Theo de Boer Over spiritualiteit en rationaliteit Titus Brandsma ...

II PRAXIS EN DE ERVARING VAN KUNST
3. Analyse van een regio
Om te beginnen wil ik mijn onderneming verhelderen door te wijzen op arbeid die elders in de
filosofie is verricht met de bedoeling de ogen te openen voor de eigen aard van een
werkelijkheidsgebied. Als voorbeeld neem ik een artikel van de Britse filosoof P.F. Strawson getiteld
„Vrijheid en wrok‟ (Freedom and resentment) waarin hij een poging
doet het eigen domein van interpersoonlijke betrekkingen in kaart te brengen. 19 In eerste instantie
dat van gevoelens waarin we zelf direct be­trokken zijn, zoals wrevel, verontwaardiging,
dankbaarheid, ver­gevings­gezindheid, maar ook dat van meer afstandelijke ethische be­oordelingen.
Hij spreekt van een „web of human attitudes and feelings‟ waaraan we deel hebben en waarin
bepaalde reacties gepast zijn (appro­priate) en andere niet. We hechten in het leven een groot belang
aan deze gevoelens en er heerst daarbinnen ook een zekere orde (dank zij de „interne relaties‟ 20). Een
bepaald gevoel, bijvoorbeeld dankbaarheid, is in bepaalde omstandigheden natuurlijk of redelijk, in
andere niet. Hetzelfde geldt voor wrok. Deze attitudes zijn als zodanig incompatibel met een zuiver
observerende houding van een externe toeschouwer zoals die bijvoorbeeld in de wetenschap wordt
aangenomen. In dat ge­val participeren we niet meer, we maken geen ruzie meer en argumenteren
niet meer. In plaats daarvan pogen we te verklaren, te beheersen en te behandelen. Als we zoiets tot
een algemene houding zouden maken – bijvoorbeeld omdat we ervan overtuigd zouden zijn dat het
determinisme waar is en dat het determinisme een dergelijke houding impliceert – zouden we
breken met een „general frame work of human life‟.
Deze analyse is een onderzoek naar wat wezenlijk is voor een be­paald domein. (Strawson aarzelt
niet hier de term „essentie‟ te gebruiken, hoewel dit wezen uiteraard per cultuur verschilt.) Als
zodanig noemt hij wederkerigheid in de be­trekkingen, participatie, verantwoordelijkheid, schuld,
morele beoor­de­ling, straf. Ik aarzel om dit netwerk een „logica‟ te noemen. Strawson zelf spreekt
van houdingen die niet alleen logisch maar ook menselijk met elkaar samenhangen („humanly not
only logically connected‟). Hij bedoelt daarmee dat zoiets normaal het geval is gezien de natuur of
het wezen van de mens en van de menselijke gemeenschap zoals wij die kennen. In dat verband
wordt gesproken van begrijpelijk gedrag – in termen van bewuste doeleinden – of gepaste, redelijke
reacties. We kunnen wel spreken van een logos of rationaliteit – in de zin van Rede – die zich hier
manifesteert en die, op straffe van opheffing van het domein, niet definitief en totaal opgeschort
kan worden. Zoiets zou aanleiding geven tot een „conceptual shock‟.
De analytische filosoof Strawson heeft naam gemaakt als iemand die over de implicaties van de
gewone taal nadenkt. Hij laat in deze analyse zien dat het menselijk samenleven ondanks alle
emotionele verwikkelingen niet van redelijkheid ontbloot is. Er worden maatstaven van gepastheid
en ongepastheid gehanteerd, zij het vaak op een voorreflexief niveau. De filosoof verwondert zich
hierover en vraagt: hoe kan dat? hoe gaat dat in zijn werk, wat zijn de vooronderstellingen van deze
„geleefde‟ rede? Hij probeert die maatstaven bewust te maken en er, zo mogelijk, een samenhang in
te ontdekken. De redelijkheid die hier wordt betracht is een voorbeeld van wat in de ondertitel van
deze verhandeling rationaliteit wordt genoemd. Daar is uiteraard niet mee bedoeld dat mensen in
een gemeenschap wetenschap ten opzichte van elkaar beoefenen in de zin van het standaardmodel
(waarnemen, hypothesevorming, voorspellen, toetsen). Wel wordt het gedrag wederzijds
geïnterpreteerd (zonder dat we van een interpreterende wetenschap mogen spreken 21).