artikel Ledebergs dialect

Professor emeritus aan de UGent Johan Taeldeman duikt in ’t Ledebergs verleden
Nie neute, wel pleuje:
het markante relaas van ’t Leedbeirgs
Amper één vierkante kilometer groot, en toch had Ledeberg ooit z’n eigen wijktaaltje.
Een unieke tongval die in de loop der jaren heeft moeten zwichten voor de Gentse stadsuitbreiding,
en waar een fascinerende historie aan voorafging. Terwijl ze in de 19 de -
eeuwse Arteveldestad malkoare me under moile tege de Dampuurte konden ploakke,
ging het er bij ons iets beschaafder aan toe. Ledeberg was namelijk de nieuwe thuisbasis
geworden van vele welgestelde Stroppendragers, die naast rijkdom en prestige ook een
eigen taaltje importeerden. Een frappant stukje geschiedenis van eigen bodem.
aalkundige en professor op rust Johan Taeldeman schetst de context waarin ons wijkdialect geboren
werd. “Rond 1850 en in de laatste decennia van de 19de T
eeuw zijn heel veel Gentenaars
naar Ledeberg uitgeweken”, steekt hij van wal. “Ten eerste om de ongezonde industrie en de
sociale ellende van de verpauperde arbeiderswijken te ontvluchten. Ten tweede om aan de Garde
Civique* te ontsnappen, een soort burgerwacht die werd opgericht kort na de onafhankelijkheidsstrijd van
België, in oktober 1830. In steden met meer dan 10.000 inwoners moest iedere man zich aanmelden bij de
militie. De pientere Gentenaars, vooral jongelui, omzeilden die regel door simpelweg de Schelde aan de
Brusselsepoortstraat over te steken naar Ledeberg of Gentbrugge, dat toen nog zelfstandige gemeenten
waren. Zo ontsnapten ze gewiekst aan de Garde Civique en moesten ze niet verplicht in dienst treden.”
* De Garde Civique
De Garde Civique was georganiseerd op gemeentelijk
niveau, oorspronkelijk enkel in gemeentes
met meer dan 30.000 inwoners. In 1853 werden
de criteria voor rekrutering verlaagd naar steden
met grosso modo 10.000 zielen. In Oost-
Vlaanderen waren dat Aalst, Dendermonde, Oudenaarde
en Gent. Iedere man tussen 21 en 50
moest zich aanmelden bij de militie, en indien hij
geen ziekten, misvormingen en verminkingen
vertoonde of de man niet voor een gezin moest
zorgen, werd hij stante pede ingelijfd.
Bijgevolg kwamen vooral jonge vrijgezellen en
kinderloze weduwnaars die geen deel uitmaakten
van het leger in aanmerking. Ze werden vaak
tegen hun zin gerekruteerd, want dan moesten ze
een duur uniform aanschaffen. De militie had ook
te kampen met een slecht imago: het was erg
inefficiënt georganiseerd en er was een nijpend
tekort aan materieel, opleiding en motivatie.
’t Leedbergs archief
“Het gros van die Gentse ‘emigranten’ behoorde
tot de lage middenklasse”, verduidelijkt Taeldeman.
“Renteniers, handelsbedienden en staatsambtenaren,
die weliswaar niet in de hoogste milieus
vertroefden maar toch over een aanzienlijk
kapitaal beschikten en zekere sociale status genoten.
Ze vestigden zich in statige rijhuizen, ver weg
van die ‘smerige’ stadscités.”
Door die massale toestroom van Gentenaars voltrok
de ‘vergentsing’ van Ledeberg zich al in de
tweede helft van de 19 de eeuw, veel vroeger dan in
andere Gentse voorsteden, die landelijker waren
en dus minder aantrekkelijk voor de middenklasse.
Circa tienduizend Stroppendragers ontsnapten
aan de drukte van de verontreinigde grootstad en
het juk van de burgermilitie. Al snel vormden ze
de meerderheid van de Ledebergse bevolking, en
dat bleef niet zonder gevolgen. “De middenklasse
probeerde zich al decennialang te onderscheiden
van het ‘fabrieksvolk’, zoals de fabrieksarbeiders

eschimpend werden genoemd. Het stadsproletariaat, dat de
motor van de toenmalige economie draaiende hield, werd
door de hogere sociale klassen steevast behandeld als het ‘achterlijke
gepeupel’. Hoewel ze een essentiële rol hadden in de
instandhouding van de zware Gentse textielindustrie, werd er
voortdurend op hen neergekeken. Één van de middelen om
zich te onderscheiden was de taal.”
‘Achterlijke boeren’
Zo sprak de gezeten burgerij ‘Burgergents’, een gekuiste versie
van het Gents, terwijl de lagere klassen plat ‘Gentsch’ spraken.
In een poging om zich meer beschaving aan te meten dan het
‘plebs’ hanteerde het ‘chiquere volk’ dus een soort verburgerlijkt
dialect, dat bij de doorsnee werkmens nogal komiek in de
oren klonk. Door de continue drang om aansluiting te vinden
met de sociale toplaag, kreeg de middenklasse van de arbeiders
een blasé en elitair imago opgeplakt.
Het taaltje van de inwijkelingen drukte al
snel z’n stempel op het ‘boertige’ dialect van
de autochtone Ledebergse bevolking. Over
de Schelde werd oorspronkelijk een soort
plattelands-Oost-Vlaams gesproken, een
Ledeberg Botermarkt, anno 1900.
heel ander taaltje dan het sappige Gents van
binnen de stadsmuren. Gent was in de loop
der eeuwen immers uitgegroeid tot een
taaleiland. Verschillende taalveranderingen
die buiten Gent werden ingezet traden in de
stad niet op, vanwege het gemeend ‘boerse’
karakter ervan. “Er was een kloof tussen
mensen van Gent en het platteland”, aldus
Taeldeman. “Gent was een slechte stad, ‘het
rode gevaar’, met die vuile fabrieken en dat ‘smerige’ arbeidersmilieu. En omgekeerd zagen de Gentenaars
de boeren als ‘achterlijk’.” De Arteveldestad was een geïsoleerd taalbastion in het rurale Oost-Vlaanderen
van toen en is dat vandaag nog steeds, zij het in mindere mate. Op taalgebied uit zich dat op verschillende
manieren: een opvallend verschil is bijvoorbeeld dat op het platteland rond Gent de g, ng, w en j tussen
klinkers weggelaten worden, waardoor de voorafgaande klinker gerekt wordt. Liegen wordt op den buiten
als ‘lieën’ uitgesproken, terwijl ze in Gent ‘liege’. Op het platteland ‘bloeën’ de bloemen, in Gent ‘bloeje’ ze.
“
Het Ledebergs is gestorven,
het Gents gaat als volgende
voor de bijl
”
“ het ‘chiquere volk’
hanteerde een soort
verburgerlijkt dialect om
zich te onderscheiden
van het ‘plebs’
”
Die unieke ‘Gentsche’ tongval nam nu ook de overhand in
Ledeberg, weliswaar de ‘beschaafdere’ variant ervan vanwege
de status van de inwijkelingen. In se was het verschil tussen
het Gents en het Ledebergs dus vrijwel hetzelfde als tussen
het Burgergents en het plat Gents. Zo werd er in het Ledebergs
minder nadruk gelegd op zware tweeklanken; in het
platste Gents spraken ze van een ‘deejf’, terwijl een Ledebergenaar
‘dif’ riep naar een fietsenpikker. ‘Huis’ werd in het plat
Gents ‘auwjs’ terwijl dat in het Burgergents van Ledeberg
naar ‘ais’ verbasterd werd, waarbij zelfs naar de latere ANuitspraak
‘uij’ geneigd werd. Verder kenmerkt het plat Gents
zich in het rekken van klanken en de typische uitspraak van
de tweeklank ‘ng’, waarbij ook de ‘g’ uitgesproken werd.

Dat laatste viel weg bij het Burgergents; wat ‘zèènghe’ was voor de werklieden, was ‘zèènge’ voor de middenklasse.
Ook typerend voor het plat Gents is het geluidsvolume: door de luide fabrieksmachines leden veel
arbeiders aan gehoorschade, waardoor ze luider moesten praten om elkaar te kunnen verstaan. Ten slotte
kwam er in het Ledebergs soms een eind -n na een doffe e, wat in het ‘echt’ Gents niet het geval was.
Slaapkamerdialect
In de loop van de twintigste eeuw raakte Ledeberg, net als alle andere Gentse voorsteden, meer en meer
vergroeid met Gent, waardoor het plattere stadsdialect de voertaal werd in de Ledebergse kroegen. Het
Ledebergs Burgergents verdween zienderogen. Vandaag is het Ledebergs dialect zo goed als uitgestorven,
maar ook het Arteveldedialect heeft het moeilijk: “Het Ledebergs is gestorven, het Gents gaat als volgende
voor de bijl”, luidt de triestige conclusie van Taeldeman. “Er is geen enkele Gentenaar jonger dan dertig
meer die echt puur Gents praat. Jongeren spreken een soort tussentaal, weliswaar met een Gents accent.
Dat komt in de eerste plaats omdat ouders
geen dialect meer spreken met hun
kinderen. Mama en papa spreken enkel
nog dialect met elkaar, dat daarom ook
wel ‘slaapkamerdialect’ genoemd wordt.
De huidige attitude van ouders tegenover
het dialect speelt ook een grote rol: ze
vinden het iets boertig, niet meer van
deze tijd, vulgair, onbeschaafd, etc… Een
derde oorzaak zijn ouders die denken dat
hun kinderen later beter AN zullen leren
als ze in het AN worden opgevoed. Ook
dat is absoluut niet waar en is zelfs grondig
tegengesproken door de wetenschap.”
Jacques Eggermontstraat, anno 1900.
“Het eerste wat verdwijnt zijn de typische dialectwoorden; de
vocabuleir. De woordenschat is het meest broze deel van een
dialect. Streekklanken zijn wel nog herkenbaar, in de tussentaal
bijvoorbeeld.” Het verval van de Vlaamse dialecten is al
enkele jaren aan de gang. “We zijn zelfs zover gekomen dat
sommige migranten ‘Gentser’ Gents praten dan de meeste
Gentenaars”, stelt Taeldeman vast. “Ik ken nogal wat Turken
in Gent die veel contact hebben met Gentenaars pur sang en
daardoor plat Gents praten. Zelfs Turkse Gentenaars worden
naar verluidt in Turkije als Gentenaars herkend omdat ze
ook in hun Turks de typische Gentse huig-r gebruiken.”
Onbeschaafd wezen
“De grootste bedreiging voor de dialecten, en wat tenslotte ook de ondergang heeft betekend van het
Ledebergs, is de toegenomen mobiliteit. Vroeger werd je geboren in je dorp, je ging naar school in je dorp,
je trouwde met een meisje van het dorp of hoogstens van één dorp verder, je bleef er wonen, je kinderen
gingen naar de dorpsschool en je bleef er werken. Tot kort na de Tweede Wereldoorlog gingen mensen
nauwelijks hun geluk beproeven buiten het zicht van hun kerktoren. Toen is de enorme mobiliteit op gang
gekomen: mensen gingen pendelen en elders een partner zoeken.”
Een andere factor waardoor het dialect steeds meer in de verdrukking komt is de sociale mobiliteit:
mensen willen opklimmen op de sociale ladder, en het eerste dat ze daarbij achterlaten is hun dialect.
“We zijn zover gekomen dat wie nog dialect spreekt bijna als een onbeschaafd wezen bekeken wordt.
Doodjammer”, besluit Taeldeman.
“
Sommige migranten praten
‘Gentscher’ dan de
meeste Gentenaars
”
Tekst: Quentin Soenens