De uitbreiding van het Nationaal Beiaardmuseum in ... - André Lehr

DE UITBREIDING VAN HET NATIONAAL BEIAARDMUSEUM
In opdracht van de gemeente Asten wordt onder architectuur van Hans Verborg van Van
Hoogevest Architecten te Amersfoort hard gewerkt aan de uitbreiding van het Nationaal
Beiaardmuseum. Daarbij zal de expositieruimte verdubbeld worden, waarin onder andere
een 19de-eeuwse klokkengieterij wordt ondergebracht, die desgewenst zelfs zou kunnen
werken. Een ander opmerkelijk facet is de hypermoderne toren waarin het astronomisch
kunstuurwerk een plaats zal vinden. Thans staat dit imposante uurwerk met beweegbare figuren
en klokkenspel nog in de Grote Kerk van Asten. En tenslotte, de toren wordt bekroond
door een lantaarn waarin natuurlijk een beiaard hoort.
Aanvankelijk was het de bedoeling om het 18de-eeuwse klokkenspel uit het voormalig kasteel
te Born (L.) daarvoor te bestemmen. 1 De klokken daaruit zijn zogenoemde hemisferische
bellen, dus volgens een bolvormig profiel. Maar kan dat, een historische beiaard in
zo’n hypermoderne toren? In een toren volgens een bepaald niet alledaagse vormgeving en
die volledig met koperplaat wordt bekleed? Zou het niet gepaster zijn om voor een eigentijdse
grote terts-beiaard te kiezen? Die keuze zou zo gek nog niet zijn, immers grote tertsklokken
klinken minder indringend dan kleine terts-klokken en dat is voor de woonwijk
waarin het museum gesitueerd is, bepaald gunstig te noemen. En dit temeer omdat de toren
slechts twaalf meter hoog is. Natuurlijk kwam de vraag naar voren of een dergelijke modern
toreninstrument wel in een museum thuis hoort. Wel zeker was tenslotte het antwoord,
want op die wijze kan het museum de geschiedenis van vierduizend jaar klokken vertellen!
Bovendien zal het ongetwijfeld een attractie zijn die extra bezoekers zal weten te trekken.
Na lange deliberatie besloot het bestuur tezamen met de conservatoren definitief voor een
grote terts-beiaard te kiezen. Maar de financiën waren er niet! Het betekende dat bij fondsen
en sponsors aangeklopt moest worden. Omdat het alleen al voor de klokken om vijfenzeventig
duizend gulden ging, dus nog afgezien van de inrichting, moest node het besluit
worden genomen om voorlopig van handspel af te zien. Kortom, het zal een automatisch
spelend klokkenspel worden en wel van vijfentwintig klokken over de reeks c 2 -d 2 -e 2 -
chromatisch-d 5 . En het lukte, want binnen een half jaar waren alle sponsoren gevonden!

Achteraanzicht van de uitbreiding van het Nationaal Beiaardmuseum te Asten.
De volgende vraag was welk model? Het welbekende profiel met een bult in de flank? Of
met een recht getrokken flank, zoals dat enkele jaren geleden voor de Akademietoren van
de universiteit te Groningen werd gebruikt? Of wellicht een geheel nieuwe aanpak? Dat
laatste leek zo dwaas nog niet, immers, de aanslagklank van de grote terts-klok is nog
steeds een punt van discussie. De auteur koos daarom voor een geheel nieuwe benadering,
want in plaats van te streven naar de partiaalreeks c 1 -c 2 -e 2 -g 2 -c 3 werd het c 1 -e 2 -g 2 -c 3 -c 3 . Dat
betekende dat de priem c 2 met een kwint tot g 2 verhoogd werd en de oorspronkelijke kwint
g 2 met een kwart verhoogd tot het octaaf c 3 en daarmee dus samenvalt. De slagtoon bleef
daarbij op c 2 gehandhaafd. Een variant daarop was een klok met de reeks c 1 -e 2 -g 2 -bes 2 -c 3 ,
dus geen twee partialen op octaafhoogte doch in plaats daarvan ook een kleine septiem. In
beide gevallen resulteerde dit in een model met als voornaamste visuele kenmerk een aanzienlijk
gereduceerde hoogte. Kan dat en mag dat, zo’n afwijkend klokmodel? En nog wel
voor een museum? Eigenlijk is die laatste vraag onterecht. Het beiaardmuseum wil immers
de hele geschiedenis van klok en beiaard vertellen en niet ergens in het verleden ophouden.

Het model van de grote terts-klokken voor de toekomstige museumbeiaard.
Een opvulstuk zorgt ervoor dat de klok vrij blijft van de ophangbalk.
Wanneer wij ons eerst beperken tot het visuele aspect van de klok en derhalve de klank
even terzijde stellen, dan verkeert die nieuwe grote terts-klok in goed gezelschap. Want
dergelijke cimbaalklokken, ofschoon niet frequent, waren in het verleden allerminst ongebruikelijk.
Het bekendste voorbeeld vinden wij in Veere, een klok die in 1593 door Peter II
van den Ghein te Mechelen gegoten werd. 2 Maar het is zeker niet het enige voorbeeld want
in 1595 kocht Leiden voor de Jacobstoren aan het Steenschuur bij diezelfde Van den Ghein
een slachcymbale mit zijn voorslach van veertien cymbalen. 3 Men had bovendien strikte eisen
aan die cimbalen, zoals onder andere een hoger tingehalte. Omstreeks dezelfde tijd was
er in Middelburg ook sprake van, doch men zag er tenslotte vanaf. In de literatuur vindt
men die klok eveneens terug, zoals een profiel uit 1802 laat zien. 4 Die klok heeft overigens
geen grote terts-partiaal, integendeel zelfs, want de kleine terts daalde tot een grote secunde.
Een tenslotte, in 1972 goot Eijsbouts een zogenoemd Wagner-klokkenspel bestaande uit
vijfentwintig hemisferische klokken, cimbalen dus, voor het Stadhuis te Bayreuth. Kortom,
de keuze voor dit type klok is bepaald wel passend in de traditie. Opgemerkt zij nog dat de
museumklokken een aangepaste ophanging zullen krijgen. En de klank van die nieuwe grote
terts-klok?

Een cimbaalklok uit 1802 naar Johann Gottfried Hahn.
Dat het hier om een teer punt gaat, moge duidelijk zijn. Toch lijkt het streven naar een betere
slagklank bepaald geslaagd. Geen spoor van enige vervorming is nog te horen. En een
voortreffelijk uitklinkende grondtoon. Is daarmee het pleit gewonnen? Het zou onzin zijn
want zodra ergens een keuze gemaakt kan worden, zullen er voor- en tegenstanders zijn.
Even goed als sommigen liever een viool dan een saxofoon horen, of Bruckner in plaats
van Rameau, zo ook zal de een de voorkeur geven aan een grote terts-klokkenspel en de
ander zich liever bij de traditionele beiaard houden. Toch wil het museum zich niet tot deze
constatering beperken. Vandaar dat de conservatoren de proefklokken aan iedereen willen
laten horen die dat wil. Aldus kan inzicht verworven worden in de wijze waarop de klank
door anderen wordt ervaren. Ofschoon nu al meerdere beiaardiers en niet-beiaardiers de
klokken bij Eijsbouts beluisterd hebben, ligt het in de bedoeling om ze in het museum op te
stellen teneinde zoveel mogelijk bezoekers daarmee kennis te laten maken. De aanslagmechaniek
zal overigens anders dan gebruikelijk zijn. Het is een tweede bijzonderheid die deze
museumbeiaard zal kenmerken.

De nieuwe vrij vallende speelhamer op een proefklok voor de toekomstige beiaard.
Vele jaren is geklaagd over de felheid van de elektromagnetische speelhamers. Het is als
het ware dat de speelhamer door de magneet met grote kracht tegen de klok wordt geschoten.
Dat kan de klank vervormen, hetgeen wel het duidelijkst te horen is wanneer men gelijktijdig
naar een klok luistert die op de traditionele manier vanuit een trommel met vrijvallende
speelhamer wordt aangeslagen. Niet voor niets staan de trommelspeelwerken weer
volop in de belangstelling. Om die reden is door het museum een ander aanslagsysteem
ontwikkeld (afbeelding). In de toekomstige beiaard zal de elektromagneet de hamer niet
naar de klok drijven, doch die hamer juist oplichten, zoals bij een trommelspeelwerk, en
vervolgens weer loslaten, waarbij de bekende lange bladveer ervoor zal zorgen dat de hamer
niet tegen de klok blijft rusten. Vanzelfsprekend kan van deze hamer tevens de valhoogte
worden ingesteld. Kortom, de klassieke speelhamer waarbij die hamer niet vanuit de
trommel wordt opgelicht, doch door de magneet. Een bijkomend voordeel is dat deze
speelhamer visueel heel wat aantrekkelijker is dan de huidige elektromagnetische hamer.
Al met al staat er in het Nationaal Beiaardmuseum, hoe dan ook, iets bijzonders te gebeuren.
En wie nu al met de klok en bijbehorende speelhamer kennis wil maken, hij of zij is
van harte welkom. En dit temeer omdat ieders mening op prijs wordt gesteld. Vooraf echter
graag een telefonische afspraak met conservator Jos Thomassen (maandag t.m. woensdag

0493 691865) of met ondergetekende op 0493 691865 (museum) dan wel 0493 691783
(privé).
De nieuwe vleugel met toren zal de beschikbare expositieruimte van
het beiaardmuseum vrijwel verdubbelen.
André Lehr
1 André Lehr, Hemisferische bellen en het klokkenspel van Born (L.). In: Klok en Klepel, no.24, juli 1980, p.1-
12. Het spel behoort thans tot de collectie van het museum.
2 Voor een foto van deze klok zie André Lehr, Wim Truyen & Gilbert Huybens, Beiaardkunst in de Lage
Landen (Tielt, 1991), p.86.
3 Jan Doove, Het nijvere klokkenspel van de Leidse Jacobstoren. In: Mens & Melodie, jg.32, 1977, p.173-176
en368-369.
4 Johann Gottfried Hahn, Kampanologie oder praktische Anweisung wie Läut- und Uhrglocken verfertigt, dem
Glockengießer verakkordirt, behandelt und reparirt werden (Erfurt, 1802), Tafel 3.