>en</strong><br />
kaartjes<br />
Publicer<strong>en</strong><br />
onderzoeksresultat<strong>en</strong><br />
Verkop<strong>en</strong><br />
informatie,<br />
brochures<br />
Verkop<strong>en</strong> via winkel/<br />
ontvangst<strong>en</strong><br />
Beher<strong>en</strong> relaties<br />
met publiek <strong>en</strong><br />
financiers<br />
Beher<strong>en</strong> relaties<br />
met vakg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong><br />
Beher<strong>en</strong> relaties<br />
met publiek <strong>en</strong><br />
o.a. schol<strong>en</strong><br />
Uitvoer<strong>en</strong><br />
klantonderzoek
Schema 11. Activiteit<strong>en</strong>overzicht<br />
podiumkunst<strong>en</strong><br />
Instandhoud<strong>en</strong><br />
culturele<br />
traditie<br />
Realiser<strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong> doel<strong>en</strong><br />
Funding Product- Inkoop Productie Marketing, Afterontwikkeling<br />
sales sales<br />
Verwerv<strong>en</strong><br />
subsidies <strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong> inkomst<strong>en</strong><br />
Verwerv<strong>en</strong><br />
subsidies <strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong> inkomst<strong>en</strong><br />
Innovatie Verwerv<strong>en</strong> subsidie<br />
<strong>en</strong> fonds<strong>en</strong><br />
Educatie <strong>en</strong><br />
informatie<br />
Verwerv<strong>en</strong><br />
subsidie <strong>en</strong><br />
fonds<strong>en</strong><br />
Exploitatie Verwerv<strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong><br />
inkomst<strong>en</strong><br />
26 <strong>Cultureel</strong> ondernemerschap:<br />
Regisseur/<br />
dirig<strong>en</strong>t/artiest<strong>en</strong>/<br />
stuk; Repeter<strong>en</strong>;<br />
Ontwerp<strong>en</strong><br />
Regisseur /dirig<strong>en</strong>t/<br />
artiest<strong>en</strong>/<br />
stuk; Repeter<strong>en</strong>;<br />
Ontwerp<strong>en</strong><br />
Schrijv<strong>en</strong> nieuwe<br />
stukk<strong>en</strong>/ experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong>/Repeter<strong>en</strong>/<br />
Ontwerp<strong>en</strong><br />
Ontwikkel<strong>en</strong><br />
educatie<br />
aanbod<br />
Ontwikkel<strong>en</strong><br />
merchandising /<br />
catering<br />
Aantrekk<strong>en</strong> regisseur/dirig<strong>en</strong>t/<br />
artiest<strong>en</strong>/stuk<br />
Materiaal; Ruimte<br />
Aantrekk<strong>en</strong> regisseur/dirig<strong>en</strong>t/<br />
artiest<strong>en</strong>/stuk<br />
Materiaal; Ruimte<br />
Aantrekk<strong>en</strong> regisseur/dirig<strong>en</strong>t/<br />
artiest<strong>en</strong>;<br />
Materiaal; Ruimte<br />
Inkoop materiaal<br />
/expertise<br />
Inkoop<br />
merchandising /<br />
catering<br />
Uitvoer<strong>en</strong>/<br />
opvoer<strong>en</strong><br />
Uitvoer<strong>en</strong>/<br />
opvoer<strong>en</strong><br />
Uitvoer<strong>en</strong>/<br />
Opvoer<strong>en</strong><br />
Verzorg<strong>en</strong><br />
onderwijs <strong>en</strong><br />
voorlichting<br />
Verzorg<strong>en</strong><br />
verkoop &<br />
verhuur<br />
Verkop<strong>en</strong> kaart<strong>en</strong>,<br />
g<strong>en</strong>erer<strong>en</strong><br />
publiciteit<br />
Verkop<strong>en</strong> kaart<strong>en</strong>,<br />
g<strong>en</strong>erer<strong>en</strong><br />
publiciteit<br />
Publicer<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong><br />
Verkoop<br />
produkt<strong>en</strong> /<br />
bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong><br />
Reclame/<br />
Verkoop<br />
Beher<strong>en</strong> relaties<br />
met publiek <strong>en</strong><br />
financiers<br />
Beher<strong>en</strong> relaties<br />
met publiek <strong>en</strong><br />
financiers<br />
Beher<strong>en</strong> relaties<br />
met vakg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong><br />
Beher<strong>en</strong> relaties<br />
met publiek,<br />
schol<strong>en</strong> e.a.<br />
Uitvoer<strong>en</strong><br />
klantonderzoek
___________________________________________<br />
E<strong>en</strong> kans voor beginn<strong>en</strong>de theatermakers.<br />
Het Gasthuis in Amsterdam positioneert zich als theater/werkplaats voor beginn<strong>en</strong>de theatermakers. Er is ge<strong>en</strong> keuze gemaakt voor e<strong>en</strong> bepaalde vorm<br />
van theater, voor e<strong>en</strong> bepaalde manier van theater mak<strong>en</strong> of voor e<strong>en</strong> bepaald publiek; het Gasthuis kiest nadrukkelijk voor de theatermaker. Het Gasthuis<br />
produceert project<strong>en</strong> van beginn<strong>en</strong>de theatermakers. Voorwaarde is wel dat zij moet<strong>en</strong> will<strong>en</strong> communicer<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich dus richt<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> publiek.<br />
Het Gasthuis is e<strong>en</strong> projectorganisatie, die voor haar financiering met name gebruikt maakt van fonds<strong>en</strong>. Juist het bestaan van verschill<strong>en</strong>de fonds<strong>en</strong> in<br />
ons land maakt het florer<strong>en</strong> van deze bijzondere broedplaats van nieuw theatertal<strong>en</strong>t mogelijk.<br />
________________________________________<br />
Schema 12. Activiteit<strong>en</strong>overzicht<br />
podiumkunst<strong>en</strong>: voorbeeld Gasthuis<br />
Instandhoud<strong>en</strong><br />
culturele<br />
traditie<br />
Realiser<strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong> doel<strong>en</strong><br />
Funding Product- Inkoop Productie Marketing, Afterontwikkeling<br />
sales sales<br />
Verwerv<strong>en</strong><br />
subsidies <strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong> inkomst<strong>en</strong><br />
Verwerv<strong>en</strong><br />
subsidies <strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong> inkomst<strong>en</strong><br />
Innovatie Verwerv<strong>en</strong><br />
subsidie <strong>en</strong><br />
fonds<strong>en</strong><br />
Educatie <strong>en</strong><br />
informatie<br />
Verwerv<strong>en</strong><br />
subsidie <strong>en</strong><br />
fonds<strong>en</strong><br />
Exploitatie Verwerv<strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong><br />
inkomst<strong>en</strong><br />
27 e<strong>en</strong> kwestie van balans<br />
Regisseur/dirig<strong>en</strong>t/artiest<strong>en</strong>/<br />
stuk; Repeter<strong>en</strong>;<br />
Ontwerp<strong>en</strong><br />
Regisseur/<br />
dirig<strong>en</strong>t/ artiest<strong>en</strong>/stuk;Repeter<strong>en</strong>;<br />
Ontwerp<strong>en</strong><br />
Schrijv<strong>en</strong> nieuwe<br />
stukk<strong>en</strong>/ experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong>/Repeter<strong>en</strong>/<br />
Ontwerp<strong>en</strong><br />
Ontwikkel<strong>en</strong><br />
educatie<br />
aanbod<br />
Ontwikkel<strong>en</strong><br />
merchandising /<br />
catering<br />
Aantrekk<strong>en</strong> regisseur/dirig<strong>en</strong>t/<br />
artiest<strong>en</strong>/ stuk<br />
Materiaal; Ruimte<br />
Aantrekk<strong>en</strong> regisseur/dirig<strong>en</strong>t/<br />
artiest<strong>en</strong>/ stuk<br />
Materiaal; Ruimte<br />
Aantrekk<strong>en</strong> regisseur/dirig<strong>en</strong>t/<br />
artiest<strong>en</strong>;<br />
Materiaal; Ruimte<br />
Inkoop materiaal<br />
/expertise<br />
Inkoop<br />
merchandising /<br />
catering<br />
Uitvoer<strong>en</strong>/<br />
opvoer<strong>en</strong><br />
Uitvoer<strong>en</strong>/<br />
opvoer<strong>en</strong><br />
Uitvoer<strong>en</strong>/<br />
Opvoer<strong>en</strong><br />
Verzorg<strong>en</strong><br />
onderwijs <strong>en</strong><br />
voorlichting<br />
Verzorg<strong>en</strong><br />
verkoop &<br />
verhuur<br />
Verkop<strong>en</strong> kaart<strong>en</strong>,<br />
g<strong>en</strong>erer<strong>en</strong><br />
publiciteit<br />
Verkop<strong>en</strong> kaart<strong>en</strong>,<br />
g<strong>en</strong>erer<strong>en</strong><br />
publiciteit<br />
Publicer<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong><br />
Verkoop<br />
produkte /<br />
bije<strong>en</strong>kom-st<strong>en</strong><br />
Reclame/<br />
Verkoop<br />
Beher<strong>en</strong> relaties<br />
met publiek <strong>en</strong><br />
financiers<br />
Beher<strong>en</strong> relaties<br />
met publiek <strong>en</strong><br />
financiers<br />
Beher<strong>en</strong> relaties<br />
met vakg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong><br />
Beher<strong>en</strong> relaties<br />
met publiek,<br />
schol<strong>en</strong> e.a.<br />
Uitvoer<strong>en</strong><br />
klantonderzoek
Instelling<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> het overzicht ook zelf op meerdere manier<strong>en</strong> toepass<strong>en</strong>. Zo kan<br />
e<strong>en</strong> instelling snel nagaan welke activiteit<strong>en</strong> zij wel <strong>en</strong> niet uitvoert <strong>en</strong> wat de relatie is<br />
met de gekoz<strong>en</strong> doelstelling<strong>en</strong> <strong>en</strong> de budgett<strong>en</strong> die daarvoor zijn bestemd. Ook is e<strong>en</strong><br />
koppeling te mak<strong>en</strong> met het in het vorige hoofdstuk beschrev<strong>en</strong> onderscheid in<br />
beleidsdoel<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere initiatiev<strong>en</strong>. Als we nog e<strong>en</strong> stap verder gaan kan per doelstelling<br />
aan de hand van de daarvoor b<strong>en</strong>odigde activiteit<strong>en</strong> e<strong>en</strong> ‘kostprijs’ word<strong>en</strong> bepaald<br />
die nuttig is bij het aanvrag<strong>en</strong> van subsidie <strong>en</strong> het verkrijg<strong>en</strong> van aanvull<strong>en</strong>de financiering.<br />
Dan wordt ook zichtbaar of de opbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong> van commerciële exploitatie wel of<br />
niet afgescheid<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> wel of niet voor andere doel<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangew<strong>en</strong>d.<br />
Het overzicht kan ook di<strong>en</strong><strong>en</strong> als basis voor e<strong>en</strong> b<strong>en</strong>chmark tuss<strong>en</strong> vergelijkbare instelling<strong>en</strong>,<br />
waarbij de input <strong>en</strong> output van de activiteit<strong>en</strong> wordt gekwantificeerd in term<strong>en</strong><br />
van kost<strong>en</strong> <strong>en</strong> opbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong> in relatie tot de doelstelling<strong>en</strong>. Aan de hand daarvan kunn<strong>en</strong><br />
instelling<strong>en</strong> nagaan waar verbetermogelijkhed<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong>.<br />
In het kader van de b<strong>en</strong>adering van cultureel ondernemerschap is het interessant om<br />
voor de g<strong>en</strong>oemde doelstelling<strong>en</strong> <strong>en</strong> activiteit<strong>en</strong> na te gaan of ze meer ondernem<strong>en</strong>d<br />
kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gerealiseerd. En of er in het verl<strong>en</strong>gde daarvan nieuwe cultureel ondernem<strong>en</strong>de<br />
activiteit<strong>en</strong> mogelijk zijn. Uit vergelijking<strong>en</strong> met zog<strong>en</strong>aamde ‘best practices’,<br />
dat wil zegg<strong>en</strong> instelling<strong>en</strong> die goed draai<strong>en</strong> met weinig of ge<strong>en</strong> subsidie, kwam<strong>en</strong><br />
nieuwe ondernem<strong>en</strong>de activiteit<strong>en</strong> naar vor<strong>en</strong>. Deze zijn uitgewerkt voor musea (zie<br />
schema 13) <strong>en</strong> podiumkunst<strong>en</strong> (zie schema 14).<br />
In deze schema’s geeft de binn<strong>en</strong>ste cirkel de kern van de activiteit<strong>en</strong> van de instelling<br />
weer. In de volg<strong>en</strong>de cirkel zijn activiteit<strong>en</strong> b<strong>en</strong>oemd die e<strong>en</strong> eerste stap zijn op weg<br />
naar cultureel ondernemerschap: zak<strong>en</strong> waar de meer ondernem<strong>en</strong>de instelling<strong>en</strong> nu al<br />
mee bezig zijn <strong>en</strong> die door meer instelling<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opgepakt. Nog e<strong>en</strong> stap<br />
verder zijn de activiteit<strong>en</strong> in de buit<strong>en</strong>ste cirkel: keuzes die tr<strong>en</strong>dsett<strong>en</strong>de instelling<strong>en</strong><br />
mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> die op termijn navolging kunn<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>. Het is goed d<strong>en</strong>kbaar dat er zo<br />
nog ruimere cirkels te mak<strong>en</strong> zijn.<br />
Belangrijk is dat elke culturele instelling nad<strong>en</strong>kt over de keuzes die mogelijk zijn.<br />
M<strong>en</strong> di<strong>en</strong>t zelf te bepal<strong>en</strong> hoe ver m<strong>en</strong> in het cultureel ondernemerschap kan <strong>en</strong> wil<br />
gaan <strong>en</strong> hoe dit vertaald kan word<strong>en</strong> naar artistieke <strong>en</strong> zakelijke doelstelling<strong>en</strong>.<br />
28 <strong>Cultureel</strong> ondernemerschap:
Schema 13. Ontwikkeling activiteit<strong>en</strong> ondernem<strong>en</strong>d museum<br />
B<strong>en</strong>utt<strong>en</strong><br />
meerwaarde<br />
museum voor<br />
de stad/regio<br />
Schema 14. Ontwikkeling activiteit<strong>en</strong> ondernem<strong>en</strong>de instelling podiumkunst<strong>en</strong><br />
Gezamelijk<br />
ontwikkel<strong>en</strong><br />
educatie-aanbod<br />
Sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong><br />
met andere<br />
organisaties<br />
Sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong><br />
met andere<br />
instelling<strong>en</strong><br />
USP<br />
ontwikkel<strong>en</strong><br />
bij klantvraag<br />
Ontwikkel<strong>en</strong><br />
(dag)attractie<br />
Optimaliser<strong>en</strong><br />
publieksvri<strong>en</strong>delijkheid<br />
Sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong><br />
met andere<br />
organisaties<br />
Sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong><br />
met andere<br />
instelling<strong>en</strong><br />
Nieuwe media<br />
interactief<br />
Aanbod<br />
educatieve<br />
programma’s<br />
Nieuwe media<br />
gebruik voor info<br />
Relatie<br />
beheer<br />
Netwerk<br />
beheer<br />
29 e<strong>en</strong> kwestie van balans<br />
B<strong>en</strong>utt<strong>en</strong><br />
nieuwe media<br />
Backoffice<br />
Marketing<br />
integrer<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> merk<br />
ontwikkel<strong>en</strong> Effectiviteit <strong>en</strong><br />
effici<strong>en</strong>cy proces<br />
Kern:<br />
conserver<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
pres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> collectie<br />
Optimaliser<strong>en</strong><br />
collectie<br />
Goedkoper<br />
productontwikkeling<br />
(‘herverpakk<strong>en</strong>’)<br />
Wisselwerking<br />
vraag&aanbod<br />
Grote<br />
t<strong>en</strong>toonstelling<br />
per drie jaar<br />
Gunstiger<br />
verhouding<br />
succes/flop<br />
Hype<br />
creër<strong>en</strong><br />
Professionalisering<br />
organisatie<br />
Produkt<strong>en</strong><br />
publiekgericht<br />
Professionalisering<br />
managem<strong>en</strong>t<br />
Kern:<br />
uitvoer<strong>en</strong> / opvoer<strong>en</strong><br />
Financiering<br />
project<strong>en</strong><br />
Financieel<br />
managem<strong>en</strong>t<br />
Persoonsgebond<strong>en</strong><br />
organisatie<br />
Publiek gericht<br />
Marketing<br />
produkt<strong>en</strong><br />
Spraakmak<strong>en</strong>de<br />
produkt<strong>en</strong><br />
Product<strong>en</strong><br />
uitnutt<strong>en</strong><br />
Ontwikkel<strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong> inkomst<strong>en</strong><br />
Bereik gericht<br />
Marketing merk
________________________________________<br />
Kleine doelgroep, groot bereik<br />
Friesland heeft zijn eig<strong>en</strong> theater. Toneelgroep<br />
Tryater uit Leeuward<strong>en</strong> richt zich specifiek op<br />
de thuismarkt van ongeveer 400.000<br />
Friestalig<strong>en</strong>. Omdat de doelgroep beperkt is,<br />
besloot Tryater het bereik te maximaliser<strong>en</strong><br />
door ‘theater bij de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> thuis’ te spel<strong>en</strong>. Er<br />
wordt op alle d<strong>en</strong>kbare plaats<strong>en</strong> opgetred<strong>en</strong>.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> speelt Tryater in het Fries, wat de<br />
drempel om naar het theater te gaan nog lager<br />
maakt. Het Friese publiek voelt zich dan ook<br />
sterk verbond<strong>en</strong> met Tryater. Het gaat in de<br />
eerste plaats naar e<strong>en</strong> uitvoering van Tryater<br />
<strong>en</strong> pas in tweede instantie naar e<strong>en</strong> specifiek<br />
stuk. Hierdoor voelt Tryater zich vrij om het<br />
publiek e<strong>en</strong> gevarieerd aanbod te pres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> belangrijke succesfactor is de op doelgroep<strong>en</strong><br />
gerichte marketing. Bij voorstelling<strong>en</strong><br />
die speciaal gemaakt word<strong>en</strong> voor del<strong>en</strong> van<br />
de doelgroep is maximaal bereik het strev<strong>en</strong>.<br />
Met ‘Geweld…Nee’ voor jonger<strong>en</strong> bijvoorbeeld,<br />
ging Tryater op tournee langs de middelbare<br />
schol<strong>en</strong>, waardoor bijna alle schoolgaande<br />
jonger<strong>en</strong> van 14-15 jaar het stuk hebb<strong>en</strong><br />
gezi<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> belangrijke succesfactor is de consequ<strong>en</strong>te<br />
marketinggerichte b<strong>en</strong>adering. Dankzij het<br />
eig<strong>en</strong> theater kan Tryater teg<strong>en</strong> lage kost<strong>en</strong><br />
populaire stukk<strong>en</strong> doorspel<strong>en</strong> <strong>en</strong> de eig<strong>en</strong><br />
inkomst<strong>en</strong> vergrot<strong>en</strong>.<br />
________________________________________<br />
Versterk de marketing<br />
Marketing kan omschrev<strong>en</strong> word<strong>en</strong> als het geheel van de activiteit<strong>en</strong> waarmee e<strong>en</strong><br />
organisatie in interactie treedt met haar omgeving, op e<strong>en</strong> zodanige wijze dat de verwez<strong>en</strong>lijking<br />
van haar doelstelling<strong>en</strong> wordt bevorderd. Bek<strong>en</strong>de marketingvariabel<strong>en</strong> zijn<br />
de vier P’s: product (collectie, voorstelling), plaats (gebouw, kaartverkoop), prijs <strong>en</strong><br />
promotie. Wij zoud<strong>en</strong> hier als vijfde P will<strong>en</strong> b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong>: partnership, gezi<strong>en</strong> het<br />
belang van sam<strong>en</strong>werking, juist in de culturele sector (zie paragraaf 3.5).<br />
30 <strong>Cultureel</strong> ondernemerschap:
________________________________________<br />
Het museum: e<strong>en</strong> merk.<br />
Het Scheepvaartmuseum in Amsterdam besloot<br />
het merk ‘Scheepvaartmuseum’ te gaan ontwikkel<strong>en</strong>.<br />
Dit merk wordt b<strong>en</strong>ut om museum <strong>en</strong><br />
collectie verder uit te drag<strong>en</strong>.<br />
In sam<strong>en</strong>werking met e<strong>en</strong> adviesbureau heeft<br />
het museum twee kernwaard<strong>en</strong> b<strong>en</strong>oemd:<br />
‘avontuur’ <strong>en</strong> ‘rijkdom’, e<strong>en</strong> keuze die mede<br />
gebaseerd is op e<strong>en</strong> onderzoek naar de<br />
publieksbeleving van ‘scheepvaart’. Deze kernwaard<strong>en</strong><br />
staan steeds c<strong>en</strong>traal bij keuzes inzake<br />
de verdere ontwikkeling van het museum <strong>en</strong><br />
op het gebied van marketing <strong>en</strong> publieksuiting<strong>en</strong>.<br />
Zo bouwt het Scheepvaartmuseum steeds<br />
verder aan de ontwikkeling van e<strong>en</strong> merk (merk<strong>en</strong>marketing)<br />
dat herk<strong>en</strong>baarheid <strong>en</strong> uitstraling<br />
heeft.<br />
Kernactiviteit blijft echter het behoud<strong>en</strong>, beher<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> van de collectie.<br />
Publieksbegeleiding <strong>en</strong> educatie zijn daarbij<br />
belangrijk. Daarnaast biedt het museum aanvull<strong>en</strong>de<br />
di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> zoals groepsarrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>,<br />
catering, e<strong>en</strong> museumwinkel, attractie <strong>en</strong><br />
recreatie. Dit zijn nev<strong>en</strong>activiteit<strong>en</strong>, waarvan<br />
het commerciële gedeelte in principe wordt uitbesteed.<br />
Het museum doet waar het goed in is<br />
<strong>en</strong> zoekt sam<strong>en</strong>werking met andere instelling<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> organisaties waar dat tot betere resultat<strong>en</strong><br />
leidt.<br />
________________________________________<br />
Specifieke marketingaspect<strong>en</strong> waaraan culturele instelling<strong>en</strong> aandacht zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
bested<strong>en</strong> zijn de volg<strong>en</strong>de:<br />
• Merkontwikkeling<br />
Om e<strong>en</strong> band met het publiek te krijg<strong>en</strong> is het ontwikkel<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> merk e<strong>en</strong> effectief<br />
instrum<strong>en</strong>t. E<strong>en</strong> merk geeft herk<strong>en</strong>baarheid <strong>en</strong> uitstraling. Iedere culturele instelling is<br />
in pot<strong>en</strong>tie e<strong>en</strong> merk, niet omdat er e<strong>en</strong> logo is, maar omdat de instelling erg<strong>en</strong>s voor<br />
staat. Bij e<strong>en</strong> museum is dat in eerste instantie de collectie; bij de podiumkunst<strong>en</strong> het<br />
gezelschap, waarborg voor de kwaliteit van de voorstelling<strong>en</strong>. Het merk kan ook in<br />
sterke mate ingekleurd word<strong>en</strong> door de reputatie of uitstraling van e<strong>en</strong> markant persoon,<br />
bijvoorbeeld de artistiek/zakelijk leider, vaste regisseur of dirig<strong>en</strong>t, conservator, of<br />
het gebouw waarin de instelling is gehuisvest. Het creër<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> hype kan de promotie<br />
van het merk ondersteun<strong>en</strong>.<br />
• Database managem<strong>en</strong>t<br />
Bij het verstevig<strong>en</strong> van de band met het publiek kunn<strong>en</strong> de mogelijkhed<strong>en</strong> van databasemanagem<strong>en</strong>t<br />
goed word<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ut. Uit de informatie over doelgroep<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> selecties<br />
word<strong>en</strong> gemaakt om pot<strong>en</strong>tieel geïnteresseerd<strong>en</strong> uit te nodig<strong>en</strong> voor t<strong>en</strong>toonstelling<strong>en</strong><br />
of voorstelling<strong>en</strong>.<br />
• Publieksbegeleiding <strong>en</strong> after sales<br />
Het publiek niet alle<strong>en</strong> iets lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> of ervar<strong>en</strong>, maar ook contact met het publiek<br />
zoek<strong>en</strong> <strong>en</strong> houd<strong>en</strong>; daadwerkelijk <strong>en</strong> liefst persoonlijk aandacht gev<strong>en</strong>; <strong>en</strong> het met<strong>en</strong><br />
van w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> tevred<strong>en</strong>heid. Het is van belang zich te realiser<strong>en</strong> dat bezoekers niet<br />
alle<strong>en</strong> voor de t<strong>en</strong>toonstelling of uitvoering kom<strong>en</strong>, maar ook om ‘uit’ te zijn, andere<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> te zi<strong>en</strong> of te ontmoet<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> ervaring op te do<strong>en</strong>. En dan zijn er uiteraard nog<br />
praktische maar zeker niet onbelangrijke zak<strong>en</strong> als bereikbaarheid, parker<strong>en</strong>, kaartverkoop,<br />
garderobe, catering <strong>en</strong> informatiemateriaal.<br />
31 e<strong>en</strong> kwestie van balans
________________________________________<br />
Gesponsorde multimediaproductie wordt<br />
winstmaker<br />
Het Anne Frank-huis in Amsterdam heeft e<strong>en</strong><br />
CD-Rom ontwikkeld die e<strong>en</strong> virtueel bezoek aan<br />
het museum mogelijk maakt. Het schijfje bevat<br />
aanvull<strong>en</strong>de informatie over het museum, de<br />
voorwerp<strong>en</strong> die t<strong>en</strong>toongesteld zijn <strong>en</strong> de person<strong>en</strong><br />
die e<strong>en</strong> rol speeld<strong>en</strong> in het lev<strong>en</strong> van<br />
Anne Frank.<br />
De realisatie van dit project was mogelijk doordat<br />
de ontwikkelaar van de CD-Rom, het<br />
Amsterdamse multimediabedrijf Lost Boys,<br />
bereid was e<strong>en</strong> belangrijk deel van de ontwikkelingskost<strong>en</strong><br />
voor eig<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing te nem<strong>en</strong>.<br />
Het Anne Frank-huis had e<strong>en</strong> zakelijke doelstelling.<br />
Het museum dacht de CD-Rom te verkop<strong>en</strong><br />
aan bezoekers als e<strong>en</strong> tastbare herinnering<br />
aan het museum. In de praktijk bleek de<br />
CD-Rom veel succesvoller: veel bezoekers<br />
nem<strong>en</strong> extra exemplar<strong>en</strong> mee voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die<br />
het museum (nog) niet hebb<strong>en</strong> bezocht. Het<br />
museum maakt inmiddels winst op de productie.<br />
________________________________________<br />
Maak gebruik van nieuwe media<br />
E<strong>en</strong> belangrijk onderdeel van de marketing vorm<strong>en</strong> de nieuwe media. Deze bied<strong>en</strong><br />
fantastische mogelijkhed<strong>en</strong>. Door hiervan e<strong>en</strong> goed gebruik te mak<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> bestaande<br />
doelstelling<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> andere manier word<strong>en</strong> gerealiseerd <strong>en</strong> is verwez<strong>en</strong>lijking van<br />
nieuwe doelstelling<strong>en</strong> mogelijk. Mogelijke toepassing<strong>en</strong> van nieuwe media bij musea of<br />
podiumkunst<strong>en</strong> zijn:<br />
• Pres<strong>en</strong>tatie voor bezoekers<br />
Musea kunn<strong>en</strong> 3D-repres<strong>en</strong>taties van hun gehele collectie mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> deze toegankelijk<br />
mak<strong>en</strong> voor bezoekers. Bezoekers kunn<strong>en</strong> zelf selecties mak<strong>en</strong> (inclusief de del<strong>en</strong> in<br />
depot) <strong>en</strong> deze virtueel bekijk<strong>en</strong>, met de bijbehor<strong>en</strong>de informatie. Zo werkt het<br />
Maritiem Museum in Rotterdam met e<strong>en</strong> interactieve toepassing die informatieoverdracht<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> nieuwe manier van belev<strong>en</strong> mogelijk maakt. In het C<strong>en</strong>traal Museum in<br />
Utrecht kan de bezoeker met e<strong>en</strong> interactieve toepassing zelf de sam<strong>en</strong>stelling van de<br />
door hem te bezoek<strong>en</strong> t<strong>en</strong>toonstelling bepal<strong>en</strong>. In het Rijksmuseum in Amsterdam kan<br />
dat ook <strong>en</strong> is alle informatie over selecties te verkrijg<strong>en</strong>. Het Museum Boijmans van<br />
Beuning<strong>en</strong> in Rotterdam heeft ook de kunstwerk<strong>en</strong> in het depot via e<strong>en</strong> interactieve<br />
toepassing voor bezoekers ontslot<strong>en</strong>.<br />
• Pres<strong>en</strong>tatie via internet<br />
Digitale ontsluiting van kunst is ge<strong>en</strong> concurr<strong>en</strong>t van de fysieke pres<strong>en</strong>tatie, maar juist<br />
e<strong>en</strong> prima toevoeging; zo zijn nieuwe doelgroep<strong>en</strong> te bereik<strong>en</strong>. Het Louvre in Parijs<br />
heeft van e<strong>en</strong> aantal zal<strong>en</strong> e<strong>en</strong> 3D-repres<strong>en</strong>tatie op internet gezet, waardoor het mogelijk<br />
is e<strong>en</strong> virtuele wandeling door deze zal<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong>. Op deze manier biedt het<br />
Louvre geïnteresseerd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> voorproefje van wat het museum allemaal te bied<strong>en</strong> heeft.<br />
Zodra minitransacties via het internet meer gebruikelijk word<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong> virtuele<br />
bezoekers kunstwerk<strong>en</strong> ook bekijk<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> betaling.<br />
• Beïnvloeding van de pres<strong>en</strong>tatie<br />
E<strong>en</strong> stap verder is interactie met artiest<strong>en</strong> via de site <strong>en</strong> de mogelijkheid tot het gev<strong>en</strong><br />
van (interactieve) rec<strong>en</strong>sies door het publiek; of zelfs beïnvloeding van de programmering.<br />
Voor de musea kan dit betek<strong>en</strong><strong>en</strong> dat (virtuele) bezoekers de geleg<strong>en</strong>heid krijg<strong>en</strong><br />
de t<strong>en</strong>toonstelling te beïnvloed<strong>en</strong>. Zo ontstaan nieuwe combinaties <strong>en</strong> is e<strong>en</strong> nieuwe<br />
beleving van kunst mogelijk.<br />
32 <strong>Cultureel</strong> ondernemerschap:
________________________________________<br />
Nieuwe media voor de verkoop van kunst<br />
De website ArtOlive.com is e<strong>en</strong> internetplatform<br />
voor promotie, uitle<strong>en</strong>, lease <strong>en</strong> verkoop<br />
van kunst. Op het internet is e<strong>en</strong> plek<br />
gecreëerd waar kunstliefhebbers (bedrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
particulier<strong>en</strong>) <strong>en</strong> kunst<strong>en</strong>aars (maar ook galerieën,<br />
kunst<strong>en</strong>aarscollectiev<strong>en</strong> <strong>en</strong> kunstinstelling<strong>en</strong>)<br />
elkaar gemakkelijk kunn<strong>en</strong> vind<strong>en</strong>.<br />
ArtOlive, gevestigd in Amsterdam, is e<strong>en</strong> nieuw<br />
kunst-afzetkanaal met e<strong>en</strong> landelijke dekking.<br />
Kunst<strong>en</strong>aars kunn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> foto van hun werk<br />
(schilderij of sculptuur) scann<strong>en</strong> <strong>en</strong> deze in de<br />
database plaats<strong>en</strong>. Na e<strong>en</strong> kwaliteitscontrole<br />
plaatst ArtOlive de foto op de website. Deze<br />
di<strong>en</strong>st is gratis <strong>en</strong> er zijn ge<strong>en</strong> beperking<strong>en</strong> aan<br />
het aantal kunstwerk<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> kunst<strong>en</strong>aar kan<br />
lat<strong>en</strong> opnem<strong>en</strong>.<br />
Kunstliefhebbers hebb<strong>en</strong> via de ArtOlive website<br />
toegang tot e<strong>en</strong> schat aan hed<strong>en</strong>daagse<br />
Nederlandse kunst. In het eerste half jaar is het<br />
aanbod gegroeid tot ca. 6000 werk<strong>en</strong> van zo’n<br />
600 kunst<strong>en</strong>aars. Belangstell<strong>en</strong>d<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> aan<br />
de hand van zoekcriteria het gehele ArtOlivebestand<br />
bekijk<strong>en</strong>. Geselecteerde werk<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
vervolg<strong>en</strong>s telefonisch of via internet word<strong>en</strong><br />
besteld.<br />
________________________________________<br />
• Informatie <strong>en</strong> marketing via internet<br />
Instelling<strong>en</strong> voor de podiumkunst<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> hoe laat, waar, wat <strong>en</strong> met wie ze spel<strong>en</strong>.<br />
Tev<strong>en</strong>s wordt achtergrondinformatie <strong>en</strong> onderwijsmateriaal aangebod<strong>en</strong>. Via<br />
‘doorklikk<strong>en</strong>’ wordt informatie over artiest<strong>en</strong> beschikbaar gesteld, of wordt verwez<strong>en</strong><br />
naar andere sites. Op de eig<strong>en</strong> site kan word<strong>en</strong> aangegev<strong>en</strong> wat de specifieke doelstelling<br />
is <strong>en</strong> wat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> verwacht<strong>en</strong>. Het Museum of Modern Art (MOMA) in<br />
New York heeft e<strong>en</strong> zeer uitgebreid docum<strong>en</strong>tatiec<strong>en</strong>trum dat toegankelijk is via internet.<br />
Hiermee heeft het MOMA de di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing uitgebreid <strong>en</strong> groeit het museum<br />
uit tot e<strong>en</strong> expertisec<strong>en</strong>trum voor diverse kunstgebied<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> website die informatie<br />
geeft over de instelling, draagt ook bij aan het uitdrag<strong>en</strong> van de instelling als merk.<br />
Het is belangrijk om niet uit te gaan van het aanbod (kunst), maar van het concept<br />
van de instelling. Gerichte mailings naar als geïnteresseerd aangemelde bezoekers zijn<br />
mogelijk.<br />
• Verkoop via internet<br />
Het on-line verkop<strong>en</strong> van toegangskaart<strong>en</strong> <strong>en</strong> ‘merchandise’. Zo bied<strong>en</strong> bijvoorbeeld<br />
het Louvre (Parijs), Tate Modern (Lond<strong>en</strong>) <strong>en</strong> het MOMA (New York) bezoekers de<br />
mogelijkheid om on-line product<strong>en</strong> te kop<strong>en</strong> uit de museumwinkel.<br />
• Cont<strong>en</strong>t exploiter<strong>en</strong> via internet<br />
Pot<strong>en</strong>tieel beschikk<strong>en</strong> musea met hun collectie over zeer waardevolle cont<strong>en</strong>t die commercieel<br />
verder te exploiter<strong>en</strong> is. Bijvoorbeeld voor het g<strong>en</strong>erer<strong>en</strong> van verkeer op andere<br />
websites (‘syndication’). Hiermee zijn nieuwe doelgroep<strong>en</strong> te bereik<strong>en</strong>.<br />
33 e<strong>en</strong> kwestie van balans
________________________________________<br />
Succesvolle sam<strong>en</strong>werking met andere<br />
instelling<strong>en</strong> <strong>en</strong> organisaties<br />
Op zaterdag 11 november 2000 werd voor het<br />
eerst de Museum-n8 in Amsterdam georganiseerd.<br />
In totaal hebb<strong>en</strong> 33 grote <strong>en</strong> kleine<br />
musea hun deur<strong>en</strong> van 19.00 tot 01.00 uur geop<strong>en</strong>d;<br />
naast t<strong>en</strong>toonstelling<strong>en</strong> war<strong>en</strong> er ook<br />
voorstelling<strong>en</strong> met muziek, dans <strong>en</strong> film. Dit<br />
laagdrempelige ev<strong>en</strong>em<strong>en</strong>t, dat zich richtte op<br />
publiek dat overdag weinig geleg<strong>en</strong>heid heeft<br />
om musea te bezoek<strong>en</strong>, trok ook veel nieuwe<br />
museumbezoekers. Zij maakt<strong>en</strong> ruim gebruik<br />
van de mogelijkheid om meerdere culturele<br />
instelling<strong>en</strong> te bezoek<strong>en</strong>. Daardoor ontstond<br />
e<strong>en</strong> interessante ‘kruisbestuiving’ van museumpubliek<br />
dat podiumvoorstelling<strong>en</strong> bezocht <strong>en</strong><br />
omgekeerd.<br />
Het project was ook succesvol door de goede<br />
marketing <strong>en</strong> door de sam<strong>en</strong>werking tuss<strong>en</strong><br />
culturele instelling<strong>en</strong>, het Amsterdams Uit<br />
Bureau, Ticket Service <strong>en</strong> Het Parool. Zo was<br />
er gezorgd voor e<strong>en</strong> passe-partout, dat toegang<br />
gaf tot alle deelnem<strong>en</strong>de musea, inclusief<br />
het vervoer tuss<strong>en</strong> de musea per museumboot,<br />
bus <strong>en</strong> tram. Aan de financiering van de<br />
Museum-n8 hebb<strong>en</strong> onder andere ABN-Amro<br />
<strong>en</strong> de Mondriaan Stichting bijgedrag<strong>en</strong>. Radio<br />
Noord-Holland heeft in e<strong>en</strong> live uitz<strong>en</strong>ding veel<br />
aandacht besteed aan het ev<strong>en</strong>em<strong>en</strong>t.<br />
________________________________________<br />
Zoek partners<br />
Culturele instelling<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> meer sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong> in de concurr<strong>en</strong>tiestrijd met andere<br />
vrijetijdsbesteding<strong>en</strong> om aandacht, tijd <strong>en</strong> geld van het publiek. Zij kunn<strong>en</strong> door gezam<strong>en</strong>lijke<br />
attracties of ev<strong>en</strong>em<strong>en</strong>t<strong>en</strong> het huidige publiek meer bied<strong>en</strong> <strong>en</strong> door gecombineerde<br />
promotie nieuwe doelgroep<strong>en</strong> bereik<strong>en</strong>.<br />
Door sam<strong>en</strong>werking met ander<strong>en</strong> ontstaan er ook in andere opzicht<strong>en</strong> nieuwe mogelijkhed<strong>en</strong>.<br />
Sam<strong>en</strong>werking kan betrekking hebb<strong>en</strong> op allerlei aspect<strong>en</strong>:<br />
• gezam<strong>en</strong>lijk onderzoek om schaarse k<strong>en</strong>nis te bundel<strong>en</strong> of efficiënter in te zett<strong>en</strong>;<br />
• sam<strong>en</strong>werking op het gebied van informatie <strong>en</strong> educatie om deze di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> beter te<br />
ontwikkel<strong>en</strong>, of om het publiek beter van di<strong>en</strong>st te kunn<strong>en</strong> zijn;<br />
• de gecombineerde inkoop van bepaalde product<strong>en</strong> of di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> kan aanzi<strong>en</strong>lijke<br />
besparing<strong>en</strong> oplever<strong>en</strong>, bijvoorbeeld waar het gaat om ondersteun<strong>en</strong>de di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> zoals<br />
bewaking <strong>en</strong> transport, specialistische adviesdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong>, of kantoorfaciliteit<strong>en</strong>;<br />
• gezam<strong>en</strong>lijk ontwikkel<strong>en</strong> <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> van aanbod;<br />
• collectieve marketing <strong>en</strong> promotie; dit gebeurt al in <strong>en</strong>kele sted<strong>en</strong> <strong>en</strong> kan nog verder<br />
uitgebouwd word<strong>en</strong>;<br />
• sam<strong>en</strong>werking met niet-culturele organisaties om door gezam<strong>en</strong>lijke (dag)attracties<br />
of ev<strong>en</strong>em<strong>en</strong>t<strong>en</strong> het bestaande publiek meer te bied<strong>en</strong> <strong>en</strong> nieuwe doelgroep<strong>en</strong> te<br />
bereik<strong>en</strong>.<br />
Sam<strong>en</strong>werking hoeft zich niet te beperk<strong>en</strong> tot Nederland maar kan ook plaatsvind<strong>en</strong><br />
op internationaal niveau. Voorbeeld<strong>en</strong> hiervan zijn de int<strong>en</strong>sieve sam<strong>en</strong>werking tuss<strong>en</strong><br />
volk<strong>en</strong>kundige musea in Nederland <strong>en</strong> de dier<strong>en</strong>tuin<strong>en</strong> wereldwijd.<br />
34 <strong>Cultureel</strong> ondernemerschap:
4. Voedingsbodem voor<br />
cultureel ondernemerschap<br />
Culturele instelling<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> ondernem<strong>en</strong>d will<strong>en</strong> zijn, ze moet<strong>en</strong> er ook<br />
toe in staat zijn. <strong>Cultureel</strong> ondernemerschap vereist k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> die aangeleerd<br />
kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Daar moet nú mee word<strong>en</strong> begonn<strong>en</strong>. Ess<strong>en</strong>tieel voor succes<br />
daarbij is de inzet van alle betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Hieronder do<strong>en</strong> wij <strong>en</strong>kele aanbeveling<strong>en</strong> die kunn<strong>en</strong> help<strong>en</strong> bij het bevorder<strong>en</strong> van<br />
cultureel ondernemerschap.<br />
Ontwikkel e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis- <strong>en</strong> expertisec<strong>en</strong>trum<br />
Het onderzoek heeft geleid tot het id<strong>en</strong>tificer<strong>en</strong> van <strong>en</strong>kele succesfactor<strong>en</strong> van cultureel<br />
ondernemerschap. Interviews <strong>en</strong> case studies hebb<strong>en</strong> veel informatie opgeleverd. Het<br />
verdi<strong>en</strong>t aanbeveling om deze informatie <strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis, sam<strong>en</strong> met alle andere beschikbare<br />
know-how, te bundel<strong>en</strong> <strong>en</strong> toegankelijk te mak<strong>en</strong> voor de culturele instelling<strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>nis- <strong>en</strong> expertisec<strong>en</strong>trum kan daarbij e<strong>en</strong> belangrijke rol vervull<strong>en</strong>. Het zou er ook<br />
toe kunn<strong>en</strong> bijdrag<strong>en</strong> dat culturele instelling<strong>en</strong> meer in contact kom<strong>en</strong> met elkaar <strong>en</strong><br />
met verteg<strong>en</strong>woordigers van andere sector<strong>en</strong>, bijvoorbeeld het bedrijfslev<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> dergelijk c<strong>en</strong>trum zou de volg<strong>en</strong>de activiteit<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ontwikkel<strong>en</strong>:<br />
• verzamel<strong>en</strong>, beher<strong>en</strong> <strong>en</strong> beschikbaar stell<strong>en</strong> van up-to-date informatie over de culturele<br />
sector (o.a. financiële gegev<strong>en</strong>s, bezoekersaantall<strong>en</strong>);<br />
• bevorder<strong>en</strong> van contact<strong>en</strong> <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>werking tuss<strong>en</strong> instelling<strong>en</strong>;<br />
• verzamel<strong>en</strong> van <strong>en</strong> verwijz<strong>en</strong> naar best-practices;<br />
• organiser<strong>en</strong> van bedrijfsmatige scholing voor het managem<strong>en</strong>t van culturele instelling<strong>en</strong>;<br />
• adviser<strong>en</strong> van start<strong>en</strong>de instelling<strong>en</strong>;<br />
• adviser<strong>en</strong> <strong>en</strong> faciliter<strong>en</strong> van ondersteun<strong>en</strong>de functies van culturele instelling<strong>en</strong><br />
(o.a. PR/marketing, HRM, Arbo, regelgeving, subsidieaanvrag<strong>en</strong>, fiscale aspect<strong>en</strong>,<br />
fonds<strong>en</strong>werving, inkoop);<br />
• bied<strong>en</strong> van ondersteuning op het gebied van ICT;<br />
• bevorder<strong>en</strong> van de toepassing van nieuwe media (o.a. door het verzamel<strong>en</strong> <strong>en</strong> actief<br />
verspreid<strong>en</strong> van k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> ervaring, <strong>en</strong> het bevorder<strong>en</strong> van ‘het spel<strong>en</strong>derwijs<br />
omgaan met cultuur’);<br />
• ontwikkel<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> website (of internet-portal) voor de culturele sector om sam<strong>en</strong>werking<br />
te stimuler<strong>en</strong>.<br />
35 e<strong>en</strong> kwestie van balans
Professionaliseer bestuur<br />
Het mer<strong>en</strong>deel van de Nederlandse culturele instelling<strong>en</strong> heeft de stichtingsvorm, met<br />
e<strong>en</strong> al dan niet meerhoofdige directie <strong>en</strong> met e<strong>en</strong> bestuur als toezichthoud<strong>en</strong>d orgaan,<br />
dat in de meeste gevall<strong>en</strong> ook eindverantwoordelijk is voor de resultat<strong>en</strong>. De stichtingsvorm<br />
die immers ge<strong>en</strong> winstoogmerk heeft, zou e<strong>en</strong> barrière voor ondernemerschap<br />
kunn<strong>en</strong> zijn. Dat hoeft echter niet. Daar waar het knelt, word<strong>en</strong> in sommige<br />
gevall<strong>en</strong> al creatieve oplossing<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong>, zoals de stichting als ‘holding’ met daaronder<br />
e<strong>en</strong> BV als uitvoer<strong>en</strong>de organisatie.<br />
De stichtingsvorm heeft ook voordel<strong>en</strong>. Eén daarvan is het bezit van e<strong>en</strong> bestuur, dat<br />
instelling<strong>en</strong> de mogelijkheid biedt om expertise aan zich te bind<strong>en</strong> <strong>en</strong> het eig<strong>en</strong> netwerk<br />
uit te breid<strong>en</strong>. Met name voor de kleine <strong>en</strong> middelgrote instelling<strong>en</strong> is het<br />
bestuur e<strong>en</strong> waardevolle <strong>en</strong> vaak onmisbare uitbreiding van de eig<strong>en</strong> organisatie <strong>en</strong> het<br />
netwerk. De mogelijkhed<strong>en</strong> word<strong>en</strong> echter niet altijd t<strong>en</strong> volle b<strong>en</strong>ut.<br />
De commissie ‘Cultural Governance’ heeft aanbeveling<strong>en</strong> gedaan om de bestuurskwaliteit<br />
van culturele instelling<strong>en</strong> e<strong>en</strong> impuls te gev<strong>en</strong>. Deze aanbeveling<strong>en</strong> richt<strong>en</strong> zich<br />
onder meer op het bevorder<strong>en</strong> van continuïteit, e<strong>en</strong> duidelijke afbak<strong>en</strong>ing van verantwoordelijkhed<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> bestuur <strong>en</strong> directie, e<strong>en</strong> goede taakverdeling binn<strong>en</strong> het<br />
bestuur <strong>en</strong> e<strong>en</strong> gevarieerde sam<strong>en</strong>stelling. Professionele bestuursled<strong>en</strong> met bedrijfsmatige<br />
ervaring kunn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke rol spel<strong>en</strong> bij het (verder) ontwikkel<strong>en</strong> van het<br />
ondernemerschap van hun organisatie.<br />
Daarnaast kan het voor instelling<strong>en</strong> voordel<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> over te gaan van e<strong>en</strong> ‘bestuursmodel’<br />
naar e<strong>en</strong> ‘raad van toezichtmodel’. Het opvolg<strong>en</strong> <strong>en</strong> verder uitwerk<strong>en</strong> van de<br />
aanbeveling<strong>en</strong> van de commissie ‘Cultural Governance’ is in dit kader van groot<br />
belang.<br />
Vergroot opleidingsaanbod<br />
Op verschill<strong>en</strong>de hogeschol<strong>en</strong> <strong>en</strong> universiteit<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opleiding<strong>en</strong> in kunstmanagem<strong>en</strong>t<br />
aangebod<strong>en</strong>. Deze br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> nu e<strong>en</strong> eerste g<strong>en</strong>eratie van jonge, goed opgeleide<br />
zakelijk leiders voort. Het meer praktijkgerichte opleidingsaanbod, zoals training<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
cursuss<strong>en</strong> <strong>en</strong> bijvoorbeeld coachingstraject<strong>en</strong>, is echter minder breed.<br />
Veel instelling<strong>en</strong> beschikk<strong>en</strong> niet over e<strong>en</strong> uitgebreide, gespecialiseerde staf (bijvoorbeeld<br />
op het gebied van financiën). De zakelijk leider moet dan e<strong>en</strong> duiz<strong>en</strong>dpoot zijn.<br />
E<strong>en</strong> gevarieerd aanbod van managem<strong>en</strong>tcursuss<strong>en</strong> voor de culturele sector is daarom<br />
onontbeerlijk. Zo’n aanbod hoeft niet speciaal voor de culturele sector te word<strong>en</strong> ontwikkeld.<br />
Veeleer moet gezocht word<strong>en</strong> naar manier<strong>en</strong> om aansluiting te vind<strong>en</strong> bij het<br />
reeds aanwezige aanbod. Te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> valt aan uitbreiding van het scholingsfonds, beter<br />
b<strong>en</strong>utt<strong>en</strong> van (algem<strong>en</strong>e) scholingssubsidies <strong>en</strong> gesponsorde plaats<strong>en</strong>.<br />
36 <strong>Cultureel</strong> ondernemerschap:
T<strong>en</strong> slotte<br />
De aanbeveling<strong>en</strong> die in dit rapport zijn geformuleerd beog<strong>en</strong> wijziging te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> in<br />
de bestaande situatie. De implem<strong>en</strong>tatie ervan zal hoogstwaarschijnlijk meerdere jar<strong>en</strong><br />
verg<strong>en</strong>.<br />
Tijd<strong>en</strong>s dit onderzoek hebb<strong>en</strong> de instelling<strong>en</strong> duidelijk aangegev<strong>en</strong> dat zij vind<strong>en</strong> dat<br />
zij hun houding moet<strong>en</strong> verander<strong>en</strong>. Hun mogelijkhed<strong>en</strong> om de eig<strong>en</strong> inkomst<strong>en</strong> te<br />
vergrot<strong>en</strong> zijn in elk geval heel concreet <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> direct b<strong>en</strong>ut word<strong>en</strong>. Veel instelling<strong>en</strong><br />
zijn daar al mee bezig. In sommige gevall<strong>en</strong> zal echter wel e<strong>en</strong> ‘cultuuromslag’ in<br />
de organisatie nodig blijk<strong>en</strong>.<br />
Ook voor de overheid is e<strong>en</strong> andere opstelling gew<strong>en</strong>st. Ongetwijfeld zull<strong>en</strong> zich spanning<strong>en</strong><br />
voordo<strong>en</strong> bij de aanpassing van het subsidiestelsel, alsook in de verander<strong>en</strong>de<br />
relatie tuss<strong>en</strong> overheid <strong>en</strong> instelling<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> goed gestructureerde discussie met alle<br />
betrokk<strong>en</strong> partij<strong>en</strong> zal ertoe bijdrag<strong>en</strong> dat voor de verschill<strong>en</strong>de vraagstukk<strong>en</strong> adequate<br />
oplossing<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong>.<br />
Dit rapport beoogt niet het einde van de discussie te zijn, maar veeleer het begin.<br />
Waarbij alle partij<strong>en</strong> voor og<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> dat strev<strong>en</strong> naar cultureel ondernemerschap<br />
altijd e<strong>en</strong> kwestie blijft van balans.<br />
37 e<strong>en</strong> kwestie van balans
38 <strong>Cultureel</strong> ondernemerschap:
BIJLAGE 1.<br />
Opzet van het onderzoek<br />
De doelstelling<strong>en</strong> van dit project war<strong>en</strong>:<br />
• verhelder<strong>en</strong> van het begrip cultureel ondernemerschap;<br />
• vaststell<strong>en</strong> waarom cultureel ondernemerschap noodzakelijk is;<br />
• aanbeveling<strong>en</strong> do<strong>en</strong> voor het bevorder<strong>en</strong> van cultureel ondernemerschap, zowel aan de overheid als aan de culturele<br />
instelling<strong>en</strong>.<br />
Organisatiebureau <strong>Deloitte</strong> & <strong>Touche</strong> Bakk<strong>en</strong>ist voerde het onderzoek uit tuss<strong>en</strong> september 2000 <strong>en</strong> april 2001.<br />
Er is gefocust op twee repres<strong>en</strong>tatieve sector<strong>en</strong>: de musea <strong>en</strong> de podiumkunst<strong>en</strong>.<br />
Het onderzoek, dat werd aangepakt m.b.v. deskresearch, interviews <strong>en</strong> workshops, resulteerde in e<strong>en</strong> rapportage<br />
met aanbeveling<strong>en</strong>. Onderdeel van de rapportage is e<strong>en</strong> overzicht van bedrijfsactiviteit<strong>en</strong> in de culturele sector.<br />
Ook zijn voorbeeld<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> van instelling<strong>en</strong> die cultureel ondernemerschap al in de praktijk br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Aanpak project<br />
Voorbereiding<br />
Definitie<br />
• Beleid/doel<strong>en</strong> OCW<br />
• Culturele sector<br />
• Activiteit<strong>en</strong>overzicht<br />
• Keuze interviewpartners<br />
39 e<strong>en</strong> kwestie van balans<br />
Analyse<br />
instelling<strong>en</strong><br />
• Interviews, workshops<br />
• Musea<br />
• Podiumkunst<strong>en</strong><br />
Analyse<br />
best practices<br />
• Deskresearch (internet)<br />
• Interviews best practices<br />
• Internationale refer<strong>en</strong>ties<br />
Verbeterideeën<br />
• Interviews<br />
• Overheid<br />
• Culturele instelling<strong>en</strong><br />
Rapportage<br />
• Rapport<br />
• Symposium
40 <strong>Cultureel</strong> ondernemerschap:
BIJLAGE 2.<br />
Deelnemers onderzoek<br />
Workshop Musea:<br />
• Dhr. H.M. Blank<strong>en</strong>berg Nationaal Museum van Speelklok tot Pierem<strong>en</strong>t, Utrecht<br />
• Mw. D. Cannegieter Rijksmuseum Tw<strong>en</strong>the, Enschede<br />
• Mw. Drs. A. Grondman Hannema-de Steurs Fundatie, Wijhe<br />
• Dhr. S. van Heusd<strong>en</strong> Stedelijk Museum, Amsterdam<br />
• Dhr. M. van Maarseve<strong>en</strong> Haags Historisch Museum, D<strong>en</strong> Haag<br />
• Dhr. C. Ch. Reichardt Museum Catharijneconv<strong>en</strong>t, Utrecht<br />
• Dhr. K. van Twist Groninger Museum, Groning<strong>en</strong><br />
Workshop Podiumkunst<strong>en</strong>:<br />
• Dhr. J. Duivesteijn Volksbuurtmuseum, D<strong>en</strong> Haag<br />
• Dhr. J. Hulsman Nederlands Dans Theater, Amsterdam<br />
• Dhr. R. Ligthert Toneelgroep Oostpool, Arnhem<br />
• Dhr. R.J.C. Overmans Rotterdams Philharmonisch Orkest, Rotterdam<br />
• Dhr. Drs W.K. Voord<strong>en</strong>dag Gasthuis Werktheater, Amsterdam<br />
Interviews Musea:<br />
• Mw. Drs. E. Ans<strong>en</strong>k Frisia Museum, Spanbroek<br />
• Dhr. Dr. W. Bijleveld Scheepvaartmuseum, Amsterdam<br />
• Dhr. Dr. M. Th. Frank<strong>en</strong>huis Artis, Amsterdam<br />
Interviews Podiumkunst<strong>en</strong>:<br />
• Dhr. R. Klamer Het Toneel Speelt, Amsterdam<br />
• Mw. B. Van Lindt Gasthuis Werktheater, Amsterdam<br />
• Mw. T.M. Lodder Nederlandse Opera, Amsterdam<br />
• Dhr. J. Thie Tryater, Leeuward<strong>en</strong><br />
Interviews overheid:<br />
• Dhr. Mr. M. Asscher Ministerie OC<strong>en</strong>W, Zoetermeer<br />
• Mw. Drs. Th. Van d<strong>en</strong> Bergh<br />
-Raaijmakers Geme<strong>en</strong>te Amsterdam, Amsterdam<br />
• Dhr. Drs. R. Gerrits<strong>en</strong> Geme<strong>en</strong>te ’s Hertog<strong>en</strong>bosch, ‘s Hertog<strong>en</strong>bosch<br />
• Dhr. Mr. S.H. Oosterloo Ministerie OC<strong>en</strong>W, Zoetermeer<br />
• Dhr. T. Zeijlemaker Geme<strong>en</strong>te Utrecht, Utrecht<br />
Interviews overig:<br />
• Mw. M.W.P. Ber<strong>en</strong>dse Kunst & Zak<strong>en</strong>, Rotterdam<br />
• Dhr. Dr. J.A. Brand<strong>en</strong>barg Raad voor Cultuur, D<strong>en</strong> Haag<br />
• Dhr. P. Hermanides Participatiemaatschappij voor Kunst <strong>en</strong> Cultuur, Amsterdam<br />
• Dhr. Dr. Th. B. J. Noordman Erasmus Universiteit, Rotterdam<br />
• Dhr. Prof. Dr. P.W.M. Rutt<strong>en</strong> Erasmus Universiteit, Rotterdam<br />
• Mw. A.A.E. Vels Heijn Nederlandse Museumver<strong>en</strong>iging, Amsterdam<br />
• Dhr. P. Warman Lost Boys, Amsterdam<br />
41 e<strong>en</strong> kwestie van balans
42 <strong>Cultureel</strong> ondernemerschap:
BIJLAGE 3.<br />
Geraadpleegde literatuur <strong>en</strong> websites<br />
Literatuur<br />
Boekmanstichting (1998), Visies op beleid <strong>en</strong> markt, Overheidsbeleid <strong>en</strong> de particuliere markt voor beeld<strong>en</strong>de kunst,<br />
Boekmanstudies/Mondriaanstichting, Amsterdam<br />
Boekmanstudies/Kunst & Meerwaarde (1999), Nieuwe partners in de kunst, Publiek private<br />
sam<strong>en</strong>werking in de kunst<strong>en</strong>sector, Boekmanstudies, Amsterdam<br />
Daam<strong>en</strong>, M., Kunst<strong>en</strong>coalitie (2000), Cultural Governance<br />
Haan, J. de, Knulst, W. (2000), Het bereik van de kunst<strong>en</strong>, Het culturele draagvlak 4,<br />
Sociaal <strong>en</strong> <strong>Cultureel</strong> Planbureau, D<strong>en</strong> Haag<br />
Hagoort, G. (1992), <strong>Cultureel</strong> <strong>Ondernemerschap</strong>, E<strong>en</strong> inleiding in kunstmanagem<strong>en</strong>t, Phaedon, Culemborg<br />
Handboek Cultuurbeleid (2000), Symposium <strong>Cultureel</strong> ondernemerschap, Elsevier bedrijfsinformatie, Amsterdam<br />
Instituut Collectie Nederland, Stichting Landelijk Contact van Museumconsult<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, De Nederlandse<br />
Museumver<strong>en</strong>iging (1999), Elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> beleidsplan van e<strong>en</strong> museum, Amsterdam<br />
Di<strong>en</strong>st Maatschappelijke ontwikkeling geme<strong>en</strong>te Utrecht, afdeling Culturele Zak<strong>en</strong> (2000), Invester<strong>en</strong> in makers <strong>en</strong><br />
publiek, Cultuurnota Geme<strong>en</strong>te Utrecht 2001-2004, Utrecht<br />
IOO bv, Economisch onderzoek voor de publieke sector, De Nederlandse Culturele Industrie, D<strong>en</strong> Haag<br />
Kuypers, P. (1999), In de schaduw van kunst, E<strong>en</strong> kritische beschouwing van de Nederlandse cultuurpolitiek,<br />
Prometheus, Amsterdam<br />
Langeveld, H.M. (1998), Kunst op termijn, Toekomstsc<strong>en</strong>ario’s voor cultuurbeleid,<br />
H.M. Langeveld/Boekmanstudies, Amsterdam<br />
Ministerie Onderwijs Cultuur & Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> (1998), Cultuurbeleid in Nederland, nv Sdu, D<strong>en</strong> Haag<br />
Ministerie van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> (1999), Cultuur als confrontatie, Uitgangspunt<strong>en</strong> voor het cultuurbeleid<br />
2001-2004, Sdu Grafisch Bedrijf, D<strong>en</strong> Haag<br />
Ministerie van Onderwijs Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> (1998), Evaluatie jaarverantwoording<strong>en</strong> 1998, Van culturele<br />
instelling<strong>en</strong> gesubsidiëerd op grond van Cultuurnota 1997-2000, Zoetermeer<br />
Ministerie van Onderwijs Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> (1999), Ruim baan voor culturele diversiteit<br />
Noordman, Th.B.J. (1997), Kunstmanagem<strong>en</strong>t, e<strong>en</strong> introductie, VUGA Uitgeverij B.V., D<strong>en</strong> Haag<br />
Noordman, Th.B.J. e.a. (2000), Museummarketing, Elsevier bedrijfsinformatie bv, D<strong>en</strong> Haag<br />
Puffel<strong>en</strong>, F. van (2000), Culturele economie in de lage land<strong>en</strong>. De bijdrage van Nederlandse <strong>en</strong> Vlaamse econom<strong>en</strong><br />
aan kunstbeleid <strong>en</strong> kunstmanagem<strong>en</strong>t, Boekmanstudies, Amsterdam<br />
Raad voor Cultuur (1999), Van de Schaarste <strong>en</strong> de Overvloed, advies 2001-2004<br />
Rapport Commissie publieksbereik hed<strong>en</strong>daagse kunst <strong>en</strong> musea (2000), Minder & Meer, Oud <strong>en</strong> Nieuw publiek<br />
voor de kunst van gister<strong>en</strong>, vandaag <strong>en</strong> morg<strong>en</strong>, Ministerie van OC&W<br />
Rutt<strong>en</strong>, P. (2000), De Toekomst van de Verbeeldingsmachine, De culturele industrie in de e<strong>en</strong><strong>en</strong>twintigste eeuw,<br />
Boekmanstichting, Amsterdam<br />
Zwan, A. van der (2000), State of the Union, Het Theaterfestival 2000, avontuurlijke cultuur - ge<strong>en</strong> avontuurlijke cultuurpolitiek,<br />
Stichting Het Theaterfestival Nederland, Amsterdam<br />
43 e<strong>en</strong> kwestie van balans
Jaarverslag<strong>en</strong>:<br />
Annual report MoMA, The Museum of Modern Art, New York, 1997-1998<br />
Jaarverslag 1999, Artis , Amsterdam<br />
Jaarverslag 1998, Hannema-de Stuers Fundatie, Heino/Wijhe<br />
Jaarverslag 1999, Museum Catharijneconv<strong>en</strong>t, De bouwgeschied<strong>en</strong>is van het Catharijneconv<strong>en</strong>t in vogelvlucht,<br />
Utrecht<br />
Jaarverslag 1999, Nederlands Scheepvaart Museum, Amsterdam<br />
Jaarverslag 1999, Rijksmuseum Tw<strong>en</strong>the, Enschede<br />
Jaarverslag Stichting Rijksmuseum Tw<strong>en</strong>the, Beleidsplan 2001-2004, Enschede<br />
Tate Trustees (2000), Tate Report and facts (2000), Tate Gallery Publishing, London<br />
Overige bronn<strong>en</strong>:<br />
• Boekmancahiers, 1999/2000<br />
• Informatie van het OC<strong>en</strong>W-plein, 2000/2001<br />
• Persbericht<strong>en</strong> NRC, November 2000 -Februari 2001<br />
• Vakblad Managem<strong>en</strong>t Kunst <strong>en</strong> Cultuur, 1999<br />
44 <strong>Cultureel</strong> ondernemerschap:
Nationale internetadress<strong>en</strong>:<br />
• www.archimuse.nl<br />
• www.artis.nl<br />
• www.aub.nl<br />
• www.concertgebouworkest.nl<br />
• www.cultuur.nl<br />
• www.dno.nl<br />
• www.fact.nl<br />
• www.fpk.nl<br />
• www.g<strong>en</strong>erali.nl/scheepvaartmuseum<br />
• www.het-nationale-ballet.nl<br />
• www.hettoneelspeelt.nl<br />
• www.hnt.nl<br />
• www.kunst.nl<br />
• www.kunst<strong>en</strong>meerwaarde.nl<br />
• www.minocw.nl<br />
• www.ndt.nl<br />
• www.nnt.nl<br />
• www.oostpool.nl<br />
• www.rijksmuseum.nl<br />
• www.rotheater.nl<br />
• www.rpho.nl<br />
• www.theatergasthuis.nl<br />
• www.toneelgroepamsterdam.nl<br />
• www.toneelgroepdeappel.nl<br />
• www.tryater.nl<br />
• www.uitlijn.nl<br />
• www.vangoghmuseum.nl<br />
• www.volksbuurtmuseum.nl<br />
• www.vnt.nl<br />
• www.vsbfonds.nl<br />
45 e<strong>en</strong> kwestie van balans
Internationale organisaties <strong>en</strong> internetadress<strong>en</strong>:<br />
• American Arts Alliance, www.artswire.org<br />
• American Association of Museums (AAM), Washington, www.aam-us.org<br />
• Americans for the Arts, www.artsusa.org<br />
• Arts & Business, UK, www.aandb.org.uk<br />
• Arts & Business, USA<br />
• Arts Council UK<br />
• Business & The Arts, UK<br />
• Departm<strong>en</strong>t for Culture, Media and Sport, UK governm<strong>en</strong>t<br />
• European Network of Information C<strong>en</strong>tres of Performing Arts<br />
• Gugg<strong>en</strong>heim Museum, Bilbao, www.gugg<strong>en</strong>heim-bilbao.com<br />
• Institute of Museum and Library Services, USA, www.imls.fed.us<br />
• International Theatre Institute, Frankrijk<br />
• Museum of Modern Art, New York, www.moma.org<br />
• National Assembly of State Arts Ag<strong>en</strong>cies, www.nasaa-arts.org<br />
• National Endowm<strong>en</strong>t for the Arts, Washington, www.arts.<strong>en</strong>dow.gov<br />
• Tate Modern, London, www.tate.uk<br />
• The International Federation for Theatre Research, UK<br />
• Presid<strong>en</strong>t’s Committee on the Arts and Humanities, Washington, USA<br />
• Washington, Governm<strong>en</strong>t Affairs, www.artspres<strong>en</strong>ters.org<br />
46 <strong>Cultureel</strong> ondernemerschap: