een boer achter een raam

een boer achter een raam

Eerder verschenen delen van de memoires
van Igor Cornelissen:
Van Zwolle tot Brest-Litowsk (1983)
Raamgracht 4 (1998)
Terug naar Zwolle (2000)
Ander werk van dezelfde auteur:
Omtrent De Avonden (met Wim Wennekes) (1981)
De zender van Polk (1987)
De brieven van Colijn (1988)
Nu & toen. Nescio & Ransdorp (1988)
De GPOe op de Overtoom. Spionnen voor Moskou: 1920-1940
(1989)
Ode aan een slecht mens. Oom Jopie uit de mediene (1991)
Speurtocht naar de (auto)biografie (1993)
Opkomst en ondergang van een onweerstaanbare oplichter.
Siegfried Wreszynski (1893-1954) (1993)
Een joodse dwarsligger. Jaap Meijer 1912-1993 (1995)
Paul de Groot. Staatsvijand nr. 1 (1996)
Alleen tegen de wereld. Joop Zwart, de geheimzinnigste man van
Nederland (2003)
Mathieu Smedts. De katholiek die Vrij Nederland redde (2006)
Een schot in Pennegoor (2009)

Igor Cornelissen
Een boer achter een raam
Nijgh & Van Ditmar
Amsterdam 2011

www.nijghenvanditmar.nl
Copyright © Igor Cornelissen 2011
Omslag De C/ Ris van Overeem
Foto omslag Roy van Roeden
nur 320 / isbn 978 90 388 9459 1

Vooraf
Je moet maar durven!
Dat heb ik meermalen tegen mezelf gezegd. Toch ben ik
door blijven schrijven aan dit vierde deel met mijn herinneringen.
In 1983 gaf ik het eerste deel van mijn memoires als motto de
Jiddische zegswijze mee: ‘Wen aaner de schoufer an de mond
hot, bloost er weiter.’ De schoufer (sjofar) is de ramshoorn die
in de synagoge met het joodse nieuwjaar wordt geblazen. Vrij
vertaald: Als iemand eenmaal begint te vertellen, weet hij niet
meer van ophouden. Nu, bijna dertig jaar later, geldt dat ook
nog altijd voor mij.
Die drang is méér dan een onbedwingbare lust om op papier
te zetten wat ik meemaakte. Het was bij mij, toen en nu,
bovenal het gevoel dat ik de vrouwen en mannen die ik heb
gekend, soms kort, meestal jarenlang, moet geven waar ze recht
op hebben: ze bijzetten voor de eeuwigheid. Voor iets minder
doe ik het ook. Als ík het niet opschrijf, wie doet het dan? Mijn
voorliefde voor randfiguren en dwarsliggers heb ik al vaker uitgelegd.
Zij geven kleur aan het leven, tenminste aan het mijne.
Ook ditmaal dus geen slimme ministers, progressieve bisschoppen,
joviale burgemeesters of gevierde componisten. Zíj
krijgen hun biografie toch wel.
Mijn pad werd gekruist door merkwaardige dichters, schil-
5

ders, schrijvers, jazzmusici en journalisten die, als ze het al
niet zijn, snel vergeten zullen worden. Het is het lot dat bijna
niemand ontloopt. Tenzij je bijvoorbeeld Karel van het Reve
heet. Die schitterde dan ook op meer terreinen. Hij was een
welkome gast bij mijn boekpresentaties. Toen hij zeventig jaar
werd, mocht ik voor het hem aan te bieden vriendenboek een
artikel schrijven over zijn communistische vader, die een halve
eeuw door de geheime dienst werd geobserveerd. Het leek me
bijvoorbeeld aardig in dit boek daar wat over te vertellen.
Dit deel herinneringen gaat over mijn laatste tien jaren bij
Vrij Nederland, het weekblad waar ik in 1962 als redacteur begon
en tot 1996 bleef werken. Toen was het mooi geweest; de
liefde was op. We raakten op elkaar uitgekeken en ik voorzag
nieuwe aanvaringen met hoofdredacteur Joop van Tijn. Toen
ik las wat Martin Koomen over Joops laatste periode bij Vrij
Nederland in zijn boek Een man van letters schreef, wist ik dat ik
geen moment te vroeg ben vertrokken. Ik wilde bovendien meer
tijd hebben voor het schrijven van boeken.
Mijn onderwerpen voor Vrij Nederland en Het Parool, waarin
ik sinds 1990 de rubriek Voetnoot schreef, brachten me bij
herhaling in dat wonderlijke en opwindende Midden- en Oost-
Europa. Ik vond het billijk ook wat over mijn geboortestad en
alweer lang woonplaats Zwolle te schrijven, al betwijfel ik of
iedereen daar in de provincie blij mee zal zijn.
In vorige delen van mijn memoires heb ik de infernale ruzies
op de redactie van VN beschreven. Ik ben blij dat ik op papier
die helse periode al heb ‘afgehandeld’.
Na het afscheid van het weekblad kon ik als medewerker
doorgaan met schrijven voor Het Parool. Over de twisten die
dáár plaatsvonden heb ik als buitenstaander geen wetenschap.
Ik leverde met veel plezier mijn stukjes in tot ook daar een einde
aan kwam. Je sneuvelt door een andere opmaak, een reorganisatie,
gewijzigd formaat, bezuinigingen of een nieuwe hoofdredacteur
die de erfenis van zijn voorganger als hinderlijke ballast
6

eschouwt. Er is kortom altijd wel iets en er staan in elk geval
jongeren klaar, begerig om je plaats in te nemen. Het is normaal
en misschien gezond. Ook in de dierenwereld worden de oude
olifant en de aftakelende zilverruggorilla verdrongen door bronstig
nageslacht.
Wat ze me niet konden afpakken, waren de herinneringen
aan die tientallen ongewone figuren, binnen en buiten de horeca,
die mijn pad als journalist kruisten en over hun leven
vertelden. Ik ben het aan ze verplicht hun namen te noemen en
hun heldendaden of kleingeestigheden te vermelden.
Ook ditmaal wist ik me gesteund door mijn al die jaren
bewaarde agenda’s, brieven en knipselarchief. En dat dan weer
aangevuld met mijn geheugen waarop je, ik wéét het, nooit helemaal
kunt vertrouwen.
Ik moet alleen nog zeggen dat ik de afgelopen jaren niet
strikt chronologisch heb beschreven. Ik hol wel eens vooruit en
draaf soms terug. En met die tien jaren heb ik het ook niet al te
nauw genomen. Alles ter wille van de leesbaarheid. Maar dat
laatste is alleen ter beoordeling aan de lezer.
Zwolle, februari 2010-maart 2011
7

Hoofdstuk 1
Historicus Emile Henssen ∙ Op zoek naar de maîtresse
van Colijn ∙ Met Eduard op boekenjacht ∙ Géén Nicky
de Hiep voor mij ∙ Trotskist Ferares smokkelt voile ∙ De
Song of the Refugees ∙ Eigen rubriek in Vrij Nederland ∙
Hans van Straten miste het kerstboompje ∙ Drievoudige
moord in Koekange ∙ Mr. Hyde and Mr. Hyde ∙ Nicolaas
Wijnberg vernieuwde ook al niet ∙ Ik word zestig ∙ Liber
amIGORum ∙ De jongeren een poepie laten ruiken ∙ Jan
Meijer bepleit vitaliteit ∙ Naar Het Parool ∙ Kamervragen
over mijn spionnenboek ∙ Lezersonderzoek
I n mijn archief vind ik veel sporen van wijlen de historicus
Emile Henssen, in de vorm van artikelen die hij voor mij uit
The New York Review of Books of Le Figaro knipte. Emile is een
van de meest wonderlijke kerels die ik heb ontmoet. Ik leerde
hem kennen tijdens een groepsreis naar Boedapest en we raakten
bevriend. Emile was niet alleen erudiet en een grage verteller,
maar ook verrassend veelzijdig, en hij schuwde de petite
histoire niet. Hij leek onvermoeibaar.
Wat kan een mens meer nalaten dan sporen? De tuinen
van Mien Ruys in Dedemsvaart of het standbeeld van Domela
Nieuwenhuis in Amsterdam. Ze zijn groot en heel goed zichtbaar.
Maar wie weet nog wie Mien Ruys was en dat het standbeeld
van Domela is gemaakt door Johan Polet? En dat die Polet
tijdens de oorlog nogal fout was?
Als het waar is dat wie schrijft ook blijft, dan heeft Emile
Henssen zich in zijn korte leven een plaats veroverd. Hij promoveerde,
drieëndertig jaar jong, aan de universiteit van Groningen
met een studie over de dichter-politicus-historicus F.C.
Gerretson en Indië. Daarna kwamen er in hoog tempo een
9

geschiedenis van de universiteit van Groningen, biografieën
van de jurist-dichter H.J. Scheltema en de vooroorlogse, joodse
thesaurier-generaal L.A. Ries, die na een zogenaamd zedenschandaal
het veld moest ruimen, en nog tal van andere studies
en tijdschriftartikelen. Hoe Emile, die zich vol overgave in het
uitgaansleven stortte, de tijd vond voor archiefonderzoek en
schrijven, is me een raadsel gebleven. Hij was aan geen enkele
instelling ooit vast verbonden; zijn pogingen om aan de Groningse
universiteit een aanstelling te krijgen, bleven zonder
succes. Hij sprokkelde geld voor zijn projecten bij elkaar met
subsidies en kleine fondsen. Dat betekende dat hij aan tijd gebonden
was. Misschien was de deadline voor hem een uitkomst.
Emile Henssen kwam op een uiterst beroerde manier aan zijn
einde. Hij werd in 1999 na cafébezoek bewusteloos op een Amsterdamse
gracht gevonden. Er was geen misdrijf gepleegd. Hij
leefde nog een aantal maanden als een plant. Ik bezocht hem in
een Amsterdams ziekenhuis. Hij lag in coma en reageerde op
geen enkele manier.
Emile en ik hebben in 1995, kort voor ik afscheid nam van Vrij
Nederland, samen twee lange artikelen geschreven. Een over de
receptie van het boek van dr. J. Presser over de moord op de Nederlandse
joden, waarmee hij landelijke bekendheid kreeg. Pressers
studie werd een bestseller. Emile toverde in korte tijd alle
mogelijke recensies uit binnen- én buitenlandse tijdschriften en
kranten tevoorschijn.
Het tweede artikel, over een affaire met een vrouw die de
vooroorlogse premier Colijn in 1936 bijna tot aftreden had gedwongen,
bracht ons op een koude herfstdag in Winschoten bij
de bejaarde zanger Harry Dresselhuis. Deze kleinkunstenaar
had jarenlang in Argentinië gewoond waar hij de dame in kwestie
– Hella Schultz – niet alleen had gekend, maar ook bemind.
Dresselhuis viel trouwens ook op mannen, vertelde hij ons
zonder terughoudendheid. In een niet lang daarvoor versche-
10

nen boekje over zijn internationale carrière was kort melding
gemaakt van de verhouding tussen Colijn en de Duitse vrouw.
Dresselhuis, die kort daarvoor een been had moeten missen,
was niettemin in een opperbeste stemming. Hij was een man
die om aandacht schreeuwde. De jong ogende zanger schonk
ons onbekommerd jenever in, draaide platen van zijn vroegere
succesnummers en vertelde wat hij zich herinnerde over Hella
Schultz, die vijfendertig was toen ze de ruim dertig jaar oudere
Nederlandse premier leerde kennen.
Ons bezoek ontaardde in een tragikomedie toen Harry ons
zijn met kabouters volgestouwde tuintje wilde laten zien, de
deur achter zich dichtsloeg en merkte dat hij de sleutel binnen
had laten liggen. Het was guur en de zanger van het levenslied
die nog regelmatig optrad in bejaardentehuizen, begon in het
Gronings te jammeren dat hij dood zou vriezen. Emile kreeg
de opdracht om naar het station te lopen waar dichtbij een
juffrouw woonde die een reservesleutel had. Emile bleef lang
weg, want in zijn doodsnood wist Harry de achternaam van de
juffrouw niet meer en hij kon evenmin precies duiden waar ze
woonde. Toen Emile eindelijk buiten adem terugkwam, had ik
inmiddels een raampje geforceerd, me naar binnen gewurmd
en de voordeur geopend voor de steeds luider klagende zanger.
Eind goed al goed, want toen Harry weer in zijn eigen stoel
zat, klaarde zijn humeur zienderogen op. Hij begon weer te
schenken, vertelde nog wat anekdotes en zong voor ons een van
zijn vroegere succesnummers: ‘Dag schatteboutje, dag aardig
vrouwtje...’
Het was een ouderwetse reportage, die het nodige losmaakte.
Niet in de laatste plaats bij de historicus Herman Langeveld,
verbonden aan de gereformeerde Vrije Universiteit waar het
omvangrijke archief van de steile en onkreukbare Hendrikus
Colijn wordt bewaard.
Langeveld, die bezig was aan het eerste deel van zijn Colijnbiografie,
stuurde een knorrig briefje naar VN. Voor een bui-
11

tenechtelijke verhouding zoals wij hadden beschreven bestond
geen enkel bewijs. Emile Henssen had zijn reputatie als serieus
te nemen historicus te grabbel gegooid, was het oordeel van de
Colijnbiograaf. Emile voorzag het ingezonden stuk van Langeveld
van een gepeperd antwoord en daarmee leek de zaak geslo-
ten.
Totdat Herman Langeveld mij een paar jaar later met timide
stem opbelde. Hij had inmiddels deel één van zijn Colijnbiografie
voltooid en was nu voor zijn slotdeel in het voor de staatsman
zo cruciale jaar 1936 aangekomen. Tja, het was heel vervelend,
maar hij moest over die juffrouw Schultz schrijven. ‘Ik kom er
niet onderuit.’ Hij was al wel verder met zijn onderzoek, had
zelfs op zoek naar Hella het telefoonboek van Buenos Aires geraadpleegd,
maar was er toch niet helemaal uitgekomen. Mocht
hij eens langskomen om te zien wat ik had? Herman Langeveld
was van harte welkom zoals iedere serieuze onderzoeker welkom
is in Zwolle. Het werd een genoeglijke middag, en ik bleek nog
wat aanvullend materiaal te hebben over de door fascisten ingezette
maar doodgebloede aanval op Colijn. Het was al na zessen
toen mijn vriendin Anke Manschot de historicus een maaltijd
aanbood. Hij keek wat zorgelijk, want hij was vegetariër. Dat
was voor Anke geen probleem. Ze kookt niet alleen smakelijk
en snel, maar als het nodig is ook dierloos. Het smaakte hem
uitstekend. Er bleef telefonisch contact. Hij hield me regelmatig
op de hoogte.
Toen op 1 april 2004 het tweede deel uitkwam, ging ik naar
de presentatie in het gebouw van de Eerste Kamer. Het leek op
een reünie van bejaarde anti-revolutionairen en hun nazaten.
Professor dr. J.P. Balkenende sprak goed, bijna jolig, maar op de
door Langeveld uitvoerig behandelde affaire uit 1936 ging hij,
voorspelbaar, niet in. Ik kocht een boek en zag in het personenregister
dat Langeveld, hoewel hij tot vrijwel dezelfde conclusie
kwam als Emile en ik, Henssen noch Cornelissen noemde. Wel
kwam ons VN-artikel voor in de lijst van geraadpleegde litera-
12

tuur. Of Hella de minnares van Colijn was geweest, had hij
weliswaar niet voor honderd procent kunnen bewijzen, maar
er wees toch wel veel in die richting. De premier had de Duitse
Hella met een enorme zak geld naar Argentinië gestuurd. ‘Colijn
gaf nooit zoveel geld weg. Zelfs niet aan goede doelen,’ verduidelijkte
Langeveld later in het Parool-theatertje.
Ik verzocht een glunderende Langeveld het aangeschafte
exemplaar te signeren.‘En vergeet daarbij Emile niet,’ fluisterde
ik hem in de drukte toe. ‘Voor Igor Cornelissen, tevens aan de
nagedachtenis van Emile Henssen, die reeds in 1995 het spoor
naar Hella Schultz wees,’ schreef Langeveld voorin. Het was
tenminste iets, misschien was het wel véél als je er rekening
mee houdt dat het de meeste schrijvers en historici in Nederland
geweldig veel moeite kost anderen de eer te geven die hen
toekomt. Daar zou ik nog eens een aparte studie over moeten
schrijven.
Een andere historicus met wie ik bevriend raakte, was Eduard
Groeneveld (1922-2009), een stuk ouder dan ik en bijna veertig
jaar bibliothecaris van het Rijks Instituut voor Oorlogsdocumentatie
(later niod). Over deze Churchillbewonderaar schreef
ik al in vorige delen van mijn herinneringen. Net als Emile was
hij wat in die tijd werd genoemd een stevige innemer, maar
zeker zo belangrijk voor mij was dat ook hij een voortreffelijke
verteller was met oog voor detail. We schreven meerdere keren
in voor bustochten die de vlotte Amsterdamse Heske Kannegieter
naar Engeland en Wales organiseerde voor boekenverzamelaars.
Iedere tocht was een feest met vondsten en weer nieuwe
zonderlingen en gedrevenen onder de reizigers. Het waren niet
de boekenwurmen die, ieder jaar weer, in de verslagen van de
Volkskrant opduiken als in Deventer de grootste boekenmarkt
van Europa wordt gehouden. Het woord boekenwurmen heeft
iets neerbuigends. Alsof het iets is van heel lang geleden en erg
stoffig. Dat iemand over zijn of haar gebied een bijzonder boek
13

wil bemachtigen, komt zo’n jonge verslaggever voor als iets uit
een vorige eeuw. Misschien is dat langzamerhand ook wel zo.
Toen Eduard in 2009 overleed, had hij nog altijd geen computer,
maar wel een schitterende verzameling Churchilliana,
zeldzame fotoboeken, alles van Willem Frederik Hermans en
bijzondere drukken van de dichter Adriaan Roland Holst. De
reizen met zijn vrouw Emmy, die hij als collega op Oorlogsdocumentatie
had leren kennen, plande en besprak hij altijd op
een reisbureautje in Zutphen waar de dames hem uitstekend
hielpen. Je kon toen, nog net, leven zonder pc.
Heske was niet goedkoop met haar reizen, maar de tochten
naar Londen, Cambridge, Oxford en soms Bath of Bristol waren
dan ook uitstekend verzorgd. Schitterende hotels met (vergane)
glorie, beurzen en antiquariaten waar je altijd iets vond.
Er waren steeds andere bizarre verzamelaars. De meeste net zo
vreemd als hun onderwerpen. Hoe was de man die alles over
ezels kocht, ook kinderboeken en zelfs bladmuziek (de Donkey
Serenade) tot zijn hobby gekomen? De verzamelaar in kwestie,
een gepensioneerde onderwijzer, zat tijdens een maaltijd naast
me en ik vroeg het hem. Een droef verhaal eigenlijk. Zijn vrouw
werkte als vrijwilligster in een dierenasiel. De katten, honden,
papegaaien en ander klein spul kwamen meestal wel weer aan
onderdak, maar die ene binnengebrachte ezel had na vele maanden
nog steeds op een binnenplaatsje gestaan. De onderwijzer
had medelijden met het beest gekregen en er diepe sympathie
voor opgevat. Het had hem weken gekost, hij had stad maar
vooral platteland afgereisd, voor hij het aanhankelijke beest had
kunnen stallen bij een boer in de Achterhoek.
Wij hielpen elkaar tijdens die tochten. Bent u al op de
tweede verdieping bij die derde kast van links geweest? Daar
staat veel over uw onderwerp. Het kon ook over treinen, beren,
wolven, vrouwelijke ontdekkingsreizigers gaan of locomotieven
die lang geleden in Schotland reden. Ik kon de ezelman niet
helpen totdat ik vertelde dat ik postzegels van Bulgarije verza-
14

melde. Prachtig, kon ik hem dan aan die serie helpen waarop
een ezel stond afgebeeld? De echte verzamelaar erkent op zijn
terrein geen grenzen. Het kostte me veel zoekwerk. De Bulgaarse
ontwerpers van postzegels bleken behalve met fruit en
graan heel scheutig met paarden, ossen en schapen. Onder het
communisme waren de vredesduiven niet te tellen. Maar een
ezel? De loep bracht uitkomst, want misschien, heel misschien,
staat daar op die postzegel uit 1919 waar de bergpas Demirkapu
was afgebeeld tussen de rotsen ingeklemd een ezel.
Zo was er ook de olifantenman, die een enorme verzameling
beelden en boeken had over de logge viervoeters. Volgens mij
was hij op zijn object gaan lijken. Niet qua uiterlijk, want een
slurf had hij niet, maar wel in de manier waarop hij door de
antiquariaten roste en in zijn plotselinge woede toen op een
treinstation in Berlijn – want ook daar zijn we eenmaal met
Heske geweest – een automaat zijn munten niet accepteerde.
We moesten hem afremmen, anders had hij het toestel van de
muur gerukt. Toen een medereiziger hem vroeg of het waar is
dat mannelijke olifanten een groot geslachtsdeel hebben, was
hij beeldend in zijn uitleg: ‘Gigantisch. Na de paring sleept het
mannetje zijn tampeloeris van wel anderhalve meter over de
grond.’ Ik had het woord in geen vijftig jaar meer gehoord.
Hoogtepunt was het bezoek aan Hay-on-Wye, een vredig dorp
in de heuvels van Wales waar tientallen antiquariaten zijn gevestigd.
Daar had je een hele dag voor nodig, met als climax de
samenkomst in de plaatselijke pub voor een smakelijke maaltijd.
Eerst gingen Eduard en ik dan, een gevuld glas voor ons,
de aanwinsten van die dag bekijken. Ik hoefde maar naar hem
te kijken om te weten dat de gepensioneerde bibliothecaris zijn
gelukkigste momenten beleefde.
En toen was het afgelopen met de boekenreizen naar Engeland
en Wales, want steeds minder mensen gaven zich op. De
15

eis werd te duur. De boekenmarkt in Deventer verzachtte onze
pijn. En in café Floors op de Brink kun je ook heel goed zitten
om je aanwinsten te besnuffelen. En ze schenken er royaler dan
in Engeland. Eduard waarschuwde voor onze tochten naar Engeland
altijd: ‘Vergeet niet je loep mee te nemen.’ Ondanks zijn
grote liefde voor het land van Sir Winston Churchill wist hij dat
als je er een whisky bestelde de bodem van je glas hooguit een
beetje was bevochtigd.
Het beeld van lezend Nederland veranderde snel. Dat moet in
de jaren tachtig zijn begonnen. Lang voordat bijna iedereen internet
had en de kranten abonnees bij duizenden verloren. Elsschotkenner
en verzamelaar Thijs Wierema constateerde het al
jaren geleden. Toen hij in 1968 vanuit Groningen naar Amsterdam
kwam waar hij als corrector bij Het Vrije Volk werkte, ging
hij in zijn vrije tijd De Engelbewaarder redigeren, een reeks over
minder bekende, soms vergeten schrijvers. In die eerste jaren in
de hoofdstad had hij in de cafés en koffiehuizen altijd bezoekers
gezien met een krant of een boek. Op de terrassen zag je mensen
lezen. Sommige nummers van de reeks moesten worden bijgedrukt.
‘Kijk nú eens om je heen. Praten en drinken met daar
dwars doorheen het gedrein van jammerlijke popmuziek. Je ziet
zelden nog iemand met een krant of een boek.’
Ik had er op het werk weinig last van. Ondanks alle ruzies en
veldslagen op de redactie kon ik bij Vrij Nederland mijn gang
blijven gaan. Ik bleef zelf mijn onderwerpen uitzoeken en er
waren onder de collega’s vrijwel nooit dwarsliggers. Dankzij
een abonnement op Le Monde (op kosten van VN; ook dat
kon toen) volgde ik de situatie in de Sovjet-Unie, China en de
andere communistische staten op de voet. ‘Thomas Schreiber
schreef vorige week in Le Monde dat het regime in Hongarije
aanmerkelijk versoepelt en dat tal van dissidente schrijvers in
Boedapest een kans krijgen. Het lijkt me verstandig als VN daar
16

nu eens een kijkje gaat nemen.’ Het leek de redactievergadering
ook wijs en zo kon ik een reisje voor een paar weken plannen.
Anderen waren bezig met wantoestanden in ziekenhuizen, een
wethouderskwestie in Leeuwarden of de houding van de PvdA
ten opzichte van de atoombom. We liepen elkaar niet voor de
voeten.
Er waren altijd, ook toen al, hypes, onderwerpen die kortstondig
in het nieuws zijn, maar waar ‘íedereen’ achteraan gaat.
Nicky de Hiep, in 1989 de voorzitster van de landelijke studentenvakbond,
was heel even zo’n hype. Ze was mediageniek en
rap van tong. Ik moest mijn terrein afbakenen, zo voelde ik
dat toen tenminste, en riep in de redactielokalen bij herhaling
en met luide stem: ‘No Nicky de Hiep for me!’, de woorden
van Winston Churchill indachtig, die lang voor zijn dood op
drieënnegentigjarige leeftijd al vaak de vraag had moeten beantwoorden
hoe hij, die sigaren rookte en stevig dronk, toch
zo’n hoge leeftijd had bereikt. ‘No sports for me,’ had de Britse
staatsman geantwoord.
Voor mij dus geen Nicky de Hiep. Dat ze het maar wisten.
Eigenlijk bleef ik al die jaren knabbelen en krabbelen aan de
laatste restanten van de Tweede Wereldoorlog of zoeken naar
een (meestal teleurgestelde) communist die zijn verhaal nog
nooit had verteld. Het kon ook een trotskist zijn zoals Maurice
Ferares, mijn oud-medestrijder uit de Vierde Internationale.
Toen hij in 1991 zijn schitterende maar navrante Violist in het
verzet publiceerde over zijn onderduik, schreef ik een positieve
recensie. Dat had hij verdiend. Maar zijn verhaal hield op kort
na de oorlog en ik vond dat het tijd was om over zijn avonturen
in de trotskistische beweging te vertellen. De verborgen kanten.
Ik had er wel over horen mompelen, maar het had nooit op papier
gestaan. Maurice was, kort na de oorlog, in opdracht van
het kleine partijtje gaan smokkelen. De beweging zat in geldnood.
Van de vier schrijfmachines hadden ze er al drie moeten
17

verkopen om de drukker van het blaadje te betalen. De partijleiding
besloot na tijdrovende discussies over ‘niet-proletarische
middelen’ en ‘vuile handen maken’ dat het risico moest worden
genomen. Het werd hoedenvoile, dat door Ferares vanuit Lyon
naar Amsterdam werd gesmokkeld, waar het een schaars en gewild
artikel was. De later beroemde modeontwerper Max Heymans
was een van zijn afnemers. Voile werd gebruikt voor het
bruidstoilet van dames. Ferares was in die tijd violist, revolutionair,
smokkelaar en koopman in voile, want hij moest er zelf
de hoedenzaken mee langs. Het was een tot dan onbeschreven
episode in het toch al zo kleurrijke leven van de trotskistische
beweging.
Ik bleef grotendeels op mijn oude contacten teren, een ‘netwerk’
dat vooral bestond uit getuigen van de jaren dertig, de oorlog en
de Koude Oorlog. Af en toe verdwaalde er een markante jazzmusicus
op mijn schrijfmachine, want de computer hield ik nog
lang op afstand. Tot ook ik ‘meeging met mijn tijd’. In plaats
van de musicus mocht het ook een jazzfan zijn zoals radioman
Pete Felleman die precies kon vertellen wat voor kostuum saxofonist
Coleman Hawkins in Amsterdam had laten maken in de
herfst van 1937; en natuurlijk ook hoe Hawkins speelde en welke
blonde meisjes de zwarte artiest bewonderden. Maar dat moet
ik niet nog eens gaan vertellen want de Felleman-story (‘hier
krijg je de Pulitzerprijs voor,’ voorspelde hij met zijn bronzen
stem) is al in het vorige deel van mijn memoires Terug naar
Zwolle. Dwarsliggers en ander volk beschreven. Oude mannen
herhalen zich toch al te vaak.
Wouter Wagener, als Maurits Duivenis een van de hoofdpersonen
in De Avonden van Gerard Reve en vele jaren een
gespreksgenoot van mij, was de eerste die me, jaren geleden al,
waarschuwde: ‘Wij worden door de tijd ingehaald.’ Ik moet er
vaak aan denken. Ik lees in een ochtendblad dat de bassist van
18

de groep Slipknot is overleden, achtendertig jaar nog maar. De
band waarmee hij speelde combineerde harde metal met rap en
grunt. En, lees ik ook nog in de Volkskrant, tijdens de optredens
droegen de bandleden lugubere kostuums en maskers. Ik weet
daar helemaal niets van, heb nooit van Slipknot gehoord, maar
denk dan wel aan het driedelige kostuum dat Hawkins in Amsterdam
droeg. Jazzmusici zagen er in die tijd uit als om door
een ringetje te halen.
Er kwamen soms vreemde vogels bij mijn Zwolse stamcafé
Stroomberg binnen. De altijd vrolijke Henk de Vries, een getalenteerd
biljarter, kende ik al. Hij vereerde mij. ‘Jij hebt van mij
iemand gemaakt,’ sprak hij geëmotioneerd.
Dat kwam, meende hij, door een artikel dat ik over hem had
geschreven. Song of the Refugees stond er boven mijn stukje en
zijn foto was erbij afgedrukt. Hij droeg het artikel altijd bij zich
en liet het op zijn sociëteit en elders in de horeca aan iedereen
lezen. Henk de Vries kwam nogal eens binnen in het Zwolse
literair café en speelde dan op de piano een eigen compositie.
Ik vond het mooi en hij vertelde me de ontstaansgeschiedenis.
Henk had voor de oorlog aan de Tropische Landbouwschool
in Deventer gestudeerd. Hij wist al veel over rubber en rijst en
hoe je schadelijke insecten te lijf moet gaan. De oorlog kwam
ertussen en Henk belandde voor vier maanden in het concentratiekamp
Amersfoort. Toen hij werd vrijgelaten, wilde hij naar
Engeland vluchten. Iets doen tegen de bezetter. Via Frankrijk
kwam hij in Zwitserland terecht. Henk de Vries’ verhaal was
lang en kwam ook niet helemaal in de krant. Het ging mij om
die eigen compositie die hem beroemd had moeten maken. Hij
had in Zwitserland opgetreden. Hij kon dansmuziek spelen en
walsen van Chopin. ‘Ik kon zo’n avond wel vullen.’ Overdag in
de keuken helpen en ’s avonds in de bar spelen. Het leverde een
aardig zakcentje op. Maar in het neutrale Zwitserland dreigden
voor hem nieuwe moeilijkheden, zodat hij besloot naar het al
19

evrijde Frankrijk te vluchten. Eenmaal over de grens kon hij
met Amerikaanse militairen meeliften naar Parijs. Een van de
Amerikanen, een majoor, kende Ray McKinley, de drummer
van het orkest van Glenn Miller, die de band had overgenomen
nadat de orkestleider met een vliegtuig was neergestort. De beroemde
band speelde drie keer in de week in een enorme danszaal
en live voor de radio; de beste musici van Amerika. Tijdens
een repetitie mocht De Vries, stijf van de zenuwen, zijn liedje
voorspelen. Hij haperde. ‘Don’t be nervous, man. Play it with
your heart,’ had de drummer gezegd en De Vries had gedacht,
hij heeft verdomme gelijk, ik heb de oorlog overleefd, wat kan
mij gebeuren? Toen hij de tweede keer inzette, zag hij vanuit zijn
ooghoeken hoe drummer McKinley de bandleden wenkte dat ze
goed moesten luisteren. Even later waren ‘de grote jongens’ al op
het nummer aan het improviseren, zijn nummer. Het was het
mooiste moment van zijn leven. Hij zag zich als in een visioen in
Hollywood met zijn muziek als achtergrond voor de hoofdfilm.
Kon hij, wilde Ray McKinley weten, die pianopartij even op
papier zetten, dan zou de arrangeur er wat moois van maken. De
Vries had meteen muziekpapier gekocht, maar toen hij in zijn
hotel aankwam, lag er een telegram dat hij direct moest afreizen
naar Brussel. Hij moest in dienst bij het Nederlandse leger. Toch
hebben, toen eindelijk heel Nederland was bevrijd, wel vier
barpianisten rond het Leidseplein zijn nummer vertolkt nadat
hij het hen had voorgespeeld. Het was inmiddels omgedoopt in
‘Loneliness’ en Henk had zijn compositie inmiddels op papier
gezet. Aan boord van het troepenschip naar Indië heeft hij het
met veel succes gespeeld. Vijfentwintighonderd man gilden om
‘Loneliness’. Maar op Oost-Java ging het mis. Daar reed het
aanhangwagentje van zijn troep op een door de Indonesische
vrijheidsstrijders (‘ploppers,’ zei De Vries neerbuigend) gelegde
mijn. De bagage van Henk de Vries vloog de lucht in. Mét zijn
nummer op papier. ‘Ik ben de enige die het nog kan spelen,’ besloot
de man die Hollywood net niet haalde, zijn relaas.
20

Een paar jaar voor zijn dood kwam Henk de Vries in een café
welgemoed op mij af. Was ik nog met iets bezig? Een boek
misschien? Ik vertelde hem dat ik werkte aan een nieuw deel
memoires, maar dat – verzon ik – uitgevers tegenwoordig geld
vroegen aan schrijvers. Vroeger boden ze je een voorschot aan.
Het waren moeilijke tijden. De Vries geloofde me op mijn
woord. En wat nu, wilde hij weten? Ja, antwoordde ik, nu moet
ik dus helaas aan iedereen die in mijn boek wil voorkomen een
financiële bijdrage vragen. Henk de Vries hapte direct (‘Ik doe
mee’), trok zijn portefeuille en vroeg: ‘Zeg maar hoeveel het is.’
Dat verhaaltje over Henk de Vries en zijn compositie stond in
Het Parool van 11 februari 1995 en niet in Vrij Nederland waar ik
toen nog redacteur was.
Bij Vrij Nederland was het tussen 1985 en 1987 oorlog geweest.
Een periode met bezuinigingen, een hoofdredactie die
geen leiding gaf, onderlinge twisten, sommige met een lange
voorgeschiedenis en dat alles uitmondend in gedwongen ontslagen.
Sommigen, die de bui hadden zien aankomen, waren
‘vrijwillig’ vertrokken. Ik heb het allemaal beschreven in Terug
naar Zwolle, het vorige deel van mijn memoires. Ik was niet
ontslagen en had me zelfs niet bedreigd hoeven te voelen. Rinus
Ferdinandusse en zijn adjunct Joop van Tijn hadden me bij herhaling
laten weten dat ze me absoluut niet kwijt wilden. Toch
voelde ik me allerminst comfortabel, al legde niemand me een
strobreed in de weg bij de keuze van mijn onderwerpen die,
zoals in de voorgaande jaren, vaak gingen over de Tweede Wereldoorlog
en de nasleep daarvan, de curieuze zonderlingen en
dwarsliggers die Nederland in de voorgaande decennia hadden
bevolkt. Curieuze extremisten veelal ter linkerzijde, soms aan
de rechterkant.
Mijn vriend en strijdmakker Martin van Amerongen was
al in 1984 vertrokken om kort daarna hoofdredacteur van De
Groene Amsterdammer te worden. Het bestijgen van de stenen
trap van Raamgracht 4, het adres van de redactie, viel hem
21

steeds moeilijker. Het was een psychische marteling geworden,
vertrouwde hij mij toe.
Onder de ontslagenen waren vrienden en goede collega’s
zoals Gerard Mulder en Frits Abrahams. Ik had de ravage niet
kunnen tegenhouden. Ik had niet voor hun ontslag gestemd. Ik
had uitdrukkelijk verklaard dat ik aan die stemmingen niet zou
meedoen. Een redacteur was er volgens mij niet voor aangesteld
om collega’s te ontslaan.
Er bleef een puinhoop over, met zeker wel bekwame journalisten,
maar een productie die te wensen overliet. Herhaaldelijk
wist Joop van Tijn mij met alle onuitputtelijke charme die hij
in huis had over te halen om toch vooral het voor het volgende
nummer beloofde artikel af te maken en niet te vergeten voor de
week daarna alvast een afspraak te maken met de man die een
boeiend verhaal had te vertellen.
Ik had nog steeds geen hekel aan het werk. De verklaring
daarvoor was en bleef simpel: het gaf bevrediging je artikel gedrukt
te zien en, af en toe, een reactie te krijgen van een lezer.
Nog anders gezegd: dingen uitzoeken en er dan over schrijven
was het enige wat ik kon en Vrij Nederland was nog altijd een
veelgelezen blad; door de interne twisten, waarover andere bladen
met wellust hadden geschreven, misschien minder respectabel
dan voorheen, maar nog altijd een factor van belang, al werd
de door Rinus gekoesterde stelling ‘wij controleren de macht’
wel steeds minder gehoord.
In de lente van 1987 zou Erich Honecker de leider van het
Oost-Duitse arbeiders- en boerenparadijs Nederland bezoeken
als gast van premier Ruud Lubbers. Ik kreeg een tip dat Honecker
al eerder in Nederland was geweest. In 1934 had hij als leider
van de illegale communistische jeugd een paar dagen in Amsterdam
vertoefd. Ik vond de inmiddels bejaarde Amsterdamse
arbeider die hem onderdak had verschaft, en schreef op wat die
zich herinnerde. Het strakke programma van Honecker werd er
zelfs voor aangepast, want de leider van de ddr wilde zijn gast-
22

heer van weleer de hand schudden. Het was het begin van een
rubriek die ik Nu & Toen noemde. Een gebeurtenis heeft vaak
een voorgeschiedenis. Het kon verrassend en verhelderend zijn
in de geschiedenis een paar stappen terug te zetten.
Ik had al jaren graag een eigen rubriek willen hebben. Niet
om de landspolitiek van commentaar te voorzien, de gezondheidszorg
te kritiseren of om vlammende stukken tegen sportverdwazing
te schrijven. Daar waren al genoeg liefhebbers voor.
Mijn rubriek zou over geschiedenis, literatuur en, soms, over
jazz gaan. ‘Je moet het nú doen, dit is het moment,’ zei mijn
vriendin Anke. Ze had gelijk. Joop toonde zich enthousiast. Op
de redactievergadering van woensdag 17 juni 1987 introduceerde
hij mijn rubriek Nu & Toen. Was die persoonsgebonden? wilde
een collega weten. ‘De rubriek is persoonsgebonden,’ zei Van
Tijn resoluut. Bezwaren maakte niemand.
De rubriek gaf me ruime gelegenheid zijpaden in te slaan. Toen
ik in Londen was voor een verhaal over spionnen, kocht ik de
radiocommentaren uit de oorlog van George Orwell, een van
mijn lievelingsschrijvers. In een voetnoot las ik dat Orwell tijdens
de oorlog graag in Beak Street in het Barcelona Restaurant
at. Dat deed hem denken aan de tijd dat hij in Spanje tegen
Franco had gevochten en daar ernstig gewond was geraakt. Ik
had nog een paar uur over voor ik op het vliegveld moest zijn.
Het werd een haastige minireportage, maar ik vond het restaurant
dat was herdoopt in Andrea Doria en Italiaans voedsel
serveerde, en maakte een foto van de gevel.
Dichter bij huis lag een beschouwing over de journalist Han
Knap, schrijver van een veelgelezen rubriek in Het Parool over
klein leed en goede daden. Daarvoor loofde Knap dan zijn
zelfbedachte orde Iepenloof met rupsen uit. Knap was niet bij
iedere collega geliefd. Velen vonden hem met zijn keurige pakken
en eeuwige vlinderdas een slappe moraalridder en vooral
een zak. Hij op zijn beurt noemde journalisten in spijkerbroek
23

glazenwassers. Knap was een van de eersten die fulmineerden
tegen de hondendrollen op straat. Maar hij probeerde ook de
mens achter de hond of kat te zien. Hij kon de lezers van het
Amsterdamse dagblad tot tranen brengen als hij de gele, platgereden
hond op de Beneluxbaan beschreef. Het beest (‘al grijs
om zijn bek, pluizig’) was door twee mannen weggesleept en in
de tuinderij van een van hen keurig begraven. Bravo, schreef
Knap en hij deelde een compliment uit. Daar wilden veel lezers
zich in herkennen. Er gebeurden ook nog positieve dingen in de
wereld, vaak vlak bij huis. Waar las je dat nog? Mijn stukje over
Knap leverde nogal wat boze brieven op. Had diezelfde Knap
de moderne kunst in het Stedelijk Museum niet bij herhaling
neergesabeld? Waarom moest het linkse, vroegere verzetsblad
Vrij Nederland deze conservatief lof toezwaaien?
In Parijs bezocht ik met Anke de tentoonstelling over Vincent
van Gogh in Parijs. Hij was er eind februari 1888 aangekomen.
Hij was toen vierendertig en nog altijd financieel afhankelijk
van zijn broer Theo, die hem af en toe wat geld stuurde. Er hing
in het Quay d’Orsay schitterend werk. Ik werd erg getroffen
door een dartel schilderij van Le restaurant de la Sirène à Asnières
waarop de vlaggen van de balkons wapperen. Het etablissement
verhuurde kamers en was geschikt voor bruiloftsfeesten. Zou
er in Asnières nog iets herinneren aan de tijd dat Van Gogh er
schilderde? Het ligt buiten het centrum, nog voorbij Clichy en
we besloten er heen te gaan. Eerst wat eten, Anke had trek. We
belandden in de Avenue des Grésillons, wat toepasselijk was
want grésillons betekent kolengruis en daar leek de buurt op.
We kwamen bij een Griek terecht wiens culinair aanbod in een
steenkoud lokaal minimaal was. De haricots verts bleken dikke
Hollandse bonen uit blik. Zo was Vincent ook door het leven
gegaan, alles karig. De Griek deed toch nog een straalkacheltje
aan. En al had de eigenaar dan afbeeldingen van het oude
Egypte aan de wanden geprikt, het miste toch de warmte van
24