beknopte omschrijving (in concept) - Landschapsmanifest

Beknopte omschrijving
Landschapscollectie - C O N C E P T
Wat is de werkwijze van de experts?
Een aantal landelijke specialisten op het gebied van cultuurhistorie en
landschap, Hans Renes (VU/UU), Guus Borger (UvA), Lammert Prins
(RACM), Henk Baas (RACM), Jelle Vervloet (WUR) en Theo Spek (RACM/
RUG) hebben vooral gekeken naar de cultuurhistorische waarden
op landschappelijk niveau. Hierbij is gebruik gemaakt van een in de
wetenschappelijke wereld gebruikelijke indeling van landschapstypen,
uitgebreid met het militaire landschap en het landgoederenlandschap.
Om in de Landschapscollectie te komen, dient een landschap van
een omvang te zijn dat het de meeste karakteristieken van het
betreffende landschapstype kan bevatten. Ook moet een beheerder
voldoende van het landschap in eigendom hebben om de ruimtelijke
kwaliteit ervan te kunnen sturen. Sleutelbegrippen zijn onder andere
ruimtelijke samenhang, representativiteit, gelaagdheid en gaafheid
van ondergrond, zeldzaamheid, kavelpatroon en begroeiing. De staat
van onderhoud is minder meegewogen.
1. Reitdiepdal
Het Reitdiepdal draagt nog de sporen van zijn ontstaan onder invloed
van zee en getij en vertelt het verhaal van vijfentwintig eeuwen bewoningsgeschiedenis.
Er is veel reliëf in het land, zoals oeverwallen,
wierden en dijken, en oude prielen, geulen en meanders, herinnerend
aan het sterk kronkelende Reitdiep, voordat deze werd rechtgetrokken.
Ook het oorspronkelijke verkavelingspatroon (onregelmatige
blokverkaveling) en het oude wegenpatroon is, ondanks de aanleg
van een aantal moderne wegen in recente tijden, op veel plaatsen
goed bewaard gebleven.
2. Westerwolde
Zeer gaaf esdorpenlandschap in het uiterste oosten van de provincie
Groningen langs de oude stroomdalen van de Westerwoldse Aa en
Ruiten Aa. Het dalsysteem zelf vertoont een interessante chronologie
met verlaten meanderbochten van zeer diverse afmetingen en
ouderdom. Op de grote en kleine dekzandkoppen ten weerszijden
van het dal komen talrijke archeologische vindplaatsen voor uit de
Steentijd, Bronstijd, IJzertijd en Vroege Middeleeuwen.
3. Beetsterzwaag
Het dorp is ontstaan op een zandrug vanuit het westelijk gelegen
Oud-Beets en was al in de 17de eeuw vermaard om de daar
aanwezige buitenhuizen. Vooral in de 19de eeuw vindt een groei
plaats naar een deftig dorp met ‘een kilometer adellijke huizen’,
omringd door tuinen, parken en bossen, waaraan o.a. de namen
van bekende ontwerpers als Roodbaard, Springer en Van Lunteren
zijn verbonden.
Fotograaf: Natuurmonumenten, Joop van Reeken

4. Friese meren
Zeer karakteristiek voor het Friese laagveenlandschap zijn de grote
meren, vaak ontstaan als gevolg van turfwinning, in combinatie met
oeverafslag. In tegenstelling tot veel meren in Holland, zijn veel van
de grotere Friese meren niet drooggelegd. Dit gebied kenmerkt zich
door de aanwezigheid van veel water in combinatie met een gaaf
bewaard gebleven verkavelingspatroon.
5. Marpolders
De Friese droogmakerijen zijn in de regel veel kleiner dan de Hollandse,
als gevolg van een beperktere kapitaalvoorziening, een geringere
druk op de cultuurgrond en de wijdverbreide aanwezigheid
van zandbodems. De Marpolders bezitten in de Hempensermeer een
prachtig voorbeeld van Friese droogmakerij uit 1784, al is de noordkant
verstoord door de aanleg van de weg Leeuwarden-Drachten. De
droogmakerij kenmerkt zich door een regelmatig, vierkant, verkavelingspatroon,
een ringdijk en een ringsloot. Het is momenteel een
waardevol weidevogelreservaat, met diverse blauwgraslanden.
6. Mieden
De Mieden ligt op de overgang van het Fries-Drentse keileemgebied
en het Lauwersmeergebied, en kenmerkt zich nu als een open veenweidelandschap.
Het gebied herbergt vele sporen uit het verleden,
zoals (afgedekte) pingoruïnes, dekzandruggen, kreekruggen, sporen
van turfwinning of kerkplaatsen. De 10e/11e eeuwse veenverkaveling
met veervormige afwateringssloten is in grote delen van het
gebied nog goed herkenbaar.
7. Noard-fryslan buitendyks
Het betreft een prachtig voorbeeld van een buitendijkse zomerpolder,
die laat zien hoe kwelders werden bedijkt en later ook werden
ingepolderd. Op dit moment worden veel zomerpolders weer omgevormd
tot kwelders, maar de getuigenissen van dit proces blijven
goed herkenbaar. Opvallende en tamelijk unieke elementen in dit
gebied zijn de ‘dobben’, buitendijkse drinkpoelen die als heuvels in
het vlakke landschap opduiken.
8. Slachtedyk
Het betreft een zeer oude ‘binnendijk’ van Westergo, zo rond 1200 in
gedeelten aangelegd. Het is de enige dijk die niet is afgegraven nadat
Westergo geheel door een ringdijk was beschermd. De Slachtedijk is
door samenwerking tussen Barradeel, Franekeradeel, Manaldumadeel,
Baarderadeel en Hannaarderadeel aangelegd. Deze samenwerking
gaf de dijk de naam De Vijf Delen Slachtedijk. In de dijk liggen
talrijke ‘zijlen’ (uitwateringssluizen), waar men door middel van
schotbalken het water kon blokkeren.
9. Terschelling (gedeeltelijk)
Het Waddeneiland Terschelling bestaat grotendeels uit duinen, maar
ook uit dorpen met cultuurland. In het grensgebied van duinen en
‘polder’ ligt een zone met elzenhagen. In cultuurhistorisch opzicht
zijn de duingebieden interessant door een aantal bijzondere elementen,
zoals de duinweitjes en tuinen.
10. De Klenkce
Historische havezathe met gaaf bewaard beekdal- en heidelandschap
bij Oosterhesselen in het zuidoosten van Drenthe. Het uit de late
13e eeuw stammende landgoed heeft een fraai 17e-eeuws landhuis
en vier tot het landgoed behorende boerderijen. De geometrische
structuur van het landgoed gaat vloeiend over in het aangrenzende
esdorpenlandschap van de Klencker Esch, het stroomdallandschap
van het Drostendiep en de heidevelden en jeneverbesstruwelen van
het Klenckerveld.
11. Drentse Aa
Beek- en esdorpenlandschap van uitzonderlijk hoge cultuurhistorische,
aardkundige en ecologische waarde. Meer dan zesduizend jaar
continue bewoning, waardoor landschap zeer veel pre- en proto-

historische, middeleeuwse en vroegmoderne tijdlagen en relicten
vertoont. Meer dan 3500 archeologische vindplaatsen. Talrijke
hunebedden, grafheuvels, urnenvelden, Celtic fi elds en karrensporenbundels.
Uitzonderlijk gave cultuurlandschapspatronen met enkele
tientallen historische esdorpen, middeleeuwse essen, 17e-19e-eeuwse
beekdalverkavelingen en grote heidevelden als het Balloërveld en
de Gasterense Duinen.
12. Dwingelderveld
Het grootste natte heideveld van Noordwest-Europa, samengesteld
uit de voormalige veldgronden van de nederzettingen Ansen, Dwingeloo,
Lhee en Kraloo, ligt op een moeilijk doorlatende ondergrond
van keileem waarin tal van veentjes en natte slenken zijn ontstaan.
Zeer waardevol in cultuurhistorisch opzicht is aan de zuidoostzijde
de overgang van het heideveld naar het kleine esgehucht Kraloo. Een
markant cultuurhistorisch element uit de meer recente tijd is de grote
radiotelescoop aan de noordkant, die onlangs de monumentenstatus
heeft gekregen en door vrijwilligers wordt onderhouden.
13. Fochteloerveen –Veenhuizen
Uitgestrekt hoogveenreservaat op de grens van Friesland en Drenthe
dat als één van de weinige gebieden in ons land nog een indruk
geeft van de uitgestrektheid en open vegetatie van de voormalige
Noord-Nederlandse hoogveenlandschappen. Het gebied bevat talrijke
historische verveningssporen, hoofdzakelijk ontstaan door boerenvervening.
Aan de westrand van het gebied ligt de 13e-eeuwse
randveenontginning Fochtelo. Ten oosten van het Fochteloerveen is
in de 14e eeuw de randveenontginning Veenhuizen gesticht.
14. Orvelte
Museumdorp in Midden-Drenthe met uitzonderlijk goed bewaarde
dorpsstructuur, historische gebouwen en landschapsopbouw. In de
jaren ’60 beschermd als prototype van een Drents esdorp. Zowel de
open structuur van het dorp zelf, de talrijke historische gebouwen,
als de goed bewaarde essen, groenlanden en heidevelden geven nog
een goed inzicht in de opbouw van het 19e- en vroeg 20e-eeuwse
Drentse esdorpenlandschap. De Noordesch heeft als enige es in Drenthe
nog de originele kleinschalige esverkaveling.
15. Kamperhoek/Ketelbos
In de noordpunt van Oostelijk Flevoland, tegen het Ketelmeer en
de A6 ligt het gebied Kamperhoek/Ketelbos. Dit 40 ha grote gebied
bestaat uit drie onderdelen: de Pleisterplas (een voormalig zanddepot),
het Ketelbos, en een terrein met vochtig grasland. Het gebied is
van belang als oudste vorm van natuurbouw in Nederland, waarvoor
het besluit in 1965 werd genomen door de toenmalige Rijksdienst
voor de IJsselmeerpolders. Deze dienst liep in het ‘maken’ van natuur
voorop in Nederland.
16. Schokland
Schokland was een eiland in de Zuiderzee dat maar weinig boven het
water uitstak. Als gevolg van enkele zware stormen en landafslag
in de 18de en 19de eeuw werd het leven op Schokland uiteindelijk
onhoudbaar en werd het eiland in 1859 ontruimd. Na de drooglegging
van de Noordoostpolder werd Schokland “een eiland op het
droge”. De oude keileembult die de kern vormt van Schokland is
duidelijk zichtbaar in het vlakke polderland, evenals restanten van de
voormalige dorpen. De contouren van het eiland zijn door middel van
beplantingen rondom het eiland zichtbaar gemaakt.
17. Ankeveen en Kortenhoef
Veenontginningsgebied begrensd door de Horstermeer. Restanten
van de typisch bij dit landschapstype passende strookvormige
percelen die gebruikt worden als grasland. Huizen en boerderijen
gebouwd in linten aan bewonings- en ontginningsassen. Sporen van
turfwinning in de vorm van legakkers, petgaten en verbreedde sloten.
Voormalige veenderijplassen zijn droog gelegd. Dieper liggende
droogmakerijen accenturen verschillen in polderpeil.

18. Landgoederen Zuid-Kennemerland
Deze landgoederenreeks ligt ingeklemd tussen de bebouwing van
Santpoort, Haarlem, Heemstede aan de oostzijde en de jonge duinen
aan de westzijde. De landgoederen ontwikkelden zich tussen de 16de
en de 20ste eeuw op strandwal, strandvlakte en afgegraven jonge
duinen. Ondanks de ruimtedruk van nabijgelegen stad en dorpen
is het karakter van een reeks landgoederen betrekkelijk goed in
stand gebleven. Het gebied vormt een aaneenschakeling van tuinen,
parken en bossen, waarbij naar inrichting vaak is ingespeeld op landschappelijke
kwaliteiten van strandwal, strandvlakte en duinen.
19. Naardermeer
Het Naardermeer is een mislukte droogmakerij aan de noordfl ank van
het Gooi, gelegen op de grens van de kleipolders langs de voormalige
Zuiderzee en het zuidwaarts gelegen veengebied. Dankzij de toestroom
van water uit het Gooi via doorlaatbare zandlagen in de ondergrond
is het meer de eeuwen door een open waterplas gebleven.
Het Naardermeer is dus niet door vervening ontstaan. Rond het meer
is de historische gegroeide structuur van het agrarische cultuurlandschap
nog goed herkenbaar.
20. Nijenburg/Kooimeer
Op de oostelijke fl ank van de strandwal Limmen-Heiloo ligt ten noorden
van Heiloo het landgoed Nijenburg. Het hoogteverschil tussen
de strandwal en de strandvlakte wordt nog geaccentueerd door het
opgaande hout van de Heilooër Bosschen. In de strandvlakte ligt het
Kooimeer, de naamgever van de aanpalende Alkmaarder stadswijk.
Het Kooimeer is één van de vele kleine droogmakerijen rond Alkmaar
die het begin vormen van de rijke bedijkingstraditie van Hollands
Noorderkwartier.
21. Stelling van Amsterdam
De Stelling van Amsterdam is een verdedigingslinie van onderling
samenhangende gebouwen, kaden, sloten, kanalen en sluizen met
een totale lengte van 135 km. De Stelling werd tussen 1883 en 1920
rond Amsterdam gebouwd en vormt de laatste fase in een lange militaire
traditie waarin water werd gebruikt om het land te beschermen
tegen vijandige dreigingen of aanvallen. Een echte waterlinie dus.
De meest tot de verbeelding sprekende onderdelen van de Stelling
zijn waarschijnlijk de 42 forten. In het oog springen ze niet, want de
meeste forten liggen verscholen in hoog opgaand hout.
22. Texel
De zuidpunt van Texel wordt gekenmerkt door een onregelmatige
oude verkaveling- en wegenstructuur en een grote landschappelijke
verscheidenheid op korte afstand. De jonge duinen in het westen
vallen op door lange ruggen die gescheiden worden door langwerpige
laagten. De Hoge Berg op Texel draagt haar naam met recht. De
hoge keileembult is gevormd tijdens één van de vroegere ijstijden
en vormt nog steeds de kern van het eiland. Keileem is een zeer
taaie, stenige grondsoort die goed bestand is tegen de slag van het
water. Dankzij de keileem in de ondergrond kan Texel al eeuwenlang
weerstand bieden tegen de oprukkende zee en heeft Nederland de
ons vertrouwde vorm. Niet zonder reden wordt de Hoge Berg dan
ook aangeduid als het ophangpunt van de Nederlandse kust. Op de
Hoge Berg treft men een bijzondere vorm van perceelscheiding aan.
Het gaat om de zogeheten tuunwallen, aarden wallen die zijn opgebouwd
uit graszoden. Meestal is een tuunwal een meter hoog en aan
de bovenzijde een halve meter breed.
23. Veengebied Midden Noord-Holland
Het Veengebied Midden-Noord-Holland valt uiteen in twee deelgebieden,
te weten het Schermereiland en het Wormer- en Jisperveld.
De ruimtelijke inrichting van beide deelgebieden wordt gekenmerkt
door een onregelmatige strokenverkaveling en brede sloten. Water is
dominant aanwezig in het landschapsbeeld. Met name de verkaveling
van het Wormer- en Jisperveld weerspiegelt duidelijk de ongeregelde
gang van zaken in de niet-landsheerlijk geleide veenontginningen.

Ten zuiden van het Zwet overheerst een noord-zuid gerichte verkavelingsrichting,
maar ten noorden van deze brede waterloop botsen
verschillende ontginningsrichtingen op elkaar.
24. Veengebied Waterland
De ruimtelijke inrichting van het Waterlandse veengebied wordt
gekenmerkt door een onregelmatige strokenverkaveling en brede
sloten. Karakteristiek voor het gebied is een zeer open, bijna boomloos
landschap dat doorsneden wordt door een dicht patroon van
waterlopen. Water is dominant aanwezig in het landschapsbeeld.
Rietkragen en rietlanden onderstrepen het natte karakter van het
gebied. De verkaveling weerspiegelt de ongeregelde gang van
zaken in de niet-landsheerlijk geleide veenontginningen. Op tal van
plaatsen treft men verlaten huisplaatsen aan. Daaruit blijkt dat het
nederzettingspatroon in Waterland sinds de ontginning ingrijpend is
veranderd.
25. Wierdijk
Vanouds werden dijken aangelegd en opgehoogd met kleizoden. Stak
men die zoden binnendijks, dan ging dat ten koste van hoogwaardige
landbouwgrond en was de schade groot. Buitendijks gestoken zoden
waren minder kostbaar, maar even schadelijk. Door buitendijkse
aardhaling verlaagde men het maaiveld en werd de zee uitgenodigd
om bij storm met nog meer kracht de dijk te belagen. Bij dijkonderhoud
en dijkverzwaring drong zich steeds weer de vraag op waar
men bij de minste schade de maximale hoeveelheid aarde kon halen.
26. Zuidfront vesting IJmuiden
De ‘Festung IJmuiden’ maakte deel uit van de ‘Atlantikwal’, de serie
verdedigingswerken die de Duitse bezetter langs de gehele West-
Europese kust heeft aangelegd. IJmuiden was erg strategisch door de
aanwezigheid van de havens en de hoogovens. De Festung bestond
uit een groot aantal bunkers, maar ook uit draketandversperringen,
tankgrachten en zelfs opgehoogde duinen. Op die manier werd ook
het landfront zo sterk mogelijk ingericht. In het duingebied ten zuiden
van IJmuiden zijn veel sporen van de Festung bewaard gebleven,
hetgeen het gebied een bijzondere toegevoegde waarde geeft, naast
de aanwezige natuurwaarden.
27. s-Gravelandse Buitenplaatsen
Reeks van naast elkaar gelegen, rechthoekig begrensde landgoederen,
voortgekomen uit een ontginningsconcessie voor van een stuk heide
ten westen van Hilversum, met een totale omvang van ca vier bij 1,25
kilometer. De concessie uit 1625 werd verleend aan zes vermogende
Amsterdamse participanten die hier 27 identieke kavel lieten aanleggen.
Daarbij werden twee of tweeëneenhalve kavel samengevoegd
tot één aaneengesloten eigendom. Deze regelmatige verkaveling en
strakke landschappelijke en stedenbouwkundige opzet is sindsdien
nauwelijks meer gewijzigd. Het aanvankelijk gemengde karakter van
agrarisch gebied en luxe woonoord veranderde eind 17de eeuw in
een meer uitgesproken buitenplaatskarakter dat het sindsdien heeft
behouden. Uniek als type aanleg en gaaf bewaard gebleven.
28. Dal van de Overijsselse Vecht
Smal rivierdal, tot aan ca 1900 eeuw ingeklemd tussen uitgestrekte
heidevelden. De sterk kronkelende Vecht, gekanaliseerd in 1908,
zorgde voor hoogteverschillen en verschil in terreinomstandigheden
over korte afstand. Stuifduinen, bossen, heide, akkerland, weiden,
veengebieden en enkele buitenplaatsen wisselen elkaar af. Onderlinge
samenhang van terreinomstandigheden, grondgebruik en daaraan gekoppelde
(agrarische) bebouwing is nog goed afl eesbaar, te meer daar
de agrarische gehuchten de afgelopen eeuw nauwelijks zijn gegroeid.
De kanalisatie van de rivier wordt deels weer ongedaan gemaakt.
29. Kampereiland
Gebied in de voormalige delta van de IJssel, sinds ca het jaar 1000
ontgonnen en in fasen tot in de 17de en 18de eeuw ingepolderd.
Typerend zijn de vele tientallen, goed herkenbare huisterpen. Deze

ieden plaats aan één boerderij en liggen verspreid over het landschap
waarin verder restanten van kreken en prielen aan de invloed
van de zee in het gebied herinneren en de verscheidene dijken en
kaden van de bedijkingsgeschiedenis getuigen.
30. Landgoederen Twente
De stuwwal van Oldenzaal was bijzonder populair bij de Twentse
textielfabrikanten, vooral door het heuvelachtige karakter en de
ligging ten opzichte van de steden. Het glooiende landschap bood
de mogelijkheden voor de aanleg van modieuze landschapsparken.
Op de Tankenberg, Hakenberg of Paaschberg verschenen fraaie
buitenhuizen met aangelegde tuinen. Nog altijd vormt dit landschap
een fraai ensemble van (voormalige) buitenplaatsen, met daartussen
oude boerderijen en bossen. Kleine beekjes stromen af naar de
Dinkel, die ter plaatse nog fraai meandert.
31. Reestdal
Het stroomdal van het riviertje de Reest met zijn aangrenzende cultuurlandschappen
vormt één van de meest gave beekdallandschappen
van ons land. Omdat de sterk meanderende loop van de Reest al
vanaf de Middeleeuwen de politieke grens vormde tussen Drenthe en
Overijssel is deze loop nooit gekanaliseerd. In het oosten ontsprong
het riviertje vroegere in uitgestrekte hoogveenmoerassen. Langs de
midden- en benedenloop ligt ten weerszijden van het dal een langgerekte
keten van hoge dekzandkoppen die reeds in het Mesolithicum
bezocht werden door jagers en vissers. Vanaf de Volle Middeleeuwen
zijn deze koppen in gebruik genomen als éénmanses met op de fl ank
een individuele boerderij. Zo ontstond het huidige hoevenlandschap,
dat op een aantal plaatsen wordt afgewisseld door fraaie 17e-eeuwse
havezathen met bijbehorende landgoederen.
32. Twickel
Het landgoed Twickel is 4000 hectare groot, en bestaat uit akkers en
weilanden, bossen en eeuwenoude eiken, heidevelden en vennen.
Daartussen slingeren zich beken en houtwallen. Karakteristiek zijn
de ongeveer honderdvijftig boerderijen, die herkenbaar zijn aan
de zwart-witte luiken. Andere belangwekkende gebouwen zijn de
watertoren, de (water)molen(s) en de houtzagerij. Het van oorsprong
middeleeuwse huis zelf wordt omringd door tuinen die in hun variatie
de tuinhistorie sinds de renaissance tot heden tonen. U vindt er
een uitgestrekt park in Engelse landschapsstijl en een ‘formele tuin’
in de Franse neo-barokstijl. Opvallend is ook de ommuurde moestuin.
33. Wieden - Weerribben (gedeeltelijk)
Veenontginning bestaande uit lange, smalle, naast elkaar gelegen
graslandpercelen dat vanaf eind 16de eeuw door turfwinning een
nieuwe gedaante aannam. ‘Ribben’ zijn de stroken land waarop de
uitgebaggerde turf te drogen werd gelegd. ‘Weren’ of ‘petgaten’ zijn
verveende delen die volliepen met water. Door voortgaande vervening
werden de ribben steeds smaller, de weren steeds breder. Door
erosie (stormen) ontstonden grote watervlakten, de Wieden. In de
Weerribben is het niet zo ver gekomen. Na de vervening groeide het
open water van de weren geleidelijk dicht en bepaalde de rietteelt,
samen met moerasbos, hooiland en open water de aanblik van het
grotendeels onbewoonde landschap. Het oude verkavelingspatroon
van de Weerribben bleef echter herkenbaar. Het gebied vormt nu het
grootste aaneengesloten laagveenmoeras in Noordwest-Europa.
34. Eemland
Onderdeel van een oud veenontginningsgebied uit de 12e eeuw, dat
later verdronken is. Veen weggeslagen of met een laag klei overdekt.
Kans op sporen oude bewoning onder het kleidek. Het merendeel
van het gebied wordt beslagen door een zone met karakteristieke
strookvormige percelen die ondanks de ruilverkaveling nog aan de
oorspronkelijke verkaveling doen denken. Dit gebied is ook waardevol
door zijn grote openheid, een eigenschap die thans in het Nederlandse
veenontginningsgebied steeds zeldzamer aan het worden is.
De rest van het gebied wordt beslagen door de oeverlanden van de

kronkelende eeuw. Voornamelijk buitendijks gebied die de Eem als
laaglandstroom accentueert.
35. Grebbelinie
Zuidelijk deel van een voormalige militaire verdedigingslinie door
de Gelderse Vallei, die oorspronkelijk doorliep tot aan de kust van
de voormalige Zuiderzee. Begonnen in 1745. De linie bestaat uit een
reeks met elkaar samenhangende forten, dijken en waterwerken. Dit
had ten doel een aantal inundatievlaktes in het leven te roepen die
een vijandelijke aanval op Holland moesten vertragen totdat de eigenlijke
linie, de Nieuwe Hollandse Waterlinie in werking was gesteld.
De linie heeft tevens grote cultuurhistorische betekenis als symbool
van de strijd die het Nederlandse leger daar in de meidagen van 1940
tegen een Duitse overmacht leverde.
36. Haarzuilens
Rond 1900 ontstaan complex van een in geromantiseerde middeleeuwse
stijl opgetrokken kasteel en een dorpje met huizen in vakwerk-
en cottagestijl. Dit geheel is omgeven door parken en tuinen
waarvan de onderdelen in verschillende stijlen zijn aangelegd. Het
groots opgezette geheel is ontworpen door het architectenbureau
van P.J.H. Cuypers, op een plek waar de ruïne van het oude kasteel
De Haar stond en het dorpje Haarzuilens, dat voor de bouw van
het nieuwe complex werd afgebroken! De totstandkoming van
dit geheel is uniek en het heeft, ondanks enige verdichting van
de dorpsbebouwing, de originele opzet en karakter grotendeels
behouden.
37. Kamerikse Nessen
In 1494 werd de Oude Meije vergraven tot de Grecht. Daarmee
werd de vaarweg van de Oude Rijn bij Woerden via Woerdens
Verlaat, de Mijdrecht en de Amstel naar het noorden verbeterd.
Het nog steeds aanwezige jaagpad op de oostelijke kade langs
de Grecht getuigt van het belang dat deze vaarweg eertijds heeft
gehad. Ten behoeve van de scheepvaart werden enkele meanders
afgesneden en stukjes boerenland opgeofferd. Door die afsnijdingen
zijn de Kamerikse Nessen ontstaan, een aantal boezemlandjes
op de westelijke oever van de Grecht die eeuwenlang extensief zijn
gebruikt als hooiland. Vroeger onland, nu een verzameling waardevolle
natuurgebieden die als natuurlijke parels glanzend de Grecht
begeleiden.
38. Landgoed Linschoten
Het landgoed Linschoten is ontstaan op de grens van het rivierkleigebied
en het verder van de grote rivieren gelegen klei-op-veenlandschap.
Blijkens de ruimtelijke inrichting van het gebied ging
het om een restgebied dat van verschillende zijden in ontginning is
genomen. Het aan de noordzijde van de zogeheten Lange Linschoten
gelegen landgoed is een van de meest omvangrijke historische
buitenplaatsen van het Groene Hart. De kern van het complex wordt
gevormd door een romantisch park in landschapsstijl dat rond het
midden van de 19e eeuw is aangelegd volgens een ontwerp van de
bekende architect J.D. Zocher jr.
39. Landgoederen Langbroek
De landgoederenzone van Langbroek ligt op de overgang van de
Utrechtse Heuvelrug naar het Kromme Rijngebied. De centrale as
van het gebied wordt gevormd door de Langbroeker Wetering,
vanouds de centrale afwatering van dit klei-op-veengebied. De
ruimtelijke inrichting van de landgoederenzone is zeer regelmatig,
een duidelijke aanwijzing dat de ontginning van het gebied
indertijd van hoger hand is aangestuurd. Op de gelijkvormige
percelen staat een rijke afwisseling van kastelen, landgoederen en
oude boerderijen te midden van parkbossen en landbouwgronden.
Laanstructuren en zichtlijnen verbinden de buitenplaatsen met hun
landschappelijke omgeving. Daarnaast vormt de gradiënt naar de
Utrechtse Heuvelrug een visuele verrijking voor het Langbroekse
coulissenlandschap.

40. Stichtse Venen
Karakteristiek voor de Stichtse venen ten oosten van de Vecht zijn
de lange doorgaande kavels. De uitgestrekte veenplassen met hun
legakkers, petgaten en verlandingsverschijnselen herbergen veel natuurwaarden
en hebben een grote recreatieve betekenis. Alle stadia
tussen open water en geheel verlande moerassen zijn hier te vinden.
Langs de boorden van de Vecht is het veen afgedekt door een laag
rivierklei. Waar deze laag te dik was, heeft men om begrijpelijke
redenen afgezien van het wegbaggeren van de veenlaag. Het hoog
opgaande hout rond de kastelen en de buitenplaatsen langs de Vecht
contrasteert fraai met de grote open ruimte van het uitgestrekte
veen- en plassengebied.
41. Aalten
Het landschap rond Aalten kenmerkt zich door afwisseling van
weilanden, essen, beken en landgoederen, zoals Eppink en Walfort.
De voormalige havezate Walfort dateert uit de middeleeuwen, het
huis vormt nu het middelpunt van een fraai landgoed. Een groot
aantal kleine bosjes liggen verspreid door het landschap, hetgeen de
kleinschaligheid benadrukt. Het Aaltense Goor is een oud cultuurlandschap
met kleine percelen grasland, omgegeven door heggen.
Het vormt het restant (een reservaat) van een oud cultuurlandschap
dat eertijds veel ruimer was verspreid. Dit oude cultuurlandschap is
tijdens de ruilverkaveling van Harreveld-Zieuwent en Aalten grotendeels
verloren gegaan.
42. Arkemheen (gedeeltelijk)
Poldergebied op de overgang van het hogere Pleistocene zand en de
voormalige Zuiderzee. Verkaveling aan de westzijde strookvormig,
naar het oosten toe onregelmatiger. Hier nog sporen van kronkelende
beekloopjes. Grondgebruik: grasland. Nagenoeg onbewoond.
Weidse vergezichten. Resten van oude bewoning, voormalige veenontginningsnederzettingen
op verdronken terpjes in de ondergrond.
43. Heerlijkheid Marienwaerdt
De Heerlijkheid Mariënwaerdt is een landgoed van ruim 900 hectare
in de Betuwe, gelegen in de kom van de rivier de Linge tussen
de dorpen Beesd en Tricht. Op het terrein van een vervallen abdij
ontwikkelde zich vanaf de 18de eeuw een landhuis, dat uitgroeide
tot een complex bestaande uit drie landhuizen, zeventien boerderijen
waarvan veertien monumentale hofsteden en vele hooibergen en
vloedschuren. Grote delen zijn agrarisch natuurgebied met uitgestrekte
akkers, boomgaarden, bossen en weilanden. De structuur
en het aanzien van het gebied hebben de afgelopen eeuw slechts
ondergeschikte wijzigingen ondergaan waardoor het gebied een zeer
gaaf karakter heeft.
44. Hemmen
Klein dorp, tevens landgoed. Typerend voor het rivierenlandschap.
Stroomruggen en kleine kommen wisselen elkaar af. Het gebied
wordt doorsneden door talrijke resten van oude stroomgeulen van
voorlopers van de Rijn. De huizen en de boerderijen zijn gelegen op
kunstmatig opgeworpen hoogten die men hier aanduidt als woerden.
Hoog opgaand hout met hardhout ooibos en karakteristieke lanenstructuren
begeleid door hoog opgaand geboomte completeren het
historische beeld. Aan het einde van een zichtas vinden we de resten
van het voormalige kasteel. Parkaanleg in Engelse stijl. Dicht bij het
kasteel een ommuurde kasteeltuin die zeer fraai is ingericht.
45. IJssellandschap bij Voorst
Het rivierenlandschap langs de IJssel behoort tot de meest gave
cultuurlandschappen langs onze grote rivieren. Het IJssellandschap
ten oosten van Voorst is hiervan een prachtig voorbeeld. In het
landschap zijn diverse oude meanderbochten te herkennen met in
de binnenbocht het karakteristieke microreliëf van kronkelwaarden.
Interessante cultuurhistorische elementen zijn verder het beekdal van
de Voorster Beek, het oude kerkenpad bij Voorst en de oude toren
van het Slot Nijenbeek aan de IJssel bij Gietelo.

46. Kampenlandschap Hackfort c.a
Rondom het van oorsprong 14e-eeuwse kasteel Hackfort ligt een
besloten kampenlandschap met boerderijen, essen, kampen, bosjes,
sloten, poelen, houtwallen en singels. Door het landgoed stroomt de
Baakse beek, hier ook wel Hackfortse beek genoemd. Het landgoed
kent ook een groot aantal karakteristieke oude boerderijen kent,
met hooibergen en oude boomgaarden. Bij het kasteel ligt aan de
Hackfortse beek een oude watermolen.
47. Stuifzand- en heidelandschap Kootwijk-Hoog Buurlo
Grootste stuifzandgebied van Noordwest-Europa, ontstaan door
grootschalige beweiding en plaggenlandbouw tijdens de Late Middeleeuwen
en Nieuwe Tijd. Icoon voor de overexploitatie van gemeenschappelijke
gronden door de vroegere mens. Talrijke archeologische
relicten, deels begraven onder het stuifzand. Vroegmiddeleeuwse
voorgangers van Kootwijk zijn in de jaren ’70 opgegraven in het
stuifzand. Uitgestrekte heidevelden en vliegdengebieden. Historische
schaapskooien en wegenpatronen.
48. Landgoederen Winterswijk
Vanwege de zeer gevarieerde bodemkundige ondergrond kent het
landschap van Winterswijk ook in landschappelijk opzicht een sterke
variatie. Op de hogere dekzandgronden en keileemplateaus die direct
langs de beken lagen vond plaatselijk al in de prehistorie bewoning
plaats. Een groot deel van het landschap is echter pas vanaf de Middeleeuwen
in gebruik genomen, met als belangrijkste kenmerken
een sterk verspreide bewoning met bijbehorende éénmansessen en
weilandkampjes, omzoomd door houtranden. Door het achterwege
blijven van rigoreuze ruilverkavelingen is het cultuurlandschap in
deze streek nog altijd zeer kleinschalig en uitzonderlijk gaaf.
49. Marienborn
Indrukwekkende landgoederenzone ten westen van Arnhem. Gaat
terug op oud kerkelijk bezit (o.a. klooster Mariëndaal) waar het
Arnhemse patriciaat buitenplaatsen heeft gesticht. Dit zijn onder
andere Mariëndaal, Lichtenbeek en Warnsborn. Gradiëntsituatie op
de zuidhelling van een stuwwal. Hier ontstond een afwisselend landschap
met golvende akkers en graslanden, afgewisseld met tuinen
en parken en karakteristieke lanenstructuren. Het gebied wordt doorsneden
door de Slijpbeek.
50. Oldenaller
Landgoed gelegen op de overgang van het hogere pleistocene zand
en de voormalige Zuiderzee. Verkaveling hoofdzakelijk blokvormig,
onregelmatig. Vooral aan de zuidkant houtsingels. Statige lanen
begroeid met hoog opgaand hout. Grondgebruik aan de noord- en
westzijde voornamelijk grasland. Hogerop ook akkers maar voornamelijk
bosaanplant op voormalige heidevelden.
51. Speulder- en Sprielderbos
De historische bosgebieden van de nederzettingen Speuld en Spriel
op de stuwwal van de Noordwest-Veluwe vormen tezamen één van
de grootste en best bewaarde malebossen van de Veluwe. Reeds
in de late prehistorie was dit gebied relatief dicht bewoond getuige
de talrijke grafheuvels en nederzettingssporen relicten ter plekke.
Bovendien is enkele jaren geleden een groot Celtic fi eldcomplex
ontdekt in dit bos (omwalde akkers uit de IJzertijd). Het Speulder- en
Sprielderbos bestaat voor het merendeel uit hoogopgaande eiken- en
beukenbomen die in de volksmond bekend staan als het ‘bos van de
dansende bomen’.
52. Staverden – Leuvenhorst
Landgoederengebied aan weerszijden van de Staverdense Beek.
Dicht bij dit natuurlijke, kronkelende loopje onregelmatige graslandpercelen.
Aan de randen kleine hoger gelegen dekzandkopjes
met kampen die door houtwallen omgeven zijn. Oude boerderijen
waarvan de oorsprong teruggaat tot de middeleeuwen. Naar het

zuiden toe, grenzend aan het Uddelermeer karakteristieke jonge,
van oorsprong zeer drassige heideontginning: Meerhoeve. Naar het
noorden toe uitgebreid bosgebied met sporen van een ouder onregelmatig
padenpatroon.
53. Veluwefl ank boven Epe
Bovenste gedeelte van het dal van de Vlasbeek en de Dorpsche Beek
westelijk van de aan de kop van het dal gelegen buurschap Tongeren.
Tegenstellingen open, gesloten. Overgang van hoog naar laag.
Dicht bij Tongeren houtwallen en houtsingels. In het gebied komen
naast oudere weilanden in het natste gedeelte, jonge heideontginningen
voor met de voor deze kenmerkende regelmatige structuur.
54. Veluwezoom
Het zuidoostelijke gedeelte van de Veluwe. Landschappelijke gradiënt:
vanuit het dal van de IJssel tot boven op de stuwwal met uitgestrekte
bossen en heidevelden. Dicht bij de rivier en op de fl anken van de
stuwwal vinden we bewoning. Niet alleen dorpen maar ook kastelen
en buitenplaatsen. Heel apart is de Plantage bij de hof van Dieren,
een fraai aangelegde bosaanplant waarvan de structuur terug gaat
tot de 18e eeuw. Voorts aan de lage zijde het kasteel Middagten met
aanpalende tuinen, akkers en weilanden. Boven op de stuwwal een rijk
bodemarchief met prehistorische vondsten uit meerdere perioden.
55. Waardenburg en Neerijnen
Zowel het binnendijkse als het buitendijkse gebied vallen onder dit
gebied. Het terrein is georiënteerd rond het kasteel Waardenburg
en het Huis Neerijnen, die respectievelijk uit de 13de en 14de eeuw
dateren. Het bijbehorende lanenstelsel is van voor 1800. Binnendijks
is het landschap typisch voor het rivierengebied. Het is een van de
weinige uiterwaarden waarin bos en hoge grienden voorkomen. Omdat
dorpsuitbreiding beperkt bleef en het historische grondgebruik
niet wezenlijk veranderde is het historisch-ruimtelijke karakter van
het gebied nog steeds sterk dominant.
56. Wolfheze
Terrein waarin het verdwenen dorpje Wolfheze. Van het tufstenen
kerkje zijn in de ondergrond alleen nog de funderingen terug gevonden.
Resten van oude akkerkampen liggen verscholen onder een
heideveld. Een voor hoog Nederland zeer zeldzame situatie. Van de
oude wegenstructuur is nog veel zichtbaar. Sporenbundels, maar ook
begeleidende wallen. Ook een deel van de wallen rond de akkers zijn
nog gespaard gebleven
57. Landgoed Bergh
Imposant, van oorsprong 12e-eeuws kasteel op de noordoostfl ank
van de stuwwal van het Montferland met uitgestrekt landgoed
op deze stuwwal. Het kasteel begon rond 1100 als mottekasteel
(omgrachte heuvel met houten verdedigingstoren) en werd door
de Heren van Bergh in de latere Middeleeuwen uitgebouwd tot een
zeer invloedrijke burcht. Het bijbehorende landgoed bevat tal van
cultuurhistorische relicten uit onder meer de Middeleeuwen en de
Nieuwe Tijd.
58. Landgoederen Wassenaar
Ten zuiden van Wassenaar is de geleidelijke overgang tussen de
strandwallen en de wat lager gelegen strandvlaktes aan weerszijden
daarvan op veel plaatsen nog goed herkenbaar. De ruimtelijke
samenhang tussen de besloten strandwallen en het open en waterrijke
veenlandschap van de strandvlakten is op veel plaatsen goed
bewaard gebleven. Daardoor vormt de zone met landgoederen ten
zuiden van Wassenaar in de westelijke Randstad een gebied met
hoge cultuurhistorische en landschappelijke kwaliteiten.
59. Nieuwkoop
De Nieuwkoopse Plassen zijn door vervening ontstaan. Het veen
werd hier eertijds gebaggerd en op het land te drogen gelegd. Zo
ontstonden grote trek- of petgaten, met daartussen de vaak smalle
legakkers. De rijkdom aan planten en vogels maakt dit moerasgebied

zeer belangrijk. Daarnaast is van belang dat het plassengebied van
Nieuwkoop behoort tot de stiltegebieden in de Randstad.
60. Veenontginningen bij Berkenwoude
De ruimtelijke inrichting van het noordelijke deel van de Krimpenerwaard
wordt bepaald door lange en smalle kavels. Over een afstand
van meer dan tien kilometer heeft de verkaveling langs de rivier
dezelfde richting. Daaruit blijkt dat de ontginning van dit veengebied
in de middeleeuwen van hoger hand is aangestuurd. Het landschap
wordt gekenmerkt door een grote openheid en de dominante
aanwezigheid van water. De eerste bewoners hebben zich gevestigd
op de wat hogere gronden langs de Hollandse IJssel. Zo ontstond het
lange bebouwingslint langs deze rivier. De eerste boerderijen zijn
waarschijnlijk op lage huisterpen gebouwd.
61. Vlietlanden – Aalkeetbuitenpolder
De Vlaardingse Vlietlanden behoren tot de boezem van Delfl and.
Na de invoering van de molenbemaling werden deze vlietlanden
gebruikt als bergboezem wanneer er door hoge buitenwaterstanden
niet uitgewaterd kon worden. Enige malen per jaar stonden deze
landen zodoende onder water. In droge tijden werden deze boezemlanden
extensief gebruikt als hooiland. Daardoor is daar een rijke
vegetatie tot ontwikkeling gekomen. Tegenwoordig is het beheer
van het grasland en het waterpeil afgestemd op de geschiktheid van
het gebied voor weidevogels. Dat geldt ook voor de graslanden in de
aangrenzende Aalkeet-Buitenpolder. In deze polder ligt nog een van
de weinige eendenkooien die in Midden-Delfl and is overgebleven.
62. Zouweboezem
Kort na 1277 werd door het nieuw gestichte hoogheemraadschap
van de Alblasserwaard tussen de Lek en de Linge een dwarsdijk
aangelegd. Deze dijk, thans bekend als de Zouwedijk, beroofde het
gebied van de Vijfheerenlanden van zijn natuurlijke afwatering in
westelijke richting. Ter verbetering van de afwatering werd daarop
het riviertje de Zederik, dat bij Arkel in de Linge uitstroomde, door
middel van een nieuw kanaal verbonden met de Lek bij Ameide. Dit
nieuwe kanaal staat thans bekend als de Oude Zederik. De eeuwen
door zijn de boezemlanden in gebruik geweest voor de griend- en
rietteelt. Ten behoeve van de instandhouding van deze cultuurhistorische
en natuurwaarden wordt de griend- en rietcultuur nog steeds
op beperkte schaal voortgezet.
63. zuidelijke Diefdijk
In 1284, kort na de aanleg van de Zouwedijk, besloten de heren van
Arkel, Vianen, Hagestein, Everdingen en Ter Leede tot onderlinge
samenwerking ter verbetering van de waterhuishouding van het
gebied dat later bekend zou staan als de Vijfheerenlanden. Een van
de eerste resultaten van die samenwerking was de aanleg van de
Diefdijk tussen de Lek bij Everdingen en de Linge bij Leerdam. De
aanleg van die dijk bood de heren de mogelijkheid hun landen te
beschermen tegen het uit Gelderland toestromende polder- en overstromingswater.
Doorbraakgaten laten zien dat de dijk deze functie
niet altijd naar behoren heeft vervuld. Het zogeheten Wiel van Bassa
is een van de grootste doorbraakgaten in Nederland.
64. Kop van Schouwen/Schelphoek
De Kop van Schouwen is een cultuurhistorisch bijzonder duingebied,
ontstaan in diverse verstuivingsperioden. Op grond van de
hoogteverschillen worden lage duinen (binnenduinen, de oudste) en
hoge duinen (buitenduinen) onderscheiden. De laagste delen van de
binnenduinen waren het vochtigst en werden in gebruik genomen
als cultuurland. Dat is te zien aan de begreppeling en de houtwallen
van de elzenmeten. Een elzenmeet is omringd door een lage houtwal
of sloot. De Schelphoek is een heus ‘lieu de memoire’: een krekengebied
ontstaan bij de watersnoodramp van 1953, toen een 500 meter
breed gat in de dijk bij Schelphoek geslagen werd. Caissons en een
betonschip in de herstelde dijk herinneren hier nog aan.

65. Zak van Zuid-Beveland
De poelgronden en dijken in de Zak van Zuid-Beveland zijn onderdeel
van het zuidwestelijk zeekleigebied. Het betreft hier een gebied op de
overgang van oudland en nieuwland. Rond Nisse zijn nog restanten
te zien van de meidoornhagen, die hier als perceelsscheiding dienden.
Kenmerkend zijn de vele moerneringssporen (bij Sinoutskerke
en Nisse. Het ‘hollebollig land’), vliedbergen, (bloem)dijken, wielen
(Zwaakse Weel) en de redelijk gave (ring)dorpen. De opeenvolgende
kleinschalige bedijkingen getuigen van de gefaseerde landschapsontwikkeling.
Binnen het zuidwestelijk zeekleigebied is dit samen met de
Yerseke Moer het enige overgebleven stuk oudland in Zeeland.
66. Staats-Spaanse linies
Aan het eind van de 17e eeuw ontstond het idee om het gehele
grondgebied van de Republiek door middel van ononderbroken linies
af te grenzen. Hierbij maakte men gebruik van de natuurlijke omstandigheden,
zoals hoogveenmoerassen en rivieren. In het krekengebied
van Zeeuws-Vlaanderen lagen reeds verschillende vestingen, zoals
Hulst, Sas van Gent en Sluis. Deze werden opgenomen in de Staats-
Spaanse linie, evenals een groot aantal nieuw aangelegde schansen
die verschillende kleinere accessen (zoals dijken) afsloten. Oude
vestingsteden, kleine schansen, oude dijken, sluizen en kreken zijn
nog voor een groot gedeelte in het landschap aanwezig.
67. Yerseke en Kapelse Moer
Feitelijk betreft het hier één gebied, dat door de latere aanleg van het
kanaal door Zuid-Beveland in tweeën is gedeeld. Het is een zogenaamd
‘Oudland’ en het zijn in Zeeland de laatste gebieden waar de
ruilverkaveling en andere recente ontwikkelingen het landschap grotendeels
ongemoeid hebben gelaten. Het kanaal door Zuid-Beveland
vormt tegenwoordig een harde grens. De vroegere moerneringsactiviteiten
zijn hier nog goed herkenbaar in de vorm van ‘hollebollig land’.
Tevens zijn er talrijke drinkpoelen voor het vee in verband met het
zoute grondwater. De vroegere kreken zijn nog goed te herkennen.
68. Verdronken land van Saeftinghe
Het Verdronken land van Saeftinge toont het Zeeuwse landschap zoals
dat er voor de bedijkingen uit moet hebben gezien: een ongerept
gebied met lage beplanting, doorsneden door geulen en honderden
kleine geultjes. In de bedijkte gebieden liggen nog altijd de restanten
van dit soort systemen, maar hier kun je het systeem nog in volle
glorie bewonderen. Menselijke sporen die getuigen van de mislukte
pogingen om het gebied in te polderen geven het gebied een extra
verhaal mee.
69. De Brand
De Brand wordt gekenmerkt door de indeling in hoevestroken
(boshoeveontginning) met een mooie landschappelijke geleding in
de strook vanaf de ontginningsbasis op de dekzandruggen, waar de
bewoning en de akkers, via een lagere zone met grasland naar de
laagste delen met (hakhout)bos. Mogelijk zijn delen van het oorspronkelijke
bos steeds blijven bestaan, al is het wel sterk door de mens
aangepast: door omzetting in eikenhakhout en door de aanlag van
rabatten. De hakhoutcultuur is waarschijnlijk geïntensiveerd met de
opkomst van de schoenenindustrie (eekschillen voor leerbewerking).
70. De Mortelen
De Mortelen zijn bijzonder als een ‘beemdontginning’ die heeft geleid
tot een kleinschalig landschap. Het natte, lage en door stroompjes
doorsneden gebied (nederzettingen met laar namen) is vanuit
de oude nederzettingen op de dekzandrug van Oirschot ontgonnen.
Deels gebeurde dat in de Late Middeleeuwen, maar de laatste
gemeenschappelijke weidegronden verdwenen pas in de Nieuwe
Tijd. Het langdurige beheer als hooilanden leidde tot de vorming
van blauwgraslanden, een tegenwoordig zeldzaam halfnatuurlijk
landschapstype.
71. Dommeldal
De Dommel vormt een van de weinige beken op de zandgronden

die grotendeels aan kanalisatie ontsnapten. Wel is in de afgelopen
eeuw een reeks meanders afgesneden, maar de oude beddingen zijn
nog in het terrein zichtbaar. In het dal langs de beek liggen hooi- en
weilanden, in de hogere dekzandgebieden buiten het beekdal liggen
de boerderijen en de bouwlanden. Verder van de beek af gaat dit
landschap over in bossen en jonge ontginningen op de vroegere
heidevelden. Plaatselijk staan nog rijen populieren, die herinneren
aan de klompenindustrie in deze streek.
72. Kampina
Heidegebied met middeleeuwse ontginningen (Balsvoort) in de rand,
tot aan jong ontginningslandgoed. Een van de eerste heidegebieden
die door een natuurbeschermingsorganisatie (in dit geval Natuurmonumenten)
werden verworven.
73. Mastbos
Het Mastbos is een van de oudste aangeplante bossen in Nederland
en het eerste dat werd ingeplant met naaldbomen. In 1514 liet de
Baron van Breda hiertoe een bosbouwer, ene Hans Scaller, met
dennenzaad uit Neurenberg komen. De naam van het bos verwijst
naar de aangeplante dennen of ‘masten’. Hoewel het bos nadien een
aantal malen opnieuw is ingeplant, is het lanenpatroon nog altijd
herkenbaar.
74. Noordpolder van Ossendrecht
Het Brabantse zandlandschap eindigt aan de westzijde met de
‘Brabantse Wal’, een steilrand die ooit door erosie door de rivier de
Schelde is gevormd. Ten westen van die rand lag in de Middeleeuwen
een veengebied, dat later is ontwaterd en verkaveld voor de
landbouw. De meeste gebieden hebben daarbij in de loop van de tijd
een nieuwe inrichting gekregen. De Noordpolder van Ossendrecht is
een van de weinig gebieden waar het oude veenweidelandschap nog
herkenbaar is. De markante begrenzing door de Brabantse Wal maakt
het landschap uniek.
75. Oude Buisse Heide
De Oude Buisse Heide is een 19e-eeuws ontginningslandgoed, dat is
afgesplitst van het oudere landgoed De Moeren, dat voortkomt uit
een begin 17e-eeuwse turfafgraving. De vaarten die voor de afvoer
van de turf zijn gegraven, zijn nog in het landschap herkenbaar. De
Oude Buisse Heide is vooral bekend geworden door de dichteres en
activiste Henriëtte Roland Holst, die het landgoed in 1914 erfde en in
1945 vermaakte aan Natuurmonumenten.
76. Wouwse Plantage
Oudst bekende voorbeeld van een aangeplant bos in Nederland. In
1504 liet de Markies van Bergen op Zoom dit gebied met heide, vennen
en struikgewas omvormen tot een productiebos met lanen. In de
19e eeuw particulier geworden.
77. Vloeiweiden – Plateaux
De bevloeiing van hooilanden met voedselrijk beekwater is al vele
eeuwen toegepast. In de 19e eeuw is op enige schaal geëxperimenteerd
met nieuw aangelegde vloeiweiden, regelmatiger
en grootschaliger dan de oude. Het vloeiweidensysteem van
de Pelter Heggen in het reservaat De Plateaux, aangelegd in
1847, vormt het mooiste voorbeeld van een dergelijk 19e-eeuws
vloeiweidensysteem in Nederland. Het systeem raakte rond 1920
buiten gebruik en is daarna met populieren beplant. Natuurmonumenten
heeft het systeem hersteld en bevloeit nu weer een
gedeelte.
78. Maasheggen
Het Maasheggengebied vormt het belangrijkste heggenlandschap
van ons land. De graslandpercelen zijn gescheiden door heggen van
voornamelijk meidoorn. Meidoorns vormen heggen die voor het vee
ondoordringbaar zijn en die hier in het verleden de ideale veekering
vormden. Sloten zouden in dit relatief hooggelegen gebied een deel
van het jaar water bevatten en slibden bij overstromingen dicht. In

het verleden werden de meidoorns ‘gevlochten’, een praktijk die de
laatste jaren opnieuw wordt toegepast.
79. Geuldal zuid
De omgeving van Epen vormt binnen Zuid-Limburg een afwijkend
gebied door de complexe geologische en bodemkundige gesteldheid.
Bijzonder is het grote aantal heggen, vakwerkboerderijen en
watermolens.
80. Gulpdal bij Wittem
Diep in het Heuvelland ingesneden beek, die in Gulpen uitstroomt
in de rivier de Geul. Het dal is smaller en intiemer dat het Geuldal.
Een groot deel van de nog gebruikte doorwaadbare plaatsen in
Nederland ligt in de Gulp. In het beekdal ligt het middeleeuwse huis
Neubourg met het bijbehorende landschapspark waarin enkele
oudere lanen.
81. Leudal
Diep in een Maasterras ingesneden beekdal. De middenloop van
de Leubeek werd als een van de weinige beken op de Nederlandse
zandgronden in de twintigste eeuw niet gekanaliseerd. Daarnaast
van belang als een zeldzaam voorbeeld van een middeleeuws kloosterlandschap,
met het klooster St Elisabethsdal en de daarbij horende
watermolens en bouwlandkampen.
82. Mookerheide - St. jansberg
De Mookerheide vormt een heide- en bosgebied op de meest zuidelijke
stuwwal van Nederland. Het gebied staat in het nationale geheugen
gegrift door de Slag op de Mookerheide (de beide schansen
hebben overigens niets met die slag te maken). Een grote Romeinse
villa, die al gebruik maakte van het nog altijd hoog gewaardeerde
uitzicht over het Maasdal, is enkele jaren geleden in de vorm van een
buizenframe gereconstrueerd. Onderaan de stuwwal ligt de Plasmolen,
een watermolen die wordt gevoed door gegraven sprengen.
83. Oud Valkenburg
De omgeving van Oud Valkenburg vormt een gaaf deel van het
lösslandschap, met de meanderende beek met de ernaast liggende
graslanden, het kerkdorp Oud-Valkenburg op de rand van de overstromingsvlakte
en de bouwlanden op de helling daarachter. In het
dal naast het dorp liggen de beide middeleeuwse kastelen Genhoes
(de naam betekent simpelweg Het Huis) en Schaloen, omgeven door
lanenstelsels.
84. Savelsbos
Bosgebied op de steile westhelling tussen het Maasdal en het Plateau
van Margraten. Een van de weinige gebieden in ons land die waarschijnlijk
nooit ontbost zijn. Wel is het bos vele eeuwen intensief als
hakhout geëxploiteerd. In het bos zijn nog sporen te vinden van prehistorische
mijnbouw: de gangen in de helling die door neolithische
mijnwerkers zijn uitgegraven om vuursteen te winnen.
85. Sint-Pietersberg
Krijtheuvel tussen de Maas en de Jeker, ten zuiden van Maastricht. In
de Middeleeuwen in gebruik als weidegebied van de bewoners van
het dorp Sint Pieter en van de boerderijen langs de Jeker. Zeker sinds
de 15e eeuw is er kalksteen (mergel) gewonnen in ondergrondse
gangen, die in de loop van de tijd uitgroeiden tot een dicht gangennet.
In de twintigste eeuw werd de berg grotendeels afgegraven
door kalksteenwinning in dagbouw. Daarnaast is er een lange militaire
geschiedenis, van het middeleeuwse kasteel Lichtenberg (met
Valkenburg het enige Nederlandse hoogtekasteel), via het in 1701
gebouwde fort St Pieter tot het gebruik van de gangen als Navohoofdkwartier
tijdens de Koude Oorlog.