Dialoog over de twee voornaamste wereldsystemen

Galileo 160x215 na plotter:Galileo 160x215 na plotter 08-10-2012 06:42 Pagina 1
Dialoog over
de twee voornaamste
wereldsystemen

Galileo 160x215 na plotter:Galileo 160x215 na plotter 08-10-2012 06:42 Pagina 2

Galileo 160x215 na plotter:Galileo 160x215 na plotter 08-10-2012 06:42 Pagina 3
Galileo Galilei
Dialoog over
de twee voornaamste
wereldsystemen
Vertaald door Hans van den Berg
Met een voorwoord van Floris Cohen
& Albert Van Helden
Athenaeum—Polak & Van Gennep
Amsterdam 2012

Galileo 160x215 na plotter:Galileo 160x215 na plotter 08-10-2012 06:42 Pagina 4
De vertaling van dit werk werd ondersteund door
seps (Segretariato Europeo per le Pubblicazioni
Scientifiche), Via Val d’Aposa 7, 40123 Bologna,
Italië, www.seps.it, seps@seps.it
De vertaler ontving voor de vertaling van
dit werk een werkbeurs van het Nederlands
Letterenfonds.
Oorspronkelijke titel Dialogo di Galileo Galilei
sopra i due Massimi Sistemi del Mondo Tolemaico
e Copernicano
Copyright vertaling © Hans van den Berg/
Athenaeum—Polak & Van Gennep,
Singel 262, 1016 ac Amsterdam
Copyright voorwoord © Floris Cohen en
Albert Van Helden
Omslag Bart van den Tooren
Boekverzorging Hannie Pijnappels
isbn 978 90 253 6998 9
nur 680
www.uitgeverijathenaeum.nl

Galileo 160x215 na plotter:Galileo 160x215 na plotter 08-10-2012 06:42 Pagina 5
Inhoud
Voorwoord door Floris Cohen & Albert Van Helden 7
Dialoog over de twee voornaamste wereldsystemen 29
Eerste dag 35
Tweede dag 168
Derde dag 397
Vierde dag 584
Verantwoording 651
Verklarend namenregister 653
Noten 658

Galileo 160x215 na plotter:Galileo 160x215 na plotter 08-10-2012 06:42 Pagina 6

Galileo 160x215 na plotter:Galileo 160x215 na plotter 08-10-2012 06:42 Pagina 7
Voorwoord
Floris Cohen & Albert Van Helden
Lezer, lezeres: gefeliciteerd! U hebt nog een bladzij of wat voor de
boeg om u er helemaal op voor te bereiden, maar vanaf pagina 29
kunt u volop gaan genieten van een van de grote meesterwerken
uit de wetenschappelijke literatuur van alle tijden. Galilei’s Dialogo
speelt zich af op vier opeenvolgende dagen, gevuld met discussies
tussen een drietal geleerde heren over de vraag hoe onze
wereld eigenlijk in elkaar zit. Het is een spitsvondig, wervelend,
briljant, en bij alle diepgang buitengewoon geestig geschreven
boek. Het is ook nog eens een historisch document van de eerste
orde, want welk ander natuurwetenschappelijk werk heeft
ooit een juridisch proces teweeggebracht waar ook nu nog bijna
iedereen wel een opinie over heeft en waarvan de gevolgen tot in
de huidige tijd doorwerken? Alsof dit alles nog niet genoeg is,
hebt u ook nog op veel andere niet-Italiaanse lezers voor dat u dit
boek kunt lezen in een voortreffelijke vertaling. In vergelijking
met zijn buitenlandse collega’s heeft Hans van den Berg het er
bijzonder goed van afgebracht. Niet alleen heeft hij het zo briljante
origineel naar vergelijkbaar Nederlands weten over te brengen.
Het is hem ook gelukt de Dialogo te presenteren als een
document, niet zozeer van onze maar van Galilei’s eigen tijd.
Galilei schreef, na jarenlange voorbereiding, zijn Dialoog over
de twee voornaamste wereldsystemen, dat van Ptolemaeus en dat van
Copernicus tussen 1624 en 1632. Hij begon er daadwerkelijk aan
na een zestal uitvoerige gesprekken met de nieuwe paus, Urba-
7

Galileo 160x215 na plotter:Galileo 160x215 na plotter 08-10-2012 06:42 Pagina 8
nus viii, die hij al lang kende en die hem bewonderde. Acht
jaar eerder had diens voorganger Paulus v de veroordeling
bewerkstelligd van de door Galilei luidkeels verdedigde opvatting
dat de aarde niet stilstaat in het middelpunt van het heelal maar
een planeet is die net als de vijf andere om de zon draait en
bovendien in een etmaal om zijn eigen as wentelt. Voor Galilei
persoonlijk was uit deze veroordeling een officiële aanmaning
voortgevloeid om zich voortaan van de verdediging van die opvatting
te onthouden. Daar had hij zich braaf aan gehouden, maar
nu een bevriend bewonderaar tot paus was gekozen, rook hij
een nieuwe kans. Uit zijn gesprekken met Urbanus viii hield
Galilei de indruk over dat hij met een boek over de leer van de
tweevoudige draaiing van de aarde zijn gang kon gaan zolang hij
maar niet deed alsof over dit onderwerp ooit volstrekte zekerheid
kon worden verkregen. Immers, zo hield de paus zijn geleerde
vriend voor, God zou in Zijn oneindige wijsheid Zijn schepping
toch nog weer heel anders hebben kunnen inrichten dan wij
stervelingen ooit zullen vermogen te doorzien. Als Galilei nu
maar volstond met het uitleggen van de twee tegengestelde standpunten
— de aarde draait, of ze staat stil — en van de sterke en
zwakke kanten van allebei, dan hoefde er niets aan de hand te
zijn. Zoals u, lezer, algauw zult merken, heeft Galilei zich in zijn
Dialogo inderdaad aan deze opzet gehouden. Althans, formeel
heeft hij zich eraan gehouden, tot in het inleidende tekstje toe
waarin hij de ‘oordeelkundige lezer’ opzet en strekking van zijn
boek uitlegt. Maar heeft hij zich er ook naar de inhoud aan weten
te houden?
Dat is de vraag waar een commissie van deskundig geachte
geestelijken zich in opdracht van Urbanus viii over te buigen
kreeg toen in 1632 de eerste exemplaren van het in Florence uitgekomen
boek in Rome arriveerden. Het eindoordeel van de
commissie luidde met recht dat Galilei zich daar bepaald niet aan
had gehouden maar integendeel zo ongeveer iedereen belache-
8 Voorwoord

Galileo 160x215 na plotter:Galileo 160x215 na plotter 08-10-2012 06:42 Pagina 9
lijk had gemaakt die nog in het krijt durfde treden voor een in het
midden van het heelal stilstaande aarde. Daarmee opende de
commissie de weg naar het beruchte proces tegen hem, dat in
1633 plaatsvond en uitliep op zijn door de Inquisitie afgedwongen
herroeping van zijn overtuiging dat het de aarde is die om de
zon draait, niet andersom. En zo werd de Dialogo die u nu in handen
hebt het boek dat de verhouding tussen natuurwetenschap
en religie op scherp heeft gezet, voor het eerst maar beslist niet
voor het laatst.
In nog meer opzichten is de Dialogo een boek dat geschiedenis
heeft gemaakt. Het is ook een kerndocument van de Wetenschappelijke
Revolutie. Het vormt één doorlopend pleidooi voor
een radicaal nieuw idee van wat beweging eigenlijk is. Het beoogt
te demonstreren dat wiskundige wetenschap niet in abstracties
hoeft te blijven hangen, maar dat ze op bijzonder vruchtbare
wijze met de werkelijkheid kan worden verbonden, ja dat de ons
omringende natuurlijke werkelijkheid in diepste wezen wiskundig
van aard is. Het doet geregeld een beroep op experimentele
bevestiging van de vele onderweg door Galilei naar voren
gebrachte opvattingen. Het laat op tal van manieren zien dat de
heersende kijk op hoe de natuur in elkaar steekt, die teruggaat op
de natuurfilosofie van Aristoteles, onhoudbaar is. Daarbij laat
Galilei zich althans in de Dialogo niet uit over theologische consequenties
van zijn verwerping van die natuurfilosofie, die al
eeuwen eerder nauw met tal van christelijke leerstellingen verstrengeld
was geraakt.
De Dialogo is, kortom, in meer dan één opzicht een explosief
boek. Het is ook een feest om van begin tot eind kennis van te
nemen. Een van ons ontdekte de vreugden van Galilei’s proza in
het Engels en in het origineel ter plekke, als beginnend onderzoeker
in het wetenschapsmuseum te Florence. De ander genoot
ervan in de loop van een vakantie op een zonnig strand, ver vóór
hij van de geschiedenis van de natuurwetenschap zijn vakgebied
Voorwoord 9

Galileo 160x215 na plotter:Galileo 160x215 na plotter 08-10-2012 06:42 Pagina 10
had gemaakt. Zo veel wetenschappelijke boeken zijn er niet die
zich met een zorgeloos vakantiegevoel laten lezen, terwijl dankzij
de werkelijk niet lastige toegankelijkheid ervan inhoud en
portée toch prima tot je door kunnen dringen.
Wie en wat was Galileo Galilei?
Galileo Galilei (1564-1642) stamde uit een familie van lage, verarmde
adel. Hij was de oudste zoon van Vincenzo Galilei, lakenkoopman
maar ook uitvoerend musicus, componist van enkele
bewaard gebleven werken voor luit, en muziektheoreticus. In
die laatste hoedanigheid voerde hij op het eind van zijn leven, zo
rond 1590, enkele experimenten uit met snaren van diverse lengten
en materialen — experimenten waarbij zijn zoon Galileo
ongetwijfeld nauwlettend heeft toegekeken en -geluisterd. Op
wens van zijn vader ging hij, ondanks zijn literaire belangstelling
en zijn omgang met tal van Florentijnse literatuurliefhebbers,
aan de universiteit van Pisa geneeskunde studeren. Dat werd
geen succes, maar in zijn vrije tijd ging hij zich op de wiskunde
toeleggen, en in 1589 werd de kort tevoren gesjeesde student
benoemd tot hoogleraar in dit laatste vakgebied. Universiteiten
waren destijds niet zozeer bedoeld voor onderzoek maar bovenal
voor onderwijs. Daarbij ging het in de eerste plaats om het uitdragen
van de natuurfilosofie van Aristoteles, waar de wiskunde
maar weinig in te zoeken had. Hoogleraren wiskunde hadden
dan ook veel minder status, en werden veel lager gesalarieerd,
dan hun wijsgerige collega’s. Van Aristoteles’ visie op bewegingsverschijnselen
vormt het vallen van voorwerpen een heel
belangrijk onderdeel, en tijdens zijn drie jaar in Pisa probeerde
Galilei het valverschijnsel de baas te worden met behulp van
Archimedes’ wiskundige regels voor evenwicht in vloeistoffen.
Dat lukte niet, dat kan ook niet lukken, en toen Galilei in 1592
10 Voorwoord

Galileo 160x215 na plotter:Galileo 160x215 na plotter 08-10-2012 06:42 Pagina 11
werd benoemd tot hoogleraar aan de universiteit van Padua
besloot hij het over een radicaal andere boeg te gooien.
Wetenschappelijk gesproken zijn de achttien jaar die hij in
Padua doorbracht de vruchtbaarste van zijn hele loopbaan
geweest. Met name de ideeën over beweging die u, lezer, straks
op de Tweede dag van de Dialogo zult tegenkomen, gaan terug op
fundamentele ontdekkingen die hij in die periode heeft gedaan.
Hoe Galilei tot het schrijven van de Dialogo
is gekomen
In 1609 — hij had er toen in Padua zeventien jaar op zitten —
hoorde Galilei van de uitvinding van de verrekijker, een jaar eerder
in Middelburg gedaan. Prins Maurits (bij wie de uitvinder
octrooi had aangevraagd), en trouwens ook ieder ander die met
het apparaat aan de slag ging, zag er een nuttig hulpmiddel in om
vijandelijke troepen of schepen eerder dan met het blote oog in
de gaten te krijgen en dus onder schot te kunnen nemen. Galilei
was de eerste die inzag dat die verrekijker heel geschikt is om
de sterrenhemel mee te verkennen.
Waarom zou je dat eigenlijk doen? We wisten toch al lang
hoe het er aan het hemelgewelf aan toegaat? Het grandioze van
Galilei’s inzicht was dat de wereld rijker is, veel rijker, dan ze zich
aan het ongewapend zintuig voordoet. Er kan van alles aan de
hemel aan de hand zijn waar wij met het blote oog niet bij kunnen
maar dat er toch is. ‘Hemelse nieuwigheden’: daar kon dat
vreemde apparaat ons kennis van bezorgen. Dit inzicht stond
haaks op de overtuiging van alle Aristotelische natuurfilosofen
(en veel andere waren er niet) dat wat zich in de hemelsfeer
afspeelt volmaakt en onveranderlijk is — de kernkwestie waar het
op de Eerste dag van de Dialogo om draait, samen met de ontdekkingen
die Galilei in 1609 en 1610 inderdaad aan de hemel
Voorwoord 11

Galileo 160x215 na plotter:Galileo 160x215 na plotter 08-10-2012 06:42 Pagina 12
deed. Daaronder waren de nooit eerder waargenomen bergen en
dalen op de maan, de al even onzichtbaar gebleven aanwezigheid
van vier manen rondom de planeet Jupiter, en de fasen van Venus
(nieuwe Venus, volle Venus, wassende Venus ...).
Voor Galilei zelf hadden deze ontdekkingen en zijn opzienbarende
publicatie erover twee grote gevolgen. Hij ruilde zijn
hoogleraarschap in Padua in voor de speciaal voor hem gecreeerde
functie van ‘hofwiskundige en -filosoof’ van de Groothertog
van Toscane — terug naar de stadsstaat waar hij geboren
was, in een buitengewoon eervolle en hoog gesalarieerde functie.
En verder nam, nu hij door zijn verrekijker zoveel aanwijzingen
had gevonden voor de feitelijke juistheid ervan, zijn
bereidheid sterk toe om in het krijt te treden voor zijn al veel eerder
opgedane overtuiging van de tweevoudige draaiing van de
aarde.
Die opvatting was al meer dan een halve eeuw eerder verkondigd
door de Pools/Pruisische sterrenkundige Nicolaus
Copernicus. Bij hem was de gedachte van de tweevoudige draaiing
van de aarde in allerlei dubbelzinnigheden blijven hangen,
als onderdeel van zijn grootscheepse poging om voor de baan van
elke planeet een gedetailleerd wiskundig model op te stellen.
We weten niet precies wanneer Galilei tot aanhanger van Copernicus’
idee is geworden. Op zijn laatst is dat in 1597 geweest, toen
hij er met Johannes Kepler over correspondeerde. Toen maakte
hij er nog een punt van dat hij zijn Copernicanisme geheim
wenste te houden, en wel om niet te worden uitgelachen. Pas in
1613 trad hij er openlijk voor in het krijt, en maakte hij er meteen
een grootscheepse campagne van. Wezenlijk onderdeel van die
campagne was zijn streven de Kerk tot zijn Copernicaanse standpunt
over te halen. Galilei was een gelovig katholiek, en een van
zijn motieven was de oprechte wens zijn moederkerk ervoor te
behoeden zich vast te leggen op een naar zijn overtuiging achterhaald,
aantoonbaar onjuist standpunt. Hoe dan ook, zijn cam-
12 Voorwoord

Galileo 160x215 na plotter:Galileo 160x215 na plotter 08-10-2012 06:42 Pagina 13
pagne pakte averechts uit, en in 1616 volgde de veroordeling
waar we het al even over hadden, plus de waarschuwing aan
Galilei zijn campagne te staken. Tot aan de verkiezing van de
nieuwe paus, die zich als kardinaal tegen die veroordeling had
verzet, heeft hij zich daarbij neergelegd.
Wat staat er in Galilei’s Dialogo?
De Dialogo is in het Italiaans geschreven. Het was niet uniek
maar wel ongebruikelijk om voor geleerde aangelegenheden
niet het Latijn maar de volkstaal te gebruiken. Weliswaar was
Galilei’s Latijn goed genoeg, en hij had er eerder in gepubliceerd,
maar in het Italiaans voelde hij zich als een vis in het
water. De taalpolitiek van het hertogelijk hof was er al geruime
tijd op gericht het Toscaans te verheffen tot de standaardvariant
van de volkstaal — tot, bij wijze van spreken, het Algemeen
Beschaafd Italiaans. Dat streven is inderdaad met succes
bekroond, en de Dialogo heeft er het zijne toe bijgedragen. Maar
bovenal zat Galilei’s keuze voor de volkstaal hem in het publiek
dat hij hoopte te bereiken: niet in de eerste plaats zijn medegeleerden,
maar wat je de ‘intelligente leek’ zou kunnen noemen,
personen met een academische opleiding, niet per se deskundig
maar wel breed geïnteresseerd, eigenlijk nog precies hetzelfde
soort publiek dat de uitgever van deze in het Nederlands vertaalde
Dialogo op het oog heeft. Galilei heeft die intelligente leek
zelfs een eigen stem gegeven, in de persoon van Sagredo. De
naam is een eerbetoon aan een gestorven vriend van Galilei, net
als de Salviati-figuur, die we als Galilei’s woordvoerder mogen
bestempelen. De derde gesprekspartner heeft een heel ander
soort naam: Simplicio. Hij is een even rake als karikaturale verpersoonlijking
van het aristotelische standpunt, waarvan Salviati
en Sagredo de belachelijkheid keer op keer in het licht stel-
Voorwoord 13

Galileo 160x215 na plotter:Galileo 160x215 na plotter 08-10-2012 06:42 Pagina 14
len. De naam is een toespeling op de vroege Aristoteles-commentator
Simplicius, maar de connotatie ‘simpelmans’ ligt er
natuurlijk duimendik bovenop.
Op de Eerste dag attaqueert Salviati met Sagredo’s assistentie
de fundamentele scheiding die in de leer van Aristoteles wordt
gemaakt tussen het hemelse gebied (opwaarts vanaf de maan) dat
volmaakt en onveranderlijk is en waar alle beweging van nature
cirkelvormig verloopt, en het onvolmaakte ‘ondermaanse’ dat
aan onophoudelijke verandering en bederf ten prooi is, en waar
beweging van nature rechtlijnig is. Hoe de wereld eruitziet volgens
Aristoteles kun je prachtig aflezen aan een houtsnede in Petrus
Apianus’ Cosmographia uit 1524 (te zien door bij Google
Afbeeldingen ‘diagram’ en ‘Petrus Apianus’ in te tikken). De
wereld is eindig, er zijn geen lege ruimten, ze heeft als het ware
twee verdiepingen, en de notie van ‘plaats’ is wezenlijk voor hoe
de zaken er toegaan. Elk zwaar voorwerp heeft de ingebouwde
neiging zich rechtlijnig te begeven naar het middelpunt van het
heelal — de ‘natuurlijke plaats’ van alles wat zwaar is. Zwaar is
alles wat in hoofdzaak van aarde is gemaakt, al dan niet vermengd
met water. In de eerste plaats is dat natuurlijk de aarde
zelf, die dus niet zomaar bij toeval maar krachtens haar eigen
wezen stilstaat in het middelpunt van het heelal. Wie, met Copernicus,
beweert dat niet de aarde maar de zon in het middelpunt
van het heelal staat, is daarmee een bevredigende verklaring
kwijt voor het omlaagvallen van elk voorwerp waarin het element
‘aarde’ de overhand heeft — Copernicus zelf had er geen
duidelijk alternatief voor. Wat vooral uit lucht en vuur bestaat, en
daarom licht is, beweegt zich van nature rechtlijnig omhoog, tot
vlak onder de sfeer van de maan. Elke beweging die niet gericht
is op de natuurlijke plaats van een voorwerp (rechtlijnig omlaag
voor zware, rechtlijnig omhoog voor lichte) moet het gevolg zijn
van een op dat voorwerp uitgeoefende kracht. Samengestelde
beweging is niet mogelijk: een kogel vliegt het kanon uit in
14 Voorwoord

Galileo 160x215 na plotter:Galileo 160x215 na plotter 08-10-2012 06:42 Pagina 15
‘gedwongen’ beweging, en pas wanneer de kracht die hem voortstuwt
is uitgeput valt hij rechtlijnig, in natuurlijke beweging,
omlaag.
Zo krijgt alles van Aristoteles de plaats die het van nature toekomt.
In de christelijke versie van Aristoteles’ natuurfilosofie is
de hel gesitueerd in het middelpunt van de aarde, dat dus onvermijdelijk
samenvalt met het middelpunt van het heelal. De plaats
van de maan is een bolschijf rond de vuursfeer, die op zijn beurt
nauw is ingesloten binnen de bolschijf van Mercurius, en zo
verder tot en met de sfeer van de vaste sterren. Anders dan rond
het middelpunt, waar verandering en bederf de toon aangeven,
is het perfectie wat, aan het uiteinde van het heelal, de Empyraeïsche
hemel kenmerkt. Alles heeft zijn natuurlijke plaats: de
mens op aarde, de engelen in de sfeer van de maan, de ‘seraphim’
in die van Saturnus. Het universum is hiërarchisch geordend, en
die ordening komt overeen met de hierarchiëen tussen mensen
onderling (adel, geestelijkheid, burgerij ...). Weliswaar is de wiskunde
een wezenlijk hulpmiddel om de bewegingen van de
hemellichamen te bestuderen, maar toch hebben de meetkundige
figuren die de sterrenkundigen benutten geen betekenis
voor hoe het er in de kosmos werkelijk aan toegaat. Zij werken
slechts met abstracte modellen, en alleen de filosoof is in staat de
uiteenlopende natuurverschijnselen daadwerkelijk te verklaren.
Hoeveel diagrammen en getallen astronomen als Copernicus
ook mochten gebruiken, dit is een heelal van woorden, van ‘meer’
of ‘minder’, niet van getallen en wiskundige vergelijkingen.
Tegen dit opmerkelijk consistente en overtuigend ogende
wereldbeeld richten Salviati en Sagredo zich vooral op de Eerste
dag. Ze roepen daartoe de recente waarnemingen van nieuwe
sterren aan, en al de ontdekkingen die intussen met de verrekijker
zijn gedaan: het bergachtig uiterlijk van het maanoppervlak,
de vier manen van Jupiter, de zonnevlekken, enzovoorts. Er
is wel degelijk verandering in de hemelen, zo betogen ze, er
Voorwoord 15

Galileo 160x215 na plotter:Galileo 160x215 na plotter 08-10-2012 06:42 Pagina 16
bestaat helemaal geen fundamenteel verschil tussen de hemelse
en de aardse sfeer. Ook valt er geen zinvol onderscheid te maken
tussen natuurlijke en gedwongen beweging, en een voorwerp kan
wel degelijk aan meerdere bewegingen tegelijk deelnemen. In dit
verband vermeldt Galilei voor het eerst de valwet, die hij decennia
eerder in Padua heeft ontdekt: de afstand die een vallend
lichaam aflegt is evenredig met het kwadraat van de tijd gedurende
welke het valt.
Door de hele Dialogo heen, maar in brede zin vooral op de Eerste
dag, tast Galilei de wereld volgens Aristoteles aan door de wiskunde
te verheffen tot de sleutel tot ons vermogen de natuur te
begrijpen. Zijn uitspraak dat ‘het boek van de natuur is geschreven
in de taal van de wiskunde’, en dat wie die taal niet kent
gedoemd is te blijven leven in onwetendheid omtrent de geheimen
van de natuur, houdt een aanslag in op het gezag van de
theologen. De ‘wiskundig filosoof’ (of, in hedendaagse taal, de
natuurwetenschapper) ontdekt in de natuur feiten en evenredigheden,
en de theologen hebben die feiten en evenredigheden te
aanvaarden en dat andere boek, Gods boek, de Heilige Schrift,
dienovereenkomstig te interpreteren. Het heelal volgens Galilei
vormt een ruimte waarin er geen bevoorrechte plaatsen of richtingen
zijn, waar beweging relatief is ten opzichte van elke andere
beweging en plaatsvindt in een Euclidische ruimte geregeerd
door wiskundige functies. Die ruimte ondersteunt geen enkele
hiërarchie; natuurwetenschap en waarden gaan uiteen. De kwesties
die in de Dialogo aan de orde komen, zijn fundamenteel
geworden voor de Europese beschaving.
De drie volgende dagen gaan over specifieker zaken. Op de
Tweede dag draait alles om de dagelijkse aswenteling van de aarde.
Galilei weerlegt hier de gebruikelijke bezwaren — een loodrecht
omhooggeworpen voorwerp zou ten westen van zijn uitgangspunt
terugvallen doordat de aarde er intussen onderdoor is
gedraaid; vogels zouden na de vlucht hun nesten niet meer terug
16 Voorwoord

Galileo 160x215 na plotter:Galileo 160x215 na plotter 08-10-2012 06:42 Pagina 17
kunnen vinden; elk niet nagelvast gespijkerd voorwerp zou van
de aarde af schieten als gevolg van de middelpuntvliedende
kracht teweeggebracht door haar razendsnelle omwenteling.
Keer op keer zet Galilei tegen dit soort bezwaren zijn nieuwe
idee van beweging in — bewegingen zijn niet absoluut maar
relatief, en een voorwerp heeft de neiging in een eenmaal verworven
beweging te volharden. Ook betoogt hij hier dat de dagelijkse
aswenteling van de aarde een veel eleganter en economischer
manier is om het schijnbare rondwentelen van de sfeer van
de vaste sterren te verklaren dan te denken dat die reusachtige
omwenteling daadwerkelijk plaatsvindt. Zoals op veel plaatsen
in de Dialogo, wordt hij niet moe te betogen dat onze ongedwongen
waarneming van de ons omringende wereld ons vaker
bedot dan dat we erop kunnen bouwen; de ware inrichting van
onze wereld gaat dwars in tegen de intuïtie die we ervan hebben.
Op de Derde dag gaat het over de jaarlijkse draaiing van de
aarde rond de onbeweeglijke zon. Galilei werkt hier uit wat in
1543 Copernicus’ hoofdargument was: als we aannemen dat de
zon in het midden staat, doen diverse verschijnselen (met name
de zogeheten ‘retrograde’ beweging van de planeten) zich niet
zomaar voor, via een speciaal daartoe ingevoerde veronderstelling,
maar noodzakelijkerwijs. Ook laat hij op deze dag zich de
volle kracht ontplooien van de ‘hemelse nieuwigheden’ die de
telescoop aan het licht heeft gebracht. De manen van Jupiter
tonen aan dat er meer dan één omwentelingsmiddelpunt in het
heelal is, en dus aan geen enkel middelpunt een soort privilege
toekomt. Daar komt weer bij dat de variaties in de schijnbare
doorsneden van de planeten die door de telescoop aan het licht
zijn gebracht de relatieve afmetingen van het zonnestelsel bevestigen.
Verder legt Galilei uit hoe de vier seizoenen op aarde het
gevolg zijn van haar dagelijkse wenteling rond een as die evenwijdig
blijft aan zichzelf, en hoe, analoog daarmee, de periodieke
variaties in de bewegingen van de zonnevlekken het een-
Voorwoord 17

Galileo 160x215 na plotter:Galileo 160x215 na plotter 08-10-2012 06:42 Pagina 18
voudigst te verklaren vallen uit een stilstaande zon die wentelt om
een as die een helling maakt met het baanvlak van de aarde.
Deze Derde dag handelt over iets technischer aangelegenheden
dan de Eerste en Tweede, maar ook hier kan de lezer erop rekenen
dat Galilei het hem zo gemakkelijk mogelijk maakt de loop
van het betoog te volgen.
Ten slotte komt Galilei op de Vierde dag aanzetten met een
bewijs van de dagelijkse èn de jaarlijkse draaiing van de aarde. Hij
schrijft namelijk aan die tweevoudige beweging de onophoudelijke,
regelmatige afwisseling toe van eb en vloed. Op elk willekeurig
punt op haar tocht rond de zon, zo betoogt hij, roteert de
ene helft van de aarde tegen de baanbeweging in, terwijl de
andere helft in dezelfde richting roteert. Dit brengt een klotsende
beweging met zich mee, die wij waarnemen als het dagelijks rijzen
en weer dalen van het zeeniveau.
Niet alle tekst in de Dialogo is van Galilei’s eigen hand. Elk
boekwerk moest, wilde het gedrukt worden, eerst de kerkelijke
censuur passeren. Met de Dialogo is dat bepaald niet vanzelf
gegaan, en het heeft Galilei veel gedoe, veel slimmigheden, en de
inzet van menige kruiwagen in Rome en Florence gekost om in
1632 te slotte het nihil obstat en het imprimatur te verwerven
(‘niets staat [aan publicatie] in de weg’; ‘het mag gedrukt worden’).
Met name over de precieze bewoordingen van het voorwoord
‘aan de oordeelkundige lezer’ heeft Galilei met de censor een
flink robbertje gevochten. De uitkomst van hun samenwerking
(als je het al zo wilt noemen) is een tekst die door de censor letterlijk
moet zijn genomen maar die voor Galilei zelf en ook voor
ons een peilloze ironie ademt.
Tot in de uitgebreide titel aan toe wordt in de Dialogo vastgehouden
aan de opzet zoals Galilei die met zijn paus overeen was
gekomen: een onpartijdige uiteenzetting van de twee tegengestelde
opvattingen, waarbij de draaiende aarde op naam staat
van Copernicus en de stilstaande op die van Ptolemaeus, de
18 Voorwoord

Galileo 160x215 na plotter:Galileo 160x215 na plotter 08-10-2012 06:42 Pagina 19
gezaghebbende sterrenkundige uit de Griekse oudheid (ca. 150
n.Chr.). Een gevolg van deze opzet is dat Galilei doet alsof het tussensysteem
van Tycho helemaal niet bestaat. Anders dan Copernicus,
heeft Tycho zijn globale idee van de inrichting van het
heelal nooit gedetailleerd uitgewerkt. Hij stemt in met het gebruikelijke
uitgangspunt, gedetailleerd uitgewerkt door Ptolemaeus,
dat de aarde stilstaat in het middelpunt van het heelal en maan
en zon om de aarde wentelen, maar neemt van Copernicus over
dat alle planeten om de zon draaien. Voor Galilei kwam het wel
handig uit hier maar over te zwijgen, want allerlei bezwaren die
hij in de loop van de Dialogo tegen Ptolemaeus te berde brengt,
hebben op dit tussensysteem geen vat. Met Galilei’s stilzwijgen
over de oplossing van zijn tijdgenoot Kepler is iets vergelijkbaars
aan de hand. Copernicus had maar liefst zo’n vijftig cirkels en
hulpcirkels nodig om voor de zes planeten goed kloppende
modellen te ontwerpen. Alleen in het inleidende boek I van zijn
Over de omwentelingen van de hemelbollen uit 1543 had Copernicus
zijn idee van een draaiende aarde sterk vereenvoudigd weergegeven,
alsof elke planeet in één eenparig (regelmatig) doorlopen
cirkel om de zon draait. Het hele probleem van de wiskundige
sterrenkunde had er sinds de klassieke oudheid uit bestaan
dat de waargenomen banen van de planeten veel complexer in
elkaar zitten. Kepler maakte in 1609 een radicaal eind aan alle
complicaties en dubbelzinnigheden die bij Copernicus nog kleefden
aan het idee van een draaiende aarde: hij stelde een ‘hemelfysica’
op waarbij elke planeet, inclusief de aarde, in een ellipsbaan
om de zon draait. Galilei negeert in de Dialogo Keplers
ontdekkingen volkomen, en doet voortdurend alsof Copernicus’
vereenvoudiging — één cirkel per planeet — diens werkelijke systeem
is. In termen van de wiskundige astronomie maakt hij het
zich zo wel erg makkelijk, Copernicus het van Ptolemaeus te
laten winnen.
Inderdaad, winnen. Zoals gezegd houdt Galilei vanaf de titel-
Voorwoord 19

Galileo 160x215 na plotter:Galileo 160x215 na plotter 08-10-2012 06:42 Pagina 20
pagina tot vlak vóór het slot vast aan het zogenaamd onbesliste
karakter van de discussies. Maar op bladzij 646 komt de aap uit
de mouw. Drie argumenten onder de vele die op die vier dagen
de revue hebben gepasseerd, zo laat Galilei Sagredo zeggen,
geven per slot van rekening de doorslag. Eén is dat je bij Copernicus
een flink aantal hulpcirkels kwijt bent die Ptolemaeus
genoodzaakt was in te voeren om zijn wiskundige modellen met
de waarnemingen in overeenstemming te brengen (daar wordt
dus de versimpelde Copernicus gesteld tegenover de volle ingewikkeldheid
van Ptolemaeus’ planeetbaanmodellen). Een tweede
beslissend argument ontleent Galilei aan de aswenteling van de
zon. En ten derde verwijst hij naar wat hij al sinds jaar en dag
voor het beslissende bewijs houdt ten gunste van de tweevoudige
draaiing van de aarde, namelijk dat alleen daaruit eb en vloed zich
laten verklaren (het onderwerp van de Vierde dag).
Nog is de Dialogo niet uit, immers, Galilei voelt zich aan zijn
gesprekken met Urbanus viii verplicht, diens lievelingsargument
te vermelden. Hij presteert het dat argument over hoe God
alles ook nog heel anders had kunnen inrichten dan wij stervelingen
vermogen te doorzien, in de mond te leggen van Simplicio,
de persoon die hij meer dan zeshonderd bladzijden lang
even karikaturaal als geestig voor gek heeft gezet.
Dit was niet zomaar een toevallige uitglijder van een anders
steeds verstandig en tactvol opererend man. Integendeel, naast
al zijn enorme kwaliteiten als geleerde en ook als buitengewoon
gevat debater, miste Galilei juist alles wat op tact en verstandigheid
lijkt. Hij wist zich niet alleen qua intelligentie en doorzicht
superieur aan ieder ander, maar hij liet dat bijzonder graag merken
ook. Hij waande zich onkwetsbaar, zijn empathisch vermogen
was zo ongeveer nul, en hij moet in alle onschuld hebben
gedacht dat hij het zich wel kon veroorloven om de overweging
waar bij de paus in dezen alles om draaide aan de lezer te presenteren
op naam van Simplicio.
20 Voorwoord

Galileo 160x215 na plotter:Galileo 160x215 na plotter 08-10-2012 06:42 Pagina 21
Het proces
Wel, dat kon hij zich niet veroorloven. De paus reageerde als
door een adder gebeten, en besloot dat Galilei hiermee niet weg
mocht en kon en zou komen. Zo kwam het tot instelling van
die commissie van drie, die heel gewetensvol te werk ging maar
toch weinig moeite had te constateren dat Galilei in de Dialogo
ondanks de schijn van het tegendeel allerminst onpartijdig en
zonder tot een slotsom te geraken twee standpunten tegenover
elkaar had gesteld, maar er integendeel een nauwelijks verhuld
pleidooi voor de tweevoudige draaiing van de aarde van had
gemaakt. En zo kon de Inquisitie aan haar proces beginnen.
De inzet daarvan was niet de discussie over het al dan niet
draaien van de aarde te heropenen — dat dat ketterij was, had ze
al in 1616 uitgemaakt. Nee, het ging erom of Galilei zich had
gehouden aan de hem bij die gelegenheid opgelegde waarschuwing
zich van het verdedigen van dat standpunt te onthouden. En
dat hij dat inderdaad niet had gedaan, was (en is) evident. Maar
hoe moest het na die constatering nu verder?
Hem laten lopen, dat ging niet; hem ter dood brengen, wat bij
ketters geregeld werd gedaan, dat ging ook niet, gegeven dat de
beklaagde een prominent hoveling was van groothertog Ferdinando
ii, dus van een collega van de paus als bestuurder van een
Italiaanse stadsstaat (Toscane resp. de Kerkelijke Staat, in die
tijd heel omvangrijk). De Inquisitie, op geringe afstand gesouffleerd
door de paus die de touwtjes in handen hield, besloot Galilei
een lesje in nederigheid te geven, en wel door hem onder
krachtige verbale pressie te zetten zijn overtuiging ten overstaan
van de hele kerkelijke rechtbank af te zweren. En zo geschiedde,
overigens zonder dat Galilei bij die of enige latere gelegenheid
‘eppur si muove’ (‘en toch beweegt zij’) zou hebben gezegd,
geroepen of gefluisterd — die legende zal pas een halve eeuw
later opduiken. Hem persoonlijk werd overigens geen haar
Voorwoord 21

Galileo 160x215 na plotter:Galileo 160x215 na plotter 08-10-2012 06:42 Pagina 22
gekrenkt: gemarteld is hij niet, zelfs in de gevangenis van de
Inquisitie heeft hij geen seconde doorgebracht; het bleef bij verbanning
naar een dorpje vlakbij zijn geliefde Florence plus een
verbod op publicatie van welk toekomstig geschrift dan ook.
Voordat we tot slot nog een blik werpen op de gevolgen van het
proces moeten we het even hebben over de kwestie van het bewijs.
Bewijs?
Toen Copernicus als eerste sinds de klassieke oudheid met het
idee van een om de zon en de eigen as draaiende aarde naar
voren kwam, was dit niet alleen een bizar idee, maar ontbrak ook
elk bewijs. ‘Bizar’, immers, wij merken er helemaal niets van dat
de aarde zou bewegen, ook nu nog kun je geen klein kind uitleggen
dat wij om de zon heen draaien, pas op de middelbare
school wordt ons bijgebracht dat het toch echt zo is, en zo zijn wij
voor vanzelfsprekend gaan houden wat in Copernicus’ en trouwens
ook nog Galilei’s tijd wel moest ogen als een absurde bewering.
Niet voor niets was Galilei in 1597 nog bang om, als hij
zijn Copernicanisme bekend maakte, te worden uitgelachen.
Dat veranderde pas toen hij meende bewijzen in handen te hebben.
Vóór Galilei’s telescopische waarnemingen waren er helemaal
geen empirische aanwijzingen voor een draaiende aarde.
Wanneer er al over de kwestie werd gediscussieerd, werden redeneringen
tegenover elkaar gesteld, niet feiten, want die waren er
niet (voorzover ze er waren, leken ze juist tegen de aanname
van een bewegende aarde in te gaan). Feiten die Copernicus’
woeste idee leken te bevestigen, kwamen er pas toen Galilei zijn
verrekijker op de hemel richtte. De Eerste dag van de Dialogo is
aan die feiten gewijd, die niet alleen gunstig voor dat woeste
idee uitpakken, maar ook het wereldsysteem van Aristoteles hel-
22 Voorwoord

Galileo 160x215 na plotter:Galileo 160x215 na plotter 08-10-2012 06:42 Pagina 23
pen ondergraven. Alleen, Galilei toont zich heel goed bewust
van de aan die feiten verbonden beperkingen – doorslaggevende
kracht hebben ze niet. Dit geldt ook voor de uitzonderlijk ingenieuze
en vernieuwende weerlegging van allerlei bezwaren tegen
het draaien van de aarde waarmee hij de Tweede en de Derde dag
vult – bezwaren worden hier weerlegd, maar een doorslaggevend
bewijs wordt niet geleverd. Anders ligt het alleen met het drietal
argumenten dat hij vlak vóór het eind als ‘doorslaggevend’ kwalificeert.
Het derde is het argument van de getijden, waar Galilei
de Vierde dag aan wijdt, en dat hij al in 1615 als beslissend heeft
proberen uit te venten. Dat is het helaas allerminst: zoals Kepler
inzag maar Galilei niet, is de getijdenwerking deels van de maan
afkomstig. En hoe dan ook ging het in 1632 niet aan, de draaiing
van de aarde als een bewezen feit voor te stellen. Ook niet als verderfelijke
onzin natuurlijk – de hele gang van zaken wordt erdoor
gekenmerkt dat beide partijen zich overschreeuwden, waarmee
overigens niets gezegd wil zijn ten gunste van de parodie op een
behoorlijke rechtspraak die de Inquisitie altijd maakte van de
‘processen’ die ze voerde. De beklaagde moest maar raden waar
hij eigenlijk van werd beschuldigd, en de veroordeling stond al
bij voorbaat vast, alleen de strafmaat hing af van de hoeveelheid
berouw die de beklaagde bereid was te tonen of (in Galilei’s geval)
te veinzen.
Doordat het bij dit proces om een puur-juridische kwestie
ging – heeft Galilei nu ja dan nee de aanmaning uit 1616 overtreden
om de leer van het draaien van de aarde te verdedigen? –
bleef helemaal op de achtergrond wat eigenlijk de theologische
inzet was. Die zat hem in de al dan niet letterlijke interpretatie
van de Bijbel. Diverse passages in de Bijbel reppen van een stilstaande
aarde; mochten deze nu ja dan nee figuurlijk worden
geïnterpreteerd? Dat was een theologisch ingewikkelde kwestie,
waar trouwens Galilei en degenen die in 1615 zijn tegenvoeters
waren vrijwel gelijk over dachten, namelijk dat in geval van
Voorwoord 23

Galileo 160x215 na plotter:Galileo 160x215 na plotter 08-10-2012 06:42 Pagina 24
een bewezen stelling niet-letterlijke herinterpretatie in principe
tot de mogelijkheden behoorde. Het voornaamste verschil zat er
in dat Galilei meende daadwerkelijk over zo’n bewijs te beschikken.
Vandaar het belang van die passage op het eind van de Dialogo,
waar Galilei drie argumenten tot doorslaggevend (‘concludenti’)
uitroept.
Gevolgen van het proces
Het proces van de Inquisitie tegen Galilei, en vooral ook de uitkomst
ervan, heeft heel veel teweeggebracht.
Om te beginnen voor het boek zelf dat er de onmiddellijke
aanleiding toe heeft gegeven. De Dialogo werd op de Index gezet
(de lijst van voor rooms-katholieken verboden boeken), en is
daar pas in 1835 weer afgehaald. Maar Europa was religieus diep
verdeeld, en al in 1635, twee jaar na het verbod op het origineel
dus, verscheen in Straatsburg bij een protestantse uitgever een
Latijnse vertaling. Vertalingen in het Engels, Frans, Duits en
andere talen volgden (in het Nederlands helaas pas in 2012,
maar wel meteen een heel goede). Het boek werd veel gelezen en
becommentarieerd, en droeg er het zijne toe bij dat aan het eind
van de zeventiende eeuw voor de geleerde wereld wel zo ongeveer
vaststond dat de aarde een planeet is die net als de andere om de
zon draait.
Ook voor Galilei persoonlijk vielen de gevolgen, zoals al aangeduid,
wel mee. Dit geldt zelfs voor zijn andere grote meesterwerk,
de Discorsi, waarin hij zijn grote ontdekkingen uit zijn
Padua-tijd stelselmatiger en grotendeels in het Latijn neerlegde.
Weliswaar kon dat boek in Italië natuurlijk niet meer verschijnen,
maar Galilei kreeg het manuscript met de hulp van zijn leerlingen
vlot Italië uit gesmokkeld — het verscheen in 1638 bij Elsevier
in Leiden.
24 Voorwoord