Cultuuromslag in de bouw; geen omslag maar een trendbreuk
Cultuuromslag in de bouw; geen omslag maar een trendbreuk
Cultuuromslag in de bouw; geen omslag maar een trendbreuk
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong><br />
G<strong>een</strong> <strong>omslag</strong> <strong>maar</strong> <strong>een</strong> <strong>trendbreuk</strong><br />
Henk Foekema en L<strong>in</strong>da Nikkels<br />
E9276 | 27 augustus 2008<br />
Alle <strong>in</strong> dit document vermel<strong>de</strong> gegevens zijn strikt vertrouwelijk. Publicatie en <strong>in</strong>zage aan <strong>de</strong>r<strong>de</strong>n,<br />
geheel of ge<strong>de</strong>eltelijk, is zon<strong>de</strong>r toestemm<strong>in</strong>g van TNS NIPO beslist niet toegestaan.<br />
© TNS NIPO | ISO 9001 | rapport ne<strong>de</strong>rlands.dot<br />
Grote Bickersstraat 74<br />
1013 KS Amsterdam<br />
Postbus 247<br />
1000 AE Amsterdam<br />
t 020 522 54 44<br />
f 020 522 53 33<br />
e <strong>in</strong>fo@tns-nipo.com<br />
www.tns-nipo.com<br />
Political & Social<br />
Rapport
Inhoud<br />
1 Inleid<strong>in</strong>g 1<br />
2 De veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong> cultuur <strong>in</strong> het algem<strong>een</strong> 5<br />
3 Is concurrentie toegenomen? 12<br />
4 Is er meer transparantie? 19<br />
5 V<strong>in</strong>dt er als gevolg van <strong>de</strong> maatregelen na <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>affaire meer<br />
<strong>in</strong>novatie plaats? 23<br />
6 Conclusie 25<br />
Bijlagen<br />
1 On<strong>de</strong>rzoeksverantwoord<strong>in</strong>g<br />
On<strong>de</strong>rzoeksverantwoord<strong>in</strong>g 3<br />
Inhoud figuren en tabellen<br />
1 Stell<strong>in</strong>gen over <strong>bouw</strong>cultuur <strong>in</strong> het algem<strong>een</strong> 7<br />
2 Heeft <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>affaire tot <strong>een</strong> an<strong>de</strong>re manier van werken geleid 8<br />
3 Men<strong>in</strong>g over prijsafspraken vroeger en nu 10<br />
4 Maakt wel <strong>een</strong>s risicoafweg<strong>in</strong>g (resp. wordt volgens u wel <strong>een</strong>s <strong>een</strong><br />
risicoafweg<strong>in</strong>g gemaakt)? 11<br />
5 Is <strong>de</strong> concurrentie toegenomen? 12<br />
6 Houd<strong>in</strong>g tegenover kartelverbod 13<br />
7 Inhou<strong>de</strong>lijke bekendheid kartelverbod 14<br />
8 Houd<strong>in</strong>g tegenover aanbested<strong>in</strong>gsregels 15<br />
9 Men<strong>in</strong>g over aanbested<strong>in</strong>gsregels 17<br />
10 Bekend met overheidsregels ten aanzien van aanbeste<strong>de</strong>n 20<br />
11 Bekendheid aanbested<strong>in</strong>gsregel<strong>in</strong>g naar attitu<strong>de</strong> 20<br />
12 Men<strong>in</strong>g over transparantie 22<br />
13 Stell<strong>in</strong>g: <strong>de</strong> veran<strong>de</strong>r<strong>de</strong> concurrentie heeft <strong>in</strong> mijn bedrijf geleid tot <strong>in</strong>novatie 23<br />
14 responsoverzicht<br />
15 Steekproefop<strong>bouw</strong><br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO |
1 Inleid<strong>in</strong>g<br />
Op 9 november 2001 onthult het televisieprogramma Zembla dat er op grote schaal<br />
verbo<strong>de</strong>n prijsafspraken wor<strong>de</strong>n gemaakt tussen Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>bouw</strong>bedrijven en dat <strong>de</strong>ze<br />
bedrijven on<strong>de</strong>rl<strong>in</strong>g kosten verrekenen. Hierdoor wordt aan <strong>de</strong> opdrachtgever stelselmatig<br />
teveel <strong>in</strong> reken<strong>in</strong>g gebracht. De heer Bos, <strong>een</strong> voormalig directeur bij het <strong>bouw</strong>bedrijf<br />
Koop Tjuchem, laat <strong>in</strong> <strong>de</strong> uitzend<strong>in</strong>g fragmenten van <strong>een</strong> schaduwboekhoud<strong>in</strong>g over <strong>de</strong><br />
perio<strong>de</strong> 1988 – 1998 van dat bedrijf zien om <strong>de</strong>ze stell<strong>in</strong>g te staven.<br />
Deze onthull<strong>in</strong>gen lei<strong>de</strong>n uite<strong>in</strong><strong>de</strong>lijk tot <strong>de</strong> <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g van <strong>een</strong> Tij<strong>de</strong>lijke Commissie<br />
on<strong>de</strong>rzoek <strong>bouw</strong>frau<strong>de</strong> door <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Kamer op 6 <strong>de</strong>cember 2001. Naast an<strong>de</strong>re<br />
aanbevel<strong>in</strong>gen stelt <strong>de</strong>ze Commissie voor om <strong>een</strong> Parlementaire Enquêtecommissie<br />
Bouwnijverheid <strong>in</strong> te stellen. Deze wordt uite<strong>in</strong><strong>de</strong>lijk benoemd op 5 februari 2002.<br />
De opdracht voor <strong>de</strong> Parlementaire Enquêtecommissie (PEC) is om:<br />
• <strong>de</strong> aard en omvang van <strong>de</strong> onregelmatighe<strong>de</strong>n te bepalen, alsme<strong>de</strong> het <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>ntele<br />
dan wel structurele karakter daarvan;<br />
• <strong>de</strong> structuurkenmerken van <strong>de</strong> sector <strong>in</strong> kaart te brengen en <strong>de</strong> samenhang<br />
daarvan met <strong>de</strong> onregelmatighe<strong>de</strong>n vast te stellen, me<strong>de</strong> gelet op <strong>de</strong> opstell<strong>in</strong>g en<br />
han<strong>de</strong>lwijze van <strong>de</strong> betrokken partijen uit <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>nijverheid;<br />
• te beoor<strong>de</strong>len op welke wijze <strong>de</strong> overheid <strong>in</strong> haar rol als opdrachtgever<br />
voldoen<strong>de</strong> reken<strong>in</strong>g heeft gehou<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> specifieke structuurkenmerken van <strong>de</strong><br />
<strong>bouw</strong>;<br />
• <strong>een</strong> na<strong>de</strong>re analyse te bie<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> overheid <strong>in</strong> haar hoedanigheid als<br />
toezichthou<strong>de</strong>r, vergunn<strong>in</strong>gverlener en als wet- en regelgever.<br />
In <strong>de</strong> e<strong>in</strong>drapportage die op 12 <strong>de</strong>cember 2002 aan <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Kamer is verstuurd 1<br />
constateert <strong>de</strong> PEC dat het wettelijk verbod op vooroverleg door <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>sector op zeer<br />
ruime schaal is overtre<strong>de</strong>n. De PEC schrijft hierover: “(…) <strong>in</strong> vrijwel alle gevallen waar<strong>in</strong><br />
on<strong>de</strong>rhands werd aanbesteed, ongeoorloofd vooroverleg was gevoerd. Bij openbare<br />
aanbested<strong>in</strong>g lag dit aantal weliswaar lager, <strong>maar</strong> betrof het <strong>de</strong>salniettem<strong>in</strong> <strong>een</strong><br />
substantieel aantal werken. Een belangrijk <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>bouw</strong>markt werd<br />
door <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse aannemers on<strong>de</strong>rl<strong>in</strong>g ver<strong>de</strong>eld.”<br />
Op basis van <strong>de</strong>ze analyse doet <strong>de</strong> PEC <strong>in</strong> totaal 22 aanbevel<strong>in</strong>gen, waaron<strong>de</strong>r:<br />
• <strong>een</strong> verzakelijk<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> verhoud<strong>in</strong>gen tussen overheid en <strong>bouw</strong>nijverheid;<br />
• <strong>een</strong> oproep aan <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>sector om te stoppen met ‘smeren’ en ‘fêteren’ van<br />
ambtenaren;<br />
• aanscherp<strong>in</strong>g van het <strong>in</strong>tegriteitsbeleid bij ambtenaren en bestuur<strong>de</strong>rs;<br />
• het stimuleren van meer marktwerk<strong>in</strong>g door aanbeste<strong>de</strong>n<strong>de</strong> diensten door <strong>de</strong><br />
keuze van aanbested<strong>in</strong>gen;<br />
• <strong>een</strong> periodieke evaluatie van <strong>de</strong> me<strong>de</strong>d<strong>in</strong>g<strong>in</strong>gs- en aanbested<strong>in</strong>gsregels <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>bouw</strong>nijverheid.<br />
1 Zie Twee<strong>de</strong> Kamer, verga<strong>de</strong>rjaar 2002 – 2203, 28 244, nrs. 5 -6.<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO | 1
In januari 2004 riep <strong>de</strong> NMa <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>sector op om activiteiten die <strong>in</strong> strijd waren met <strong>de</strong><br />
me<strong>de</strong>d<strong>in</strong>g<strong>in</strong>gswet vrijwillig te mel<strong>de</strong>n. In hetzelf<strong>de</strong> jaar heeft ook het kab<strong>in</strong>et <strong>de</strong> sector<br />
opgeroepen om “schoon schip” te maken. Hon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n <strong>bouw</strong>on<strong>de</strong>rnem<strong>in</strong>gen hebben<br />
hieraan gevolg gegeven door clementie aan te vragen bij <strong>de</strong> NMa. Als gevolg daarvan<br />
heeft <strong>de</strong> NMa <strong>een</strong> groot aantal sanctiebesluiten genomen. In <strong>de</strong> perio<strong>de</strong> tot en met 2007<br />
zijn aan ruim 1.400 <strong>bouw</strong>bedrijven boetes opgelegd vanwege overtred<strong>in</strong>g van <strong>de</strong><br />
Me<strong>de</strong>d<strong>in</strong>g<strong>in</strong>gswet.<br />
Naast het bestraffen van overtred<strong>in</strong>gen van <strong>de</strong> Me<strong>de</strong>d<strong>in</strong>g<strong>in</strong>gswet door <strong>de</strong> NMa, zijn er<br />
door het kab<strong>in</strong>et en <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>sector verschillen<strong>de</strong> <strong>in</strong>itatieven ontwikkeld om te komen tot<br />
<strong>een</strong> <strong>een</strong> cultuur<strong>omslag</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> sector: van <strong>een</strong> wijdverbrei<strong>de</strong> cultuur van vooroverleg naar<br />
on<strong>de</strong>rl<strong>in</strong>ge concurrentie op prijs en op kwaliteit.<br />
Zo hebben <strong>de</strong> m<strong>in</strong>isters van EZ, VROM en V&W <strong>de</strong> Regieraad Bouw geïnstalleerd om<br />
<strong>de</strong> noodzakelijke vernieuw<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong> te <strong>in</strong>itiëren en <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rl<strong>in</strong>ge verhoud<strong>in</strong>gen<br />
tussen opdrachtgevers en opdrachtnemers te normaliseren. Inmid<strong>de</strong>ls is <strong>de</strong> Regieraad<br />
Bouw II benoemd, die <strong>de</strong> vernieuw<strong>in</strong>gsbeweg<strong>in</strong>g ver<strong>de</strong>r moet uit<strong>bouw</strong>en, verdiepen en<br />
verankeren. Ook <strong>in</strong>dividuele <strong>bouw</strong>bedrijven hebben maatregelen aangekondigd om<br />
me<strong>de</strong>d<strong>in</strong>g<strong>in</strong>gsbeperkend gedrag b<strong>in</strong>nen hun organisatie uit te bannen. Ten slotte hebben<br />
aanbeste<strong>de</strong>n<strong>de</strong> diensten veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> gang gezet.<br />
Al <strong>de</strong>ze ontwikkel<strong>in</strong>gen zijn voor <strong>de</strong> NMa aanleid<strong>in</strong>g om anno 2008 <strong>een</strong> on<strong>de</strong>rzoek te<br />
willen laten uitvoeren hoe <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>sector er nu voorstaat. Wat is er volgens<br />
<strong>bouw</strong>bedrijven, opdrachtgevers en an<strong>de</strong>re betrokken en bij <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>sector <strong>in</strong> <strong>de</strong> jaren na<br />
<strong>de</strong> PEC wel en niet veran<strong>de</strong>rd? Is het juist om te spreken van <strong>een</strong> cultuur<strong>omslag</strong>? Het<br />
on<strong>de</strong>rzoek heeft nadrukkelijk niet het doel om na te gaan hoeveel <strong>bouw</strong>bedrijven zich<br />
mogelijk nog schuldig maken aan me<strong>de</strong>d<strong>in</strong>g<strong>in</strong>gsbeperken<strong>de</strong> activiteiten. Het geeft wel<br />
<strong>een</strong> <strong>in</strong>druk van <strong>de</strong> men<strong>in</strong>g van <strong>een</strong> aantal direct betrokkenen (aannemers, opdrachtgevers<br />
en partijen <strong>in</strong> aanpalen<strong>de</strong> branches) over <strong>de</strong> stand van zaken <strong>in</strong> <strong>de</strong> branche.<br />
De vragen die <strong>in</strong> het on<strong>de</strong>rzoek centraal staan zijn:<br />
• Is <strong>de</strong> cultuur van concurrentiebeperken<strong>de</strong> gedrag<strong>in</strong>gen werkelijk beë<strong>in</strong>digd?<br />
• Heeft er <strong>een</strong> cultuur<strong>omslag</strong> plaatsgevon<strong>de</strong>n die <strong>de</strong> sector kenmerkt als:<br />
- <strong>in</strong>novatief<br />
- transparant<br />
- op prijs/kwaliteit concurrerend.<br />
Het on<strong>de</strong>rzoek is uitgevoerd door het enquêteren van:<br />
• Aannemers<br />
• Opdrachtgevers: projectontwikkelaars, pensioenfondsen, grote bedrijven,<br />
won<strong>in</strong>g<strong>bouw</strong>verenig<strong>in</strong>gen, Rijksoverheid en lokale overheid<br />
• Aanpalen<strong>de</strong> branches: advies- en <strong>in</strong>genieursbureau’s, <strong>in</strong>stallatiebranche,<br />
toeleveranciers, architecten, <strong>bouw</strong>materialenhan<strong>de</strong>l, gespecialiseer<strong>de</strong> aannemers<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO | 2
Omdat voorshands niet vaststond hoe over <strong>de</strong>ze materie door <strong>de</strong> bedrijven werd<br />
gesproken en hoe gevoelig <strong>een</strong> en an<strong>de</strong>r lag, is begonnen met <strong>een</strong> aantal <strong>in</strong>dividuele<br />
diepte-<strong>in</strong>terviews bij representanten uit <strong>de</strong> sector.<br />
Na <strong>de</strong>ze verkennen<strong>de</strong> fase is er <strong>een</strong> vragenlijst op opgesteld voor <strong>de</strong> kwantitatieve fase<br />
van het on<strong>de</strong>rzoek, waar<strong>in</strong> <strong>de</strong> hypothese dat er <strong>een</strong> cultuur<strong>omslag</strong> heeft plaatsgevon<strong>de</strong>n,<br />
is getoetst.<br />
Sociale wenselijkheid<br />
Bij <strong>een</strong> on<strong>de</strong>rwerp als dit ligt <strong>een</strong> zekere sociale wenselijkheid bij het beantwoor<strong>de</strong>n van<br />
<strong>de</strong> vragen op <strong>de</strong> loer: <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>nt antwoordt mogelijk op <strong>een</strong> manier zoals hij <strong>de</strong>nkt dat<br />
van hem verwacht wordt. We zijn hier zeer alert op geweest en hebben <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong><br />
maatregelen <strong>in</strong>ge<strong>bouw</strong>d:<br />
We hebben het taboe bespreekbaar gemaakt: enerzijds door te vertellen dat het<br />
tegenwoordig veel makkelijker is om over dit on<strong>de</strong>rwerp te praten dan vijf jaar<br />
gele<strong>de</strong>n, en an<strong>de</strong>rzijds, door te benadrukken dat naam en bedrijfsnaam niet aan<br />
<strong>de</strong> NMa zullen wor<strong>de</strong>n doorgegeven<br />
Door gebruik te maken van projectieve technieken: hoe gaat men hiermee om <strong>in</strong><br />
an<strong>de</strong>re bedrijven? Wat hoort men van collega’s, kortom: er werd niet all<strong>een</strong> over<br />
<strong>de</strong> eigen ervar<strong>in</strong>gen gesproken.<br />
Door goed door te vragen: wanneer men positief op iets antwoord<strong>de</strong>, dan werd<br />
gevraagd wat er precies gebeurd is, welke maatregelen men genomen heeft etc.<br />
Door het kwantitatieve on<strong>de</strong>rzoek onl<strong>in</strong>e uit te voeren. Er is statistisch bewijs dat<br />
dit leidt tot <strong>een</strong> veel anoniemer gevoel dan wanneer men zijn antwoor<strong>de</strong>n aan <strong>een</strong><br />
enquêteur vertelt.<br />
Hoewel <strong>een</strong> zekere mate van sociale wenselijkheid niet uit te sluiten valt, hebben we<br />
echter het maximale gedaan om dit te vermij<strong>de</strong>n.<br />
De werkwijze<br />
In totaal zijn 506 organisaties on<strong>de</strong>rvraagd. Achter<strong>in</strong> dit rapport is <strong>een</strong><br />
on<strong>de</strong>rzoeksverantwoord<strong>in</strong>g opgenomen, die uitvoerig <strong>in</strong>gaat op methodiek, respons en<br />
weg<strong>in</strong>g. Het on<strong>de</strong>rzoek heeft <strong>in</strong> <strong>de</strong> laatste maan<strong>de</strong>n van 2007 plaatsgevon<strong>de</strong>n en <strong>de</strong><br />
respons bedroeg 15 % (het<strong>g<strong>een</strong></strong> niet lager is dan voor <strong>een</strong> willekeurig an<strong>de</strong>r bedrijvenon<strong>de</strong>rzoek).<br />
Wat <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeksaanpak betreft is gekozen voor <strong>een</strong> op<strong>in</strong>ie-on<strong>de</strong>rzoek: <strong>de</strong> men<strong>in</strong>g van<br />
<strong>de</strong> bij <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>sector betrokken bedrijven staat centraal. Bij <strong>de</strong>rgelijke on<strong>de</strong>rzoeken is het<br />
niet gebruikelijk om te herwegen naar grootteklasse omdat <strong>de</strong> men<strong>in</strong>g van alle<br />
on<strong>de</strong>rvraag<strong>de</strong>n dan even zwaar hoort mee te tellen.<br />
De keuze voor <strong>de</strong>ze vorm van on<strong>de</strong>rzoek heeft wel consequenties voor <strong>de</strong> conclusies die<br />
uit het on<strong>de</strong>rzoek kunnen wor<strong>de</strong>n getrokken: er kunnen voornamelijk uitspraken wor<strong>de</strong>n<br />
gedaan over <strong>de</strong> verschillen van opvatt<strong>in</strong>gen tussen <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzochte groepen<br />
en m<strong>in</strong><strong>de</strong>r over <strong>de</strong> sector als geheel. Waar mogelijk zal <strong>in</strong> <strong>de</strong> tabellen <strong>een</strong> uitsplits<strong>in</strong>g<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO | 3
wor<strong>de</strong>n gemaakt tussen grote aannemers, aannemers uit het MKB, opdrachtgevers en<br />
an<strong>de</strong>re partijen (zie boven).<br />
De gezochte resultaten<br />
In dit rapport wordt <strong>de</strong> vraag beantwoord of er <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong> <strong>een</strong> cultuur<strong>omslag</strong> heeft<br />
plaatsgevon<strong>de</strong>n. Praktisch komt dit neer op <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> <strong>de</strong>elvragen:<br />
• V<strong>in</strong>dt er momenteel meer marktwerk<strong>in</strong>g plaats? De gedachte is dat er vóór <strong>de</strong><br />
<strong>bouw</strong>affaire veelal all<strong>een</strong> op prijs werd geconcurreerd, terwijl <strong>de</strong> nieuwe regels<br />
ertoe moeten lei<strong>de</strong>n dat er meer op prijs én kwaliteit wordt geconcurreerd.<br />
• Hebben <strong>de</strong> maatregelen die zijn genomen na <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>affaire ertoe geleid dat er<br />
meer aan <strong>in</strong>novatie wordt gedaan? Dit als <strong>een</strong> gevolg van het meer op prijs en<br />
kwaliteit concurreren.<br />
• Is er sprake van <strong>een</strong> toegenomen transparantie? Dat kan overigens op tweeërlei<br />
wijze: enerzijds, hel<strong>de</strong>r<strong>de</strong>re offertes van <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>ers en an<strong>de</strong>rzijds, hel<strong>de</strong>r<strong>de</strong>re<br />
besluitvorm<strong>in</strong>g door <strong>de</strong> overheid.<br />
Nu is het bepaald niet zo dat alles wat met <strong>de</strong> cultuur<strong>omslag</strong> te maken heeft gevangen kan<br />
wor<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze drie <strong>de</strong>elvragen. Alvorens op <strong>de</strong> <strong>de</strong>elvragen <strong>in</strong> te gaan (hoofdstuk 3 tot en<br />
met 5), zullen we het algemene gevoel over <strong>de</strong> cultuur en <strong>een</strong> eventuele <strong>omslag</strong><br />
beschrijven (hoofdstuk 2).<br />
In <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> hoofdstukken zijn <strong>de</strong> uitkomsten van het kwantitatieve on<strong>de</strong>rzoek en die<br />
van <strong>de</strong> diepte-<strong>in</strong>terviews geïntegreerd. De uitkomsten van het kwantitatieve on<strong>de</strong>rzoek<br />
zijn weergegeven <strong>in</strong> tabellen en grafieken en wor<strong>de</strong>n toegelicht <strong>in</strong> <strong>de</strong> tekst. Ter illustratie<br />
en duid<strong>in</strong>g van <strong>de</strong>ze resultaten zijn er citaten <strong>in</strong> <strong>de</strong> tekst opgenomen, die steeds cursief en<br />
tussen aanhal<strong>in</strong>gstekens zijn weergegeven. Het betreft hier uitspraken van respon<strong>de</strong>nten<br />
uit <strong>de</strong> diepte-<strong>in</strong>terviews of opmerk<strong>in</strong>gen die respon<strong>de</strong>nten gemaakt hebben <strong>in</strong> het ka<strong>de</strong>r<br />
van het kwantitatieve on<strong>de</strong>rzoek.<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO | 4
2 De veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong> cultuur <strong>in</strong> het algem<strong>een</strong><br />
De veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>gen zijn niet groot<br />
De <strong>bouw</strong>wereld is re<strong>de</strong>lijk unaniem ten aanzien van het <strong>de</strong>stijds aanpakken van <strong>de</strong><br />
<strong>bouw</strong>frau<strong>de</strong>: 82% van <strong>de</strong> aannemers is het hiermee <strong>een</strong>s en 93% van <strong>de</strong> opdrachtgevers.<br />
Aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant heerst het vermoe<strong>de</strong>n dat met name <strong>de</strong> overheid is doorgeslagen <strong>in</strong><br />
het opleggen van regels: 88% van <strong>de</strong> aannemers klaagt over <strong>een</strong> teveel aan regels. El<strong>de</strong>rs<br />
zullen we nog zien dat die kritiek zich specifiek richt op aanbested<strong>in</strong>gsregels en dat men<br />
<strong>de</strong> overheid ervan ver<strong>de</strong>nkt nauwelijks weet te hebben van <strong>de</strong> hoeveelheid<br />
adm<strong>in</strong>istratieve rompslomp waarmee men <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>wereld belast. Aan <strong>de</strong> open<br />
antwoor<strong>de</strong>n uit het kwantitatief on<strong>de</strong>rzoek ontlenen we <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> twee citaten:<br />
“Het is vooral <strong>de</strong> gebrekkige kennis van <strong>de</strong> overheid van het <strong>bouw</strong>proces, zeker wat<br />
kosten betreft die moeten wor<strong>de</strong>n gemaakt voor offerte.”<br />
“De enorme kosten die je moet maken om <strong>een</strong> offerte <strong>in</strong> elkaar te draaien. Vroeger had je<br />
daar <strong>een</strong> mooi systeem voor - plokgeld - <strong>maar</strong> dat mocht toen niet meer. Vandaar die<br />
illegale prijsafspraken.”<br />
Over <strong>de</strong> vraag of er veel is veran<strong>de</strong>rd <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>sector s<strong>in</strong>ds 2001, zijn <strong>de</strong> men<strong>in</strong>gen<br />
ver<strong>de</strong>eld. 52 % van <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>nten v<strong>in</strong>dt van niet. Van <strong>een</strong> cultuur<strong>omslag</strong> - <strong>een</strong> woord<br />
dat uitdrukt dat er iets grondig gewijzigd is - b<strong>in</strong>nen het eigen bedrijf lijkt veel m<strong>in</strong><strong>de</strong>r<br />
sprake: m<strong>in</strong><strong>de</strong>r dan één op <strong>de</strong> vijf <strong>bouw</strong>aannemers (17%) on<strong>de</strong>rschrijft <strong>een</strong> <strong>de</strong>rgelijke<br />
stell<strong>in</strong>g (waarvan slechts 5% volledig). Het lijkt daarom meer op zijn plaats om te<br />
spreken over <strong>een</strong> <strong>trendbreuk</strong> dan over <strong>een</strong> cultuur<strong>omslag</strong>.<br />
Als we het concreet over veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>gen hebben, komen we bij <strong>de</strong> <strong>in</strong>teressante uitkomst<br />
dat meer dan <strong>de</strong> helft (56%) van <strong>de</strong> aannemers van men<strong>in</strong>g is dat s<strong>in</strong>ds <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>affaire het<br />
zaken doen met <strong>de</strong> overheid m<strong>in</strong><strong>de</strong>r persoonlijk is gewor<strong>de</strong>n. Dit is natuurlijk <strong>een</strong><br />
bedoeld effect van <strong>een</strong> aanscherp<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> aanbested<strong>in</strong>gsprocedure, <strong>maar</strong> el<strong>de</strong>rs zullen<br />
we zien dat <strong>een</strong> zekere hoeveelheid contact gezien wordt als juist goed voor het slagen<br />
van <strong>een</strong> project. Dit is niet <strong>de</strong> enige aanwijz<strong>in</strong>g dat an<strong>de</strong>rs aanbeste<strong>de</strong>n niet all<strong>een</strong><br />
positieve, <strong>maar</strong> ook contraproductieve uitwerk<strong>in</strong>gen heeft. El<strong>de</strong>rs zullen we er meer<br />
aantreffen.<br />
Volgens <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>nten heeft <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>affaire slechts <strong>in</strong> <strong>een</strong> beperkt aantal gevallen tot<br />
managementwissel<strong>in</strong>gen geleid (bij 5% van <strong>de</strong> aannemers). Wel signaleren we<br />
veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> soorten management. Uit het kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek blijkt dat er <strong>een</strong><br />
nieuwe generatie aan het opstaan is: sneller en meer concurrentiegevoelig. Door<br />
teken<strong>in</strong>gen met software en automatiser<strong>in</strong>g is <strong>de</strong> <strong>bouw</strong> bovendien <strong>in</strong>gewikkel<strong>de</strong>r<br />
gewor<strong>de</strong>n. De ou<strong>de</strong>re generatie kan het niet meer aan, het groeit ze boven <strong>de</strong> pet.<br />
Daardoor vertrekken ze eer<strong>de</strong>r, zo lijkt het (over vertrek zijn <strong>g<strong>een</strong></strong> vragen gesteld). In<br />
27% van <strong>de</strong> aannemersbedrijven wordt <strong>de</strong>ze ontwikkel<strong>in</strong>g herkend.<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO | 5
Ook is er sprake van adm<strong>in</strong>istratief <strong>in</strong>gewikkel<strong>de</strong>r werk, met name door <strong>de</strong> regelgev<strong>in</strong>g.<br />
“We neigen er naar dat het werk op papier moet kloppen en dat het beter klopt dan het<br />
werk er buiten bij ligt. Voor elk stukje werk moet je <strong>een</strong> schets maken dat door<br />
accountants gecontroleerd wordt. Dan kan ie<strong>de</strong>r<strong>een</strong> zich verantwoor<strong>de</strong>n.<br />
Nu vangen we het op door van <strong>een</strong> werkvoorberei<strong>de</strong>r plus extra adm<strong>in</strong>istratieve taken<br />
<strong>een</strong> gecomb<strong>in</strong>eer<strong>de</strong> functie te maken, <strong>maar</strong> als die trend zich zo doorzet moet je echt naar<br />
projectadm<strong>in</strong>istrateurs toe op MEAO niveau.” (uit kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek: grote<br />
wegen<strong>bouw</strong>er)<br />
Eén op <strong>de</strong> zes aannemersbedrijven (16%) heeft zich s<strong>in</strong>ds <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>affaire op nieuwe<br />
markten gericht. Een voorzichtig beg<strong>in</strong> naar <strong>de</strong> market<strong>in</strong>ggedachte en <strong>in</strong>hou<strong>de</strong>lijke<br />
concurrentie?<br />
“De grote veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g hier is <strong>de</strong> market<strong>in</strong>g aanpak, die <strong>in</strong>gegeven wordt door <strong>de</strong><br />
conjunctuur en niet door toegenomen concurrentie. Daar heeft elke aannemer mee te<br />
maken, dat horen we van elkaar.” (uit kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek: aannemer <strong>in</strong> het MKB,<br />
bezig met burgerlijke & utiliteits<strong>bouw</strong>).<br />
Dus al met al is <strong>de</strong> opstell<strong>in</strong>g re<strong>de</strong>lijk ambigu: goed dat er is opgetre<strong>de</strong>n, niet al te veel<br />
veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g <strong>in</strong> ‘het wereldje’, we<strong>in</strong>ig begrip voor <strong>de</strong> regels (wat ook el<strong>de</strong>rs ver<strong>de</strong>r zal<br />
wor<strong>de</strong>n geadstrueerd) en we<strong>in</strong>ig concrete veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> het eigen <strong>bouw</strong>bedrijf.<br />
Opvallend is nog dat <strong>de</strong> doelgroepen die <strong>in</strong> tabel 1 on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n, hoewel<br />
natuurlijk niet helemaal <strong>een</strong>sgez<strong>in</strong>d, nergens diametraal tegenover elkaar staan.<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO | 6
Wat we op <strong>de</strong> vorige pag<strong>in</strong>a’s besproken hebben, v<strong>in</strong><strong>de</strong>n we samengevat <strong>in</strong> tabel 1.<br />
1 | Stell<strong>in</strong>gen over <strong>bouw</strong>cultuur <strong>in</strong> het algem<strong>een</strong><br />
Er zijn te veel overheidsregels<br />
waaraan we ons moeten hou<strong>de</strong>n<br />
Het is goed dat <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>affaire<br />
<strong>de</strong>stijds is aangepakt<br />
Ik <strong>de</strong>nk dat er heel we<strong>in</strong>ig veran<strong>de</strong>rd<br />
is <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>sector ten opzichte van<br />
2001<br />
S<strong>in</strong>ds <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>affaire is het zaken<br />
doen met <strong>de</strong> overheid te<br />
onpersoonlijk gewor<strong>de</strong>n<br />
De ‘ou<strong>de</strong> gar<strong>de</strong>’ heeft moeite met <strong>de</strong><br />
nieuwe manier van werken s<strong>in</strong>ds <strong>de</strong><br />
<strong>bouw</strong>affaire<br />
Je kunt dui<strong>de</strong>lijk merken dat er <strong>een</strong><br />
nieuwe cultuur heerst <strong>in</strong> ons bedrijf<br />
als gevolg van maatregelen na <strong>de</strong><br />
<strong>bouw</strong>affaire<br />
Na <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>affaire zijn we ons op<br />
specifiekere markten gaan richten<br />
Om <strong>de</strong> cultuur<strong>omslag</strong> mogelijk te<br />
maken zijn er wissel<strong>in</strong>gen geweest <strong>in</strong><br />
ons management<br />
De groep aannemers is samengesteld uit vier subgroepen:<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO | 7<br />
Totaal<br />
Totaal<br />
aannemers<br />
Aannemers<br />
MKB<br />
Aannemers<br />
groot<br />
Opdrachtgevers<br />
Overige<br />
stakehol<strong>de</strong>rs<br />
% % % % % %<br />
87 88 86 90 85 83<br />
83 82 84 80 93 80<br />
52 52 58 48 49 49<br />
51 56 52 60 33 41<br />
28 27 23 30 26 33<br />
17 17 11 21 31 9<br />
15 16 14 18 10 13<br />
7 5 3 7 11 9<br />
1 burger- en utiliteits<strong>bouw</strong> (BU)<br />
2 grond-, weg- en water<strong>bouw</strong> (GWW)<br />
3 <strong>in</strong>stallatiebedrijven<br />
4 gespecialiseer<strong>de</strong> aannemers (tegelzetters, stucadoorbedrijven, dakbe<strong>de</strong>kkers,<br />
schil<strong>de</strong>rbedrijven etc.).<br />
Soms zijn er <strong>in</strong>teressante verschillen. De grond-, weg en water<strong>bouw</strong>bedrijven zien meer<br />
<strong>in</strong>novatie als gevolg van <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>affaire en zijn überhaupt van men<strong>in</strong>g dat er veel<br />
veran<strong>de</strong>rd is s<strong>in</strong>ds 2001. De burger- en utiliteits<strong>bouw</strong> is terughou<strong>de</strong>n<strong>de</strong>r: daar ziet men<br />
relatief we<strong>in</strong>ig veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g s<strong>in</strong>ds 2001.
Trendbreuk <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>sector<br />
Dat <strong>de</strong> reikwijdte van het effect van <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>affaire niet al te groot is, wordt bevestigd<br />
door expliciet <strong>in</strong> <strong>een</strong> stell<strong>in</strong>g voor te leggen <strong>in</strong> welke mate <strong>de</strong> affaire tot daadwerkelijke<br />
veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>gen geleid heeft. De <strong>bouw</strong>affaire heeft volgens ca. 40 % van alle groepen<br />
on<strong>de</strong>rvraag<strong>de</strong>n geleid tot <strong>een</strong> an<strong>de</strong>re manier van werken <strong>in</strong> <strong>de</strong> sector als geheel (grote<br />
aannemers beschouwen <strong>de</strong> veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>gen <strong>in</strong>grijpen<strong>de</strong>r dan <strong>de</strong> kle<strong>in</strong>ere).<br />
Voor het eigen bedrijf is dit veel ger<strong>in</strong>ger en – opvallend genoeg – ook voor <strong>de</strong><br />
werkwijze van <strong>de</strong> concurrentie. Al moet daar eerlijkheidshalve aan wor<strong>de</strong>n toegevoegd<br />
dat 22% van <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>nten het antwoord schuldig blijft (het is moeilijker om over <strong>de</strong><br />
concurrentie te oor<strong>de</strong>len). In ie<strong>de</strong>r geval heeft <strong>de</strong>ze <strong>in</strong>directe manier van vraagstell<strong>in</strong>g niet<br />
geleid tot <strong>een</strong> veel hogere score voor <strong>de</strong> concurrentie dan voor <strong>de</strong> eigen organisatie,<br />
het<strong>g<strong>een</strong></strong> vertrouwen geeft <strong>in</strong> <strong>de</strong> oprechtheid waarmee men <strong>de</strong> eigen organisatie<br />
beoor<strong>de</strong>eld heeft.<br />
2 | Heeft <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>affaire tot <strong>een</strong> an<strong>de</strong>re manier van werken geleid (% dat het <strong>een</strong>s is)<br />
In hoeverre heeft <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>affaire<br />
geleid tot daadwerkelijke<br />
veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>gen<br />
In <strong>de</strong> manier van werken <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
gehele <strong>bouw</strong>sector<br />
In <strong>de</strong> manier van werken van mijn<br />
directe concurrenten<br />
In <strong>de</strong> manier van werken <strong>in</strong> mijn<br />
eigen organisatie<br />
Totaal<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO | 8<br />
Totaal<br />
aannemers<br />
Aannemers<br />
MKB<br />
Aannemers<br />
groot<br />
Opdrachtgevers<br />
Overige<br />
stakehol<strong>de</strong>rs<br />
% % % % % %<br />
40 40 33 46 41 36<br />
18 18 13 22 20 17<br />
15 14 14 15 28 9<br />
Opvallend is dat met name b<strong>in</strong>nen <strong>de</strong> GWW-sector aannemers van men<strong>in</strong>g zijn (67%) dat<br />
<strong>de</strong> <strong>bouw</strong>affaire heeft geleid tot veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>gen van <strong>de</strong> manier van werken <strong>in</strong> <strong>de</strong> gehele<br />
sector. Dit geldt tevens wanneer het om <strong>de</strong> directe concurrenten gaat (48%) en om <strong>de</strong><br />
eigen manier van werken (35%).<br />
Aard van <strong>de</strong> veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>gen<br />
Kijken we naar <strong>de</strong> aard van <strong>de</strong> veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>gen, dan zien we eigenlijk twee groepen<br />
antwoor<strong>de</strong>n:<br />
• <strong>een</strong> an<strong>de</strong>re manier van werken;<br />
• meer regels/bureaucratie
De an<strong>de</strong>re manier van werken uit zich <strong>in</strong> zaken als grotere kostenefficiëntie, <strong>g<strong>een</strong></strong><br />
afspraken meer maken, transparanter gaan werken en verbeter<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> kwaliteit. De<br />
toegenomen regelcultuur en bureaucratie uit zich <strong>in</strong> zaken als: afstan<strong>de</strong>lijker, meer regels,<br />
formeler, voorzichtiger.<br />
“B<strong>in</strong>nen het bedrijf is het niet veran<strong>de</strong>rd <strong>maar</strong> het is wat onpersoonlijker naar<br />
opdrachtgevers toe. De traditie dat bij <strong>een</strong> projectoplever<strong>in</strong>g je <strong>een</strong> hapje gaat eten met<br />
z’n allen wordt nu van alles achter gezocht. Een stuk zakelijker, Amerikaanser,<br />
afstan<strong>de</strong>lijker. Jammer dat dit is weggevallen, ik v<strong>in</strong>d dat bij het fatsoen horen. Daar is<br />
mijn voorganger ook om weggegaan.” (uit kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek: directeur grote<br />
wegen<strong>bouw</strong>er)<br />
Het an<strong>de</strong>rs omgaan met <strong>de</strong> opdrachtgever is waarschijnlijk voor opdrachtgevers <strong>de</strong> meest<br />
zichtbare veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g. We zullen el<strong>de</strong>rs zien dat opdrachtgevers <strong>een</strong> grotere<br />
concurrentietoename ervaren dan <strong>bouw</strong>ers. Wellicht dat dit <strong>de</strong>els op <strong>de</strong> formelere<br />
omgangsvormen gebaseerd wordt.<br />
Een grote opdrachtgevers ziet als effect van <strong>de</strong> toenemen<strong>de</strong> kwaliteitsfocus en controle<br />
hierop, ook <strong>een</strong> verzwar<strong>in</strong>g van het juridische traject:<br />
“Door het verleggen van <strong>de</strong> <strong>de</strong>sign verantwoor<strong>de</strong>lijkheid bij <strong>de</strong> aannemers <strong>in</strong> het<br />
aanbested<strong>in</strong>gstraject, moeten we <strong>de</strong> aansprakelijkheid van bedachte constructie en<br />
uitvoer<strong>in</strong>g ervan vastleggen <strong>in</strong> contracten, dus er komt veel meer juridisch werk bij<br />
kijken. Gelukkig zijn we nu ook begonnen met het <strong>de</strong>nken <strong>in</strong> <strong>in</strong>centives bij tijdige<br />
oplever<strong>in</strong>g en zo, en niet all<strong>een</strong> meer boetes <strong>in</strong> <strong>de</strong> eerste generatie nieuwe contracten.<br />
Dat is les 1. En les 2 is dat <strong>de</strong> boete <strong>in</strong> relatie moet staan met <strong>de</strong> reële scha<strong>de</strong>. Dat is ook<br />
<strong>een</strong> cultuur<strong>omslag</strong> b<strong>in</strong>nen onze organisatie.” (uit kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek: Hoofd Inkoop)<br />
Zo’n 12% van <strong>de</strong> organisaties die veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>gen zien <strong>in</strong> hoe er nu <strong>in</strong> <strong>de</strong> sector als geheel<br />
gewerkt wordt, noemt spontaan dat er <strong>g<strong>een</strong></strong> prijsafspraken meer gemaakt wor<strong>de</strong>n, kortom<br />
dat er eerlijker gewerkt wordt.<br />
Prijsafspraken<br />
Prijsafspraken – daar kijkt men <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong> met <strong>een</strong> zekere tegenz<strong>in</strong> op terug. Dat er <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>bouw</strong> niet graag over <strong>de</strong> prijsafspraken gesproken wordt, wordt bevestigd door ruim<br />
veertig procent van <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>ers en meer dan <strong>de</strong> helft van <strong>de</strong> opdrachtgevers (56%).<br />
Tw<strong>in</strong>tig procent van <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rvraag<strong>de</strong> organisaties geeft aan dat <strong>de</strong> vraag niet relevant<br />
gevon<strong>de</strong>n wordt.<br />
23 % van <strong>de</strong> aannemers geeft aan an<strong>de</strong>re bedrijven te kennen die m<strong>in</strong><strong>de</strong>r eerlijk te werk<br />
gaan dan zij zelf en 28% van hen is het <strong>een</strong>s met <strong>een</strong> stell<strong>in</strong>g waarvan <strong>de</strong> portee is dat het<br />
zon<strong>de</strong>r prijsafspraken moeilijk is om w<strong>in</strong>stgevend te zijn. Ten slotte: <strong>een</strong> kle<strong>in</strong>e<br />
m<strong>in</strong><strong>de</strong>rheid - tenm<strong>in</strong>ste als percentage - geeft aan nog wel <strong>een</strong>s te wor<strong>de</strong>n bena<strong>de</strong>rd om<br />
prijsafspraken te maken (4% van <strong>de</strong> aannemers en 7% van <strong>de</strong> opdrachtgevers).<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO | 9
Een kwart (25%) van <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>nten praat liever niet over prijsafspraken die vroeger <strong>in</strong><br />
het bedrijf plaatsvon<strong>de</strong>n. Dit is m<strong>in</strong><strong>de</strong>r dan het aantal respon<strong>de</strong>nten dat liever niet praat<br />
over prijsafspraken <strong>in</strong> <strong>de</strong> sector als geheel (44%). Daar moet wel aan wor<strong>de</strong>n toegevoegd<br />
dat meer dan één <strong>de</strong>r<strong>de</strong> van <strong>de</strong> aannemers (36%) <strong>de</strong> eerste vraag niet van toepass<strong>in</strong>g<br />
v<strong>in</strong>dt. Ook voor meer dan <strong>de</strong> helft van <strong>de</strong> externe stakehol<strong>de</strong>rs blijkt <strong>de</strong>ze vraag niet van<br />
toepass<strong>in</strong>g.<br />
Hoewel het on<strong>de</strong>rzoek zich hier daar niet op richt, kan uit het bovenstaan<strong>de</strong> resultaten<br />
wor<strong>de</strong>n geconclu<strong>de</strong>erd dat het niet vanzelfsprekend is dat prijsafspraken volledig tot het<br />
verle<strong>de</strong>n behoren.<br />
Een illustratief citaat:<br />
‘Wat <strong>in</strong> hon<strong>de</strong>rd jaar is ontstaan, ben je niet zo<strong>maar</strong> kwijt’ (open antwoord uit<br />
kwantitatief on<strong>de</strong>rzoek).<br />
Als b<strong>in</strong>nen het bedrijf nog over prijsafspraken gerept wordt, dan liever <strong>in</strong> <strong>de</strong> trant van<br />
‘hoe kunnen we ons vergeleken met vroeger verbeteren’ (35% van <strong>de</strong> aannemers).<br />
3 | Men<strong>in</strong>g over prijsafspraken vroeger en nu<br />
In <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>sector praten we niet<br />
graag over <strong>de</strong> prijsafspraken die<br />
<strong>in</strong> het verle<strong>de</strong>n gemaakt wer<strong>de</strong>n<br />
B<strong>in</strong>nen onze directie praten we<br />
over <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>affaire vooral als<br />
het gaat om d<strong>in</strong>gen die we <strong>in</strong><br />
vergelijk<strong>in</strong>g met vroeger kunnen<br />
verbeteren<br />
In ons bedrijf praten we niet<br />
graag meer over afspraken die <strong>in</strong><br />
het verle<strong>de</strong>n gemaakt zijn<br />
Zon<strong>de</strong>r prijsafspraken is het<br />
voor veel <strong>bouw</strong>bedrijven<br />
moeilijk om w<strong>in</strong>stgevend te zijn<br />
Wij werken zelf wel eerlijk,<br />
<strong>maar</strong> ik ken bedrijven die dat<br />
niet doen<br />
Ik ken bedrijven waar<br />
maatregelen zijn genomen tegen<br />
me<strong>de</strong>werkers die toch nog<br />
prijsafspraken wil<strong>de</strong>n maken<br />
Ik ben zelf nog wel bena<strong>de</strong>rd<br />
voor het maken van<br />
prijsafspraken<br />
Totaal<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO | 10<br />
Totaal<br />
aannemers<br />
Aannemers<br />
MKB<br />
Aannemers<br />
groot<br />
Opdrachtgevers<br />
Overige<br />
stakehol<strong>de</strong>rs<br />
% % % % % %<br />
44 41 34 47 56 45<br />
35 35 25 42 49 24<br />
25 24 19 29 30 23<br />
24 28 29 26 10 20<br />
23 24 25 23 18 20<br />
17 16 10 21 11 28<br />
5 4 5 3 7 7
De GWW-aannemers geven veel meer volmondig dan hun collega’s toe dat ze liever niet<br />
meer over <strong>de</strong> prijsafspraken praten en - als men dit b<strong>in</strong>nen <strong>de</strong> directie doet - dan vooral <strong>in</strong><br />
het ka<strong>de</strong>r van verbeter<strong>in</strong>gen ten opzichte van vroeger. Het lijkt er <strong>in</strong><strong>de</strong>rdaad op dat men<br />
<strong>de</strong> maatregelen <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze subbranche voortvarend heeft opgepikt: zo maakt 37% van <strong>de</strong><br />
GWW-aannemers meld<strong>in</strong>g van het feit dat men bedrijven kent waar maatregelen<br />
getroffen zijn tegen werknemers die toch prijsafspraken wensten te maken. El<strong>de</strong>rs zullen<br />
we ook zien dat <strong>de</strong> nieuwe werkwijze bij <strong>de</strong> GWW’ers beter <strong>in</strong> <strong>de</strong> organisatie geborgd is.<br />
Hierboven is gemeld dat er nog steeds – zij het wellicht op kle<strong>in</strong>ere schaal – bedrijven<br />
wor<strong>de</strong>n bena<strong>de</strong>rd voor prijsafspraken. Aan <strong>de</strong> aannemers is ook gevraagd of ze zelf wel<br />
<strong>een</strong>s <strong>een</strong> risicoafweg<strong>in</strong>g maken om overheidsregels te overtre<strong>de</strong>n. Uit on<strong>de</strong>rstaan<strong>de</strong> tabel<br />
blijkt dat van alle aannemers 4 % regelmatig of vaak dit risico <strong>de</strong>nkt te nemen. Bijna <strong>de</strong><br />
helft van <strong>de</strong> aannemers (45 %) doet dat ‘<strong>een</strong> enkele keer’. Ook opdrachtgevers (41 %) en<br />
overige stakehol<strong>de</strong>rs (45 %) nemen dit gedrag bij aannemers waar.<br />
4 | Maakt wel <strong>een</strong>s risicoafweg<strong>in</strong>g <strong>in</strong> verband met het overtre<strong>de</strong>n van overheidsregels<br />
(resp. wordt volgens u wel <strong>een</strong>s <strong>een</strong> risicoafweg<strong>in</strong>g gemaakt)?<br />
Totaal<br />
Totaal<br />
aannemers<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO | 11<br />
Aannemers<br />
MKB<br />
Aannemers<br />
groot<br />
Opdrachtgevers<br />
Overige<br />
stakehol<strong>de</strong>rs<br />
% % % % % %<br />
Nooit 54 45 53 49 50 48<br />
Enkele keer 37 45 38 40 33 41<br />
Regelmatig 3 2 3 3 8 0<br />
Vaak 1 2 1 2 0 4<br />
Weet niet 5 6 5 6 8 7<br />
100 100 100 100 100 100
3 Is concurrentie toegenomen?<br />
Ook vóór 2001 werd er op kwaliteit geconcurreerd<br />
Doel van <strong>de</strong> regelgev<strong>in</strong>g na <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>affaire was om niet all<strong>een</strong> op prijs, <strong>maar</strong> ook op<br />
kwaliteit te concurreren (het<strong>g<strong>een</strong></strong> tot ver<strong>de</strong>re <strong>in</strong>novatie moet lei<strong>de</strong>n). Uit dit on<strong>de</strong>rzoek<br />
wordt dui<strong>de</strong>lijk dat lang niet alle aannemers en opdrachtgevers van men<strong>in</strong>g zijn dat er<br />
voor 2001 all<strong>een</strong> op prijs werd geconcurreerd. Evenm<strong>in</strong> dat er na <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>affaire méér<br />
dan voor 2001 op kwaliteit wordt geconcurreerd (dat laatste v<strong>in</strong>dt 39% van <strong>de</strong> aannemers<br />
en ruim <strong>de</strong> helft van <strong>de</strong> opdrachtgevers: 52%). Grote aannemers v<strong>in</strong><strong>de</strong>n dit overigens<br />
vaker dan kle<strong>in</strong>ere.<br />
Ook zijn vooral <strong>de</strong> aannemers het we<strong>in</strong>ig <strong>een</strong>s met <strong>de</strong> stell<strong>in</strong>g dat <strong>de</strong> kwaliteit van <strong>de</strong><br />
producten s<strong>in</strong>ds 2001 is verbeterd als gevolg van <strong>de</strong> toegenomen concurrentie (<strong>een</strong> kwart<br />
van <strong>de</strong> aannemers is het daar mee <strong>een</strong>s tegen 41% van <strong>de</strong> opdrachtgevers).<br />
5 | Is <strong>de</strong> concurrentie toegenomen?<br />
Vóór <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>affaire werd er<br />
all<strong>een</strong> op prijs geconcurreerd<br />
Na <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>affaire wordt er<br />
meer op prijs en kwaliteit<br />
geconcurreerd<br />
De kwaliteit van <strong>de</strong> gelever<strong>de</strong><br />
producten en diensten <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>bouw</strong>sector is <strong>de</strong> afgelopen<br />
jaren sterk verbeterd door <strong>de</strong><br />
toegenomen concurrentie<br />
Totaal<br />
Totaal<br />
aannemers<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO | 12<br />
Aannemers<br />
MKB<br />
Aannemers<br />
groot<br />
Opdrachtgevers<br />
Overige<br />
stakehol<strong>de</strong>rs<br />
% % % % % %<br />
35 38 39 37 33 25<br />
42 39 30 47 52 45<br />
27 25 27 24 41 23<br />
Bouwwereld niet tegen kartelverbod<br />
Uit het kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek rees het sterke vermoe<strong>de</strong>n dat <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>wereld we<strong>in</strong>ig tegen<br />
toenemen<strong>de</strong> concurrentie an sich heeft: <strong>een</strong> kartelverbod kan op veel draagvlak rekenen.<br />
De kritiek richt zich veeleer op <strong>de</strong> manier waarop <strong>de</strong> concurrentie wordt georganiseerd <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> aanbested<strong>in</strong>gsprocedures b<strong>in</strong>nen het publieke dome<strong>in</strong>. Hierop gaan we el<strong>de</strong>rs <strong>in</strong> dit<br />
hoofdstuk uitgebreid <strong>in</strong>.<br />
“Maar eigenlijk kan je er van uit gaan dat elke verscherp<strong>in</strong>g <strong>in</strong> regels betekent dat <strong>de</strong><br />
<strong>bouw</strong> duur<strong>de</strong>r wordt. Elk risico wordt <strong>in</strong>gecalculeerd en dus gaat <strong>de</strong> prijs omhoog!”(uit<br />
kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek: MKB, <strong>bouw</strong>kundig adviesbureau)
Eerst het kartelverbod: zowel <strong>bouw</strong>ers als opdrachtgevers zijn <strong>in</strong> grote mate voorstan<strong>de</strong>r<br />
van <strong>een</strong> kartelverbod. Hiermee accepteren we <strong>de</strong> hierboven reeds gememoreer<strong>de</strong><br />
hypothese dat men we<strong>in</strong>ig bezwaar heeft tegen het feit dat er <strong>een</strong> stevige concurrentie is.<br />
B<strong>in</strong>nen <strong>de</strong> aannemers geldt dat bij 93% van <strong>de</strong> GWW-bedrijven draagvlak voor het<br />
kartelverbod is.<br />
6 | Houd<strong>in</strong>g tegenover kartelverbod<br />
%<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
11 11 11 10 10 12<br />
12 12<br />
77 77<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO | 13<br />
17<br />
73<br />
9 10<br />
Totaal Aannemers Aannemers MKB Aannemers groot Opdrachtgevers Overige stakehol<strong>de</strong>rs<br />
80<br />
Positief Negatief Weet niet<br />
80<br />
12<br />
76<br />
Bron: TNS NIPO, 2008<br />
De hoogte van <strong>de</strong> boetes bij overtred<strong>in</strong>g van het kartelverbod is voor <strong>een</strong> meer<strong>de</strong>rheid<br />
van <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>nten voldoen<strong>de</strong> afschrikwekkend. Voor elk segment zien we dat rond <strong>de</strong><br />
60% zo over <strong>de</strong> boetes <strong>de</strong>nkt (GWW-aannemers 76%). Zo’n 20% heeft <strong>g<strong>een</strong></strong> men<strong>in</strong>g over<br />
<strong>de</strong> hoogte van <strong>de</strong> boetes.
Ten aanzien van <strong>de</strong> <strong>in</strong>hou<strong>de</strong>lijke bekendheid met het kartelverbod: ruim <strong>de</strong> helft van <strong>de</strong><br />
aannemers is hiervan goed tot re<strong>de</strong>lijk goed op <strong>de</strong> hoogte (GWW-aannemers aanzienlijk<br />
hoger: 83 %), bij <strong>de</strong> groep ‘overige stakehol<strong>de</strong>rs’ is dit 67 %.<br />
7 | Inhou<strong>de</strong>lijke bekendheid kartelverbod<br />
%<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
2 2 3 1 2 4<br />
41 43<br />
57 55<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO | 14<br />
51<br />
47<br />
Totaal Aannemers Aannemers MKB Aannemers groot Opdrachtgevers Overige stakehol<strong>de</strong>rs<br />
37<br />
62<br />
Bekend Niet bekend Weet niet<br />
46<br />
52<br />
29<br />
67<br />
Bron: TNS NIPO, 2008<br />
Ver<strong>de</strong>r blijkt dat <strong>de</strong> kennis van het kartelverbod niet afhankelijk is van <strong>de</strong> functie die <strong>de</strong><br />
respon<strong>de</strong>nt b<strong>in</strong>nen het bedrijf bekleedt. Omdat personen uit verschillen<strong>de</strong> lagen van het<br />
bedrijf zijn on<strong>de</strong>rvraagd, kan wor<strong>de</strong>n afgeleid dat er nauwelijks verschil is tussen <strong>de</strong><br />
<strong>in</strong>hou<strong>de</strong>lijke bekendheid op directieniveau en op <strong>een</strong> niveau lager.<br />
Kortom, ten aanzien van het kartelverbod kunnen we conclu<strong>de</strong>ren dat er absoluut<br />
draagvlak voor is bij <strong>de</strong> betrokkenen <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>sector. De hoogte van <strong>de</strong> boetes wordt<br />
door <strong>een</strong> meer<strong>de</strong>rheid van <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>nten als voldoen<strong>de</strong> afschrikwekkend ervaren. Bij<br />
<strong>een</strong> meer<strong>de</strong>rheid van <strong>de</strong> aannemers is het kartelverbod <strong>in</strong>hou<strong>de</strong>lijk bekend.
Kritiek op aanbested<strong>in</strong>g richt zich vooral op <strong>de</strong> uitvoer<strong>in</strong>g<br />
Het draagvlak voor <strong>de</strong> aanbested<strong>in</strong>gsregels is aanzienlijk m<strong>in</strong><strong>de</strong>r hoog dan dat voor het<br />
kartelverbod (voor ie<strong>de</strong>re groep – met uitzon<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> opdrachtgevers - geldt dat men<br />
voor het draagvlak van <strong>de</strong> aanbested<strong>in</strong>gsregels zo’n 20% lager scoort dan voor het<br />
draagvlak van het kartelverbod).<br />
8 | Houd<strong>in</strong>g tegenover aanbested<strong>in</strong>gsregels<br />
%<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
11 11<br />
33<br />
56<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO | 15<br />
37<br />
52<br />
16<br />
37<br />
48<br />
Totaal Aannemers Aannemers MKB Aannemers groot Opdrachtgevers Overige stakehol<strong>de</strong>rs<br />
8<br />
37<br />
55<br />
Positief Negatief Weet niet<br />
7<br />
18<br />
75<br />
13<br />
24<br />
63<br />
Bron: TNS NIPO, 2008<br />
Maar toch is dus ruim <strong>de</strong> helft van <strong>de</strong> aannemers positief over <strong>de</strong> aanbested<strong>in</strong>gsregels (er<br />
is we<strong>in</strong>ig verschil tussen <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> categorieën aannemers). Dit gematig<strong>de</strong> oor<strong>de</strong>el<br />
van <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>ers kan natuurlijk te maken hebben met <strong>een</strong> zekere sociale wenselijkheid <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> beantwoord<strong>in</strong>g op <strong>de</strong>ze vraag. Bij meer <strong>in</strong>directe vraagstell<strong>in</strong>gtechnieken (stell<strong>in</strong>gen),<br />
waar meer gepoogd wordt op <strong>de</strong> gedachten van <strong>de</strong> aannemers <strong>in</strong> te gaan, blijkt namelijk<br />
<strong>een</strong> vrij grote aversie.<br />
Zoals bekend leidt <strong>een</strong> aanbested<strong>in</strong>gsprocedure <strong>in</strong> <strong>de</strong> acquisitiefase tot <strong>een</strong> m<strong>in</strong>imum aan<br />
contact tussen opdrachtgever en opdrachtnemer. Alle on<strong>de</strong>rvraag<strong>de</strong> partijen <strong>in</strong> dit<br />
on<strong>de</strong>rzoek zijn het <strong>in</strong> belangrijke mate erover <strong>een</strong>s dat <strong>een</strong> goe<strong>de</strong> persoonlijke relatie juist<br />
bijdraagt aan <strong>een</strong> goed e<strong>in</strong>dproduct.<br />
“Maar je ziet dat <strong>de</strong> overheid ook op zoek gaat om on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> aanbested<strong>in</strong>gen uit te komen.<br />
Zo is <strong>een</strong> regel dat dit moet als <strong>de</strong> overheid opdrachtgever is, <strong>maar</strong> wat als <strong>de</strong><br />
projectontwikkelaar <strong>de</strong> opdrachtgever is? Of het aanbested<strong>in</strong>gsreglement zegt ‘zo en zo<br />
moet het, tenzij B&W an<strong>de</strong>rs besluit. Dus besluit B&W vaak an<strong>de</strong>rs.” (uit kwalitatief<br />
on<strong>de</strong>rzoek: groot adviesbureau, huisvest<strong>in</strong>g)
Ver<strong>de</strong>r leidt <strong>een</strong> aanbested<strong>in</strong>gsprocedure vaak tot <strong>een</strong> grote hoeveelheid werk waarbij <strong>de</strong><br />
partijen <strong>in</strong> belangrijke mate ervan overtuigd zijn dat <strong>de</strong> overheid <strong>g<strong>een</strong></strong> i<strong>de</strong>e heeft wat het<br />
gevraag<strong>de</strong> voor <strong>een</strong> hoeveelheid werk betekent. Dit kan <strong>in</strong> zekere mate contraproductief<br />
werken, aangezien <strong>een</strong> opdrachtnemer zodanig door het ermee gepaard gaan<strong>de</strong> werk<br />
wordt afgeschrikt dat hij m<strong>in</strong><strong>de</strong>r snel zal <strong>in</strong>schrijven.<br />
“De enorme hoeveelheid onz<strong>in</strong>nige regeltjes waar je mee wordt opgeza<strong>de</strong>ld. De gel<strong>de</strong>n<strong>de</strong><br />
norm is blijkbaar ‘Zet <strong>maar</strong> zoveel mogelijk standaard regeltjes <strong>in</strong> <strong>een</strong> bestek, dan heb je<br />
alles wel voldoen<strong>de</strong> afge<strong>de</strong>kt.” (uit kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek, grote aannemer)<br />
Ook het feit dat het om <strong>een</strong> openbare <strong>in</strong>schrijv<strong>in</strong>g gaat weerhoudt sommige aannemers te<br />
offreren: <strong>de</strong> kans dat men het project krijgt (zon<strong>de</strong>r dat men iets van <strong>de</strong> gemaakte kosten<br />
terugziet) wordt te ger<strong>in</strong>g om het risico van zo’n <strong>in</strong>vester<strong>in</strong>g <strong>in</strong> werkzaamhe<strong>de</strong>n te nemen.<br />
“Aannemers zijn steeds sneller gewor<strong>de</strong>n ‘<strong>g<strong>een</strong></strong> offertes’ uitbrengen; zodra <strong>een</strong> aannemer<br />
merkt dat hij gebruikt wordt <strong>in</strong> <strong>een</strong> prijzenstrijd, haakt hij af!”<br />
(uit kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek, <strong>bouw</strong>kundig adviesbureau , MKB)<br />
Aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant zien we dat <strong>de</strong> meeste <strong>bouw</strong>ers zich we<strong>in</strong>ig <strong>in</strong>stellen op <strong>de</strong><br />
veran<strong>de</strong>r<strong>de</strong> omgev<strong>in</strong>g: er wor<strong>de</strong>n betrekkelijk we<strong>in</strong>ig nieuwe taken ge<strong>de</strong>f<strong>in</strong>ieerd, noch<br />
wor<strong>de</strong>n er veel me<strong>de</strong>werkers met <strong>de</strong> vereiste competenties aangetrokken (bij grotere<br />
aannemers wat meer dan bij kle<strong>in</strong>ere).<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO | 16
9 | Men<strong>in</strong>g over aanbested<strong>in</strong>gsregels<br />
Een goe<strong>de</strong> persoonlijke relatie<br />
met <strong>de</strong> opdrachtgever draagt bij<br />
aan <strong>een</strong> goed e<strong>in</strong>dproduct<br />
De overheid heeft bij<br />
aanbested<strong>in</strong>gen vaak <strong>g<strong>een</strong></strong> i<strong>de</strong>e<br />
van <strong>de</strong> hoeveelheid werk waar<br />
ze <strong>de</strong> <strong>in</strong>schrijver mee opza<strong>de</strong>lt<br />
De overheid is voor <strong>de</strong>el zelf<br />
schuldig aan het maken van<br />
prijsafspraken door <strong>de</strong> manier<br />
van aanbeste<strong>de</strong>n<br />
Ik word moe van al die<br />
aanbested<strong>in</strong>gsregels van <strong>de</strong><br />
overheid<br />
Onze organisatie schrijft<br />
m<strong>in</strong><strong>de</strong>r vaak <strong>in</strong> op<br />
aanbested<strong>in</strong>gen vanwege het<br />
grote aantal <strong>in</strong>schrijv<strong>in</strong>gen op<br />
aanbested<strong>in</strong>gen<br />
Onze organisatie schrijft<br />
vanwege <strong>de</strong> hoge kosten<br />
m<strong>in</strong><strong>de</strong>r vaak <strong>in</strong> op<br />
aanbested<strong>in</strong>gen<br />
Al het werk dat we nu hebben<br />
met <strong>in</strong>schrijv<strong>in</strong>gen op<br />
aanbested<strong>in</strong>gen heeft tot nieuwe<br />
taken <strong>in</strong> onze organisatie geleid<br />
Om het adm<strong>in</strong>istratieve werk<br />
dat gepaard gaat met<br />
aanbested<strong>in</strong>gen gedaan te<br />
krijgen, zijn er nieuwe<br />
me<strong>de</strong>werkers met nieuwe<br />
competenties aangetrokken<br />
Totaal<br />
Totaal<br />
aannemers<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO | 17<br />
Aannemers<br />
MKB<br />
Aannemers<br />
groot<br />
Opdrachtgevers<br />
Overige<br />
stakehol<strong>de</strong>rs<br />
% % % % % %<br />
93 96 95 96 84 88<br />
88 90 88 91 84 84<br />
68 70 72 69 57 67<br />
62 66 62 70 54 48<br />
45 52 51 52 nvt 29<br />
42 50 50 50 nvt 28<br />
21 21 15 26 20 21<br />
14 14 8 19 18 11
Vooral GWW-aannemers (die natuurlijk sterk van <strong>de</strong> overheid afhankelijk zijn) lijken <strong>de</strong><br />
organisatie beter te hebben <strong>in</strong>gericht op <strong>de</strong> nieuwe regels: zij geven veel vaker aan<br />
nieuwe taken te hebben geformuleerd (48%) en nieuwe me<strong>de</strong>werkers met an<strong>de</strong>re<br />
competenties te hebben aangetrokken (43%).<br />
Opvallend is nog dat er veel op <strong>de</strong> aanbested<strong>in</strong>gen werd gereageerd bij het afmaken van<br />
<strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> bewer<strong>in</strong>g: ‘De overheid is zelf schuldig aan het maken van afspraken tussen<br />
<strong>bouw</strong>on<strong>de</strong>rnem<strong>in</strong>gen vanwege ….’ Twee<strong>de</strong>r<strong>de</strong> van <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>nten wil<strong>de</strong> <strong>de</strong>ze z<strong>in</strong><br />
afmaken, waarmee ze impliciet aangaven het (<strong>de</strong>els) <strong>een</strong>s te zijn met <strong>de</strong> <strong>in</strong>leid<strong>in</strong>g – dat <strong>de</strong><br />
overheid dus me<strong>de</strong> schuldig is aan het maken van on<strong>de</strong>rl<strong>in</strong>ge prijsafspraken. Bij het<br />
voltooien van <strong>de</strong>ze z<strong>in</strong> wor<strong>de</strong>n vier elementen (<strong>in</strong> vele variëteiten) genoemd:<br />
• De overheid geeft <strong>g<strong>een</strong></strong> blijk van kennis over wat <strong>een</strong> <strong>de</strong>rgelijke <strong>in</strong>spann<strong>in</strong>g vaak<br />
kost<br />
• De vele regels waaraan <strong>de</strong> <strong>in</strong>schrijver moet voldoen (pietluttig, streng,<br />
onoverzichtelijk, wirwar)<br />
• Het feit dat er <strong>g<strong>een</strong></strong> rekenvergoed<strong>in</strong>g wordt gegeven<br />
• Gebrek aan kennis bij <strong>de</strong> aanbeste<strong>de</strong>r, gebrekkige bestekken<br />
Ver<strong>de</strong>r nog enige citaten uit <strong>de</strong> diepte-<strong>in</strong>terviews:<br />
“Overheid heeft zelf <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>frau<strong>de</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> hand gewerkt door die rekenvergoed<strong>in</strong>g voor<br />
<strong>de</strong> kosten van het calculeren af te schaffen.” (uit kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek, <strong>bouw</strong>kundig<br />
adviesbureau, MKB)<br />
“Met <strong>een</strong> rekenvergoed<strong>in</strong>g bereik je als opdrachtgever dat je echt concurrentie krijgt en<br />
<strong>g<strong>een</strong></strong> zorgen maakt om personele kosten l<strong>in</strong>ksom of rechtsom terug te verdienen. En of hij<br />
dat nou <strong>in</strong> standaardofferte of <strong>in</strong> begrot<strong>in</strong>g of gezellig met collega vrijdagmiddag <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
kroeg regelt maakt we<strong>in</strong>ig uit; dan heb je wel <strong>een</strong> systeem dat goed kan werken.” (uit<br />
kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek,grote <strong>bouw</strong>ontwikkelaar)<br />
Kortom, het lijkt niet zozeer om het pr<strong>in</strong>cipe van het aanbeste<strong>de</strong>n te gaan, <strong>maar</strong> veeleer<br />
over <strong>de</strong> uitvoer<strong>in</strong>g.<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO | 18
4 Is er meer transparantie?<br />
Effect op transparantie ger<strong>in</strong>g – opdrachtgevers positiever dan <strong>bouw</strong>ers<br />
Een an<strong>de</strong>re doelstell<strong>in</strong>g na <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>affaire was <strong>een</strong> transparante markt: meer<br />
dui<strong>de</strong>lijkheid <strong>in</strong> offertes en <strong>in</strong> <strong>de</strong> manier waarop besliss<strong>in</strong>gen wor<strong>de</strong>n genomen.<br />
Het aanbeste<strong>de</strong>n met dui<strong>de</strong>lijke eisen en uniformiteit <strong>in</strong> aanbied<strong>in</strong>gen en dui<strong>de</strong>lijke regels<br />
hoe er besloten wordt is daarbij <strong>een</strong> belangrijk <strong>in</strong>strument.<br />
“Positieve veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g na parlementaire enquête is dat grotere aannemers voorzichtiger<br />
zijn gewor<strong>de</strong>n, bang voor samenwerk<strong>in</strong>gsverban<strong>de</strong>n. Ze begroten transparanter, dat wil<br />
zeggen: ontle<strong>de</strong>n naar manuren en materiaal waardoor prijsvergelijk<strong>in</strong>g mogelijk is.”<br />
(uit kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek, grote opdrachtgever)<br />
Uit <strong>de</strong> diepte-<strong>in</strong>terviews komt naar voren dat transparantie vooral als <strong>een</strong>richt<strong>in</strong>gsverkeer<br />
uitgelegd wordt, <strong>in</strong>zichtelijkheid naar <strong>de</strong> opdrachtgever toe. Een opdrachtgever die<br />
selectiecriteria bloot geeft, wordt zel<strong>de</strong>n gezien als <strong>een</strong> voorbeeld van transparantie naar<br />
<strong>de</strong> <strong>bouw</strong>bedrijven toe.<br />
Toch zijn er, blijkens het volgen<strong>de</strong> citaat, ook uitzon<strong>de</strong>r<strong>in</strong>gen:<br />
“Je moet altijd uit kunnen leggen op basis waarvan je geselecteerd hebt en op basis<br />
waarvan je gegund hebt. Stel <strong>een</strong> aannemer valt buiten <strong>de</strong> boot en die daagt je voor <strong>de</strong><br />
rechter omdat hij niet gelooft <strong>in</strong> <strong>een</strong> zuivere afwikkel<strong>in</strong>g. Dan moet je als opdrachtgever<br />
voor <strong>de</strong> rechter kunnen aantonen welke criteria je gebruikt hebt, altijd! Dat is <strong>een</strong> aantal<br />
spelregels tegen discrim<strong>in</strong>atie.” (uit kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek, grote <strong>bouw</strong>ontwikkelaar)<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO | 19
Het blijkt dat lang niet ie<strong>de</strong>r<strong>een</strong> goed bekend is met <strong>de</strong> regels. Opdrachtgevers <strong>in</strong> het<br />
algem<strong>een</strong> wat beter dan opdrachtnemers. B<strong>in</strong>nen <strong>de</strong> aannemers is praktisch ie<strong>de</strong>r GWWbedrijf<br />
goed bekend met aanbested<strong>in</strong>gsregels: 91%! Grotere aannemers kennen <strong>de</strong> regels<br />
beter dan <strong>de</strong> kle<strong>in</strong>ere.<br />
10 | Bekend met overheidsregels ten aanzien van aanbeste<strong>de</strong>n<br />
%<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
2 2 3 2 0<br />
46 48<br />
52 50<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO | 20<br />
57<br />
41<br />
Totaal Aannemers Aannemers MKB Aannemers groot Opdrachtgevers Overige stakehol<strong>de</strong>rs<br />
40<br />
58<br />
Bekend Niet bekend Weet niet<br />
36<br />
64<br />
4<br />
44<br />
52<br />
Bron: TNS NIPO, 2008<br />
Hier doet zich het verschijnsel voor dat mensen die beter bekend zijn met <strong>de</strong> regels,<br />
negatiever staan tegenover het aanbeste<strong>de</strong>n. Dus, hoe meer men weet, <strong>de</strong>s te negatiever<br />
men <strong>de</strong>nkt.<br />
11 | Bekendheid aanbested<strong>in</strong>gsregel<strong>in</strong>g naar attitu<strong>de</strong><br />
Bekend M<strong>in</strong><strong>de</strong>r<br />
bekend<br />
totaal<br />
% % %<br />
positief 59 68 63<br />
negatief 41 32 37<br />
100 100 100
Ten aanzien van <strong>de</strong> transparantie - en van <strong>de</strong> veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>gen die daar<strong>in</strong> zijn gekomen s<strong>in</strong>ds<br />
2001 - kunnen we <strong>in</strong> ie<strong>de</strong>r geval twee d<strong>in</strong>gen opmerken (zie ook tabel 12):<br />
• Slechts <strong>een</strong> m<strong>in</strong><strong>de</strong>rheid ziet op <strong>de</strong> diverse aspecten <strong>een</strong> grote verbeter<strong>in</strong>g;<br />
• Opdrachtgevers zijn positiever ten aanzien van het waarnemen van <strong>een</strong><br />
toegenomen transparantie dan opdrachtnemers;<br />
Een m<strong>in</strong><strong>de</strong>rheid van <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>bedrijven geeft <strong>de</strong>sgevraagd aan dat ze tegenwoordig<br />
eerlijker en opener werken dan voor <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>affaire. Grotere bedrijven geven dit vaker<br />
aan dan kle<strong>in</strong>ere bedrijven.<br />
Hetzelf<strong>de</strong> geldt voor <strong>de</strong> dui<strong>de</strong>lijkheid van <strong>de</strong> offertes, <strong>een</strong> an<strong>de</strong>re <strong>in</strong>dicatie voor openheid:<br />
<strong>een</strong> m<strong>in</strong><strong>de</strong>rheid van <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>nten v<strong>in</strong>dt <strong>de</strong> offertes dui<strong>de</strong>lijker gewor<strong>de</strong>n, en <strong>de</strong><br />
men<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>ers is hierbij negatiever dan die van personen uit an<strong>de</strong>re groepen.<br />
Het beslissen over wie <strong>de</strong> opdracht krijgt is volgens bijna <strong>de</strong> helft van <strong>de</strong> opdrachtgevers<br />
dui<strong>de</strong>lijker gewor<strong>de</strong>n. Van <strong>de</strong> ‘overige stakehol<strong>de</strong>rs’ is 40% het hier mee <strong>een</strong>s. De<br />
aannemers zijn het meest negatief op dit gebied. Slechts één <strong>de</strong>r<strong>de</strong> van hen on<strong>de</strong>rschrijft<br />
<strong>de</strong> stell<strong>in</strong>g met die strekk<strong>in</strong>g. Wellicht zien <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>ers het te negatief of willen ze het<br />
negatief zien.<br />
Maar meer transparantie heeft ook zijn negatieve keerzij<strong>de</strong>: het zon<strong>de</strong>r meer volgen van<br />
<strong>de</strong> regels levert soms ook onbetaald extra werk op:<br />
“Na <strong>de</strong> enquête wor<strong>de</strong>n wel meer aanbested<strong>in</strong>gsreglementen uit <strong>de</strong> kast getrokken, voor<br />
elk projecton<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el. Dat was meer om <strong>de</strong> regels te volgen dan om <strong>de</strong> prijs omlaag te<br />
krijgen. Of er <strong>een</strong> regieklus van maken door <strong>in</strong> uren uit te betalen” (uit kwalitatief<br />
on<strong>de</strong>rzoek, groot adviesbureau, huisvest<strong>in</strong>g).<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO | 21
12 | Men<strong>in</strong>g over transparantie<br />
Bouwbedrijven werken<br />
tegenwoordig veel eerlijker en<br />
opener dan voor <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>affaire<br />
Na <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>affaire zijn <strong>de</strong><br />
besliss<strong>in</strong>gen wie <strong>de</strong> opdracht<br />
krijgt, dui<strong>de</strong>lijker gewor<strong>de</strong>n<br />
Na <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>affaire zijn <strong>de</strong><br />
offertes dui<strong>de</strong>lijker gewor<strong>de</strong>n<br />
Totaal<br />
Totaal<br />
aannemers<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO | 22<br />
Aannemers<br />
MKB<br />
Aannemers<br />
groot<br />
Opdrachtgevers<br />
Overige<br />
stakehol<strong>de</strong>rs<br />
% % % % % %<br />
36 33 26 38 52 41<br />
35 32 33 31 46 40<br />
19 16 18 15 33 20
5 V<strong>in</strong>dt er als gevolg van <strong>de</strong> maatregelen na <strong>de</strong><br />
<strong>bouw</strong>affaire meer <strong>in</strong>novatie plaats?<br />
We hebben gezien dat <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>affaire niet tot <strong>een</strong> spectaculaire cultuur<strong>omslag</strong> heeft<br />
geleid. Een <strong>trendbreuk</strong>, <strong>maar</strong> <strong>g<strong>een</strong></strong> bocht van 180 gra<strong>de</strong>n. Wanneer we bij <strong>de</strong><br />
verschillen<strong>de</strong> groepen <strong>in</strong>formeer<strong>de</strong>n hoe er tegenwoordig an<strong>de</strong>rs gewerkt wordt, werd<br />
het woord ‘<strong>in</strong>novatie’ zel<strong>de</strong>n spontaan <strong>in</strong> <strong>de</strong> mond genomen. Men praat nog wel over<br />
kostenbespar<strong>in</strong>gen of efficiënter werken, wat wellicht all<strong>een</strong> mogelijk is door <strong>in</strong>novatie,<br />
<strong>maar</strong> <strong>de</strong> associatie met dit woord komt <strong>in</strong> dit verband zel<strong>de</strong>n op.<br />
Wanneer het vraaggesprek expliciet over <strong>in</strong>novatie gaat, geeft bijna <strong>een</strong><strong>de</strong>r<strong>de</strong> aan dat er<br />
door <strong>de</strong> veran<strong>de</strong>r<strong>de</strong> concurrentie thans meer geïnnoveerd wordt. De verschillen tussen <strong>de</strong><br />
partijen zijn re<strong>de</strong>lijk ger<strong>in</strong>g. B<strong>in</strong>nen <strong>de</strong> aannemers zijn GWW-bedrijven positiever dan<br />
gemid<strong>de</strong>ld: 46% on<strong>de</strong>rschrijft <strong>de</strong> stell<strong>in</strong>g.<br />
13 | Stell<strong>in</strong>g: <strong>de</strong> veran<strong>de</strong>r<strong>de</strong> concurrentie heeft <strong>in</strong> mijn bedrijf geleid tot <strong>in</strong>novatie<br />
%<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
6 5 7<br />
61 63<br />
33 32<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO | 23<br />
64<br />
29<br />
Totaal Aannemers Aannemers MKB Aannemers groot Opdrachtgevers Overige stakehol<strong>de</strong>rs<br />
4<br />
62<br />
34<br />
Mee <strong>een</strong>s Mee on<strong>een</strong>s Weet niet<br />
8<br />
62<br />
30<br />
7<br />
53<br />
40<br />
Bron: TNS NIPO, 2008<br />
“Als <strong>de</strong> Rijkswaterstaat trend zich voortzet, namelijk dat je Design en Build zelf moet<br />
gaan doen, dan komt <strong>de</strong> slimmigheid vooraf (lees <strong>in</strong>novatie) om <strong>de</strong> hoek kijken en komt<br />
daar wel <strong>een</strong> last op je af. Zo komen ze van <strong>de</strong> meer- en m<strong>in</strong><strong>de</strong>rwerk discussie af omdat je<br />
zelf het ontwerp hebt gemaakt. Positief is dat het dan m<strong>in</strong><strong>de</strong>r om prijs gaat <strong>maar</strong> om<br />
eigen creativiteit. Want hoe creatiever je oploss<strong>in</strong>g, hoe beter je prijs. En <strong>de</strong><br />
adm<strong>in</strong>istratieve lasten vervallen, all<strong>een</strong> nog controle aan het e<strong>in</strong><strong>de</strong> van <strong>de</strong> rit. Na<strong>de</strong>el is<br />
dat je vooraf veel meer werk moet verzetten (locatie on<strong>de</strong>rzoek en ontwerp).” (uit<br />
kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek, Grote Wegen<strong>bouw</strong>er)
“Wij kiezen als … ook bewust voor die toonaangeven<strong>de</strong> rol. Door bijvoorbeeld te sturen<br />
op kwaliteit al bij het opstellen van <strong>de</strong> PvA en <strong>de</strong> Design & Construct aanpak leggen we<br />
<strong>de</strong> slimmigheid <strong>in</strong> <strong>de</strong> Aanbested<strong>in</strong>gsfase bij <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rnemers. En we mel<strong>de</strong>n <strong>de</strong> grote<br />
werken vroegtijdig op <strong>de</strong> Marktdagen zodat ook <strong>de</strong> kle<strong>in</strong>ere bedrijven (MKB klaagt meer)<br />
tijd hebben om comb<strong>in</strong>aties te vormen.” (uit kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek, opdrachtgever)<br />
“Wat zijn <strong>in</strong>novaties? We hebben onlangs <strong>een</strong> nieuwe vleugel ge<strong>bouw</strong>d om mensen<br />
hierh<strong>een</strong> te halen om te laten zien wat voor werk we leveren. Er zijn we<strong>in</strong>ig aannemers<br />
die iets doen aan hun eigen huisvest<strong>in</strong>g. We nodigen nog <strong>g<strong>een</strong></strong> overhe<strong>de</strong>n uit <strong>maar</strong> willen<br />
dat wel gaan doen.” (uit kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek, Grote Aannemer)<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO | 24
6 Conclusie<br />
In dit on<strong>de</strong>rzoek is door mid<strong>de</strong>l van enquêtes on<strong>de</strong>r aannemers, opdrachtgevers en an<strong>de</strong>re<br />
betrokken partijen bij <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>sector <strong>een</strong> beeld gegeven van hoe <strong>de</strong> sector zelf <strong>de</strong>nkt over<br />
<strong>de</strong> cultuur<strong>omslag</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> sector. De antwoor<strong>de</strong>n suggereren dat er s<strong>in</strong>ds het naar buiten<br />
komen van <strong>de</strong> schaduwboekhoud<strong>in</strong>g van Koop Tjuchem en <strong>de</strong> Parlementaire<br />
Enquêtecommissie Bouwnijverheid veel veran<strong>de</strong>rd is <strong>in</strong> <strong>de</strong> sector. Het gaat echter te ver<br />
om van <strong>een</strong> <strong>omslag</strong> te spreken. We zou<strong>de</strong>n eer<strong>de</strong>r het woord <strong>trendbreuk</strong> willen gebruiken.<br />
Veertig procent van <strong>de</strong> geïnterview<strong>de</strong> personen geeft aan dat <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>affaire heeft geleid<br />
tot <strong>een</strong> an<strong>de</strong>re manier van werken en gevolgen heeft gehad voor <strong>de</strong> organisatie van<br />
<strong>bouw</strong>bedrijven. De <strong>bouw</strong>wereld realiseert zich dat men <strong>in</strong> <strong>een</strong> competitieve markt werkt<br />
en dat v<strong>in</strong>dt men ook <strong>g<strong>een</strong></strong> enkel probleem. Concurrentie is van alle tij<strong>de</strong>n. Het<br />
kartelverbod kan op <strong>een</strong> groot draagvlak rekenen. Maar <strong>een</strong> an<strong>de</strong>r soort concurrentie (ook<br />
op kwaliteit) is slechts zichtbaar voor <strong>een</strong> m<strong>in</strong><strong>de</strong>rheid van <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>nten.<br />
Dit geldt ook verbeter<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> <strong>de</strong> transparantie: opdrachtgevers zijn hier wat positiever<br />
over dan <strong>bouw</strong>ers. Ook toegenomen <strong>in</strong>novatie als gevolg van <strong>een</strong> an<strong>de</strong>re manier van<br />
concurreren wordt slechts <strong>in</strong> beperkte mate opgemerkt.<br />
Voor het i<strong>de</strong>e van aanbeste<strong>de</strong>n bestaat er ook draagvlak – wel v<strong>in</strong>dt men dat <strong>de</strong> overheid<br />
<strong>in</strong> haar regelgev<strong>in</strong>g is doorgeschoten. Het feit dat <strong>de</strong> relatie opdrachtgever-opdrachtnemer<br />
onpersoonlijker is gewor<strong>de</strong>n, wordt door alle partijen betreurd: <strong>een</strong> goe<strong>de</strong> persoonlijke<br />
relatie draagt bij aan <strong>een</strong> goed e<strong>in</strong>dproduct. Ook leeft bij <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>er vaak <strong>de</strong> perceptie dat<br />
<strong>de</strong> aanbeste<strong>de</strong>n<strong>de</strong> partij vaak <strong>g<strong>een</strong></strong> i<strong>de</strong>e heeft met wat voor werk zij <strong>de</strong> <strong>in</strong>schrijver<br />
opza<strong>de</strong>lt. Zorgelijk is dat vele <strong>in</strong>schrijvers twijfelen aan <strong>de</strong> <strong>de</strong>skundigheid bij <strong>de</strong><br />
overheid.<br />
In zeker opzicht werkt aanbeste<strong>de</strong>n volgens <strong>de</strong> geënquêteer<strong>de</strong>n contraproductief: het<br />
ontbreken van het hiervoor genoem<strong>de</strong> contact tussen opdrachtgever en opdrachtnemer en<br />
<strong>de</strong> hoge kosten die met aanbeste<strong>de</strong>n gepaard gaan, vormen volgens hen <strong>een</strong> belemmer<strong>in</strong>g<br />
om mee te d<strong>in</strong>gen.<br />
Hoewel het on<strong>de</strong>rzoek zich hier niet primair op richt, kan uit <strong>de</strong> resultaten ook wor<strong>de</strong>n<br />
afgeleid dat het niet vanzelfsprekend is dat prijsafspraken volledig tot het verle<strong>de</strong>n<br />
behoren. Dit zou kunnen blijken uit het feit dat ongeveer <strong>een</strong> kwart van <strong>de</strong> aannemers<br />
aangeeft an<strong>de</strong>re bedrijven te kennen die m<strong>in</strong><strong>de</strong>r eerlijk te werk gaan dan zij zelf. Een<br />
kle<strong>in</strong> percentage geeft aan om nog wel <strong>een</strong>s te wor<strong>de</strong>n bena<strong>de</strong>rd voor prijsafspraken, en<br />
bijna <strong>de</strong> helft van <strong>de</strong> aannemers maakt wel <strong>een</strong>s <strong>een</strong> gerichte risicoafweg<strong>in</strong>g om al dan<br />
niet <strong>de</strong> overheidsregels te overtre<strong>de</strong>n.<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO | 25
Bijlagen<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO
Bijlage 1 On<strong>de</strong>rzoeksverantwoord<strong>in</strong>g<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO
On<strong>de</strong>rzoeksverantwoord<strong>in</strong>g<br />
Kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek<br />
De kwalitatieve diepte-<strong>in</strong>terviews over <strong>de</strong> veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>sector zijn één op<br />
één gehou<strong>de</strong>n door <strong>een</strong> ervaren TNS NIPO <strong>in</strong>terviewer met <strong>een</strong> directielid van <strong>een</strong><br />
organisatie die <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong> actief is. Deze <strong>in</strong>terviews von<strong>de</strong>n plaats op het kantoor van het<br />
bedrijf. Elk gesprek heeft ongeveer <strong>een</strong> uur geduurd.<br />
Van <strong>de</strong> 10 bedrijven waren er 2 kle<strong>in</strong>e bedrijven met m<strong>in</strong><strong>de</strong>r dan tw<strong>in</strong>tig werknemers en 8<br />
grote bedrijven met tw<strong>in</strong>tig of meer werknemers. Qua type bedrijf hebben we <strong>de</strong><br />
volgen<strong>de</strong> spreid<strong>in</strong>g gerealiseerd:<br />
• 4 aannemers,<br />
- 1 kle<strong>in</strong> bedrijf <strong>in</strong> burgerlijke- en utiliteits<strong>bouw</strong><br />
- 1 groot bedrijf <strong>in</strong> burgerlijke- en utiliteits<strong>bouw</strong><br />
- 1 groot bedrijf <strong>in</strong> <strong>de</strong> grond-, weg-, en water<strong>bouw</strong><br />
- 1 groot bedrijf <strong>in</strong> <strong>de</strong> gespecialiseer<strong>de</strong> <strong>bouw</strong>)<br />
• 3 opdrachtgevers (alle drie groot)<br />
• 3 overige aan <strong>de</strong> <strong>bouw</strong> aanverwante bedrijven<br />
- 1 kle<strong>in</strong> adviesbureau<br />
- 1 groot adviesbureau<br />
- 1 grote toeleverancier<br />
Het doel van <strong>de</strong> kwalitatieve gesprekken was achterhalen wat er leeft bij <strong>de</strong> diverse<br />
<strong>bouw</strong>gerelateer<strong>de</strong> bedrijven en wat er gedaan is, dus <strong>de</strong> formele en <strong>de</strong> <strong>in</strong>formele<br />
maatregelen. De thema’s die als leidraad voor het gesprek fungeer<strong>de</strong>n waren:<br />
• Introductie & we<strong>de</strong>rzijdse kennismak<strong>in</strong>g<br />
• Bedrijfsvoer<strong>in</strong>g<br />
• Aanbested<strong>in</strong>gen<br />
• Bedrijfscultuur<br />
• Belev<strong>in</strong>g (zachte factoren)<br />
• Term<strong>in</strong>ologie, concurrentie, <strong>in</strong>novatie, transparantie<br />
• Resultaat: Efficiency? Belev<strong>in</strong>g (zachte factoren)<br />
• Bekendheid, imago NMa<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO
Kwantitatief on<strong>de</strong>rzoek<br />
Het verband tussen het kwalitatieve on<strong>de</strong>rzoek en het kwantitatieve on<strong>de</strong>rzoek is dat <strong>in</strong><br />
het eerste allerlei hypotheses en (dus) vragen kon<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n geformuleerd. Voorts<br />
kon<strong>de</strong>n uit het kwalitatieve on<strong>de</strong>rzoek citaten wor<strong>de</strong>n ontl<strong>een</strong>d die illustratief waren bij<br />
bev<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gen van het kwantitatieve on<strong>de</strong>rzoek.<br />
Me<strong>de</strong> op basis van <strong>de</strong> diepte-<strong>in</strong>terviews is <strong>een</strong> conceptvragenlijst door TNS NIPO<br />
opgesteld. Deze is vervolgens ten kantore van <strong>de</strong> NMa besproken.<br />
Het veldwerk heeft plaatsgevon<strong>de</strong>n als ‘tweetrapsraket’, waarbij <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>nten eerst<br />
telefonisch zijn gescr<strong>een</strong>d en vervolgens onl<strong>in</strong>e zijn on<strong>de</strong>rvraagd (zie ook het<br />
responsoverzicht, tabel 13. De scr<strong>een</strong><strong>in</strong>g vond plaats op juiste bedrijfstype, grootteklasse,<br />
functie van <strong>de</strong> te on<strong>de</strong>rvragen persoon en (vooral) op bereidheid tot <strong>de</strong>elname. Een<br />
<strong>de</strong>rgelijke scr<strong>een</strong><strong>in</strong>g is nodig omdat <strong>de</strong> gebruikte bestan<strong>de</strong>n op sommige punten<br />
achterhaald kunnen zijn (bedrijven groeien, fuseren, veran<strong>de</strong>ren hun activiteiten, etc.) In<br />
pr<strong>in</strong>cipe is gevraagd naar <strong>de</strong> algem<strong>een</strong> directeur, <strong>maar</strong> <strong>in</strong>dien hij niet beschikbaar was,<br />
werd het gesprek met <strong>de</strong> commercieel directeur gevoerd of met <strong>de</strong>gene die het meest over<br />
aanbested<strong>in</strong>gen kon vertellen.<br />
De re<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong> voorkeur voor onl<strong>in</strong>e on<strong>de</strong>rzoek was het gevoel voor grotere<br />
anonimiteit, het<strong>g<strong>een</strong></strong> <strong>de</strong> betrouwbaarheid van <strong>de</strong> antwoor<strong>de</strong>n ten goe<strong>de</strong> komt. Het<br />
veldwerk heeft plaatsgevon<strong>de</strong>n van 22 november tot en met 7 <strong>de</strong>cember 2008.<br />
De steekproef is getrokken uit het han<strong>de</strong>lsregister van <strong>de</strong> Kamer van Koophan<strong>de</strong>l. In<br />
totaal hebben 506 organisaties aan het on<strong>de</strong>rzoek meegewerkt. De respons kwam als<br />
volgt tot stand:<br />
14 | responsoverzicht<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO<br />
Absoluut aantal %<br />
Geslaagd gesprek 506 15<br />
5x <strong>g<strong>een</strong></strong> gehoor 432 13<br />
antwoordapparaat 85 2<br />
In gesprek 50 2<br />
Weiger<strong>in</strong>g<br />
- Wel toegezegd, niet meegewerkt<br />
- <strong>g<strong>een</strong></strong> speciale re<strong>de</strong>n<br />
- te druk<br />
- wil niet telefonisch meewerken<br />
Juiste persoon niet aanwezig 495 15<br />
670<br />
281<br />
728<br />
57<br />
20<br />
9<br />
22<br />
3304 100<br />
2
Een respons van 15% is <strong>in</strong> geval van bus<strong>in</strong>ess-to-bus<strong>in</strong>ess on<strong>de</strong>rzoek niet slecht te<br />
noemen. Bedacht moet overigens wor<strong>de</strong>n dat dit niet betekent dat <strong>de</strong> overige 85% niet<br />
mee wil<strong>de</strong>n werken aan dit on<strong>de</strong>rzoek, <strong>maar</strong> dat het <strong>in</strong> <strong>de</strong> laatste maan<strong>de</strong>n van het jaar<br />
vaak bijzon<strong>de</strong>r slecht uitkomt of dat <strong>de</strong> juiste persoon niet aanwezig is.<br />
Er is <strong>g<strong>een</strong></strong> verband tussen grootteklasse en me<strong>de</strong>werk<strong>in</strong>g aan het on<strong>de</strong>rzoek; wel zien we<br />
dat het aantal weiger<strong>in</strong>gen bij <strong>de</strong> aannemers 6% hoger ligt dan bij <strong>de</strong> opdrachtgevers en<br />
overige stakehol<strong>de</strong>rs. Dit heeft voor <strong>een</strong> <strong>de</strong>el met drukte te maken, <strong>maar</strong> het kan ook aan<br />
het on<strong>de</strong>rwerp en <strong>de</strong> opdrachtgever liggen.<br />
Er is gekozen voor <strong>een</strong> steekproefgrootte van netto n = 500. Dit heeft te maken met het<br />
feit dat we voor <strong>de</strong> belangrijkste sector uit dit on<strong>de</strong>rzoek – <strong>de</strong> aannemers – over circa 200<br />
gesprekken wil<strong>de</strong>n beschikken en voor <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re doelgroepen over m<strong>in</strong>imaal n = 50 (per<br />
groep). Wat ver<strong>de</strong>r meespeel<strong>de</strong> is het feit dat het voor PR-doele<strong>in</strong><strong>de</strong>n verstandig is om<br />
van m<strong>in</strong>imaal 500 uit te gaan, omdat het ANP dit als voorwaar<strong>de</strong> stelt om er <strong>een</strong> bericht<br />
over op te stellen en te versprei<strong>de</strong>n. All<strong>een</strong> bedrijven met m<strong>in</strong>imaal tien werknemers zijn<br />
on<strong>de</strong>rvraagd, omdat ervan uitgegaan werd dat <strong>de</strong> kle<strong>in</strong>ere bedrijven <strong>in</strong> het verle<strong>de</strong>n veel<br />
m<strong>in</strong><strong>de</strong>r met prijsafspraken te maken had<strong>de</strong>n<br />
.<br />
De steekproefop<strong>bouw</strong> is als volgt:<br />
15 | Steekproefop<strong>bouw</strong><br />
Branche Absoluut aantal %<br />
Burger- en utiliteits<strong>bouw</strong> 157 31<br />
Grond-, weg-, water<strong>bouw</strong> 54 11<br />
Installatiebedrijven 88 17<br />
Gespecialiseer<strong>de</strong> <strong>bouw</strong><br />
(dak<strong>de</strong>kkers, tegelzetters,<br />
stukadoors etc.)<br />
Opdrachtgevers 61 12<br />
Overige stakehol<strong>de</strong>rs (architecten,<br />
<strong>bouw</strong>kundig adviseurs)<br />
Grootteklasse<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO<br />
71<br />
75<br />
14<br />
15<br />
506 100<br />
MKB (10-19 personen) 199 39<br />
Groot (20+) 307 61<br />
506 100<br />
Belangrijk: omdat het hier <strong>g<strong>een</strong></strong> markton<strong>de</strong>rzoek betreft, <strong>maar</strong> <strong>een</strong> op<strong>in</strong>ieon<strong>de</strong>rzoek zijn<br />
<strong>de</strong> resultaten niet herwogen: elk vraaggesprek van elk <strong>in</strong>dividu is even zwaar<br />
meegerekend (het alternatief zou zijn dat bij weg<strong>in</strong>g naar <strong>de</strong> populatie (die
verhoud<strong>in</strong>gsgewijs veel kle<strong>in</strong>e bedrijven bevat) juist <strong>de</strong> kle<strong>in</strong>e bedrijven <strong>een</strong> hoger<br />
gewicht zou<strong>de</strong>n hebben gekregen).<br />
Enige opmerk<strong>in</strong>gen over representativiteit, betrouwbaarheid en nauwkeurigheid<br />
Meestal wordt <strong>een</strong> on<strong>de</strong>rzoek uitgevoerd om conclusies te kunnen trekken over <strong>de</strong> gehele<br />
populatie, <strong>in</strong> dit geval bedrijven die direct of <strong>in</strong>direct <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>sector hun activiteiten<br />
hebben.<br />
De representativiteit van <strong>een</strong> on<strong>de</strong>rzoek wordt bepaald door <strong>de</strong> samenstell<strong>in</strong>g van <strong>de</strong><br />
steekproef: zijn alle soorten bedrijven <strong>in</strong> <strong>de</strong> juiste proporties vertegenwoordigd. Op zich<br />
staat <strong>de</strong> representativiteit los van <strong>de</strong> grootte van <strong>de</strong> steekproef (<strong>een</strong> steekproef van n =<br />
1.000 is niet per se representatiever dan <strong>een</strong> steekproef van n = 500 – het gaat er<br />
nogmaals om <strong>in</strong> welke mate alle soorten bedrijven vertegenwoordigd zijn. Een correct<br />
getrokken steekproef van n = 500 is te prefereren boven <strong>een</strong> niet-correct getrokken<br />
steekproef van n = 1.000).<br />
De grootte van <strong>de</strong> steekproef is wel bepalend voor <strong>de</strong> nauwkeurigheid van <strong>de</strong> schatt<strong>in</strong>gen<br />
die we op grond van het on<strong>de</strong>rzoek kunnen maken. Bij <strong>een</strong> betrouwbaarheidsniveau van<br />
95% (dat wil zeggen dat we <strong>een</strong> kans van 5% accepteren dat we <strong>een</strong> onjuiste uitspraak<br />
over <strong>de</strong> populatie doen) is <strong>de</strong> nauwkeurigheid van <strong>de</strong>ze steekproef (n = 506) maximaal<br />
4,5%. Dat betekent concreet dat we wanneer we <strong>een</strong> steekproefuitkomst van 50% hebben,<br />
we kunnen stellen dat met <strong>een</strong> kans van 95% <strong>de</strong> werkelijke waar<strong>de</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> populatie <strong>in</strong> het<br />
<strong>in</strong>terval van 45,5% tot 54,5% (dus plus of m<strong>in</strong> 4,5%) ligt.<br />
<strong>Cultuur<strong>omslag</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>bouw</strong>| E9279 | © TNS NIPO