VERROMMELING IN ZUID-HOLLAND - LOLA Landscape Architects

VERROMMELING IN
ZUID-HOLLAND

VERROMMELING IN
ZUID-HOLLAND
Studie naar verrommeling en de kansen voor een groener en grootser Zuid-Holland
Lola landscape architects
April 2008
in opdracht van Mooi Zuid-Holland

Meldingen van verrommeling: links Zuinig op Ruimte (2007), rechts Landroof (2007). De meldingen zijn verspreid over heel Nederland, maar
vertonen een concentratie rondom steden.

AANLEIDING: STOP DE VERROMMELING!
Van colablikje tot caravanopslag
Ga de straat op en het duurt niet lang of je
ziet rommel. Dit varieert van de kleinschalige
rotzooi van lege colablikjes en poep op de
stoep, tot vervallen krotten of juist lelijke nieuwe
kantoren. De verrommelde stad doet verlangen
naar buiten, naar het schone landschap. Maar
als je het buitengebied intrekt, is het minder
opgeruimd dan je gehoopt had: windturbines
torenen hoog uit boven het boerenland, nieuwe
bedrijventerreinen belemmeren het uitzicht,
zandhopen laten zien dat het met de teloorgang
van het platteland nog lang niet is afgelopen.
Zelfs de boeren zelf verrommelen hun eigen
erf met landbouwplastic, nieuwe loodsen en
caravanopslag.
Het hierboven geschetste perspectief lijkt
overdreven, maar kan wel worden gezien als een
weerslag van ‘de publieke opinie’, zoals die in de
discussies op internetfora, politieke debatten en
televisieprogramma’s naar voren komt. Vanuit dit
perspectief is verrommeling overal en zijn er veel
schuldigen: de overheid, energiemaatschappijen,
projectontwikkelaars, ondernemers, boeren en
niet te vergeten de burger zelf.
Het is een ongenoegen dat zich keert tegen wat
in essentie de stad is: een plek waar mensen
samenleven, waar plannen worden gemaakt
en geld wordt verdiend; waar botsingen en
uitwisselingen plaatsvinden tussen groepen
mensen met een verschillende levensovertuiging,
smaak, ethiek en status. Die verscheidenheid uit
zich ook in de fysieke omgeving: wat de een mooi
en praktisch vindt, vindt de ander ergerlijk en
lelijk.
Een beetje rommel en lelijkheid hoort bij de
stad. Rotterdam wordt door velen als lelijkste
stad gezien, maar tegelijkertijd ook als de enige
échte stad van Nederland. Op grotere schaal zou
je kunnen zeggen dat Zuid-Holland misschien
de lelijkste provincie van Nederland wordt
gevonden, maar ook de enige échte metropool
van Nederland is.
Urgentie van de opgave
Verrommeling van het landschap is geen nieuw
fenomeen: toch zijn er goede redenen om juist nu
in te zetten op voorkomen en genezen:
1. De komende vier jaar zullen er veel
plannen uitgevoerd gaan worden, met de nodige
vraagtekens over de meerwaarde voor de
landschappen waarin ze plaatsvinden.
2. Momentum: er is sprake van een
mentaliteitsverandering, met meer aandacht voor
duurzaamheid en landschap. Dit is de kans om
kritisch naar plannen te kijken en een nieuwe
visie te ontwikkelen.
3. Er is per juli 2008 een nieuwe Wet
Ruimtelijke Ordening; met nieuwe instrumenten
ontstaan er nieuwe verhoudingen tussen
gemeentes en provincie. Een kans om meteen de
tanden te laten zien.

35% stedelijk gebied
Waar zien mensen verrommeling (bron: Zuinig op ruimte, 2007)? Overal: stad, buitengebied, en overgang stad-land worden alle drie veel genoemd.
50% bedrijventerreinen
40% buitengebied
30% overig
16% woningbouw
25% overgang stad-land
4% kassen
Wat zien mensen als verrommeling (bron: Zuinig op ruimte, 2007)? Naast de usual suspects gaat éénderde van de meldingen niet over bebouwing.

ANALYSE: VERROMMELING, WAAR HEBBEN WE HET
EIGENLIJK OVER?
Wat is verrommeling?
Het was een landschap vol rommel dat ik
doorkruiste, zover het oog reikte, met betonnen
fabriekshallen, met containers vol blik, oude tuinstoelen
en ander ijzerafval, met onduidelijke stellages
en opslagplaatsen, met woekeringen die de
Nederlanders enkel wilden zien in België of Italië,
maar die in werkelijkheid in hun eigen landschap
even welig tieren. (Geert Mak, 1998)
De afkeer waarvan termen als ‘rommel’, ‘woekeringen’
en ‘onduidelijkheid’ blijk geven, hangt nauw
samen met een esthetische blik op het landschap.
(RPB, 2004)
Onder verrommeling van Nederland verstaan wij
zowel de snel oprukkende bedrijventerreinen als
het dichtgroeien van de open ruimte met tal van
functies die de laatste jaren in het landelijk gebied
opduiken. (Provinciale milieufederaties, 2007)
Een storende toename van de variatie in het landschap
in combinatie met een gebrek aan samenhang.
Variatie wordt in de beleving van mensen
positief gewaardeerd zolang het gaat om afwisseling
binnen een geëigend patroon. Bij verrommeling
gaat het juist om niet in het landschap passende
variatie en het vóórkomen van als storend ervaren
elementen. (WUR Alterra / MNP, 2006)
Verrommeling is het verdwijnen van échte landschappen,
échte dorpen en échte steden. (Kunstenaar
Dré Wapenaar, 2008)
Verrommeling is ‘bouw maar raak en plemp maar
vol’. (Landroof, 2008)
Wat vind we er van?
Op het meldpunt ‘Zuinig op Ruimte’ zijn de eerste
drie maanden van 2007 ruim duizend meldingen
van bezorgde burgers binnengekomen over
verrommeling en andere vormen van kwaliteitsachteruitgang
van het landschap. Zo’n 40%
daarvan gaat over meldingen in het buitengebied,
een kwart over de overgang tussen stad en land
en de resterende 35% over het ruimtegebruik in
stedelijk gebied waaronder leegstand en verpaupering.
De helft van de meldingen heeft betrekking
op bedrijven(terreinen), 16% over wonen,
4% over glastuinbouw. De meldingen over
bedrijven(terreinen) gaan in 40% van de gevallen
over bouw in het open landschap, 32% over bouw
aan de rand van de stad en 15% over leegstand of
verpaupering.
In het Tv-programma Landroof werden bezorgde
burgers ook opgeroepen om op internet melding
te maken van ‘landroof’. Deze meldingen laten
eenzelfde soort spreiding zien als die van het
meldpunt Zuinig op Ruimte.

Percentage gewijzigd grondgebruik per provincie in de periode 1996-
2000 bron: CBS)
Ruimteclaims tot 2020, zoals berekend door PZH en Alterra,
oppervlaktes zijn op schaal.
De grootste ruimtewinnaars en verliezer in Zuid-Holland, in de
periode 1996 - 2000 (toename oppervlak in hectares). (bron: CBS)

ANALYSE: VERROMMELING IN ZUID-HOLLAND
Schaarste aan open ruimte in Zuid-Holland
De verrommeling is inmiddels overal: vrijwel alle
provincies (zelfs Groningen) zijn op dit moment
bezig met het maken van een strijdplan tegen
het ongrijpbare fenomeen. Toch is volgens de
kenners de situatie nergens zo nijpend als in Zuid-
Holland. Allereerst is Zuid-Holland van oudsher
de meest dichtbevolkte, meest verstedelijkte
provincie van Nederland. Hierdoor is open
cultuurlandschap een schaars goed geworden. En
met alle plannen voor de boeg zal het alleen maar
schaarser worden.
Ruimtevreters
Op dit moment gaat het verstedelijkingsproces
in Zuid-Holland veel sneller dan in andere
provincies. Uit de wijzigingen in het
bodemgebruik tussen 1996 en 2000 zijn de vijf
grootste ruimtevreters te destilleren: hierbij zitten
natuurlijk nieuwe woonwijken, bedrijventerreinen
en kassen. De Rotterdamse haven genereert nu
eenmaal vooral goedkope vierkante meters: niet
alleen op de haventerreinen, maar ook in de Oost
West corridor, de ophanden zijnde Maincorridor
Zuid en richting Noorden in de Glas-as.
Opvallend is dat de grootste toename in
oppervlak tussen 1996 en 2000 voor rekening
komt van de bouwterreinen: zandvlaktes met
shovels en kranen. In de bouwfase laat de
verstedelijking zich van zijn meest alarmerende
kant zien: the dirty job van het afslachten
en onder een zandpakket begraven van het
landschap. De vijfde grote ruimtevreter is
bos. Overal in Zuid-Holland worden natuur en
recreatieterreinen ontwikkeld, waarbij vaak
bossen worden ingeplant. Deze verbossing zorgt
ervoor dat de karakteristieke landschappen van
Zuid-Holland niet alleen door ‘rode’ projecten,
maar ook door ‘groene’ projecten steeds minder
herkenbaar worden.
Ruimtelijke plannen en het
vestigingsklimaat
Hoger doel van de strijd tegen verrommeling
is het verbeteren van het leefklimaat van Zuid-
Holland. Het open polderlandschap en de
bereikbaarheid van het landschap zijn hiervoor
van groot belang. Ironisch is dat veel van de
plannen ten koste gaan van het cultuurlandschap,
en het juist onbereikbaarder maken. De provincie
becijfert in haar Proviciale Structuurvisie een
totaal van ruimtelijke claims ter grootte van 36.000
hectare voor 2020; dit komt op éénvijfde deel van
het cultuurlandschap van de provincie.
De Europoort en daarmee samenhangend de Oost West
Corridor en de Maincorridor trekken veel bedrijven
aan die veel goedkope vierkante meters nodig hebben.

Bouwterrein Rijnfront, Leiden
Bouwterrein Bedrijventerrein Prisma, Zoetermeer
Bouwterrein N470, Berkel en Rodenrijs

Woonwijk W4, Leiderdorp
Woonwijk Oegstgeest, Leiden
Woonwijk W4, Leiderdorp

Bedrijventerrein Papland, Gorinchem
Woonboulevard, Leiderdorp
Bedrijventerrein Bergschenhoek
Kantoorlocatie Gouwe Park, Gouda
Woonboulevard, Leiderdorp
Bedrijventerrein, Bleiswijk

Abtswoudse bos, Delft
Broekpolderbos, Vlaardingen

Kassencomplex Bleiswijk, Oostland
Kassencomplex Naaldwijk, Westland
Kassencomplex Moerdijk, Oostland Kassencomplex Leiderdorp, Leiden

Midden-Delfland
Polder Schieveen, Zestienhoven, Rotterdam Zuidplaspolder, Gouda

Het verschil tussen verrijking en verrommeling zit in de schaal waarop ontwikkelingen plaatsvinden. Kort gezegd is kleinschalige rommel het
gevolg van individuele vrijheden, en grootschalige verrommeling het gevolg van slechte planning.

CONCLUSIES: GROENER EN GROOTSER ZUID-HOLLAND
Opgegeven landschap
Voor de doorsnee burger worden visuele
samenhang en logica van het landschap in
Zuid-Holland steeds moeilijker waarneembaar.
Hij voelt zich machteloos tegenover de
plannenmakers en heeft het idee dat er overal
zomaar ontwikkeld kan worden. Er heerst een
gevoel dat de belangen niet goed worden
afgewogen in de ruimtelijke ordening, en dat
open landschap te makkelijk wordt opgegeven.
Toch speelt ook vaak de onderbuik op; de
verrommeling is voor velen een dankbare
kapstok voor onvrede over de achtertuin.
Verrommeling = verandering
Verrommeling is een als negatief ervaren
verandering van grondgebruik. Veel
veranderingen worden negatief ervaren, al is het
maar vanuit het eigenbelang van de achtertuin.
Zelden zien we een verandering onverdeeld
als verrijking: een mooie nieuwe woonwijk,
een spectaculair park. Een crème de la crème
van een paar procent, dat bestaat bij de gratie
van 90% bulk. Maar in de plannenmachinerie
van Zuid-Holland zou het wel wat over hectares
mogen gaan. Graag iets minder bulk en iets meer
beauty.
Verrommeling versus verrijking
Er is een belangrijk onderscheid te maken
tussen verrommeling en verrijking. Elke stad, elk
dorp en elk huis heeft vrije, ongecontroleerde
ruimte nodig, waar mensen in staat zijn hun
eigen wereld te creëren, los van een regulerende
overheid. De ruimte om lekker aan te klooien
brengt leven in het landschap en kan alleen maar
worden gezien als een verrijking. We zien dit
als de kleinschalige verrommeling ‘van onder
af’, die mogelijk wordt gemaakt doordat de
overheid (nog) geen controle uitoefent op een
gebied. Daar tegenover staan door overheden
geplande annexaties van het landschap, waar
de burger vaak juist nauwelijks bij betrokken
wordt. Hierbij gaat het om grootschalige aanleg
van bedrijventerreinen, kassencomplexen,
woonwijken en recreatiebossen. Wij willen ons in
dit onderzoek richten op deze laatste categorie.
Groener en grootser Zuid-Holland
Door de schaarste is de waarde van het
overgebleven landschap toegenomen; toch
wordt dit niet door iedereen ingezien. Initiatieven
als Mooi Nederland en Mooi Zuid-Holland
zijn een kans om de waardeverhoging van het
niet-verstedelijkte landschap ook in beleid om
te zetten. Dit zou niet moeten leiden tot een
defensieve one-issue-aanpak, maar juist tot een
progressief en integraal plan voor wonen, werken
en recreëren. Een goed voorbeeld hiervan is het
“Greener, greater NYC” dat onder Bloomberg is
gemaakt: hierin worden plannen samengebracht
voor zowel een beter transportsysteem als
voor meer parken, meer woningen, een beter
watersysteem, etc. Een grootser en groener Zuid-
Holland.

Provinciale Ruimtelijke Structuurvisie 2020 Ruimtelijk Plan Regio Rotterdam 2020
Dynamische stedelijk veld Transfortmatiezone stad-land-water
Schakelzone stad-infra Landschapsversterking met landelijk wonen
Schakelzone stad-land-water
Schakelzone stad-water
Stedelijk parklandschap
Parklandschap
Landschapsversterking met bedrijven
Verweving stad-land met landelijk wonen
Parklandschappen inrichtingsopgave
Landschappelijke verbindingszones
Hoe het niet moet: selectie van vage legenda-eenheden uit belangrijke provinciale plannen. Om
vernatwoordelijkheden en moeilijke beslissingen uit de weg te gaan, worden grote gebieden zo
vaag benoemd, dat bijn a alles mogelijk is. Gevolg: verrommeling.
De Good Cop-Bad Cop strategie: de provincie moet aan de ene kant lagere overheden en organisaties
verleiden met toekomstbeelden, en aan de andere kant meedogenloos afstraffen als
beleidsuitgangspunten niet wordt opgevolgd

6 AANBEVELINGEN VOOR EEN SCHONERE PROVINCIE:
ALS GOOD COP EN ALS BAD COP
Slagkracht, en de verbeelding aan de macht
De provincie maakt graag complexe plankaarten
met meerduidige legenda’s. Veelbelovende
plannen en de beste bedoelingen, maar in
de praktijk dreigt passiviteit, in de rol van
toezichthouder op de ruimtelijke ordening. De
provincie moet haar tanden laten zien, maar ook
het goede voorbeeld geven. Dankzij de Nota
Ruimte en de nieuwe Wet op de Ruimtelijke
Ordening krijgt de provincie de kans om op
een nieuwe manier invloed uit te oefenen op de
ruimtelijke ordening.
Nu het Rijk zich terugtrekt wordt de provincie de
aangewezen instantie om op regionale schaal
het verstedelijkingsproces optimaal te laten
verlopen. De gemeentes en de natuurorganisaties
zijn hierin de belangrijkste partners; volgens
ons kan de provincie met een strategie van
‘goedschiks of kwaadschiks’ haar coördinerende
rol in deze samenwerking het best consolideren.
De provincie moet als good cop de lagere
overheden, de organisaties en ontwikkelaars
verleiden, met sprekende toekomstbeelden. Als
bad cop moet de provincie meedogenloos zijn als
provinciaal beleid met voeten wordt getreden.
Good Cop
Een provincie met ruimtelijke visie. Dat zien we
nog onvoldoende terug in de producten van de
provincie: het streekplan en de structuurvisie.
Het streekplan heeft de ruimtelijkheid van een
gemeentelijk bestemmingsplan. De structuurvisie
is zo abstract en vaag, dat er geen richting in
te herkennen is. Er moet een wervend plan
komen waarin men de vrijheid kan nemen om
een wenselijk toekomstbeeld te schetsen, maar
zonder dat meteen de planschadejuristen op de
stoep hoeven staan.
In deze nieuwe verleidingsstrategie moeten
heldere landschapsbeelden worden
geformuleerd. Koppel landgebruik direct aan
beelden. Laat geen misverstand ontstaan over
het type landschap, bedrijventerrein of woonwijk.
Leveren alle landschapsparken tezamen wel het
juiste landschapsbeeld op?
Bad Cop
Zet gelijk de nieuwe bevoegdheid in om in te
grijpen in een bestemmingsplan. Maak een
mediaspektakel van de grote dilemma’s in
de provincie. Zo snappen de kiezers waar de
provincie over gaat en waar ze voor staat.
Denk daarbij vooral eens aan de plekken in de
luwte van de ruimtelijke ordening. Iedereen
wil scoren met het Groene Hart. Maar het
kassengebied gaat bijvoorbeeld nog steeds
gebukt onder een negatief imago en een
liefdeloze herstructurering en schaalvergroting.
Het gebrek aan status betekent vaak ook gebrek
aan steun, want geen prioriteit dan geen geld.
Zorg daarom voor een (minimale) basiskwaliteit
op iedere ontwikkelingslocatie.
Een goed voorbeeld van de verleidingsstrategie
is de Southbound-manifestatie van AIR, waarmee
de Hoekse Waard als vergeten gebied voor een
breed publiek midden in de belangstelling kwam
te staan.

Toekomstige bouwputten, volgens de Nieuwe Kaart van Nederland
Bouwterreinen stedelijke ontwikkeling
Bouwterreinen natuurontwikkeling

PROJECT 1: DE ZANDHOPEN VAN ZUID-HOLLAND
Bouwplaatsen vormen de grootste
ruimtevreter van het buitengebied
Bouwplaatsen hebben grote impact op het
gevoel van verrommeling
Er moet meer aandacht worden geschonken
aan de inpassing van bouwterreinen
Elke verandering in bodemgebruik kent een
bouw- of aanlegfase, zowel bouwprojecten als
natuurontwikkelingsprojecten. Omgewoelde
grond, zandhopen, materieel, hekken en
bouwketen vormen het decor. Deze zijn geen
reclame voor de verandering van het landschap:
het landschap ligt er gehavend bij, terwijl er
nog geen nieuwe leefwereld voor in plaats
is gekomen. De bouwlocatie is één van de
symbolen van verrommeling in het buitengebied.
Toch zal er altijd gebouwd worden in het
buitengebied van Zuid-Holland, en bouwlocaties
vormen dus een permanent onderdeel van het
landschap.
Veel bouwterreinen blijven onnodig lang liggen;
de Nederlandse bouwwereld is traag. Volgens het
CBS is Zuid-Holland ook één van de provincies
waar bouwterreinen het langst onbenut blijven
van heel Nederland. Dat is raar, aangezien de
ruimtelijk druk in Zuid-Holland het grootst is.
De bouw kan veel sneller. Voor de ontwikkeling
van de Zuidas in Amsterdam hebben
buitenlandse investeerders voorgesteld om
het bouwtempo met een factor 5 te verhogen,
om zo de fase van het ‘leven in een bouwput’
drastisch in te korten; volgens hen cruciaal voor
het slagen van het project. Het is duidelijk dat
deze manier van denken nog geen voeten aan
de grond heeft gekregen in Nederland. Iedereen
herinnert zich bijvoorbeeld het debacle met
Vormgeving van het transformatieproces op het platteland:
hekken en zandhopen.
Vormgeving van het transformatieproces in de stad:
dit Rotterdamse slooppand is volledig “Beukelsblauw”
geschilderd. Ook de aannemer werkt in blauw tijdens
de sloop.

de Betuwelijn of kent de eeuwige zandtaluds
van de A4 door Midden- Delfland. In IJburg
overwegen nieuwe bewoners hun huis weer
te verkopen en naar elders te gaan, omdat vijf
jaar wonen in een bouwput toch wel erg lang
is. Het zal niet eenvoudig zijn om de snelheid
van deze complexe, stroperige processen op te
voeren. Toch kan er ook op simpele manieren
tijdswinst geboekt worden. Zo bestaan er voor
de voorbelasting van de grond verschillende
methodes: snelle methodes kosten meer dan
langzame methodes en dus liggen zandhopen er
vaak veel langer dan noodzakelijk.
Daarnaast kan er nog altijd meer aandacht
worden geschonken aan de inpassing van
bouwplaatsen in het buitengebied. In de stad
wordt als vanzelfsprekend veel aandacht besteed
aan het de visuele en sociale kant van het sloop-
nieuwbouwproces. De aankleding van een
bouwplaats met schermen, kijkgaten, levensgrote
Kosten en tijdsduur van verschillende voorbelastingmethodes
beelden van de toekomstsituatie is meer regel
dan uitzondering. In het buitengebied valt geen
enkele esthetische regie te bespeuren.
Good Cop: Richt een fonds op voor de landschappelijke
inpassing van bouwterreinen.
Aannemers en ontwikkelaars moeten
een subsidie krijgen voor de esthetische
regie op de bouwplaats. Denk aan
minimalisering van bouwrommel, aarden
wallen, mooie informatieborden, snellere
voorbelastingsmethodes, etcetera.
Bad Cop: stel maximale bouwperiodes vast
Als grond te lang ongebruikt wordt gelaten, moet
de provincie ingrijpen. Neem Broekpolder in
Vlaardingen: dit staat al 20 jaar op de kaart als
mogelijke bouwlocatie, omdat lokale overheden
geen keuzes durven te maken. Met een alternatief
bestemmingsplan kan de provincie een keuze
forceren.

Aaneengesloten dijkennetwerk dat stad en land verbindt
Recreatief supernetwerk van dijken en boezemkades
Provinciaal fietspadenplan

PROJECT 2: DE GROENE UITWEG
Het cultuurlandschap wordt schaars en
onzichtbaar
Maak de dijken tot groene uitvalswegen
voor de recreant
En de N-wegen tot Panoramaroutes van de
provincie
Schaars goed
Het agrarische landschap begint een schaars
goed te worden in Zuid-Holland. De groei van de
vijf grootste ‘ruimtevreters’ van de provincie Zuid-
Holland (bouwterrein, wonen, bedrijven, bos
en kassen) heeft een afname van het agrarisch
gebied tot gevolg. Als alle plannen op de Nieuwe
Kaart doorgang zouden vinden dan verdwijnt
er in heel Zuid-Holland 36.000 hectare. Dat is
éénvijfde deel van het huidige areaal. Een groot
aandeel komt door natuurontwikkeling in de
veengebieden; landbouwkundig marginaal, maar
historisch waardevol. Het tegenovergestelde geldt
voor de Zuid-Hollandse droogmakerijen. Hoewel
de diepst gelegen polders, worden zij in hoog
tempo volgebouwd, vaak om juist de veenpolders
te ontzien.
Landschap naar de achtergrond
Bovendien verdwijnt er met name veel agrarisch
gebied langs de randen van de steden, langs
uitvalswegen, provinciale wegen en snelwegen.
Dit zijn juist de plekken van waar veel mensen het
landschap het meest ervaren. Gevolg is dat het
cultuurlandschap naar de achtergrond verdwijnt;
het is steeds verder weg en lastiger te beleven.
Nieuwe bebouwing aan de rand van de steden
verslechtert de bereikbaarheid van het landschap
vanuit de bestaande stad. De betrokkenheid
van de stedeling met het buitengebied neemt
daardoor af.
Good cop: maak het landschap zichtbaar en
bereikbaar
Ondanks alle stedelijke ontwikkeling en de
verandering die dat teweeg brengt in het Zuid-
Hollandse landschap, zijn er nog ontzettend veel
mooie landschappen in de provincie. De kunst is
niet alleen om die landschappen te behouden; het
is minstens zo belangrijk dat mensen zich met dat
landschap verbonden voelen. En daarvoor moet
het buitengebied optimaal ontsloten worden; niet
alleen voor voetganger of fietser, maar juist ook
voor de automobilist.
Dijken en boezemkades waarlangs zich bouwplannen
bevinden

Vanuit Dordrecht naar Schiphol: een prachtige panoramarourte door het Groene Hart
a. Investeer in het dijkennetwerk, en maak ze
tot de groene aders van de provincie. Via dit
netwerk kan de stedeling het landschap buiten
de stad bereiken. In potentie is dit netwerk alom
aanwezig, zowel in de stad als in het platteland,
maar het wordt op veel plekken doorsneden door
infrastructuur. Een relatief eenvoudige operatie
met groot effect: repareer deze zwakke schakels,
zodat het hele netwerk kan worden benut. Zo
ontstaat een typisch Zuid-Hollands netwerk,
dat de ontstaansgeschiedenis van de provincie
laat zien en waarlangs veel cultuurhistorisch
waardevolle elementen staan.
b. Maak de provinciale wegen tot groene routes.
De Rijkswegen zijn intussen zó volgebouwd
dat mooie autoroutes door het landschap een
schaalniveau lager gezocht moeten worden.
Tegenwoordig, als je buitenlandse vrienden
Holland wil laten zien, ga je over de N-wegen. Ze
zijn er nog niet echt op ingericht, maar kunnen
voor automobilisten de visitekaartjes van het
Zuid-Hollandse landschap worden. Investeer
in aantrekkelijke recreatieve autoroutes, met
culturele wegbewijzering, culinaire trekpleisters.
Besteed aandacht aan de relatie met het
landschap, met landschapsbalkons en rustpunten
op onmisbare panorama’s.
T
Groene route: vrij zicht in groene zone
uitzichtpunt maken
bouwplan verhinderen
kruising verbeteren
tankstations

Groene panoramaroutes verbinden steden met elkaar en zijn de landschappelijke visitekaartjes van de provincie
Panoramagebieden langs de N-wegen

Bad cop: benoem onmisbare panorama’s
Stedelijke ontwikkeling is niet te stoppen. Maar
het is van belang zorgvuldig met het resterende
cultuurlandschap in de provincie Zuid-Holland
om te gaan. Dat betekent dat de provincie streng
en daadkrachtig moet zijn om het landschap te
beschermen. Leg vast wat je wilt behouden.
Daarbij kan de beleving van het landschap een
belangrijke leidraad zijn. Kijk hierbij naar de
ontsluiting van het landschap. Als bijvoorbeeld
de dijken en de provinciale wegen de
1. Maak van het stenige Binnenrotteprofiel een
groen boezemkadeprofiel
2. Optimaliseer de wandel- en fietspaden langs de
oevers van de Rotte
3. Verwijder en voorkom verstoring van het beeld
door parkeerplaatsen langs de oevers te verwijderen.
4. Verwijder en voorkom verstoring van het beeld
door afval in en aan het water op te ruimen.
landschappelijke visitekaartjes van de provincie
zijn, zorg dan dat de panorama’s vanaf deze
wegen pure landschappen zijn. Dit kan door
rondom deze wegen het gehele zichtveld van de
mens (1600 meter) te behoeden voor ongewenste
ruimtelijke ontwikkelingen. Deze structuur
van dijken, provinciale wegen en rommelvrije
panorama’s kan een nieuwe landschappelijke
hoofdstructuur opleveren.
Door de Rottekades opnieuw in te richten, kan een aantrekkelijke groene verbinding gerealiseerd worden, van het Groene Hart, tot in het
centrum van Rotterdam.

Superrecreatiegebieden en open polders
Superrecreatiegebieden
Toegankelijk buitengebied
Superrecreatiegebieden en polderrecreatie in plaats van identiteitsloze recreatiebuffers:bestaande bufferbossen worden opgewaardeerd en
polders toegankelijk gemaakt.

PROJECT 3: VOLLE BOSSEN / WEIDSE POLDERS
Compensatiegroen vernietigt
cultuurlandschap
Herontwikkel bestaand groen en maak
mooie publiekstrekkers
Ontsluit de plattelandscultuur voor de
recreant
Liefde voor het landschap
De grote boosdoener in het verrommelingsdebat
is meestal het ‘rode gevaar’: woningbouw,
bedrijventerreinen en kassen. De komende jaren
zal het klassieke weidse polderland echter vooral
plaatsmaken voor natuur- en recreatiegebied,
maar liefst 28.500 hectare. Veel van deze nieuwe
plekken wordt nadrukkelijk vormgegeven, maar
niet altijd met evenveel ambitie en liefde voor
het landschap. Veel van de nieuwe natuur- en
recreatiegebieden bestaan uit bos, want dat is
het goedkoopst in onderhoud en je kan er veel
recreanten in stoppen.
Twaalf fietsers per dag
De recreatievraag in Zuid-Holland, zoals door
Alterra voor de provincie berekend, ongekend
hoog. Deze recreatievraag wordt uitgerekend
in hectares, ervan uitgaande dat er maar een
maximaal aantal recreanten op een comfortabele
manier in een hectare past. Volgens Alterra
passen er in bos de meeste recreanten. Dit zijn
twaalf fietsers en wandelaars per dag per hectare;
met deze getallen is het niet raar dat er een
grote claim voor recreatiebossen op het landelijk
gebied ligt. Hier hangt een beleid mee samen om
stedelijke uitloopgebieden aan de rand van de
stad te creëren.
Geen hond
Wil men in de Zuidvleugel nog open gebieden
behouden, dan zal het klassieke planningsmodel
– een stad met daaromheen een stedelijk
uitloopgebied en daarbuiten het platteland –
moeten worden losgelaten. In de voorbeelden van
Regio Rotterdam, Dordrecht en Zoetermeer zien
Nieuwe kaart NL: bebouwingsprojecten
Nieuwe kaart NL: groene projecten

we hoe dit model nog steeds wordt nagestreefd.
Omdat de verstedelijking van de Zuidvleugel
zo gefragmenteerd is, leidt de consequente
toepassing van dit model tot één groot stedelijk
uitloopgebied. De kwaliteit van veel van deze
bossen is op veel plekken zo laag, dat er geen
hond is te bekennen op zondagmiddag. En veel
van dit soort bossen zijn alleen tijdens mooie
zomerdagen aantrekkelijk.
Schrikbeeld: de bufferpolitiek consequent doorgevoerd.
Geen excuus
Een tweede oorzaak van ‘verwildering’ van
Zuid-Holland zijn de compensatierichtlijnen
voor ruimtelijke ingrepen: de Europese
Vogel- en Habitatrichtlijn en het Provinciaal
Compensatiebeginsel. Dit stelt: “Denkbare
compensatiemaatregelen zijn: aanleg van
bos en landschappelijke beplantingen, vooral
aangrenzend aan de bebouwing of aan de

Herstructurering van het Broekpolderbos bij Vlaardingen kan verdere ontwikkeling groene recreatiebuffers voorkomen.

verstorende elementen, en verhoging van de
kwaliteit van het resterend agrarisch gebied
door aanleg van wandel- en fietspaden en
verhoging van de ecologische waarden door
vormen van agrarisch natuurbeheer.” Helaas
is de compensatieregeling niet gericht op de
verhoging van de kwaliteit van reeds bestaande
recreatie- en buffergebieden. Dat terwijl de
kwaliteit van dit excuusgroen vaak minimaal is.
Good cop: compenseer kwalitatief en maak
bij iedere stad een Kralingse Bos
Om te voorkomen dat er straks overal een
overschot aan slecht ingerichte recreatiebossen
ligt en er een tekort is aan weidse polders,
is het beter om te investeren in bestaande
recreatie- compensatie en bufferbossen, zodat
deze uitgroeien tot werkelijk aantrekkelijke
recreatiegebieden, met een grotere
opvangcapaciteit.
a. Maak een groenherstructureringsplan
en pas het compensatiebeginsel aan. Zo’n
strategie kan veel opleveren, aangezien de
aanleg en het beheer van de groene gebieden in
handen is van een beperkt aantal partijen, zoals
Staatsbosbeheer, de recreatieschappen, DLG
en Natuurmonumenten. Hier kan de provincie,
anders dan bij veel bouwprojecten, grote controle
over uitoefenen.
b. Maak bij ieder stad een Kralingse Bos.
het Kralingse Bos trekt meer dan één miljoen
bezoekers per jaar. Concentreer ambitie en
verbeeldingskracht in een aantal recreatiepunten,
die het hele jaar aantrekkelijk zijn voor een breed
publiek. Realiseer goede parkeervoorzieningen
en fiets- en wandelroutes het buitengebied in.
Bad cop: stel je groene expansiedrift bij en
kijk hoe je het bestaande landschap beter
kan benutten
Minder bos en meer polders en waarden. Een
betere relatie met het omringende landschap
zou een flinke stap vooruit zijn. Leg meer nadruk
op routes en minder op gebieden. Zoek meer
verbinding met lokale cultuur en context.
a. Kijk nog eens kritisch op de kaart,
naar welke natuur- en recreatiegebieden nu
echt getransformeerd moeten worden, en
probeer waar mogelijk het plattelandskarakter
te behouden. Meer rijke sloten en bloeiende
bermen, en minder gegraaf van kunstmatige
slingers en paddenpoelen.
b. Recht van overpad voor wandelaar
en fietser: te veel boerenland is afstandelijk
en onbereikbaar, met recreatieve files op die
plekken waar je wel mag komen. Een bekend
verhaal is dat veel onverharde paden zijn
verdwenen; maar al zou je maar olifantenspoor
langs de slootkant kunnen benutten.

Al het glas naar de Glas-as
Beschermde landschappen (Natura 2000, EHS, Nationaal landschap)
Glas-as
Verplaatsen van Glastuinbouw naar de Glas-as
Saneren van Glastuinbouw in beschermde
landschappen

PROJECT 4: HET GLAZEN LANDSCHAP
De glastuinbouw is een economisch
succes, maar wordt negatief beleefd.
De glastuinbouw is toe aan een
imagoboost
Maak de Glas-as onderdeel van de
landschappelijke groenstructuur
Rupsje nooitgenoeg
Is het traditionele agrarische gebied de
grote ruimteverliezer van de Zuid-Holland,
de glastuinbouw is de grote winnaar. Met
een areaal van meer dan 5000 hectare en
een toegevoegde waarde van 2 miljard euro
wordt het ook wel eens de derde mainport
van Nederland genoemd. Sinds 1930 is
het gebied gestaag gegroeid vanuit het
Westland richting het Oostland. Hoewel in
hectares en euro’s een winner, in de ogen
van de mensen is de ‘glazen stad’ vooral een
landschapsvretende productiemachine, waar
weinig te zoeken is. Meer glas wordt gezien
als meer verrommeling.
Landschap van de 21ste eeuw
De glastuinbouw heeft groot (economisch)
nadeel van het slechte imago. Er zijn meer
hectares nodig, maar bij iedere hectares
meer glas zijn er weer luide protesten over
‘rupsje nooitgenoeg’. Het slechte imago
is niet helemaal terecht. Want achter het
witgekalkte glas is een wondere wereld van
de kweek van kleurrijke bloemen, frisse
groentes en tegenwoordig zelfs exclusieve
schaaldieren. De producten zijn exotisch
en wisselen het hele jaar. De productie
zelf is een staaltje van high end moderne
techniek. Dit is het werkelijke imago van
de glastuinbouw. Hoe kan het gevoel van
verrommeling door glastuinbouw afnemen
en welke rol heeft de provincie Zuid-Holland
daarin?
Good cop: ontwikkel een aantal
volwaardige glaslandschappen, en
ontsluit ze voor de stedeling
De provincie moet aanwijzen waar
glastuinbouw wel mogelijk is: ontwikkel
nieuwe glastuinbouw alleen in de
glasconcentratiegebieden die onderdeel
uitmaken van de Glas-as: het Westland
en Oostland (Pijnacker, Bergschenhoek-
Bleiswijk en Zuidplaspolder). Het
concentreren van glas en distributiecentra is
niet alleen economisch rendabeler, het zorgt
er ook voor dat glastuinbouwlandschappen
ontstaan, die minder effect hebben op de
beleving van verrommeling dan verspreide
glastuinbouw.
a. Stimuleer bovendien de verbetering
van het imago van de glastuinbouw: door
een imagoboost neemt het gevoel van
verrommeling door glastuinbouw af en

De Glas-as krijgt een imagoboost tot aantrekkelijk recreatiegebied met doorgaande fiets- en wandelroutes van het
Groene Hart naar de Noordzee.
het draagvlak voor glastuinbouw toe. Bij
de imagoboost is het zichtbaar maken van
het exotische en innovatieve karakter van
de glastuinbouw de leidraad. Stimuleer
de (komst van) innovatieve bedrijven
met hergebruik restwarmte, gesloten
waterkringloop, waterberging onder
de kas of in de grond, drijvende kas en
lichtafscherming.
b. Denk bij de imagoboost niet alleen
aan innovatie, maar vooral ook aan de
inrichting en ontsluiting van de Glas-as. Het
gaat erom de goede eigenschappen zo
best mogelijk te presenteren. Een sleutel ligt
in de toepassing van meer water en meer
groene ruimte. Tot slot: maak de Glas-as
onderdeel van recreatieve routes tussen de
Noordzeekust en het Groene Hart. Naast
de koeien en wind van Midden-Delfland is
de Glas-as een welkome en verrassende
belevenis.
Bad Cop: saneer waar grootschalig
glas niet past, maar respecteer de
tuindercultuur
De provincie moet geen grootschalige
glastuinbouw toestaan buiten de Glas-as. Dat
betekent geen nieuwe kassen in de nationale
landschappen, de EHS of de prioritaire
gebieden. Er staan op de Nieuwe Kaart van
Nederland een viertal dubieuze nieuwe
glastuinbouwlocaties (zie kaart): keur deze
af en stel als alternatief locaties in de Glas-as
beschikbaar.
In Zuid-Holland bevindt zich ca. 5400 hectare
kassen. Hiervan ligt 1800 ha buiten de
aangewezen glastuinbouwconcentratiegebieden.
848 ha is daarvan aan te merken
als verspreid glas. Een kas heeft een
omlooptijd van 20-30 jaar, daarna zijn de
kassen economisch afgeschreven en worden
ze vervangen. In deze cyclus moet de
provincie ingrijpen en stimuleren dat de kas
op een nieuwe locatie in de Glas-as wordt
opgebouwd.

Na 2010 geen grootschalige uitbreidingen meer in het landelijk gebied.
Geplande uitleglocaties 2010-2020
Landelijk wonen (

PROJECT 5: SUPERSTEDELIJK / BUITENGEWOON LANDELIJK
De grootschalige uitleglocaties plegen
roofbouw op zowel landschap als stad
Stop met suburbia, met de middelmaat
van huis-tuin-keuken à 25 woningen/ha
Ontwikkel hoogwaardige steden
(>40 woningen/ha) en weidse
woonlandschappen (< 5 woningen/ha)
Grachten en wallen
Van woning tot wijk zie je het zelfde
in Zoetermeer, Barendrecht, Katwijk
of waar dan ook in Zuid-Holland. Een
standaarddichtheid van 25 woningen per
hectare betekent dat het geen echte stad
en geen echt landschap is. Mensen wonen
er in zichzelf gekeerd, met een gracht
richting stad en een geluidswal naar de
infrastructuur.
X en Y
De praktijk blijft achter bij de ambities
van Rijk, provincie en gemeente richting
leefbaarheid en landschap. De manier
waarop steden in Zuid-Holland functioneren
en groeien, draagt in belangrijke mate
bij aan het verknipte beeld van Zuid-
Holland als lelijkste provincie. Mensen
wonen in Vinexwijk X en staan dagelijks
in de file richting Bedrijventerrein Y. Het
groeikernenbeleid (tienduizenden woningen
in ondermeer Zoetermeer Spijkenisse
en Capelle aan den IJssel) en later het
Vinexbeleid (72.000 woningen in ondermeer
Carnisselande, Ypenburg en Leidschenveen)
hebben een zware wissel getrokken op het
Zuid-Hollandse landschap.
Echt
In de komende tien jaar zullen er in heel
Zuid-Holland maar liefst 159.000 woningen
bijgebouwd worden, waarvan in ieder geval
50.000 in uitleglocaties in het buitengebied.
Hoe is dit mogelijk zonder dat waardevol
landschap verdwijnt en het gevoel van
verrommeling toeneemt? Tot nu toe is de
vraag naar extra woningen beantwoord
met de doorsnee van de rijtjeswoning met
Roze: onbeschermd land (geen EHS, geen Natura 2000,
geen nationaal landschap)

tuin: stedelijk noch landelijk. De nieuwe
burger heeft genoeg van deze betuttelende
middelmaat en wil echte steden en echte
landschappen.
Bad cop: stop met plannen voor de
middelmaat
Stop met suburbia en bouw vanaf nu alleen
in hoge of lage dichtheden. Dit vraagt
om een ombuiging van de wooncultuur
en een aanpassing van bestaande
woningbouwplannen. Denk aan plannen
als Westergouwe (Gouda) en Valkenburg
(Katwijk). Veel van deze uitleglocaties zijn
al volop in ontwikkeling, maar veel ook nog
niet. We hebben een aantal van de grote
uitleglocaties op de kaart gezet, die pas na
2011 worden ontwikkeld, en die dus nog
kunnen worden tegengehouden.
Good Cop: stimuleer superstedelijke en
landschappelijke woonprojecten.
Geen huis met tuin in een karakterloze
woonwijk, maar doordeweeks een compact
onderkomen in de stad, en in de weekenden
een bescheiden buiten in het landschap. In
de stedelijke regio’s van wereldsteden als
Helsinki, Kopenhagen en Sint-Petersburg
is dit staande praktijk, maar in Nederland
nog een utopisch denkbeeld. Toch biedt
het landschap van Zuid-Holland meer
mogelijkheden dan op het eerste gezicht
lijkt.
a. Bouw die 109.000 woningen in de
stad: herstructureer verouderde wijken
tot dichtheden hoger dan 40 woningen
per hectare. Dat betekent geen tuin, maar
wel balkon, dakterras of daktuin. Wonen
in een drukke vitale stad, met wonen en
werken dicht op elkaar; verbonden met
een hoogwaardig en rendabel netwerk van
openbaar vervoer.
b. Verdeel de 50.000 woningen van de
uitleglocaties over het statusloze platteland
(buiten pEHS en Nationale landschappen),
en maak het leefbaar en toegankelijk.
De landgoederenregeling bied hiervoor
uitkomst. In de extreem lage dichtheid van 2
tot 5 woningen per hectare kunnen de 50.000
woningen in deze polders als waardevolle
landgoederen worden ontwikkeld: 15
woningen met 5 hectare lokale natuur. Echt
buiten wonen in echt landschap: dus niet
honderd boerderettes in een pestbosje
proppen. Maar bouwen aan het landschap
met architectuur, erfbeplantingen en ruige
slootkanten.
Landelijk wonen in Voorne: maximale benutting van
de landgoederenregeling kan het volledige door de
provincie geplande Vinex-programma 2010-2020 op een
landschappelijke manier in de groene zones oplossen.

Van nieuwe bedrijventerreinen in het weiland naar hergebruik en opwaardering van bestaande locaties
herstructureringslocaties bedrijventerreinen
geplande bedrijventerrein op de verkeerde plek
open landschap

PROJECT 6: DE DOZEN VAN PANDORA
Torenhoge ambities vragen om nieuwe
dozen langs de snelweg
Waarom niet concentreren op een
aantal bestaande terreinen?
Maak werkwijken in plaats van
bedrijventerreinen
Doorschuiven
“De ambitie van Zuid-Holland is om als
economische regio tot de koplopers van
Europa te behoren met een concurrerende,
innovatieve en duurzame economie”: aldus
het Actieprogramma voor Economie. Tegelijk
beschikt de provincie over de grootste
voorraad verouderde bedrijventerreinen
van Nederland. Vierduizend hectare
om te moderniseren tot zogenaamde
‘werklandschappen’. De behoefte aan
terreinen tot 2020 is becijferd op 2500
hectare, dus je zou denken dat we prima
vooruit kunnen met wat voorhanden is.
Zeker als de 2e Maasvlakte er komt en een
groot deel van de Rotterdamse haven kan
‘doorschuiven’ .
Een lint van bedrijven
Maar zo simpel ligt het niet: met de
eerste ronde van de herstructurering
van 500 hectare is tegelijk 500 hectare
nieuw ontwikkeld. Iedere gemeente z’n
prestigeproject in een weiland aan de
snelweg, zonder een landschappelijke
visie bij de provincie. In opdracht van de
provincie heeft Peter Louter vraag en aanbod
in kaart gebracht en hij onderschrijft deze
ontwikkeling: “Meer dan de helft van de
nieuwbouw van kantoren in Zuid-Holland
in de laatste tien jaar heeft plaatsgevonden
op minder dan een kilometer afstand van
een snelwegafslag. Veel ontwikkelingen
vinden bijvoorbeeld plaats langs
achterlandverbindingen, zoals de A1 richting
Duitsland. Deze snelweg is tegenwoordig
bijna een lint van bedrijven. Ook locaties
tussen steden in, midden in het Groene
Hart, zijn populair. Hier trekken vooral
distributiebedrijven heen”.
Beperkte uitstraling
Want ondanks de trend richting
diensteneconomie is er in deze regio
een grote vraag naar terreinen voor
opslag, transport en distributie. Over
de landschappelijke ambities van deze
terreinen hoeven we niet veel illusies
te koesteren. Voor alle typen terreinen
heeft de provincie in het Actieprogramma
‘Ruimte voor Economie’ streefbeelden
voor kwaliteit opgesteld, en die stemmen
droevig. Zo staat er bij het type “gemengde
terreinen” het streefbeeld vermeld: “Veelal
binnenstedelijke locatie met beperkte
uitstraling en relatief lage investeringen

in gebouwen en omgeving.” Het is
verbazingwekkend hoe weinig zorgvuldig
met de locatiekeuze, bestemming,
en detaillering wordt omgesprongen,
vergeleken met de doorsnee woonwijk. Het
ontbreekt de provincie zelf ook duidelijk
aan ruimtelijke ambitie en visie op dit
front. Dit is paradoxaal, omdat het vreest
voor haar vestigingsklimaat en stelt dat de
bedrijventerreinen de motor zijn van de
regio. Hoe wil de provincie een innovatieve
en duurzame koploper in Europa worden, als
het zijn kip met de gouden eieren slacht?
Good Cop: Concentreer op een beperkt
aantal locaties.
Schijnbaar lukraak worden ze neergezet in
de weilanden dichtbij de snelweg: de dozen
van Pandora. Eenmaal genomen is de sprong
over de snelweg het precedent voor een
Streefbeelden uit het rapport ‘Ruimte voor bedrijvigheid’.
Zowel de architectonische, als de landschappelijke
ambities zijn zeer laag.
volgend ontwikkelingsplan. In de praktijk
verkiest de provincie economie boven lege
weilanden. Illustratief is de casus van de
Hoekse Waard. Pas onder grote druk van
de landelijke overheden en publieke opinie
worden alternatieven gezocht voor een
bedrijventerrein in dit Nationale Landschap.
Bij iedere grote stad in Zuid-Holland ligt
wel een grootschalig bedrijventerrein dat
aan een opknapbeurt toe is: denk aan de
Plaspoelpolder (Den Haag) en de Spaanse
Polder (Rotterdam). In Schiedam ligt een
industrieterrein ter grote van 150 ha klaar
voor herstructurering. Maak van deze
gebieden werkwijken, in ambitieniveau
het equivalent van de mooiste woonwijken.
Een werkwijk heeft een volwaardig
stedenbouwkundig plan met goede
aanhechtingen op de omringende wijken
en landschappen. Zo kunnen de kantoren
bijvoorbeeld aangesloten worden op het
laagdynamisch netwerk van dijkenroutes
naar het buitengebied, en de magazijnen
een aparte ontsluiting achterom krijgen.
Bad cop: Kijk eens goed naar het
huidige aanbod, en stel harde grenzen
Verbied nietuwe terreinen in de polder.
a. Ontwikkel de bestaande locaties:
per direct zijn er honderden hectares
beschikbaar, op zowel nieuwe als
verouderde terreinen.
b. Gebruik snelwegen, N-wegen
en waterwegen als harde grenzen voor
ontwikkeling. Een harde ruimtelijke grens
is ondubbelzinnig en is daarmee beter te
handhaven.