Plan van Aanpak (pdf) - LOLA Landscape Architects
Plan van Aanpak (pdf) - LOLA Landscape Architects
Plan van Aanpak (pdf) - LOLA Landscape Architects
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Doe iets aan de dijken!<br />
Nieuwe vormen voor oude dijken
Inhoudsopgave<br />
Inleiding (5)<br />
Samenvatting (5)<br />
Voorgeschiedenis: de proeftuin (9)<br />
Voorgeschiedenis: het eiland IJsselmonde <strong>van</strong> nul tot nu (13)<br />
Probleemstelling (19)<br />
Opgave: nieuwe vormen voor oude dijken (xx)<br />
Studiegebied: Provincie Zuid-Holland (xx)<br />
Case: Eiland IJsselmonde (xx)<br />
Uitwerking: de Charloisse Lagedijk (xx)<br />
Doel: visie voor de dijken (xx)<br />
Doelgroepen (23)<br />
Partijen (25)<br />
Werkwijze en planning (27)<br />
Producten en resultaten (31)<br />
Colofon (39)
Charloisse Lagedijk, Rotterdam
Inleiding<br />
Voor u ligt de onderzoeksopzet voor een onderzoek naar de dijkenstructuur <strong>van</strong> de provincie Zuid-Holland<br />
in het algemeen en eiland IJssselmonde in het specifiek. Lola landscape architects heeft in het voorjaar <strong>van</strong><br />
2007 een eerste subsidieaanvraag gedaan bij het Stimuleringsfonds voor Architectuur voor het schrijven <strong>van</strong><br />
een uitgebreide aanvraag voor een Belvedèresubsidie. Deze is gehonoreerd. In dit boekje worden de opzet,<br />
planning en begroting <strong>van</strong> het onderzoek uiteengezet. Het is allereerst bedoeld voor het Stimuleringsfonds<br />
voor Architectuur, en kan worden gezien als een aanvulling op de officiële aanvraag. Daarnaast is het bedoeld<br />
voor iedereen die betrokken wil zijn bij het onderzoek, als medefinancier, medewerker of meedenker.<br />
Samenvatting<br />
Zuid-Holland verandert in hoog tempo. Oude structuren dreigen in die ontwikkeling te verdwijnen. Een<br />
belZuid-Holland verandert in hoog tempo. Oude structuren dreigen in die ontwikkeling te verdwijnen. Een<br />
belangrijke vorm <strong>van</strong> oude structuren zijn de dijken. In de provincie Zuid-Holland, strekken zich talloze dijken<br />
uit: het zichtbare resultaat <strong>van</strong> de behoefte en noodzaak om Nederland te beschermen tegen het water.<br />
De dijken zijn daardoor interessante cultuurhistorische fenomenen. Het zijn landschapselementen die het<br />
verhaal vertellen over het ontstaan <strong>van</strong> het landschap.<br />
Op een lagere schaal, geldt hetzelfde voor eiland IJsselmonde, dat zich in korte tijd ontwikkeld heeft <strong>van</strong><br />
agrarisch eiland tot een contrastrijk stedelijk gebied. Tussen de woonwijken, industrieterreinen, havens en<br />
landschapsparken ligt er nog steeds een casco <strong>van</strong> dijken, dat cruciaal is voor het leefklimaat <strong>van</strong> het eiland.<br />
Deze dijken zijn de historische structuur <strong>van</strong> het IJsselmondse landschap en hebben veel potentie als recre-<br />
5
Ringdijk, Ridderkerk
atieve verbindingen en als gewilde woonomgeving in de Rotterdamse regio. Willen we de dijken bewaren<br />
voor de toekomst, dan is het tijd voor een ontwerponderzoek naar de ruimtelijke en functionele mogelijkheden<br />
<strong>van</strong> de dijken <strong>van</strong> eiland IJsselmonde.<br />
Het onderzoek kan worden gezien als vervolg op de Proeftuin eiland IJsselmonde, in 2006 georganiseerd<br />
door Habiforum. Lola landscape architects was hierbij als ontwerpbureau betrokken. In de proeftuin hebben<br />
de (deel-) gemeentes op het eiland gezamenlijk een lijst met urgente ruimtelijke opgaven geformuleerd. Versterking<br />
<strong>van</strong> het dijksysteem als ecologisch en recreatief netwerk bleek één <strong>van</strong> de belangrijkste opgaven.<br />
Want hoe ga je om met dijken als hun waterkerende functie vervalt, of de context verandert <strong>van</strong> een landelijke<br />
is een stedelijke? Hoe kan cultuurhistorie behouden worden in en hoe kan het verhaal <strong>van</strong> de dijken en<br />
het Nederlandse landschap nog beter verteld worden? Het doel <strong>van</strong> dit onderzoek is om <strong>van</strong>uit case eiland<br />
IJsselmonde een visie te ontwikkelen, waarmee oude dijken een nieuw leven krijgen. Het overstijgende doel<br />
is te voorkomen dat deze oude dijken verdwijnen, door de rol <strong>van</strong> de dijken te verbeteren.<br />
De visie op de dijken is gericht op Zuid-Holland en in het specifiek op eiland IJsselmonde, maar de voorgestelde<br />
ontwerpoplossingen zijn <strong>van</strong> toepassing op dijken en dijksituaties in geheel laag Nederland. De<br />
omgeving <strong>van</strong> de Charloisse Lagedijk is een belangrijke uitwerking in het onderzoek. Een eenvoudige maar<br />
universele set <strong>van</strong> landschappelijke en cultuurhistorische spelregels maakt het mogelijk de ideeën die met<br />
de betrokkenen ontwikkeld worden toe te passen.<br />
De kennis die in dit project ontwikkeld wordt, moet zijn weg vinden naar het ruimtelijke en cultuurhistorisch<br />
beleid, want beleid is een cruciale schakel in het denken over het behouden en ontwikkelen <strong>van</strong> dijkmilieus.<br />
Een handboek, met een beeldende, universele set <strong>van</strong> landschappelijke en cultuurhistorische spelregels<br />
voor bestaande- en nieuwe dijkmilieus, maakt het mogelijk de ontwikkelde kennis te delen met bestuurders,<br />
ambtenaren en professionals.<br />
7
Verborgen netwerken <strong>van</strong> eiland IJsselmonde: de dijken, de waterlopen,<br />
het fietsnetwerk en de overgebleven groengebieden
Voorgeschiedenis: de proeftuin eiland IJsselmonde<br />
Het eiland IJsselmonde is een eiland in de Maasdelta, omsloten door de Nieuwe Maas in het noorden, de<br />
Oude Maas in het zuiden en de Noord in het oosten. Het eiland, waar<strong>van</strong> de oude Latijnse naam Isla Munda<br />
is, wordt vrijwel geheel in beslag genomen door woon- en industriegebied. Talrijke tunnels en bruggen verbinden<br />
het eiland met de rest <strong>van</strong> Nederland.<br />
In 2006 vond de Proeftuin eiland IJsselmonde plaats, georganiseerd door Habiforum. De directe aanleiding<br />
voor de Proeftuin eiland IJsselmonde was de verbreding <strong>van</strong> de A15, tegen de achtergrond <strong>van</strong> de voortgaande<br />
verstedelijking en versnippering <strong>van</strong> het eiland. Aan de Proeftuin namen onder anderen de Rotterdamse<br />
deelgemeenten Hoogvliet, Charlois en IJsselmonde deel, en de gemeenten Ridderkerk en Albrandswaard.<br />
Lola landscape architects was als ontwerpbureau bij de Proeftuin betrokken.<br />
Tijdens de Proeftuin hebben (deel-) gemeenten zich gebogen over de ruimtelijke problemen op het eiland.<br />
Er is gezamenlijk een lijst met urgente ruimtelijke opgaven geformuleerd; de ‘kansenkaart eiland IJsselmonde’.<br />
De versterking <strong>van</strong> het dijksysteem als ecologisch en recreatief netwerk bleek één <strong>van</strong> de belangrijkste<br />
opgaven. Dit project kan worden gezien als een vervolg op de uitkomsten <strong>van</strong> de Proeftuin. Hier volgen enkele<br />
voor dit projectvoorstel rele<strong>van</strong>te citaten (uit: Kansenkaart eiland IJsselmonde, Habiforum):<br />
Over de benaderingswijze<br />
“Door op het schaalniveau <strong>van</strong> het eiland een bovenlokale en integrale aanpak <strong>van</strong> ruimtevraagstukken te<br />
ontwikkelen wordt iets toegevoegd aan wat de afzonderlijke gemeenten en de Stadsregio Rotterdam voor dit<br />
gebied doen.”<br />
9
Rijksstraatweg, Barendrecht
Over het Eiland IJsselmonde<br />
“Het eiland kent feitelijk vele (vaak onzichtbare) verbindingslijnen en fijnmazige systemen. Een groenblauw netwerk,<br />
een cultuurhistorische netwerk <strong>van</strong> dijklinten, een bijna sluitend fietsnetwerk, de wegen, de sporen, ondergrondse<br />
verbindingen en informele bestuurlijke en sociale netwerken vormen de bloedvaten <strong>van</strong> het eiland.”<br />
Over de opgave<br />
“De samenhang en identiteit kan worden versterkt door die netwerken zichtbaar te maken en waar nodig ontbrekende<br />
schakels in te vullen. De opgave die hieruit voortkomt is tweeledig. Ten eerste het repareren, voltooien<br />
en zichtbaar maken <strong>van</strong> de verborgen netwerken. Ten tweede de kans om ‘de wereld <strong>van</strong> verborgen netwerken’<br />
te zien als metafoor voor de verbindingen tussen Rotterdam Zuid en het gebied onder de A15.”<br />
Over de doelen<br />
“De belangrijkste doelen zijn het zichtbaar maken <strong>van</strong> ontbrekende schakels in het netwerk <strong>van</strong> dijken, het<br />
herstel <strong>van</strong> dijken en de promotie <strong>van</strong> de cultuurhistorie <strong>van</strong> het eiland (strijd tegen het water, het landschap, de<br />
kleine gemeenschappen). Afgetast kan worden of er een basis is voor een gezamenlijke strategie voor wonen<br />
en verkeer langs/op de dijken. De dijken lenen zich op het oog goed voor exclusieve en experimentele woonmilieus.<br />
Dit initiatief kan tevens gekoppeld worden aan wateropgaven en recreatieve concepten.”<br />
Over de reacties op de proeftuin<br />
“Opvallend was de unanieme aandacht voor de “zachte structuren” <strong>van</strong> het eiland - water, fietspaden, dijken,<br />
groenstructuur: alle betrokken partijen zagen in dat in het versterken <strong>van</strong> deze structuren <strong>van</strong> vitaal belang is<br />
voor de leefbaarheid op eiland IJsselmonde. Aan het eind <strong>van</strong> de proeftuin zijn initiatieven benoemd en initiatiefnemers<br />
aangewezen; Lola landscape architects heeft zich opgeworpen om een onderzoek op te starten, naar<br />
dijken in samenhang met de ruimtelijke ontwikkelingen op het eiland.”<br />
11
Ringdijk, Ridderkerk
Voorgeschiedenis: het eiland IJsselmonde <strong>van</strong> nul tot nu<br />
Het eiland IJsselmonde heeft in de loop der eeuwen vele gedaantewisselingen ondergaan voor het zijn huidige<br />
vorm heeft gekregen. Om de huidige ruimtelijke ordening en problematiek te begrijpen, volgt hierbij<br />
een kleine excursie in de tijd aan de hand <strong>van</strong> historische kaartbeelden <strong>van</strong> het eiland.<br />
Strijd tegen het water<br />
Vanaf de oertijd probeert de mens het gebied, waar nu het eiland IJsselmonde ligt, te bewonen en met wisselend<br />
succes. Pas na de desastreuze Sint-Elisabethvloed <strong>van</strong> 1421 slaagt men hier daadwerkelijk in. De harde<br />
les is dat dijken niet alleen aangelegd, maar ook onderhouden moeten worden. Het eiland krijgt met een<br />
nieuw stelsel <strong>van</strong> bedijkte polders zijn vrijwel definitieve vorm. Hiervoor was het nog een speelbal <strong>van</strong> de<br />
natuur en <strong>van</strong> diverse edellieden. De steeds veranderende contouren zorgen voor de nodige grensconflicten,<br />
uiteindelijk beslecht in het voordeel <strong>van</strong> de dijkenbouwende graaf <strong>van</strong> Holland Dirk V. Als eerste slaagt hij er<br />
in de slikken en gorzen om te vormen tot polder.<br />
Gouden Eeuw<br />
Pas in de Gouden Eeuw zijn alle factoren aanwezig om het eiland <strong>van</strong> IJsselmonde duurzaam te bewonen:<br />
een vruchtbare bodem, het Hollandse klimaat, de ligging tussen de belangrijke steden Dordrecht en Rotterdam<br />
langs belangrijke handelsroutes over land en water. Onder de stedelijke invloedssfeer ontwikkelt<br />
zich op het eiland een bloeiende nijverheid en agricultuur. Overal in en rond de dijkdorpen ontwikkelen zich<br />
scheepswerven, industriemolens, houtzagerijen en vissershavens (steur en zalm). Een vergelijking met de<br />
omgeving <strong>van</strong> de Noord-Hollandse Zaan is snel gemaakt.<br />
13
1164<br />
1300<br />
1450
1650<br />
1740<br />
1850
1920<br />
1960<br />
2007
Industriële Revolutie<br />
De kiem tot al de grootschaligheid <strong>van</strong> <strong>van</strong>daag wordt gelegd in de 19e eeuw. Met de aanleg <strong>van</strong> diverse<br />
bruggen wordt het eiland voor het eerst echt toegankelijk voor iedereen. In 1872 stoomt de eerste trein over<br />
het eiland, gevolgd door een uitgebreid net <strong>van</strong> tram- en spoorverbindingen. Aan de noordzijde ontstaat een<br />
om<strong>van</strong>grijke gordel <strong>van</strong> havens en industriegebieden.<br />
Granpré-Molière<br />
Het initiatief tot de grote transformatie gaat echter terug tot 1921 en is afkomstig <strong>van</strong> Granpré-Molière. In een<br />
voor die tijd ongekend ambitieus plan zet hij zijn ideale stadseiland neer, met een concentrische wegenstructuur<br />
die <strong>van</strong>uit Rotterdam over het eiland uitwaaiert naar alle hoeken. Met kloeke polders en havens, en<br />
nieuwe dorpen en stadswijken harmonieus verweven met infrastructuur en landschap. De schaal <strong>van</strong> uitbreiding<br />
is uiteindelijk gerealiseerd, de gedachte erachter helaas niet. De infrastructuur werd een grootschalig<br />
grid, de stadswijken en dorpen werden introverte new towns, het landschap een mozaïek zonder motief.<br />
Wederopbouwperiode<br />
De grote sprong voorwaarts heeft al tijdens de wederopbouwperiode plaats en doet het eiland ingrijpend<br />
<strong>van</strong> aanzien veranderen: <strong>van</strong> een Eiland <strong>van</strong> Polders in een Eiland <strong>van</strong> Contrasten: de haven versus de griend,<br />
de tuinstad versus het boerendorp, de snelweg versus het dijklint. Van 21.000 inwoners in 1950 is het eiland<br />
gegroeid naar uiteindelijk 200.000 anno nu.<br />
De ‘long boom’<br />
De Randstad groeit de afgelopen decennia zo sterk, dat ze uit haar voegen barst. De randen <strong>van</strong> het Groene<br />
Hart wordt hapje voor hapje opgepeuzeld, en ook het Eiland <strong>van</strong> IJsselmonde loopt vol langs de vele snelwegen.<br />
Met de aanleg <strong>van</strong> de Betuwelijn en de HSL is er een ware infrastructuurspaghetti ontstaan waarlangs het<br />
aangenaam verstedelijken is.<br />
17
Oostdijk, Oud-IJsselmonde
Probleemstelling<br />
Grote delen <strong>van</strong> het landelijk gebied in Nederland veranderen in snel tempo. Oude structuren dreigen in die<br />
ontwikkeling te verdwijnen. Een belangrijke vorm <strong>van</strong> oude structuren zijn de dijken <strong>van</strong> laag Nederland.<br />
Over een gebied wat ongeveer de helft <strong>van</strong> Nederland beslaat, strekken zich talloze dijken uit: het zichtbare<br />
resultaat <strong>van</strong> de behoefte en noodzaak om Nederland te beschermen tegen het water.<br />
De dijken zijn daardoor interessante cultuurhistorische fenomenen. Het zijn landschapselementen die een<br />
belangrijk verhaal vertellen over het ontstaan <strong>van</strong> het landschap. Mooi is dat je voor dat verhaal niet de boeken<br />
of een museum hoeft in te duiken: iedere boezemkade of rivierdijk kan dat verhaal vertellen en verrijken<br />
met lokale geschiedenissen. De dijken maken het landschap leesbaar.<br />
Bovendien hebben de verschillende landschappelijke, hydrologische en temporele omstandigheden ervoor<br />
gezorgd dat er een veelheid aan dijkvormen bestaat. Twee hoofdvormen zijn bijvoorbeeld de dijken en de<br />
boezemkades: beide vormen met elkaar herkenbare landschappelijke structuren, die eveneens zijn <strong>van</strong><br />
grote cultuurhistorische waarde zijn.<br />
Zowel in verleden als heden, zijn veel dijken afgegraven en polders verdwenen, om plaats te maken voor een<br />
economisch rendabeler landschap. Leg bijvoorbeeld de nieuwe kaart <strong>van</strong> Nederland over het patroon <strong>van</strong><br />
dijken en boezemkades in Zuid-Holland en het valt direct op hoeveel dijken er op dit moment binnen bouwprojecten<br />
vallen. Verdwijnen de dijken in deze bouwprojecten, dan verdwijnt ook de polder die door deze<br />
dijken gevormd werd, en verdwijnt ook een interessant verhaal uit het landschap.<br />
19
Dijken en boezemkades <strong>van</strong> Zuid-Holland
Opgave: nieuwe vormen voor oude dijken<br />
Zoals geschetst veranderen de context en functie <strong>van</strong> veel Hollandse dijken. Vanuit de hierboven geschetste<br />
probleemstelling ligt er voor dit Belvedèreproject een heldere opgave, waarin cultuurhistorie en stedelijke<br />
ontwikkeling bij elkaar komen: ontwikkel nieuwe vormen voor oude dijken<br />
Want hoe ga je om met dijken als hun waterkerende functie vervalt, of de context verandert <strong>van</strong> een landelijke<br />
is een stedelijke? Is vergraven de enige oplossing, of zijn er meerdere oplossingen te bedenken? Hoe<br />
kan cultuurhistorie behouden worden in en hoe kan het verhaal <strong>van</strong> de dijken en het Nederlandse landschap<br />
nog beter verteld worden?<br />
Studiegebied: Provincie Zuid-Holland<br />
Zuid Holland is dijkenland bij uitstek: hier komen zeekleipolders (Zuidplaspolder een <strong>van</strong> de laagste polders<br />
<strong>van</strong> Nederland), veenweidepolders, droogmakerijen en rivierengebied bij elkaar in één provincie. Niet<br />
vreemd dat in dit landschap een provinciaal strekkend netwerk te vinden is <strong>van</strong> dijken en boezemkades.<br />
Zuid-Holland verstedelijkt snel. Vergeleken met de andere provincies is Zuid-Holland de snelst veranderende.<br />
Dat is niet een onverdeeld positieve ontwikkeling. Zuid-Holland wordt de lelijkste provincie <strong>van</strong> Nederland<br />
genoemd en er wordt op door de provincie gezocht naar oplossingen om de oprukkende verrommeling <strong>van</strong><br />
het landschap een halt toe te roepen.<br />
Laagland en dijken, snelle verstelijking en de lelijkste provincie <strong>van</strong> Nederland: het maakt Zuid Holland tot<br />
een uitstekend regionaal studiegebied.<br />
21
De globale dijkenstrucutuur <strong>van</strong> eiland IJsselmonde
Case: Eiland IJsselmonde<br />
Eiland IJsselmonde is precies zo’n Zuid-Hollands gebied dat in rap tempo is verandert: het heeft zich in korte<br />
tijd ontwikkeld <strong>van</strong> agrarisch eiland tot een contrastrijk stedelijk gebied. Tussen de woonwijken, industrieterreinen,<br />
havens en landschapsparken ligt nog steeds een casco <strong>van</strong> oude dijken, dat cruciaal kan zijn voor het<br />
leefklimaat <strong>van</strong> het eiland.<br />
De dijkstructuur <strong>van</strong> IJsselmonde is aan verval onderhevig en speelt in de ruimtelijke ontwikkelingen nauwelijks<br />
een rol. Een deel <strong>van</strong> de historische dijken is daarom zelfs al afgegraven. Maar bijvoorbeeld in Rotterdam<br />
Zuid liggen er nog oude dijken in midden in de stad.<br />
Deze dijken zijn de historische structuur <strong>van</strong> het IJsselmondse landschap en hebben veel potentie als recreatieve<br />
verbindingen en als gewilde woonomgeving in de Rotterdamse regio. Willen we de dijken bewaren<br />
voor de toekomst, dan is het tijd voor een ontwerponderzoek naar de ruimtelijke en functionele mogelijkheden<br />
<strong>van</strong> de dijken <strong>van</strong> eiland IJsselmonde.<br />
23
edrijventerrein<br />
De Charloisse Lagedijk<br />
sportvelden<br />
begraafplaats<br />
park<br />
boomgaard<br />
park<br />
recreatieterrein
Uitwerking: de Charloisse Lagedijk<br />
Een onderwerp als dit vraagt niet alleen om een kijk op provinciale of regionale schaal, maar ook om concrete<br />
uitwerkingen. Een voor de hand liggende, maar zeer ter zaken doende uitwerking is de omgeving <strong>van</strong><br />
de Charloisse Lagedijk. Dit is een typische polderdijk in een zeekleigebied, met een rijke geschiedenis. De<br />
omgeving <strong>van</strong> de Charloisse Lagedijk is bontgekleurd: er zijn oudere boerderijen die in het dijktalud verzonken<br />
liggen, maar ook nieuwe boerderettes die op een veel afstandelijker manier aan de dijk gesitueerd zijn.<br />
Het is bovendien een belangrijke recreatieve route, die onder andere voert langs paardenweitjes, recreatieplassen<br />
en sportvelden. In de omgeving <strong>van</strong> de Charloisse Lagendijk stapelen de plannen <strong>van</strong> de Gemeente<br />
Rotterdam en de deelgemeente Charlois zich op. Er worden nieuwe woningen ontwikkeld en ook nieuwe<br />
bedrijvigheid. Bovendien moet de rol <strong>van</strong> de dijk als recreatieve route intensiever worden, en geldt de omgeving<br />
<strong>van</strong> de dijk als plek om water op te <strong>van</strong>gen. Maar welke rol speelt de dijk eigenlijk in al deze plannen.<br />
En vooral: welke rol zou de dijk moeten spelen en hoe uit dit zich in het landschap?<br />
Doel: visie voor de dijken<br />
Het doel <strong>van</strong> dit onderzoek is om <strong>van</strong>uit case eiland IJsselmonde een visie te ontwikkelen, waarmee oude dijken<br />
een nieuw leven krijgen. Het overstijgende doel is te voorkomen dat deze oude dijken verdwijnen, door<br />
de rol <strong>van</strong> de dijken te verbeteren.<br />
De visie op de dijken is gericht op Zuid-Holland en in het specifiek op eiland IJsselmonde,maar de voorgestelde<br />
ontwerpoplossingen zijn <strong>van</strong> toepassing op dijken en dijksituaties in geheel laag Nederland. Een<br />
eenvoudige maar universele set <strong>van</strong> landschappelijke en cultuurhistorische spelregels maakt het mogelijk de<br />
ideeën die met de betrokkenen ontwikkeld worden toe te passen.<br />
25
Ringdijk, Bolnes
Doelgroepen<br />
Het handboek richt zich op professionals:<br />
- bestuurders en beleidsmakers<br />
- stedenbouwers en landschapsarchitecten<br />
- cultuurhistorici en (historisch) geografen<br />
- vrijetijdswetenschapper en verkeerskundige<br />
- ecologen, natuur- en landschapsbeschermers<br />
- docenten en studenten in de bovengenoemde professies<br />
Specifiek zal deze publicatie interessant zijn voor de volgende partijen:<br />
- de Provincie Zuid-Holland<br />
- de gemeenten en deelgemeenten <strong>van</strong> de Provincie Zuid-Holland, met name de gemeente Rotterdam,<br />
en de deelgemeenten Charlois, Hoogvliet, Albrandswaard, Bardendrecht en Ridderkerk<br />
27
Partijen<br />
Partners (actieve bijdrage, fulltime)<br />
Lola landscape architects Cees <strong>van</strong> der Veeken (projectleider)<br />
WUR-Alterra Vincent Kuypers (projectleider)<br />
WUR-Alterra Jelle Vervloet (afstudeerbegeleider)<br />
Provincie Zuid-Holland Arjan <strong>van</strong> de Lindeloof (contactpersoon)<br />
dS+V Rotterdam Pieter de Greef (contactpersoon)<br />
deelgemeente Charlois Wim Leussink (contactpersoon)<br />
Experts (actieve bijdrage, werksessies)<br />
De Ruimtemaker - Habiforum Frans Soeterbroek (voorzitter, bestuurskundige)<br />
WUR-Alterra John Mulder (historisch geograaf)<br />
Gemeenterwerken Rotterdam Joost Lankester (hydroloog)<br />
Provincie Zuid-Holland PM (recreatiekundige)<br />
SUBoffice Like Bijlsma (sociaal geograaf, architect)<br />
Ruimtelijk <strong>Plan</strong>bureau Leo Pols (stedenbouwkundige)<br />
Estrade Projecten David Nagtegaal (gebiedsontwikkelaar)<br />
28
Bestuurders & beleidsmakers (indirecte bijdrage, afsluiting)<br />
Provincie Manita Koop (gedeputeerde), Joop Evertse (gedeputeerde)<br />
Gemeente Rotterdam Lucas Bolsius (wethouder), Astrid Samson (directeur)<br />
Gemeente Barendrecht Bas Nootenboom (wethouder), Harry Lievaart (ambtenaar)<br />
Gemeente Albrandswaard Gerard Brussaard (wethouder), Peter Wunderink (ambtenaar)<br />
Gemeente Ridderkerk Maarten den Boef (wethouder), Ron Boom (ambtenaar)<br />
Deelgemeente IJsselmonde Marco Rook (deelgemeenteoorzitter)<br />
Deelgemeente Charlois Ed Goverde (deelgemeentevoorzitter), Wim Leussink (ambtenaar)<br />
Deelgemeente Hoogvliet Kees <strong>van</strong> Pels (deelgemeentevoorzitter)<br />
Extern (actieve bijdrage, productie)<br />
Koehorst in ’t Veld Grafisch ontwerp<br />
29
Subsidieaanvraag<br />
Probleemverkenning<br />
Research<br />
Visie<br />
Publiceren<br />
Expert meeting<br />
Webpublicatie<br />
Afstudeerscripties WUR<br />
2008<br />
jan<br />
2009<br />
feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec jan<br />
x x<br />
x x x<br />
x<br />
feb mrt apr<br />
x
Werkwijze & <strong>Plan</strong>ning<br />
De werkwijze is eenvoudig gehouden, met een drietal fases. Iedere fase wordt afgerond met een webpublicatie.<br />
Er zijn twee expertmeetings: halverwege fase 1 (research) en fase 2 (visie). Aan het eind <strong>van</strong> fase 3 is<br />
er de bijeenkomst waarop de publicatie wordt gepresenteerd.<br />
Fase 1: Research<br />
Gedurende de researchfase trekken ontwerpers, historici en overige deskundigen gelijk op. Het onderzoek<br />
begint met een inventarisatie <strong>van</strong> het netwerk <strong>van</strong> paden, dijken, lanen en dijkmilieus en de ontwikkeling<br />
<strong>van</strong> eilandspecifieke typologieën. Professor Jelle Vervloet zal met twee afstudeerders een cultuurhistorische<br />
inventarisatie maken naar de dijken en dijklinten <strong>van</strong> het eiland. Alterra levert ecologische en klimatologische<br />
kennis, zodat bekeken kan worden in hoeverre biodiversiteit en klimaatbestendigheid <strong>van</strong> de dijken<br />
verbetering behoeven. De dS+V levert expertise op het gebied <strong>van</strong> verkeer en stedenbouw. De provincie op<br />
het gebied <strong>van</strong> ruimtelijke ordening en recreatie. Samen met WUR-Alterra zal Lola landscape architects een<br />
dijkentypologie ontwikkelen. De tussentijdse conclusies en resultaten worden gepresenteerd aan de experts.<br />
De feedback <strong>van</strong> de experts is belangrijke input voor de visie. Ook zal alle opgedane kennis worden gepubliceerd<br />
op www.eilandijsselmonde.nl.<br />
Fase 2: Visie<br />
In de visiefase verschuift het zwaartepunt <strong>van</strong> het verleden naar de toekomst, dus de bijdrage <strong>van</strong> de ontwerpers<br />
<strong>van</strong> Lola, dS+V en de provincie zal hier groot zijn. Toch zal de beschikbare expertise m.b.t. cultuurhistorie,<br />
ecologie en klimaat belangrijk blijven. Het ontwerp aan de dijken zal op verschillende schaalniveaus<br />
tegelijk plaatsvinden. Op de schaal <strong>van</strong> de provincie wordt een integrale visie ontwikkeld voor ondermeer<br />
dijken en recreatieve routes. Op de schaal <strong>van</strong> het eiland IJsselmonde een samenhangend dijken- en pa-<br />
31
Dordtsestraatweg, Rotterdam<br />
32
dennetwerk ontworpen. Op schaal <strong>van</strong> de Charloisse Lagendijk zullen verschillende dijkmilieus ontwikkeld<br />
worden <strong>van</strong> infrastructuur, dijklint, beplanting en aangrenzend landschap. De visie en de uitwerkingen zullen<br />
uiteraard geplaatst worden op www.eilandijsselmonde.nl<br />
Fase 3: Publiceren<br />
In tegenstelling tot gangbare onderzoeken wordt in dit project al <strong>van</strong>af het begin gepubliceerd, via de www.<br />
eilandijsselmonde.nl. Deze website wordt gedurende het hele project steeds verder doorontwikkeld: <strong>van</strong> een<br />
eenvoudige weblog tot een uitgebreide database met historische, ecologische, klimatologische en landschappelijke<br />
informatie. In de publicatiefase zal alle input uitgeschreven worden, om te verschijnen in een<br />
publicatie in boekvorm (bij grotere belangstelling in grotere oplage). Lola landscape architects neemt de<br />
eindverantwoordelijkheid voor de publicatie, die zowel op het web als in het boek door een grafisch ontwerpbureau<br />
verzorgd zal worden. De ander partners nemen elk het onderdeel <strong>van</strong> hun eigen expertise voor<br />
hun rekening in een apart thema en/of hoofdstuk onder redactie <strong>van</strong> Lola. De klimatoloog schrijft bijvoorbeeld<br />
een stuk over het ‘klimaatproof’ zijn <strong>van</strong> het eiland, dat Lola op de site plaatst.<br />
33
Resultaten & producten<br />
Handboek<br />
De kennis die in dit project ontwikkeld wordt, moet zijn weg vinden naar het ruimtelijke en cultuurhistorisch<br />
beleid, want beleid is een cruciale schakel in het denken over het behouden en ontwikkelen <strong>van</strong> dijkmilieus.<br />
Dat kan bijvoorbeeld aan de hand <strong>van</strong> een eenvoudige, universele set <strong>van</strong> landschappelijke en cultuurhistorische<br />
spelregels voor bestaande- en nieuwe dijkmilieus.<br />
Denk hierbij aan een handboek, met daarin voorbeeldprofielen om dijken in onder andere woonwijken, bedrijventerreinen<br />
en natuurontwikkelingen te behouden, herstellen en te verbeteren. Een handboek maakt het<br />
mogelijk de ontwikkelde kennis te delen met bestuurders, ambtenaren en professionals. De inhoud kan op<br />
alle dijken <strong>van</strong> Nederland toepasbaar zijn (en daarmee dus ook op de dijken <strong>van</strong> eiland IJsselmonde). Voor<br />
een goed handboek willen wij vier inhoudelijke doelen realiseren. Grofweg valt de inhoudsopgave <strong>van</strong> het<br />
handboek daarmee ook uiteen in vier delen:<br />
1. Een culturele beschrijving. Het huidige dijken- en kadestelsel <strong>van</strong> Zuid-Holland IJsselmonde is de soms<br />
prominent aanwezige en dan weer bijna vergeten ruggengraat <strong>van</strong> het provincie. Hetzelfde geldt op lagere<br />
schaal voor eiland IJsselmonde. Belangrijk voor toekomstige ontwikkelingen is dat ze in het verlengde plaatsvinden<br />
<strong>van</strong> de groei en verandering <strong>van</strong> de dijken in het verleden. Een omvattende cultuurhistorische analyse<br />
naar de dijkencultuur <strong>van</strong> IJsselmonde is hiervoor cruciaal. Het ontsluiten <strong>van</strong> de kennis en cultuur <strong>van</strong><br />
de dijken is in het algemeen voor de provincie Zuid-Holland, en in het bijzonder voor eiland IJsselmonde.<br />
2. Een typologie <strong>van</strong> dijken. Op eiland IJsselmonde zijn veel verschillende dijktypes aanwezig: dijken op<br />
deltahoogte, oude bebouwde dijken, dijken die als groenstructuur door de stad liggen. Ook zijn er nieuwe<br />
dijken op het eiland, die weliswaar niet tegen water beschermen, maar tegen geluid. Door een typologie <strong>van</strong><br />
35
Smeetslandsedijk, Rotterdam
de dijken te ontwikkelen, ontstaat er een beter beeld <strong>van</strong> het aanbod aan dijken. Ook biedt de typologie aanknopingspunten<br />
voor nieuwe ruimtelijke ingrepen: bijvoorbeeld door nieuwe dijktypologieën ontwikkelen in<br />
lijn met de cultuurhistorie. In veel open polders nabij de stad zullen de komende tien jaar woningen worden<br />
gebouwd, maar nog zonder visie.<br />
3. Een visie voor de dijkmilieus. Dit kunnen richtlijnen zijn voor de beeldkwaliteit <strong>van</strong> de dijkmilieus, in zowel<br />
landelijke als stedelijke omgeving. Dit kan een eilandbrede of provinciebrede toepassing zijn <strong>van</strong> de ontwikkelde<br />
dijktypologieën. Waar doen vergelijkbare situaties zich voor, en welke dijktypologieën zijn in die<br />
situaties het best toepasbaar?<br />
4. Een visie voor een gebiedsdekkend net werk <strong>van</strong> dijken. Het unieke aan het dijkennetwerk is dat het zowel<br />
in de stad, als in het landschap aanwezig is. Het legt dus verbindingen tussen de stedelijke en de landelijke<br />
omgeving. Omdat dijken meestal enigszins hoger liggen dan de omgeving en geflankeerd worden door<br />
groene taluds, is dit netwerk <strong>van</strong>uit recreatief en ecologisch oogpunt zeer interessant. Te denken valt aan een<br />
betere ontsluiting over en langs de dijken voor zowel wandelaars en fietsers, als voor flora en fauna.<br />
Het dijkenhandboek zelf is een innovatief boek: over sommige onderwerpen zijn al vele boeken volgeschreven,<br />
maar over dijken zijn ze nauwelijks te vinden. En een ontwerphandboek is er al helemaal niet. Natuurlijk,<br />
er zijn studies gedaan naar bijvoorbeeld de dijken <strong>van</strong> de waterlinies, naar veiligheid <strong>van</strong> de dijken, of naar<br />
de compartimentering <strong>van</strong> gebieden in verband met waterbeheer. Maar er is geen ontwerphandboek.<br />
Wat de publicatie <strong>van</strong> het handboek betreft, wordt gedacht aan het drukken <strong>van</strong> een kleine oplage (bijvoorbeeld<br />
1500 ex.) in kleur en op een formaat A4 of kleiner. De publicatie moet een overzicht geven <strong>van</strong> het onderzoek<br />
<strong>van</strong> analyse tot ontwerpuitwerkingen, met veel aandacht voor beeldend (fotografisch) materiaal. Het<br />
grote WIMBY!-boek <strong>van</strong> Crimson Architectural Historians is een inspirerende referentie, wat visuele kracht en<br />
diversiteit in bijdragen betreft<br />
37
Smeetslandsedijk, Rotterdam
Boekpresentatie<br />
Voor de betrokken bestuurders <strong>van</strong> gemeenten en provincie, voor pers en belangstellenden, en voor allen<br />
die een inhoudelijke bijdrage hebben geleverd organiseren wij een eindpresentatie op eiland IJsselmonde.<br />
Op een mooie zomerdag zullen na een korte wandeling over de dijken de resultaten gepresenteerd en bediscussieerd<br />
worden, en de publicatie aangeboden aan gemeente en provincie.<br />
Website<br />
Vanaf het begin <strong>van</strong> het project wordt een website tot leven geroepen. Het domein is al aangevraagd: www.<br />
eilandijsselmonde.nl De website heeft tot doel de kennis die wordt opgedaan in het project te ontsluiten en<br />
de voortgang <strong>van</strong> het project met de wereld delen.<br />
De website heeft de vorm <strong>van</strong> een weblog, waarin op zeer regelmatige basis updates gedaan worden, en<br />
kinksnaar andere informatie. Op www.eilandijsselmonde.nl zal gedurende het onderzoek een weblog en een<br />
fotopagina worden bijgehouden. Het streven is om tweewekelijks een tekstuele bijdrage te leveren en maandelijks<br />
een fotografische. Een bescheiden voorbeeld <strong>van</strong> een dergelijk weblog is www.lolazuidas.blogspot.<br />
com. Dit is een verhalend weblog met columns, die de voortgang <strong>van</strong> een ‘artist in residency’ op de Amsterdamse<br />
Zuidas beschrijven. Het weblog voor het dit Belvedèreproject is beeldender <strong>van</strong> aard en vooral een<br />
opmaat naar het hoofdproduct: het handboek dijken.<br />
Overige media<br />
De fotopagina en het weblog vormen samen met de onderzoeksresultaten (oa. dijktypologieën, landschapsvisie<br />
en uitwerkingen) de basis voor een artikel dat aan een aantal (web)tijdschriften zal worden aangeboden.<br />
Te denken valt aan Archined, Blauwe Kamer, Oase, Landwerk, S&RO in Nederland en internationaal aan<br />
–SCAPE en TOPOS. Bij diverse tijdschriften hebben we contacten.<br />
buitengebied beter te ontsluiten voor voetganger en fietser. Denk daarbij aan een helder straatprofiel met<br />
duidelijke wandel- en fietsstroken en aan een éénduidige beplanting.<br />
39
Ringdijk, Ridderkerk
Colofon<br />
Tekst<br />
Lola landscape architects<br />
Wageningen UR - Alterra<br />
Illustraties<br />
Lola landscape architects, behalve:<br />
- p14-16 Topografische Dienst Nederland<br />
- p30 Google Earth<br />
Fotografie<br />
Lola landscape architects