VALPREVENTIE - Logo Leieland

VALPREVENTIE
Vormingspakket voor de thuisverzorgende:
ondersteunende tekst
West-Vlaanderen
laat je niet vallen
Versie oktober 2009
ValpreventieThuisverzorgende.indd 1 29-09-2009 08:52:48

West-Vlaanderen
laat je niet vallen
Beste lesgever,
Voor jou ligt een lespakket voor de doelgroep “thuisverzorgenden”
rond het thema valpreventie. Het pakket omvat verschillende delen:
è Een inleiding
è Een ondersteunende tekst
è Een PowerPoint presentatie met spreektekst
è Fiches om mee te geven aan de thuisverzorgende met de basisinformatie
è Checklists voor omgevingsveiligheid en veilig gedrag
è Folders “Zelfstandig thuis wonen, iets voor u!”
è Benodigdheden
De PowerPoint presentatie is opgebouwd als volgt:
è Een korte quiz als opwarmer
è 4 casussen: ontmoet Rachel, Victor, Walter en Esther, elk met
hun eigen leefsituatie en mogelijk valrisico
è Rollenspel rond valkuilen en weerstanden
Materialenbox nodig om een sessie te geven, is verkrijgbaar bij uw
Logo.
Bij voorkeur duurt de opleiding 3 uren met pauzes op geregelde tijdstippen.
Heb je slechts 2 uren, probeer je dan strikt aan de inhoud van
de dia’s te houden.
Het doel van de opleiding is om de thuisverzorgenden zoveel mogelijk
praktische tips mee te geven. Daarnaast is het belangrijk hen te wijzen
op de belangrijke rol die ze spelen in het voorkomen van valpartijen.
De ‘Week van de valpreventie’ - telkens de eerste week na de
paasvakantie - dient om extra aandacht te besteden aan het thema
valpreventie. In deze week worden zoveel mogelijk ouderen met een
verhoogd risico opgespoord en doorverwezen naar de hulpverlening.
De fiche met basisinformatie, de folder en de checklist zijn materialen
die je kan meegeven aan de thuisverzorgende. Zij kunnen deze bespreken
met hun cliënt.
Als je nog vragen hebt, kan je steeds contact opnemen met het Logo
(www.logowvl.be) of het SEL (vroegere SIT) (www.selwvl.be) in jouw
buurt.
Alvast veel succes!
VALPREVENTIE Vormingspakket thuisverzorger 2
ValpreventieThuisverzorgende.indd 2 29-09-2009 08:52:49

We s t-Vl a a m s e sIt’s e n lo g o’s p r e s e n t :
“West-Vlaanderen laat je niet vallen”
• De ‘West-Vlaamse SIT’s 1 (Samenwerkingsinitiatief
Thuiszorg) en Logo’s (Lokaal GezondheidsOverleg)
slaan de handen in elkaar om samen te werken
rond het voorkomen van valpartijen bij ouderen.
• Het doel van “West-Vlaanderen laat je niet vallen” is
om elke persoon of organisatie die in contact komt
met een 65-plusser te motiveren om te werken aan
valpreventie. Om dit doel te realiseren worden verschillende
acties ondernomen:
è vormingspakketten worden ter beschikking
gesteld aan vorminggevers en -diensten
è vormingen worden gegeven
è communicatie tussen zorgverstrekkers wordt
gestimuleerd
è ‘Week van de valpreventie’ wordt jaarlijks
georganiseerd
Voor thuisverzorgenden
• Voor wie? Sociaal werkers, kinesitherapeuten,
huisartsen, verpleegkundigen, poetshulpen, ergotherapeuten,
thuisverzorgenden, mantelzorgers …
• NIEUW?! Ja, het gaat om een nieuw concept dat
alle informatie die tot op heden is verschenen rond
valpreventie, wil bundelen. Nieuw is ook het feit dat
verschillende doelgroepen worden aangezet om de
oudere steeds met eenzelfde boodschap te benaderen.
1 Vanaf 2010 houden de SIT’s op te bestaan en worden deze SEL: Sa-
menwerkingsintiatief Eerstelijnsgezondheidszorg. www.selwvl.be
VALPREVENTIE Vormingspakket thuisverzorger 3
ValpreventieThuisverzorgende.indd 3 29-09-2009 08:52:50

Cijfers
Lichamelijk
Vallen =
GROOT PROBLEEM
30 % met klein letsel
17,5 % met breuk of
letsel van weke delen
(hersenen/longen)
Maar vallen kan voorkomen worden
è Eén op drie van de thuiswonende 65-plussers
valt één maal per jaar.
è Bij personen ouder dan 80 jaar loopt dat percentage
op tot 50 %.
è Deze percentages liggen waarschijnlijk nog hoger,
want slechts 20 % van de valincidenten wordt
aan de huisarts gemeld.
è 95 % van de valpartijen gebeurt tijdens dagdagelijkse
activiteiten.
è 70 % van de valincidenten gebeurt in en rond de
woning.
Gevolgen van vallen
Psychisch
Vicieuze cirkel van
valangst
Preventiestrategieën
Uit de literatuur blijkt dat een gerichte multi-
factoriële en multidisciplinaire aanpak bij thuiswonende
ouderen met verhoogd risico leidt tot een
reductie van het aantal valincidenten van 25 % tot
39 %, op voorwaarde dat de behandelstrategieën
voldoende intensief en ook effectief worden toegepast.
Bij een dergelijke aanpak is het van belang
om gericht in te werken op de risicofactoren die bij
de patiënt aanwezig zijn en zich niet te beperken
tot informatie geven en doorverwijzing.
Sociaal
Verlies van
onafhankelijkheid
Sociaal isolement
Financieel
Medische kosten
Kosten voor zorg
Kosten voor
maatschappij
VALPREVENTIE Vormingspakket thuisverzorger 4
ValpreventieThuisverzorgende.indd 4 29-09-2009 08:52:51

Wat k a n e e n t h u I s V e r z o r g e n d e d o e n ?
Cliënt
Vaststellen
Verhoogd
valrisico
Doorverwijzen
Educatie
Opvolgen
VASTSTELLEN INTERVENTIES OPVOLGEN
Bepalen of iemand een verhoogd valrisico heeft,
is niet zo moeilijk. Het vergt wel aandacht en
kennis. Als thuisverzorgende kan je nagaan of iemand
een valgeschiedenis heeft. We spreken van een
‘valgeschiedenis’ als iemand 2 of meer keer gevallen is
in het afgelopen jaar. Daarnaast is het belangrijk om
op het gangpatroon van de cliënt te letten: lijkt dit
ongelijkmatig of merk je evenwichtsstoornissen op,
dan is de kans reëel dat er sprake is van een verhoogd
valrisico.
Interventies
Doorverwijzen
Stel je vast dat de cliënt in het afgelopen jaar twee
of meer keer is gevallen, dan moet dit worden
doorgegeven aan de regioverantwoordelijke. Zij/
hij zal dit signaleren aan de huisarts, die op zijn
beurt op zoek zal gaan naar de oorzaak en interventies
zal voorstellen. Voor het zoeken naar de
oorzaak van vallen en de mogelijke interventies bestaat
een protocol voor de medische disciplines op
www.valpreventie.be.
Educatie
Vertel de cliënt over de risicofactoren van vallen.
Stimuleer actief blijven en bewegen.
Ga na of het huis van de cliënt veilig is.
Raad de cliënt aan om minstens één keer per jaar
aan zijn huisarts te vragen om een mogelijk verhoogd
valrisico na te gaan.
In bijlage vind je tips en mogelijke materialen om aan
educatie rond valpreventie te werken.
Opvolgen
Dit is de meest cruciale fase in valpreventie! Ga minstens
jaarlijks na of de cliënt jouw raadgevingen opvolgt.
Geef zoveel mogelijk informatie door aan de
andere zorgverstrekkers en familie over valpreventie
en de specifieke implicaties voor de cliënt. Herhaling
is essentieel om gedragsverandering te bekomen.
VALPREVENTIE Vormingspakket thuisverzorger 5
ValpreventieThuisverzorgende.indd 5 29-09-2009 08:52:52

Va s t s te l l e n
ZIEKENHUISOPNAME NA VAL
RECENTE VAL
(afgelopen 6 maanden)
MOEILIJK STAPPEN
De volgende vragen kunnen helpen bij het vaststellen van
een verhoogd valrisico bij de cliënt:
è Is de cliënt 2 of meer keer gevallen in het afgelopen
jaar?
è Heeft de cliënt moeite met stappen of is het gangpatroon
onevenwichtig?
è Is de cliënt in het ziekenhuis opgenomen geweest na
een acuut valincident?
WEES ALERT
is het antwoord op één van deze vragen “ja”, dan heeft
de cliënt een verhoogd risico!
MELDEN AAN DE REGIOVERANT-
WOORDELIJKE IS NOODZAKELIJK!
MAAR
heeft de cliënt geen verhoogd risico, ook dan is sensibilisering
en opvolging noodzakelijk. Als thuisverzorgende
speel je immers een belangrijke rol bij valpreventie!
VALPREVENTIE Vormingspakket thuisverzorger 6
ValpreventieThuisverzorgende.indd 6 29-09-2009 08:52:54

In t e r V e n t Ie s
CLIËNT
MET VERHOOGD VALRISICO
è Doorverwijzing via
regioverantwoordelijke naar huisarts
voor screening
è Opstart communicatieschrift
è Aansturen op multidisciplinair overleg
è Motivatie en sensibilisatie om interventies
op te starten en vol te houden
Doorverwijzing: motiveer de cliënt om de huisarts
te contacteren in verband met het verhoogd
valrisico. Ga na of de cliënt dit ook effectief heeft
gedaan door het onderwerp opnieuw aan te halen
bij een volgend contact.
Merk je dat de cliënt dit niet zelf wil doen, signaleer
het dan aan de regioverantwoordelijke.
Communicatieschrift: om de communicatie
tussen de verschillende zorgverleners die betrokken
zijn bij de cliënt te bevorderen kan er een communicatieschrift
opgestart worden. Probeer actief
betrokken te zijn in het proces en geef aan welke
stappen je reeds hebt ondernomen. Maakt de client
weinig gebruik van het bestaande zorgaanbod,
wijs hem of haar er dan op dat er verschillende
mogelijkheden zijn om zorg te krijgen. Een volledig
overzicht vind je op
www.thuiszorgzakboekje.be. Voor meer informatie
kunt u terecht op www.selwvl.be.
Multidisciplinair overleg: om duidelijke afspraken
te maken kan het nodig zijn om samen te
zitten rond te tafel. Onder bepaalde voorwaarden
kan er hier ook een vergoeding voor verkregen
worden (het GDT-overleg). Voor meer informatie
kunt u terecht op www.selwvl.be.
CLIËNT
ZONDER VALRISICO
è Motivatie
è Sensibilisatie
è Opvolging
Motivatie: het is belangrijk te weten waarom je
van alles onderneemt! Valpartijen kunnen voorkomen
worden, daar moet je van overtuigd zijn! Probeer
vanuit dit standpunt ook de cliënt te overtuigen
dat er iets kan ondernomen worden om vallen
te voorkomen
Sensibilisatie: informeer de cliënt over de valproblematiek.
Zet hem of haar aan om actief te blijven
en te bewegen. Wijs hem of haar op het belang van
de eigen veiligheid (hiervoor kan je gebruik maken
van de BOEBS – checklist). Spoor de cliënt aan om
minstens één keer per jaar aan de huisarts te vragen
of hij een verhoogd valrisico heeft.
Opvolging: bij opvolgingsgesprekken haal je steeds
kort het thema aan en peil je naar verhoogd risico.
VALPREVENTIE Vormingspakket thuisverzorger 7
ValpreventieThuisverzorgende.indd 7 29-09-2009 08:52:54

op V o l g e n
Heeft de cliënt een verhoogd valrisico of niet, opvolging
is HET belangrijkste aspect van preventie!
Ga na of de cliënt je advies heeft gevolgd. Heeft
de huisarts of een andere hulpverlener interventies
voorgesteld? Volgt de cliënt deze adviezen? Is de
cliënt gemotiveerd om zijn gedrag te veranderen?
Probeer minstens één keer per jaar de cliënt te
bevragen en te observeren rond het thema! Bij
voorkeur gebeurt dit tijdens de ‘Week van de
valpreventie’, dit is telkens de eerste week na de
paasvakantie!
1 keer per jaar
Interventies opvolgen
Probeer te achterhalen welke interventies werden
vooropgesteld bij de cliënt.
Ga na welke interventies worden opgevolgd en
rapporteer aan de regioverantwoordelijke of aan
de verantwoordelijke hulpverlener.
VALPREVENTIE Vormingspakket thuisverzorger 8
ValpreventieThuisverzorgende.indd 8 29-09-2009 08:52:56

th e BIg pI c t u r e
2 invalshoeken
è Iedere zorgverlener die in contact komt met een 65
– plusser geeft dezelfde boodschap rond het thema
valpreventie.
è Elke 65 – plusser wordt door een zorgverlener benaderd.
Wat wordt bedoeld
met zorgverlener?
Huisarts, kinesitherapeut, verpleegkundige, ergotherapeut,
sociaal werker, poetshulp, thuisverzorgende,
mantelzorger…
Cliënt
Aandachtspunten
è Herhaling: de ‘Week van de valpreventie’ zorgt
ervoor dat valpreventie minstens 1 week per jaar
in de kijker staat. Elke zorgverstrekker krijgt in die
week de opdracht om extra aandacht te besteden
aan dit thema.
è Doelgroep: elke 65 – plusser. In het bijzonder de 65
– plusser die niet omringd is door zorg.
è Communicatie: als je een verhoogd valrisico vaststelt
of je geeft informatie aan de cliënt, dan geef je
dit ook steeds door aan de regioverantwoordelijke.
Daarnaast kan je ook andere zorgverstrekkers informeren.
VALPREVENTIE Vormingspakket thuisverzorger 9
ValpreventieThuisverzorgende.indd 9 29-09-2009 08:52:57

Valkuilen
Va l k u I l e n e n We e r sta n d e n
VALKUILEN
Te weinig tijd, andere prioriteiten,
geen bevoegdheid,
geen toestemming,
geen expertise,
gebrek aan motivatie…
Als hulpverlener/zorgverstrekker zijn er verschillende
redenen om je rol in preventie niet op te nemen.
Vaak is je takenpakket al goed gevuld met andere
zaken en mankeert de tijd om er dingen bij te nemen.
Daarnaast speelt de strijd naar bevoegdheden
op het veld en wil iedereen gerespecteerd worden
in zijn of haar expertise.
Een gebrek aan motivatie kan een belangrijke rol
spelen om niets te ondernemen in het kader van
valpreventie. Het is immers niet gemakkelijk om ouderen
aan te zetten tot gedragsverandering.
MAAR hou er rekening mee, alle kleine beetjes helpen
om tot een goed eindresultaat te komen. Vallen
kan voorkomen worden en jij kan daar een belangrijke
rol in spelen! Probeer (zoals eerder reeds aangegeven)
deze boodschap zoveel mogelijk naar de
cliënten over te brengen!
WEERSTAND
VANUIT DE DOELGROEP
Er kan niets aan gedaan worden,
verkeerde beeldvorming,
invloed van andere peers
(leeftijds- of soortgenoten),
te oud, angst, niet gemotiveerd,
geen tijd …
Weerstanden
Het moeilijkste aspect van valpreventie is om weerstanden
van de oudere te doorbreken. Probeer
steeds voor ogen te houden hoe moeilijk het is om
je eigen gedrag te veranderen op lange termijn. Put
hieruit inspiratie om het gedrag van ouderen te veranderen.
In bijlage vind je tips om dit te doen.
VALPREVENTIE Vormingspakket thuisverzorger 10
ValpreventieThuisverzorgende.indd 10 29-09-2009 08:52:58

BIj l a g e n
Achtergrondinformatie voor
educatie valpreventie
è Beweging en evenwicht
è Medicatie
è Orthostatische hypotensie en/of duizeligheid
è Zicht
è Voeten en schoeisel
è Omgeving en gedrag
è Valangst
Praten met de oudere over vallen
VALPREVENTIE / Bijlagen Vormingspakket thuisverzorger 11
ValpreventieThuisverzorgende.indd 11 29-09-2009 08:52:58

Wist je dat …
è beweging dé sleutel is tot minder vallen.
è beweging de spieren, de uithouding en het evenwicht
versterkt en het risico op een val vermindert.
è uit onderzoek blijkt dat
• ouderen die aan sport/beweging doen, 8 tot
14 jaar langer thuis kunnen blijven wonen.
• men minder kans heeft op ziekte en men in
staat is betere prestaties te leveren.
• men sneller herstelt na een ziekte en dat de
revalidatie na breuken makkelijker en beter
è Ben je gemotiveerd om te bewegen of om nog meer
te bewegen?
è Wanneer beweeg je?
è Zou je graag meer bewegen?
è Bij welke activiteiten beweeg je?
è Heb je moeite om bepaalde bewegingen uit te voeren?
è Minimum 30 minuten lichaamsbeweging per dag, geleidelijk
aan op te bouwen.
è Begin met 5 tot 10 minuten.
è Bouw dit in tijdens de dagelijkse activiteiten: boodschappen
doen, de trap nemen i.p.v. de lift, een halte
vroeger afstappen met de bus, tuinieren…
è Beweging hoeft niet altijd even intensief te zijn. Verplaats
je te voet zoveel als het kan!
è Hou het leuk, doe het samen met anderen.
è Informeer de oudere over het gebruik van een
wandelstok of looprek. Wijs erop dat je deze hulpmiddelen
kunt verkrijgen bij de thuiszorgwinkel van
je ziekenfonds, de apotheek of het Rode Kruis. Een
è Raad de oudere aan om de huisarts te contacteren
als de oudere pijn heeft bij het uitvoeren van bepaalde
bewegingen of als de oudere last heeft van
een verminderde mobiliteit, evenwicht en/of spierkracht.
è De bewegingsvormen moeten steeds aangepast zijn
aan de beweegmogelijkheden van de oudere.
è Een ergotherapeut kan je advies geven over woning-
Beweging en evenwicht
Mogelijke vragen die je de cliënt kan stellen
Tips
Aandachtspunten
verloopt.
• het risico op blessures vermindert omdat de
spieren sterker worden.
• rugklachten en gewrichtsklachten verminderen.
• je conditie beter wordt in vergelijking met
ouderen die niet bewegen.
• het bewegen, opstaan, heffen, tillen, … vergemakkelijkt,
kortom met je kleinkinderen bezig
zijn je beter afgaat.
è Heb je beperkingen (pijn) en heb je dit al besproken
met de huisarts?
è Zijn er bepaalde activiteiten die je wenst te proberen?
è Moet je dikwijls steun zoeken terwijl je stapt?
è Als je problemen hebt, kan je dit bespreken met je
huisarts?
hulpmiddel gebruiken is geen schande. Het helpt om
met meer gemak en vertrouwen kleine verplaatsingen
te doen, wat goed is voor de mobiliteit.
è Controleer samen of de loopmiddelen in goede
staat zijn.
è Het is belangrijk dat:
• de antislipdoppen van de wandelstok en het
looprek tijdig worden vervangen.
• het looprek afgesteld is op de lichaamsgrootte
van de persoon.
è Ga niet ondoordacht op een hoogte (trapje, stoel
…) staan maar vraag dit aan iemand.
inrichting (tapijten weg, slaapkamer naar beneden
brengen …).
è Als de oudere nood heeft aan een hulpmiddel kunnen
een ergotherapeut of iemand van de thuiszorgwinkel
uitleg geven over het correcte gebruik van
hulpmiddelen.
è Als de oudere ernstige mobiliteitsproblemen heeft,
kan de huisarts de oorzaak nagaan en eventueel een
individueel oefenprogramma bij een kinesitherapeut
voorschrijven.
VALPREVENTIE / Bijlagen Vormingspakket thuisverzorger 12
ValpreventieThuisverzorgende.indd 12 29-09-2009 08:52:58

Wist je dat …
è 4 of meer soorten geneesmiddelen innemen een
belangrijke oorzaak is van vallen.
è hoe meer geneesmiddelen de oudere inneemt, hoe
groter het risico is op een valpartij.
è het vooral de volgende geneesmiddelen zijn die het
risico op vallen verhogen: slaapmiddelen, neurolep-
è Neem je verschillende soorten geneesmiddelen?
è Zijn al deze geneesmiddelen voorgeschreven door
je arts of neem je ook geneesmiddelen op eigen
initiatief?
è Verifieer samen met de oudere welke genees-
middelen door de arts werden voorgeschreven.
è Indien er nog andere, niet voorgeschreven middelen
worden gebruikt, raad dan aan dit te melden aan de
huisarts.
è Raad het gebruik aan van een week- of dagplanner (=
een medicatiedoos verdeeld in weekdagen) waarin
de geneesmiddelen vooraf klaargezet worden. Ze
zijn verkrijgbaar in de thuiszorgwinkel, apotheek.
Het gebruik van kleine, kleurrijke potjes is een alternatief.
è Verwittig de huisarts als je merkt dat de oudere:
• klaagt van ongewenste effecten na de inname
van bepaalde medicatie.
Medicatie
Mogelijke vragen die je de cliënt kan stellen
Tips
Aandachtspunten
tica, antidepressiva (en een combinatie daarvan) en
ook het gebruik van medicatie die de bloeddruk beinvloeden.
è de combinatie van alcohol en geneesmiddelen de
bijwerkingen van bepaalde geneesmiddelen kan verergeren.
è Op welke tijdstippen neem je de medicatie?
è Is de huisarts op de hoogte van alle middelen die je
inneemt?
è Adviseer de oudere om de geneesmiddelen altijd
op het juiste tijdstip en in de juiste dosering in te
nemen. Vergat de oudere de medicatie in te nemen?
Meld dit dan aan het diensthoofd, aan de huisarts of
een verpleegkundige die daar komt.
è Ga na of de oudere slaapmedicatie neemt. Als dit
het geval is, geef dan de volgende tips mee:
• neem de slaapmedicatie vlak voor het slapen
gaan;
• vermijd om na het nemen van de medicatie
nog een trap op te gaan, rond te wandelen;
• plaats je medicatie op je nachtkast en neem
die in op de slaapkamer.
• niet meer weet “wat, waarom, hoeveel en
wanneer” hij bepaalde medicatie moet innemen.
• twijfelt aan de werking of de noodzaak van
bepaalde geneesmiddelen.
VALPREVENTIE / Bijlagen Vormingspakket thuisverzorger 13
ValpreventieThuisverzorgende.indd 13 29-09-2009 08:52:59

Orthostatische hypotensie en/of duizeligheid
Wist je dat …
è orthostatische hypotensie een zeer sterke daling is
van de bloeddruk als men van een liggende naar een
staande positie overgaat. Dit komt omdat de bloeddruk
zich niet snel genoeg aanpast bij het snel opstaan
uit een bed of een zetel en de hersenen even
wat minder zuurstof krijgen. Dit verschijnsel duurt
meestal maar even.
Mogelijke vragen die je de cliënt kan stellen
è Heb je soms last van duizeligheid of draaierigheid?
Tips
è Wees voorzichtig bij het opstaan uit het bed of uit
de zetel. Doe dit traag en in kleine stapjes. Wacht
tot je niet meer duizelig bent. Adem eventueel een
aantal keren diep in en uit.
è Van een liggende positie naar een zittende positie
overgaan: ga eerst op de zij liggen. Buig dan de benen
en laat de onderbenen van het bed afhangen.
Duw je met de armen zijwaarts op tot je op de rand
van het bed zit. Zet je eerst recht, adem rustig in en
uit en wacht even. Sta dan pas traag op en houd je
daarbij vast aan bijv. de leuning van een stoel.
Aandachtspunten
è Verwittig de huisarts als de oudere last heeft van duizeligheid.
è ouderen die last hebben van orthostatische hypotensie
veel meer valpartijen melden dan ouderen die
geen duizeligheid ervaren.
è Heb je dit bij het rechtkomen uit bed, stoel of zetel
of bij het bukken?
è Opstaan: eerst naar voor schuiven tot je op de
rand van het bed of de stoel zit, voorover buigen, je
steeds aan de stoelleuning, tafel of ander meubilair
opdrukken/vasthouden, licht gebogen opstaan, pas
dan volledig recht komen. Vooral dit ‘rechten’ van de
rug dient langzaam te gebeuren. Tussendoor even
uitrusten is belangrijk. Oefen dit samen in met de
oudere.
è Vermijd plotse bewegingen, bijv. iets snel oprapen
van de grond.
è Plaats het hoofdeinde van het bed hoger. Dit zal
voorkomen dat je gaat duizelen bij het rechtkomen.
VALPREVENTIE / Bijlagen Vormingspakket thuisverzorger 14
ValpreventieThuisverzorgende.indd 14 29-09-2009 08:52:59

Wist je dat …
è contrasten minder scherp worden bijv. wanneer het
bord en het tafellaken dezelfde kleur hebben, het
onderscheid niet kan gemaakt worden.
è het dieptezicht vermindert: voor ouderen geeft
dit problemen bij het stappen omdat ze de laatste
traptrede, een uitstekende tegel, een boomwortel,
groeven of oneffenheden minder goed of niet meer
zien.
è het gezichtsveld vernauwt (tunnelzicht): ze zien
enkel wat recht voor hun ogen staat.
è verminderd zicht geassocieerd wordt met een verhoogd
risico op vallen.
è mensen een leesbril nodig hebben omdat het
accommodatievermogen vermindert (het vermogen
van de ogen om op verschillende afstanden scherp
te kunnen zien door boller of holler worden van de
lens).
è Wanneer heb je laatst je zicht laten controleren bij
een oogarts?
è Kan je de kleine lettertjes nog lezen in de krant?
è Kan je goed ver zien?
è Laat je bril/lenzen regelmatig aanpassen.
è Ga minimaal één maal per jaar naar de oogarts.
è Reinig dagelijks je brilglazen.
è Leg je bril op een vaste plaats of gebruik een brilkoordje.
Zicht
Mogelijke vragen die je de cliënt kan stellen
Tips
Aandachtspunten
è bij het ouder worden je ogen meer tijd nodig hebben
om zich aan te passen bij de overgang van een
goed verlichte naar een minder verlichte omgeving
(felle zon; donkere slaapkamer naar verlicht toilet;
verlichte huiskamer naar donkere slaapkamer).
è op hoge leeftijd cataract (langzame vertroebeling
van de lens), ouderdomsstaar, ouderdomsvlekken
(glaucoom: veroorzaakt door verhoogde druk in
het oog) het gezichtsvermogen erg kunnen verminderen
- bij ongunstig verloop kan dit zelfs leiden tot
blindheid.
è slecht zicht mensen onzeker maakt omdat de juiste
afstanden moeilijker kunnen ingeschat worden.
è het wisselen van verschillende brillen en/of het dragen
van een bril een zeker ongemak met zich meebrengt.
è er voor heel wat van de problemen een oplossing
is.
è Heb je je bril altijd bij de hand?
è Ligt je bril altijd op een vaste plaats?
è Zijn je brilglazen altijd proper?
è Geef jezelf wat tijd om te wennen aan een
‘dubbelzicht’-bril, dit voorkomt het wisselen van bril
of het kwijtraken van bijv. een leesbril.
è Kies een montuur die gemakkelijk aanvoelt en laat
aanpassen bij de opticien indien nodig.
è Gebruik enkel je eigen bril.
è Een bezoek aan de huisarts/oogarts is echt wel aan te raden zeker als een bezoek aan de oogarts meer dan één
jaar geleden is of bij gezichtsproblemen.
VALPREVENTIE / Bijlagen Vormingspakket thuisverzorger 15
ValpreventieThuisverzorgende.indd 15 29-09-2009 08:52:59

Wist je dat …
è voetproblemen of het dragen van risicohoudend
schoeisel mogelijke oorzaken zijn van valpartijen bij
ouderen.
Tips
è Observeer de voeten tijdens elke lichaamsverzorging
op aandoeningen zoals
è eeltknobbels, likdoorn, eksteroog, ingegroeide nagels,
kalknagels, voet- en nagelschimmel, abnormale
zweetafscheiding, kloven, de aanwezigheid van drukpunten,
blaarvorming, open wonden, necrose …
è Als de oudere risicohoudend schoeisel draagt, geef
hem dan het volgende advies m.b.t. het aankopen en
dragen van goed schoeisel:
• schoenen moeten goed passen, d.w.z. ze mogen
niet knellen, maar ook niet te los rond de
voet zitten. Men koopt best schoenen in de
namiddag en niet ’s morgens.
Aandachtspunten
è De huisarts of podoloog kunnen helpen als je voetproblemen
vaststelt…
Voeten en schoeisel
è bij sommige aandoeningen, zoals diabetes (suikerziekte)
en problemen met de doorbloeding extra
aandacht moet gaan naar kleine wonden aan de
voeten (er is een groter risico).
• De gepaste hakhoogte is ca. 2 à 3 cm. Een
juiste hakhoogte en behoorlijke hakbreedte
geven een goede stabiliteit en het risico op
omslaan wordt daardoor kleiner.
• Ter hoogte van de voetrug moet de schoen
goed passen en aangesloten zijn.
• Een zomerschoen mag luchtig zijn, open aan
de voorvoet, open aan de hiel, maar moet
minstens een hielriem hebben.
• Ook schoenen worden ouder. Heb er aandacht
voor dat nieuwe schoenen na enige tijd
mogelijks vervormd geraken en niet meer
aansluiten aan de voet. Regelmatige controle
van het schoeisel is wenselijk.
è De huisarts kan heel wat problemen verhelpen.
è Indien nodig zal de arts doorverwijzen naar een
orthopedisch chirurg/podoloog.
VALPREVENTIE / Bijlagen Vormingspakket thuisverzorger 16
ValpreventieThuisverzorgende.indd 16 29-09-2009 08:52:59

Wist je dat …
è velen hun woning veiliger inschatten dan het in werkelijkheid
is.
è de meeste valpartijen zich in de thuisomgeving voordoen.
è ouderen die vinden dat ze geen goede gezondheid hebben,
hun vallen toeschrijven aan zichzelf en niet aan de
dingen uit hun omgeving.
Voornaamste valkuilen in huis
è Gedraag je veilig, hang de acrobaat niet uit.
è Neem de tijd, doe niets overhaast.
è Ruim op, wees ordelijk.
Tips
è Haast je niet wanneer de deurbel of de telefoon rinkelt.
è Leg ‘noodnummers’ zoals huisarts, brandweer, ziekenwagen
en familie bij de telefoon.
è Maak goede afspraken met buren, vrienden of familie
mocht er iets misgaan.
è Doe geen taken die je beter en veiliger door anderen kan
laten doen.
è Loop niet op natte, pas geboende vloeren.
è Sleur niet met zware stofzuigers op de trap. Gebruik een
kruimeldief i.p.v. een stofzuiger om de trap te stofzuigen.
è Voer geen onveilige activiteiten uit in je huis, zoals op een
stoel staan om dingen uit de kast te halen. Gebruik een
stevig opstapje of een trapladder.
è Leg voorwerpen die je vaak gebruikt op gemakkelijk te
bereiken plaatsen, niet te hoog of niet te laag.
è Gebruik altijd de trapleuning. Laat eventueel een tweede
trapleuning plaatsen.
è Het beste is om alle tapijten en matjes te verwijderen.
Wil je dit niet? Leg dan onder elk tapijt antislip of gebruik
antislipmatten.
De checklist (www.valpreventie.be)
Als je onveilige situaties in de omgeving opmerkt of als de
oudere risicovol gedrag stelt, kun je samen de checklist
overlopen.
Zo kun je de oudere attent maken op potentieel gevaarlijke
situaties of gedrag.
Doe dit liefst vooraf, bijv. bij de intake van de oudere
die om hulp vraagt, en betrek daar ook het hoofd of de
verantwoordelijke van de dienst bij. De checklist is een
Aandachtspunten
è Familie/vrienden, hulpverleners aan huis kunnen samen
met de cliënt de checklist doornemen en met wat
creativiteit en woninginrichting kan je al veel gevaren
wegwerken.
è Familie/een klusjesdienst kunnen je helpen als er aanpassingen
moeten gebeuren in huis.
Omgeving en gedrag
è de invloed van de omgeving stijgt bij:
• ouder wordende ouderen.
• ouderen die al eens gevallen zijn.
è ouderen hun eigen vaardigheden laag inschatten.
è heel veel ongevallen gebeuren omdat men overhaast te
werk gaat.
è Gebruik materialen en hulpmiddelen op de juiste manier.
Je opstapje kan nog zo veilig zijn, als je het verhoogt met
een paar telefoonboeken stel je een gevaarlijk gedrag.
è Maak traplopers stevig vast: haal ze weg zo nodig!
è Doe steeds het licht aan wanneer je ‘s nachts opstaat.
Beter nog: plaats kleine nachtlichtjes in het stopcontact
(gang, toilet, slaapkamer).
è Ook al ken je de weg, doe steeds het licht aan wanneer
je door de gang loopt. Je weet nooit of iemand iets heeft
achtergelaten, waarover je kunt struikelen.
è Draag pantoffels met antislip.
è Draag goede schoenen waarin je stevig vastzit.
è Loop niet rond op blote voeten of in kousen zonder
antislip.
è Bevestig alle elektriciteitssnoeren goed aan de muur,
werk ze weg langs de plint. Je kan gebruik maken van
kabelclips of snoergoten.
è Voor de mannen: de opstap van een damesfiets is veel
lager dan de opstap van een mannenfiets. Rijd daarom
veilig en rijd met een damesfiets.
hulpmiddel om de veiligheid van het huis van de oudere
na te gaan en vooral stil te staan bij zijn gedrag.
Tips:
Inventariseer de problemen aan de hand van de checklist
en maak een lijstje van werkpunten die je op een
zichtbare plaats ophangt.
Observeer het gedrag en de omgeving van de oudere.
Onveilige situaties kunnen een vertrekpunt zijn voor
een gesprek.
è De ergotherapeut kan advies verlenen voor een verdere
evaluatie van de omgeving en advies m.b.t. hulpmiddelen
of aanpassingen in huis.
è Er zijn heel wat diensten waar je subsidies of andere
voordelen kunt krijgen voor noodzakelijke aanpassingen
in huis (bijv. van de gemeente, provincie, Vlaamse Overheid).
VALPREVENTIE / Bijlagen Vormingspakket thuisverzorger 17
ValpreventieThuisverzorgende.indd 17 29-09-2009 08:52:59

Wist je dat …
è angst om te vallen kan variëren van een gezonde
bekommernis over het vermijden van risico in de
omgeving tot een verlammende bekommernis die
ertoe kan leiden dat de oudere bepaalde activiteiten
die hij eigenlijk nog kan, niet meer zal uitvoeren.
è Valangst de kans verhoogt op verminderde
activiteit, verminderde spiersterkte en zo het risico
op een val verhoogt.
è Heb je angst om te vallen?
è Zijn er dingen die je niet of niet meer doet uit angst
om te vallen?
è Besef dat ouderen last kunnen hebben van valangst
en hou daar rekening mee, ook als je hen voorstelt
om meer te bewegen.
è Informeer hen over valrisico’s en leg er de nadruk
op dat er heel wat mogelijkheden zijn om een val te
voorkomen.
è Ga heel langzaam te werk, bouw eerst vertrouwen
op en stel samen een programma op waarbij de
familie kan helpen.
Valangst
Mogelijke vragen die je de cliënt kan stellen
Tips
è valangst een afname van de sociale interactie, toegenomen
risico op isolatie, depressie en een daling van
de levenskwaliteit als gevolg kan hebben.
è angst om te vallen ook aanwezig kan zijn wanneer de
oudere nog nooit gevallen is.
è Ben je al eens gevallen? Wanneer was dat? Waar
ben je gevallen? Hoe kwam dat?
è Heb je toen iets gedaan om niet meer te vallen? Wat
zou je kunnen doen om te voorkomen dat je valt?
è Licht de oudere en zijn familie in over het bestaan
van een personenalarm: bespreek eventueel de aanschaf
ervan.
è Je kunt de oudere leren hoe recht te komen
na een val als ze nergens pijn hebben (foto’s op
www.valpreventie.be).
è Maak duidelijk dat door regelmatig te bewegen je
beter je eigen grenzen en mogelijkheden leert kennen
en daardoor de angst vermindert om te vallen.
VALPREVENTIE / Bijlagen Vormingspakket thuisverzorger 18
ValpreventieThuisverzorgende.indd 18 29-09-2009 08:52:59

me t d e o u d e r e p r at e n o V e r V a l l e n
Ouderen kan je het best persoonlijk informeren
Zeg niet ‘vallen’
tegen vallen
Het overbrengen van een preventieve boodschap is
geen eenvoudige zaak. Al snel zitten we in het klassiek
‘vermanende vingertje in de lucht’, zo van dit mag wel
en dat mag niet. Het is al snel duidelijk dat we het zo
niet moeten doen.
Maar hoe doen we het dan beter? Hoe hebben we het
meest effect? Op welke manier brengen we het best de
boodschappen over valpreventie over?
Een gouden regel is: “ken de oudere waartegen de
spreekt”. Je zal dan automatisch je boodschap aanpassen
aan de noden en verwachtingen van je cliënt.
We geven toch een paar algemene richtlijnen mee:
Wie is de oudere ?
over het voorkomen van een valpartij.
Daarom doen we een beroep op jullie,
professionelen, die dagelijks in contact komen
‘De’ oudere bestaat niet. Dus moet je boodschap
aangepast worden aan elke individuele oudere.
Ouderen bestempelen zichzelf niet als oud. Boodschappen
die zich richten naar ouderen en ‘oude
mensen’ gaan dus aan hen voorbij.
Ouderen voelen zichzelf 10 tot 15 jaar jonger dan
hun werkelijke leeftijd.
met ouderen.
Prioriteiten van ouderen
Prioritaire doelstellingen van ouderen zijn:
è zelfstandigheid
è onafhankelijkheid
è mobiliteit
è persoonlijke uitstraling/imago
Op het vlak van gezondheid leggen ouderen de volgende
klemtonen:
è voeding
è beweging
è sociale contacten
è ziektepreventie
è verjongingsmechanismen
Veiligheid en valpreventie worden dus niet bekeken
als ‘gezondheid’.
Hoe denken ouderen over vallen ?
è Vallen is iets voor oudere mensen dan zijzelf.
è Vallen is het onvermijdelijk gevolg van ouder
worden en dus is er niets aan te doen.
è Vallen wordt veroorzaakt door gebrek aan
aandacht of door ziekte en niet door blijvende
kwetsbaarheid.
è Vallen kan hen dus niet overkomen, want ze
letten goed op.
VALPREVENTIE Vormingspakket thuisverzorger 19
ValpreventieThuisverzorgende.indd 19 29-09-2009 08:53:00

Valpreventie-adviezen
è Adviezen die de prioritaire doelstellingen in het gedrang
brengen willen ze niet zomaar volgen.
è Valpreventie-adviezen worden ervaren als:
• voor oudere ouderen/voor hun buurman/
vriendin, maar zeker niet voor zichzelf
• veelal betuttelend
• te directief en didactisch
è Ouderen willen aangesproken worden op datgene
wat ze belangrijk vinden in het leven. Ze willen niet
aangesproken worden op hun leeftijd (tenzij ze er
voordeel bij hebben door bijv. een kortingkaart).
è Ouderen verwerpen gemakkelijk valpreventie-activiteiten:
• niet omdat men het risico op vallen wil negeren
• maar wel omdat het een aanslag is op hun
identiteit en imago.
Dus… speel in op hun zelfstandigheid en mobiliteit.
Wat zijn de voordelen van imago: uitstraling, zelfstandigheid
... ga daar op door.
En willen ze dat behouden… tja, dan kunnen ze een
val best wel missen.
Tips die kunnen helpen
bij het aanbrengen van
het thema valpreventie
Het doel van preventie is mensen tot gedragsverandering
aan te sporen door het aanbrengen van inzichten en
verdere ondersteuning. Verandering brengt echter altijd
weerstand met zich mee en gaat vaak traag. Maak
gebruik van het regelmatige contact met de oudere om
de preventieboodschap vaak te herhalen!
è Kies het juiste moment waarop je over valpreventie
begint.
Is er een andere hulpvraag aan de orde, laat deze dan
eerst helemaal aan bod komen. Dikwijls dient er zich later
een natuurlijk aanknopingspunt aan. Begin best met
een algemeen gesprek over de problematiek. Daarna
kun je verduidelijking geven over oorzaken en gevolgen
van vallen en afsluiten met concrete tips.
è Doseer je informatie.
è Herhaling is van het grootste belang.
è Gebruik waar gebeurde verhalen.
è Gebruik geen verkleinwoorden.
è Gebruik zo weinig mogelijk alle woorden met ‘oud’.
è Vermijd zoveel mogelijk het woord ‘nog’ bijv. nog
vele jaren voor de boeg, nog actief…
Omgaan met
weerstanden
è Leg de nadruk op de verschillende voordelen van
meer actief zijn, het behoud van gezondheid, van
kracht en zelfvertrouwen.
è Benadruk het feit dat preventiestrategieën effectief
zijn en ze hierdoor langer hun onafhankelijkheid kunnen
bewaren.
è Werk steeds vanuit de individuele noden en behoeften
van de oudere.
è Beslis samen met de oudere over de nodige interventies
die toegepast worden.
è Zorg ervoor dat aanpassingen en tussenkomsten
haalbaar, betaalbaar en realistisch blijven voor de
oudere.
è Steun en help de oudere om zijn levenswijze aan te
passen.
è Dit kun je alleen met veel geduld bereiken vanuit
een vertrouwensrelatie.
è Als je veranderingen wil aanbrengen, doe dit stap
voor stap (een ding tegelijk veranderen).
Geef ondersteuning
Voor de uitvoering van sommige tips (bv. het vervoer
naar de oogarts, de installatie of het ophalen van een
hulpmiddel …) zal de oudere hulp nodig hebben. Hierbij
is een goed contact met de familieleden, kennissen,
klusjesdiensten … van het grootste belang.
Ga na of alle mogelijke thuiszorgdiensten benut zijn.
Mogelijk kan er nog beroep gedaan worden op aanvullende
thuiszorg zoals klusjesdienst en maaltijden aan
huis.
Voor een volledig overzicht raadpleeg de website
www.thuiszorgzakboekje.be.
VALPREVENTIE Vormingspakket thuisverzorger 20
ValpreventieThuisverzorgende.indd 20 29-09-2009 08:53:00

Indien de oudere nood heeft aan hulpmidden, geef de
verschillende mogelijkheden aan waar hij deze kan verkrijgen.
Het is ook belangrijk dat hij geholpen wordt om
dit hulpmiddel te integreren in zijn leven. Het oefenen
met, leren gebruiken van hulpmiddelen vergt tijd en
hulp.
Ondersteuning betekent ook dat je nagaat of de
oudere de gegeven tips uitvoert. Wanneer je hem hebt
doorverwezen naar een arts, is het belangrijk dat je de
uitvoering van de voorgestelde behandeling opvolgt.
Vergeet niet om de ouderen die zich inspannen om de
tips uit te voeren een compliment te geven. Dit werkt
zeer stimulerend.
Licht de oudere in over het bestaan van een personenalarmsysteem.
Het personenalarmsysteem is een eenvoudig en efficient
systeem waarmee de ouderen zowel ’s nachts als
overdag onmiddellijk hulp kunnen vragen als ze het benauwd
krijgen, als ze gevallen zijn of onpasselijk worden
… Door een eenvoudige druk op een zendertje worden
ze verbonden met de noodcentrale.
Wijs er op dat ze dit personenalarm ook ’s nachts dragen
en als ze naar het toilet gaan.
VALPREVENTIE Vormingspakket thuisverzorger 21
ValpreventieThuisverzorgende.indd 21 29-09-2009 08:53:00

Dit vormingspakket is een realisatie van de West-Vlaamse SEL’s en Logo’s:
Dit pakket is geïnspireerd op:
“Valpreventie bij thuiswonende ouderen met verhoogd
risico: De rol van de thuisverzorgende”, Handleiding
voor de lesgevers. Een opleiding die ontstaan is in een
samenwerking tussen: Rode Kruis-Vlaanderen, VIGeZ
(Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie),
Familiehulp vzw, K.U. Leuven – Centrum
voor Ziekenhuis- en Verplegingswetenschap, Logo’s
Vlaanderen;
BOEBS, “Blijf Op Eigen Benen Staan”, 2004, VIGeZ -
Mia Van Laeken;
Milisen K., Geeraerts A., Delbaere K., Dejaeger E. Valpreventie
bij thuiswonende ouderen met verhoogd risico.
Acco, Leuven, 2006. 70pp.
VALPREVENTIE Vormingspakket thuisverzorger 22
ValpreventieThuisverzorgende.indd 22 29-09-2009 08:53:00