Plan van Aanpak (pdf) - LOLA Landscape Architects

Doe iets aan de dijken!
Nieuwe vormen voor oude dijken

Inhoudsopgave
Inleiding (5)
Samenvatting (5)
Voorgeschiedenis: de proeftuin (9)
Voorgeschiedenis: het eiland IJsselmonde van nul tot nu (13)
Probleemstelling (19)
Opgave: nieuwe vormen voor oude dijken (xx)
Studiegebied: Provincie Zuid-Holland (xx)
Case: Eiland IJsselmonde (xx)
Uitwerking: de Charloisse Lagedijk (xx)
Doel: visie voor de dijken (xx)
Doelgroepen (23)
Partijen (25)
Werkwijze en planning (27)
Producten en resultaten (31)
Colofon (39)

Charloisse Lagedijk, Rotterdam

Inleiding
Voor u ligt de onderzoeksopzet voor een onderzoek naar de dijkenstructuur van de provincie Zuid-Holland
in het algemeen en eiland IJssselmonde in het specifiek. Lola landscape architects heeft in het voorjaar van
2007 een eerste subsidieaanvraag gedaan bij het Stimuleringsfonds voor Architectuur voor het schrijven van
een uitgebreide aanvraag voor een Belvedèresubsidie. Deze is gehonoreerd. In dit boekje worden de opzet,
planning en begroting van het onderzoek uiteengezet. Het is allereerst bedoeld voor het Stimuleringsfonds
voor Architectuur, en kan worden gezien als een aanvulling op de officiële aanvraag. Daarnaast is het bedoeld
voor iedereen die betrokken wil zijn bij het onderzoek, als medefinancier, medewerker of meedenker.
Samenvatting
Zuid-Holland verandert in hoog tempo. Oude structuren dreigen in die ontwikkeling te verdwijnen. Een
belZuid-Holland verandert in hoog tempo. Oude structuren dreigen in die ontwikkeling te verdwijnen. Een
belangrijke vorm van oude structuren zijn de dijken. In de provincie Zuid-Holland, strekken zich talloze dijken
uit: het zichtbare resultaat van de behoefte en noodzaak om Nederland te beschermen tegen het water.
De dijken zijn daardoor interessante cultuurhistorische fenomenen. Het zijn landschapselementen die het
verhaal vertellen over het ontstaan van het landschap.
Op een lagere schaal, geldt hetzelfde voor eiland IJsselmonde, dat zich in korte tijd ontwikkeld heeft van
agrarisch eiland tot een contrastrijk stedelijk gebied. Tussen de woonwijken, industrieterreinen, havens en
landschapsparken ligt er nog steeds een casco van dijken, dat cruciaal is voor het leefklimaat van het eiland.
Deze dijken zijn de historische structuur van het IJsselmondse landschap en hebben veel potentie als recre-
5

Ringdijk, Ridderkerk

atieve verbindingen en als gewilde woonomgeving in de Rotterdamse regio. Willen we de dijken bewaren
voor de toekomst, dan is het tijd voor een ontwerponderzoek naar de ruimtelijke en functionele mogelijkheden
van de dijken van eiland IJsselmonde.
Het onderzoek kan worden gezien als vervolg op de Proeftuin eiland IJsselmonde, in 2006 georganiseerd
door Habiforum. Lola landscape architects was hierbij als ontwerpbureau betrokken. In de proeftuin hebben
de (deel-) gemeentes op het eiland gezamenlijk een lijst met urgente ruimtelijke opgaven geformuleerd. Versterking
van het dijksysteem als ecologisch en recreatief netwerk bleek één van de belangrijkste opgaven.
Want hoe ga je om met dijken als hun waterkerende functie vervalt, of de context verandert van een landelijke
is een stedelijke? Hoe kan cultuurhistorie behouden worden in en hoe kan het verhaal van de dijken en
het Nederlandse landschap nog beter verteld worden? Het doel van dit onderzoek is om vanuit case eiland
IJsselmonde een visie te ontwikkelen, waarmee oude dijken een nieuw leven krijgen. Het overstijgende doel
is te voorkomen dat deze oude dijken verdwijnen, door de rol van de dijken te verbeteren.
De visie op de dijken is gericht op Zuid-Holland en in het specifiek op eiland IJsselmonde, maar de voorgestelde
ontwerpoplossingen zijn van toepassing op dijken en dijksituaties in geheel laag Nederland. De
omgeving van de Charloisse Lagedijk is een belangrijke uitwerking in het onderzoek. Een eenvoudige maar
universele set van landschappelijke en cultuurhistorische spelregels maakt het mogelijk de ideeën die met
de betrokkenen ontwikkeld worden toe te passen.
De kennis die in dit project ontwikkeld wordt, moet zijn weg vinden naar het ruimtelijke en cultuurhistorisch
beleid, want beleid is een cruciale schakel in het denken over het behouden en ontwikkelen van dijkmilieus.
Een handboek, met een beeldende, universele set van landschappelijke en cultuurhistorische spelregels
voor bestaande- en nieuwe dijkmilieus, maakt het mogelijk de ontwikkelde kennis te delen met bestuurders,
ambtenaren en professionals.
7

Verborgen netwerken van eiland IJsselmonde: de dijken, de waterlopen,
het fietsnetwerk en de overgebleven groengebieden

Voorgeschiedenis: de proeftuin eiland IJsselmonde
Het eiland IJsselmonde is een eiland in de Maasdelta, omsloten door de Nieuwe Maas in het noorden, de
Oude Maas in het zuiden en de Noord in het oosten. Het eiland, waarvan de oude Latijnse naam Isla Munda
is, wordt vrijwel geheel in beslag genomen door woon- en industriegebied. Talrijke tunnels en bruggen verbinden
het eiland met de rest van Nederland.
In 2006 vond de Proeftuin eiland IJsselmonde plaats, georganiseerd door Habiforum. De directe aanleiding
voor de Proeftuin eiland IJsselmonde was de verbreding van de A15, tegen de achtergrond van de voortgaande
verstedelijking en versnippering van het eiland. Aan de Proeftuin namen onder anderen de Rotterdamse
deelgemeenten Hoogvliet, Charlois en IJsselmonde deel, en de gemeenten Ridderkerk en Albrandswaard.
Lola landscape architects was als ontwerpbureau bij de Proeftuin betrokken.
Tijdens de Proeftuin hebben (deel-) gemeenten zich gebogen over de ruimtelijke problemen op het eiland.
Er is gezamenlijk een lijst met urgente ruimtelijke opgaven geformuleerd; de ‘kansenkaart eiland IJsselmonde’.
De versterking van het dijksysteem als ecologisch en recreatief netwerk bleek één van de belangrijkste
opgaven. Dit project kan worden gezien als een vervolg op de uitkomsten van de Proeftuin. Hier volgen enkele
voor dit projectvoorstel relevante citaten (uit: Kansenkaart eiland IJsselmonde, Habiforum):
Over de benaderingswijze
“Door op het schaalniveau van het eiland een bovenlokale en integrale aanpak van ruimtevraagstukken te
ontwikkelen wordt iets toegevoegd aan wat de afzonderlijke gemeenten en de Stadsregio Rotterdam voor dit
gebied doen.”
9

Rijksstraatweg, Barendrecht

Over het Eiland IJsselmonde
“Het eiland kent feitelijk vele (vaak onzichtbare) verbindingslijnen en fijnmazige systemen. Een groenblauw netwerk,
een cultuurhistorische netwerk van dijklinten, een bijna sluitend fietsnetwerk, de wegen, de sporen, ondergrondse
verbindingen en informele bestuurlijke en sociale netwerken vormen de bloedvaten van het eiland.”
Over de opgave
“De samenhang en identiteit kan worden versterkt door die netwerken zichtbaar te maken en waar nodig ontbrekende
schakels in te vullen. De opgave die hieruit voortkomt is tweeledig. Ten eerste het repareren, voltooien
en zichtbaar maken van de verborgen netwerken. Ten tweede de kans om ‘de wereld van verborgen netwerken’
te zien als metafoor voor de verbindingen tussen Rotterdam Zuid en het gebied onder de A15.”
Over de doelen
“De belangrijkste doelen zijn het zichtbaar maken van ontbrekende schakels in het netwerk van dijken, het
herstel van dijken en de promotie van de cultuurhistorie van het eiland (strijd tegen het water, het landschap, de
kleine gemeenschappen). Afgetast kan worden of er een basis is voor een gezamenlijke strategie voor wonen
en verkeer langs/op de dijken. De dijken lenen zich op het oog goed voor exclusieve en experimentele woonmilieus.
Dit initiatief kan tevens gekoppeld worden aan wateropgaven en recreatieve concepten.”
Over de reacties op de proeftuin
“Opvallend was de unanieme aandacht voor de “zachte structuren” van het eiland - water, fietspaden, dijken,
groenstructuur: alle betrokken partijen zagen in dat in het versterken van deze structuren van vitaal belang is
voor de leefbaarheid op eiland IJsselmonde. Aan het eind van de proeftuin zijn initiatieven benoemd en initiatiefnemers
aangewezen; Lola landscape architects heeft zich opgeworpen om een onderzoek op te starten, naar
dijken in samenhang met de ruimtelijke ontwikkelingen op het eiland.”
11

Ringdijk, Ridderkerk

Voorgeschiedenis: het eiland IJsselmonde van nul tot nu
Het eiland IJsselmonde heeft in de loop der eeuwen vele gedaantewisselingen ondergaan voor het zijn huidige
vorm heeft gekregen. Om de huidige ruimtelijke ordening en problematiek te begrijpen, volgt hierbij
een kleine excursie in de tijd aan de hand van historische kaartbeelden van het eiland.
Strijd tegen het water
Vanaf de oertijd probeert de mens het gebied, waar nu het eiland IJsselmonde ligt, te bewonen en met wisselend
succes. Pas na de desastreuze Sint-Elisabethvloed van 1421 slaagt men hier daadwerkelijk in. De harde
les is dat dijken niet alleen aangelegd, maar ook onderhouden moeten worden. Het eiland krijgt met een
nieuw stelsel van bedijkte polders zijn vrijwel definitieve vorm. Hiervoor was het nog een speelbal van de
natuur en van diverse edellieden. De steeds veranderende contouren zorgen voor de nodige grensconflicten,
uiteindelijk beslecht in het voordeel van de dijkenbouwende graaf van Holland Dirk V. Als eerste slaagt hij er
in de slikken en gorzen om te vormen tot polder.
Gouden Eeuw
Pas in de Gouden Eeuw zijn alle factoren aanwezig om het eiland van IJsselmonde duurzaam te bewonen:
een vruchtbare bodem, het Hollandse klimaat, de ligging tussen de belangrijke steden Dordrecht en Rotterdam
langs belangrijke handelsroutes over land en water. Onder de stedelijke invloedssfeer ontwikkelt
zich op het eiland een bloeiende nijverheid en agricultuur. Overal in en rond de dijkdorpen ontwikkelen zich
scheepswerven, industriemolens, houtzagerijen en vissershavens (steur en zalm). Een vergelijking met de
omgeving van de Noord-Hollandse Zaan is snel gemaakt.
13

1164
1300
1450

1650
1740
1850

1920
1960
2007

Industriële Revolutie
De kiem tot al de grootschaligheid van vandaag wordt gelegd in de 19e eeuw. Met de aanleg van diverse
bruggen wordt het eiland voor het eerst echt toegankelijk voor iedereen. In 1872 stoomt de eerste trein over
het eiland, gevolgd door een uitgebreid net van tram- en spoorverbindingen. Aan de noordzijde ontstaat een
omvangrijke gordel van havens en industriegebieden.
Granpré-Molière
Het initiatief tot de grote transformatie gaat echter terug tot 1921 en is afkomstig van Granpré-Molière. In een
voor die tijd ongekend ambitieus plan zet hij zijn ideale stadseiland neer, met een concentrische wegenstructuur
die vanuit Rotterdam over het eiland uitwaaiert naar alle hoeken. Met kloeke polders en havens, en
nieuwe dorpen en stadswijken harmonieus verweven met infrastructuur en landschap. De schaal van uitbreiding
is uiteindelijk gerealiseerd, de gedachte erachter helaas niet. De infrastructuur werd een grootschalig
grid, de stadswijken en dorpen werden introverte new towns, het landschap een mozaïek zonder motief.
Wederopbouwperiode
De grote sprong voorwaarts heeft al tijdens de wederopbouwperiode plaats en doet het eiland ingrijpend
van aanzien veranderen: van een Eiland van Polders in een Eiland van Contrasten: de haven versus de griend,
de tuinstad versus het boerendorp, de snelweg versus het dijklint. Van 21.000 inwoners in 1950 is het eiland
gegroeid naar uiteindelijk 200.000 anno nu.
De ‘long boom’
De Randstad groeit de afgelopen decennia zo sterk, dat ze uit haar voegen barst. De randen van het Groene
Hart wordt hapje voor hapje opgepeuzeld, en ook het Eiland van IJsselmonde loopt vol langs de vele snelwegen.
Met de aanleg van de Betuwelijn en de HSL is er een ware infrastructuurspaghetti ontstaan waarlangs het
aangenaam verstedelijken is.
17

Oostdijk, Oud-IJsselmonde

Probleemstelling
Grote delen van het landelijk gebied in Nederland veranderen in snel tempo. Oude structuren dreigen in die
ontwikkeling te verdwijnen. Een belangrijke vorm van oude structuren zijn de dijken van laag Nederland.
Over een gebied wat ongeveer de helft van Nederland beslaat, strekken zich talloze dijken uit: het zichtbare
resultaat van de behoefte en noodzaak om Nederland te beschermen tegen het water.
De dijken zijn daardoor interessante cultuurhistorische fenomenen. Het zijn landschapselementen die een
belangrijk verhaal vertellen over het ontstaan van het landschap. Mooi is dat je voor dat verhaal niet de boeken
of een museum hoeft in te duiken: iedere boezemkade of rivierdijk kan dat verhaal vertellen en verrijken
met lokale geschiedenissen. De dijken maken het landschap leesbaar.
Bovendien hebben de verschillende landschappelijke, hydrologische en temporele omstandigheden ervoor
gezorgd dat er een veelheid aan dijkvormen bestaat. Twee hoofdvormen zijn bijvoorbeeld de dijken en de
boezemkades: beide vormen met elkaar herkenbare landschappelijke structuren, die eveneens zijn van
grote cultuurhistorische waarde zijn.
Zowel in verleden als heden, zijn veel dijken afgegraven en polders verdwenen, om plaats te maken voor een
economisch rendabeler landschap. Leg bijvoorbeeld de nieuwe kaart van Nederland over het patroon van
dijken en boezemkades in Zuid-Holland en het valt direct op hoeveel dijken er op dit moment binnen bouwprojecten
vallen. Verdwijnen de dijken in deze bouwprojecten, dan verdwijnt ook de polder die door deze
dijken gevormd werd, en verdwijnt ook een interessant verhaal uit het landschap.
19

Dijken en boezemkades van Zuid-Holland

Opgave: nieuwe vormen voor oude dijken
Zoals geschetst veranderen de context en functie van veel Hollandse dijken. Vanuit de hierboven geschetste
probleemstelling ligt er voor dit Belvedèreproject een heldere opgave, waarin cultuurhistorie en stedelijke
ontwikkeling bij elkaar komen: ontwikkel nieuwe vormen voor oude dijken
Want hoe ga je om met dijken als hun waterkerende functie vervalt, of de context verandert van een landelijke
is een stedelijke? Is vergraven de enige oplossing, of zijn er meerdere oplossingen te bedenken? Hoe
kan cultuurhistorie behouden worden in en hoe kan het verhaal van de dijken en het Nederlandse landschap
nog beter verteld worden?
Studiegebied: Provincie Zuid-Holland
Zuid Holland is dijkenland bij uitstek: hier komen zeekleipolders (Zuidplaspolder een van de laagste polders
van Nederland), veenweidepolders, droogmakerijen en rivierengebied bij elkaar in één provincie. Niet
vreemd dat in dit landschap een provinciaal strekkend netwerk te vinden is van dijken en boezemkades.
Zuid-Holland verstedelijkt snel. Vergeleken met de andere provincies is Zuid-Holland de snelst veranderende.
Dat is niet een onverdeeld positieve ontwikkeling. Zuid-Holland wordt de lelijkste provincie van Nederland
genoemd en er wordt op door de provincie gezocht naar oplossingen om de oprukkende verrommeling van
het landschap een halt toe te roepen.
Laagland en dijken, snelle verstelijking en de lelijkste provincie van Nederland: het maakt Zuid Holland tot
een uitstekend regionaal studiegebied.
21

De globale dijkenstrucutuur van eiland IJsselmonde

Case: Eiland IJsselmonde
Eiland IJsselmonde is precies zo’n Zuid-Hollands gebied dat in rap tempo is verandert: het heeft zich in korte
tijd ontwikkeld van agrarisch eiland tot een contrastrijk stedelijk gebied. Tussen de woonwijken, industrieterreinen,
havens en landschapsparken ligt nog steeds een casco van oude dijken, dat cruciaal kan zijn voor het
leefklimaat van het eiland.
De dijkstructuur van IJsselmonde is aan verval onderhevig en speelt in de ruimtelijke ontwikkelingen nauwelijks
een rol. Een deel van de historische dijken is daarom zelfs al afgegraven. Maar bijvoorbeeld in Rotterdam
Zuid liggen er nog oude dijken in midden in de stad.
Deze dijken zijn de historische structuur van het IJsselmondse landschap en hebben veel potentie als recreatieve
verbindingen en als gewilde woonomgeving in de Rotterdamse regio. Willen we de dijken bewaren
voor de toekomst, dan is het tijd voor een ontwerponderzoek naar de ruimtelijke en functionele mogelijkheden
van de dijken van eiland IJsselmonde.
23

edrijventerrein
De Charloisse Lagedijk
sportvelden
begraafplaats
park
boomgaard
park
recreatieterrein

Uitwerking: de Charloisse Lagedijk
Een onderwerp als dit vraagt niet alleen om een kijk op provinciale of regionale schaal, maar ook om concrete
uitwerkingen. Een voor de hand liggende, maar zeer ter zaken doende uitwerking is de omgeving van
de Charloisse Lagedijk. Dit is een typische polderdijk in een zeekleigebied, met een rijke geschiedenis. De
omgeving van de Charloisse Lagedijk is bontgekleurd: er zijn oudere boerderijen die in het dijktalud verzonken
liggen, maar ook nieuwe boerderettes die op een veel afstandelijker manier aan de dijk gesitueerd zijn.
Het is bovendien een belangrijke recreatieve route, die onder andere voert langs paardenweitjes, recreatieplassen
en sportvelden. In de omgeving van de Charloisse Lagendijk stapelen de plannen van de Gemeente
Rotterdam en de deelgemeente Charlois zich op. Er worden nieuwe woningen ontwikkeld en ook nieuwe
bedrijvigheid. Bovendien moet de rol van de dijk als recreatieve route intensiever worden, en geldt de omgeving
van de dijk als plek om water op te vangen. Maar welke rol speelt de dijk eigenlijk in al deze plannen.
En vooral: welke rol zou de dijk moeten spelen en hoe uit dit zich in het landschap?
Doel: visie voor de dijken
Het doel van dit onderzoek is om vanuit case eiland IJsselmonde een visie te ontwikkelen, waarmee oude dijken
een nieuw leven krijgen. Het overstijgende doel is te voorkomen dat deze oude dijken verdwijnen, door
de rol van de dijken te verbeteren.
De visie op de dijken is gericht op Zuid-Holland en in het specifiek op eiland IJsselmonde,maar de voorgestelde
ontwerpoplossingen zijn van toepassing op dijken en dijksituaties in geheel laag Nederland. Een
eenvoudige maar universele set van landschappelijke en cultuurhistorische spelregels maakt het mogelijk de
ideeën die met de betrokkenen ontwikkeld worden toe te passen.
25

Ringdijk, Bolnes

Doelgroepen
Het handboek richt zich op professionals:
- bestuurders en beleidsmakers
- stedenbouwers en landschapsarchitecten
- cultuurhistorici en (historisch) geografen
- vrijetijdswetenschapper en verkeerskundige
- ecologen, natuur- en landschapsbeschermers
- docenten en studenten in de bovengenoemde professies
Specifiek zal deze publicatie interessant zijn voor de volgende partijen:
- de Provincie Zuid-Holland
- de gemeenten en deelgemeenten van de Provincie Zuid-Holland, met name de gemeente Rotterdam,
en de deelgemeenten Charlois, Hoogvliet, Albrandswaard, Bardendrecht en Ridderkerk
27

Partijen
Partners (actieve bijdrage, fulltime)
Lola landscape architects Cees van der Veeken (projectleider)
WUR-Alterra Vincent Kuypers (projectleider)
WUR-Alterra Jelle Vervloet (afstudeerbegeleider)
Provincie Zuid-Holland Arjan van de Lindeloof (contactpersoon)
dS+V Rotterdam Pieter de Greef (contactpersoon)
deelgemeente Charlois Wim Leussink (contactpersoon)
Experts (actieve bijdrage, werksessies)
De Ruimtemaker - Habiforum Frans Soeterbroek (voorzitter, bestuurskundige)
WUR-Alterra John Mulder (historisch geograaf)
Gemeenterwerken Rotterdam Joost Lankester (hydroloog)
Provincie Zuid-Holland PM (recreatiekundige)
SUBoffice Like Bijlsma (sociaal geograaf, architect)
Ruimtelijk Planbureau Leo Pols (stedenbouwkundige)
Estrade Projecten David Nagtegaal (gebiedsontwikkelaar)
28

Bestuurders & beleidsmakers (indirecte bijdrage, afsluiting)
Provincie Manita Koop (gedeputeerde), Joop Evertse (gedeputeerde)
Gemeente Rotterdam Lucas Bolsius (wethouder), Astrid Samson (directeur)
Gemeente Barendrecht Bas Nootenboom (wethouder), Harry Lievaart (ambtenaar)
Gemeente Albrandswaard Gerard Brussaard (wethouder), Peter Wunderink (ambtenaar)
Gemeente Ridderkerk Maarten den Boef (wethouder), Ron Boom (ambtenaar)
Deelgemeente IJsselmonde Marco Rook (deelgemeenteoorzitter)
Deelgemeente Charlois Ed Goverde (deelgemeentevoorzitter), Wim Leussink (ambtenaar)
Deelgemeente Hoogvliet Kees van Pels (deelgemeentevoorzitter)
Extern (actieve bijdrage, productie)
Koehorst in ’t Veld Grafisch ontwerp
29

Subsidieaanvraag
Probleemverkenning
Research
Visie
Publiceren
Expert meeting
Webpublicatie
Afstudeerscripties WUR
2008
jan
2009
feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec jan
x x
x x x
x
feb mrt apr
x

Werkwijze & Planning
De werkwijze is eenvoudig gehouden, met een drietal fases. Iedere fase wordt afgerond met een webpublicatie.
Er zijn twee expertmeetings: halverwege fase 1 (research) en fase 2 (visie). Aan het eind van fase 3 is
er de bijeenkomst waarop de publicatie wordt gepresenteerd.
Fase 1: Research
Gedurende de researchfase trekken ontwerpers, historici en overige deskundigen gelijk op. Het onderzoek
begint met een inventarisatie van het netwerk van paden, dijken, lanen en dijkmilieus en de ontwikkeling
van eilandspecifieke typologieën. Professor Jelle Vervloet zal met twee afstudeerders een cultuurhistorische
inventarisatie maken naar de dijken en dijklinten van het eiland. Alterra levert ecologische en klimatologische
kennis, zodat bekeken kan worden in hoeverre biodiversiteit en klimaatbestendigheid van de dijken
verbetering behoeven. De dS+V levert expertise op het gebied van verkeer en stedenbouw. De provincie op
het gebied van ruimtelijke ordening en recreatie. Samen met WUR-Alterra zal Lola landscape architects een
dijkentypologie ontwikkelen. De tussentijdse conclusies en resultaten worden gepresenteerd aan de experts.
De feedback van de experts is belangrijke input voor de visie. Ook zal alle opgedane kennis worden gepubliceerd
op www.eilandijsselmonde.nl.
Fase 2: Visie
In de visiefase verschuift het zwaartepunt van het verleden naar de toekomst, dus de bijdrage van de ontwerpers
van Lola, dS+V en de provincie zal hier groot zijn. Toch zal de beschikbare expertise m.b.t. cultuurhistorie,
ecologie en klimaat belangrijk blijven. Het ontwerp aan de dijken zal op verschillende schaalniveaus
tegelijk plaatsvinden. Op de schaal van de provincie wordt een integrale visie ontwikkeld voor ondermeer
dijken en recreatieve routes. Op de schaal van het eiland IJsselmonde een samenhangend dijken- en pa-
31

Dordtsestraatweg, Rotterdam
32

dennetwerk ontworpen. Op schaal van de Charloisse Lagendijk zullen verschillende dijkmilieus ontwikkeld
worden van infrastructuur, dijklint, beplanting en aangrenzend landschap. De visie en de uitwerkingen zullen
uiteraard geplaatst worden op www.eilandijsselmonde.nl
Fase 3: Publiceren
In tegenstelling tot gangbare onderzoeken wordt in dit project al vanaf het begin gepubliceerd, via de www.
eilandijsselmonde.nl. Deze website wordt gedurende het hele project steeds verder doorontwikkeld: van een
eenvoudige weblog tot een uitgebreide database met historische, ecologische, klimatologische en landschappelijke
informatie. In de publicatiefase zal alle input uitgeschreven worden, om te verschijnen in een
publicatie in boekvorm (bij grotere belangstelling in grotere oplage). Lola landscape architects neemt de
eindverantwoordelijkheid voor de publicatie, die zowel op het web als in het boek door een grafisch ontwerpbureau
verzorgd zal worden. De ander partners nemen elk het onderdeel van hun eigen expertise voor
hun rekening in een apart thema en/of hoofdstuk onder redactie van Lola. De klimatoloog schrijft bijvoorbeeld
een stuk over het ‘klimaatproof’ zijn van het eiland, dat Lola op de site plaatst.
33

Resultaten & producten
Handboek
De kennis die in dit project ontwikkeld wordt, moet zijn weg vinden naar het ruimtelijke en cultuurhistorisch
beleid, want beleid is een cruciale schakel in het denken over het behouden en ontwikkelen van dijkmilieus.
Dat kan bijvoorbeeld aan de hand van een eenvoudige, universele set van landschappelijke en cultuurhistorische
spelregels voor bestaande- en nieuwe dijkmilieus.
Denk hierbij aan een handboek, met daarin voorbeeldprofielen om dijken in onder andere woonwijken, bedrijventerreinen
en natuurontwikkelingen te behouden, herstellen en te verbeteren. Een handboek maakt het
mogelijk de ontwikkelde kennis te delen met bestuurders, ambtenaren en professionals. De inhoud kan op
alle dijken van Nederland toepasbaar zijn (en daarmee dus ook op de dijken van eiland IJsselmonde). Voor
een goed handboek willen wij vier inhoudelijke doelen realiseren. Grofweg valt de inhoudsopgave van het
handboek daarmee ook uiteen in vier delen:
1. Een culturele beschrijving. Het huidige dijken- en kadestelsel van Zuid-Holland IJsselmonde is de soms
prominent aanwezige en dan weer bijna vergeten ruggengraat van het provincie. Hetzelfde geldt op lagere
schaal voor eiland IJsselmonde. Belangrijk voor toekomstige ontwikkelingen is dat ze in het verlengde plaatsvinden
van de groei en verandering van de dijken in het verleden. Een omvattende cultuurhistorische analyse
naar de dijkencultuur van IJsselmonde is hiervoor cruciaal. Het ontsluiten van de kennis en cultuur van
de dijken is in het algemeen voor de provincie Zuid-Holland, en in het bijzonder voor eiland IJsselmonde.
2. Een typologie van dijken. Op eiland IJsselmonde zijn veel verschillende dijktypes aanwezig: dijken op
deltahoogte, oude bebouwde dijken, dijken die als groenstructuur door de stad liggen. Ook zijn er nieuwe
dijken op het eiland, die weliswaar niet tegen water beschermen, maar tegen geluid. Door een typologie van
35

Smeetslandsedijk, Rotterdam

de dijken te ontwikkelen, ontstaat er een beter beeld van het aanbod aan dijken. Ook biedt de typologie aanknopingspunten
voor nieuwe ruimtelijke ingrepen: bijvoorbeeld door nieuwe dijktypologieën ontwikkelen in
lijn met de cultuurhistorie. In veel open polders nabij de stad zullen de komende tien jaar woningen worden
gebouwd, maar nog zonder visie.
3. Een visie voor de dijkmilieus. Dit kunnen richtlijnen zijn voor de beeldkwaliteit van de dijkmilieus, in zowel
landelijke als stedelijke omgeving. Dit kan een eilandbrede of provinciebrede toepassing zijn van de ontwikkelde
dijktypologieën. Waar doen vergelijkbare situaties zich voor, en welke dijktypologieën zijn in die
situaties het best toepasbaar?
4. Een visie voor een gebiedsdekkend net werk van dijken. Het unieke aan het dijkennetwerk is dat het zowel
in de stad, als in het landschap aanwezig is. Het legt dus verbindingen tussen de stedelijke en de landelijke
omgeving. Omdat dijken meestal enigszins hoger liggen dan de omgeving en geflankeerd worden door
groene taluds, is dit netwerk vanuit recreatief en ecologisch oogpunt zeer interessant. Te denken valt aan een
betere ontsluiting over en langs de dijken voor zowel wandelaars en fietsers, als voor flora en fauna.
Het dijkenhandboek zelf is een innovatief boek: over sommige onderwerpen zijn al vele boeken volgeschreven,
maar over dijken zijn ze nauwelijks te vinden. En een ontwerphandboek is er al helemaal niet. Natuurlijk,
er zijn studies gedaan naar bijvoorbeeld de dijken van de waterlinies, naar veiligheid van de dijken, of naar
de compartimentering van gebieden in verband met waterbeheer. Maar er is geen ontwerphandboek.
Wat de publicatie van het handboek betreft, wordt gedacht aan het drukken van een kleine oplage (bijvoorbeeld
1500 ex.) in kleur en op een formaat A4 of kleiner. De publicatie moet een overzicht geven van het onderzoek
van analyse tot ontwerpuitwerkingen, met veel aandacht voor beeldend (fotografisch) materiaal. Het
grote WIMBY!-boek van Crimson Architectural Historians is een inspirerende referentie, wat visuele kracht en
diversiteit in bijdragen betreft
37

Smeetslandsedijk, Rotterdam

Boekpresentatie
Voor de betrokken bestuurders van gemeenten en provincie, voor pers en belangstellenden, en voor allen
die een inhoudelijke bijdrage hebben geleverd organiseren wij een eindpresentatie op eiland IJsselmonde.
Op een mooie zomerdag zullen na een korte wandeling over de dijken de resultaten gepresenteerd en bediscussieerd
worden, en de publicatie aangeboden aan gemeente en provincie.
Website
Vanaf het begin van het project wordt een website tot leven geroepen. Het domein is al aangevraagd: www.
eilandijsselmonde.nl De website heeft tot doel de kennis die wordt opgedaan in het project te ontsluiten en
de voortgang van het project met de wereld delen.
De website heeft de vorm van een weblog, waarin op zeer regelmatige basis updates gedaan worden, en
kinksnaar andere informatie. Op www.eilandijsselmonde.nl zal gedurende het onderzoek een weblog en een
fotopagina worden bijgehouden. Het streven is om tweewekelijks een tekstuele bijdrage te leveren en maandelijks
een fotografische. Een bescheiden voorbeeld van een dergelijk weblog is www.lolazuidas.blogspot.
com. Dit is een verhalend weblog met columns, die de voortgang van een ‘artist in residency’ op de Amsterdamse
Zuidas beschrijven. Het weblog voor het dit Belvedèreproject is beeldender van aard en vooral een
opmaat naar het hoofdproduct: het handboek dijken.
Overige media
De fotopagina en het weblog vormen samen met de onderzoeksresultaten (oa. dijktypologieën, landschapsvisie
en uitwerkingen) de basis voor een artikel dat aan een aantal (web)tijdschriften zal worden aangeboden.
Te denken valt aan Archined, Blauwe Kamer, Oase, Landwerk, S&RO in Nederland en internationaal aan
–SCAPE en TOPOS. Bij diverse tijdschriften hebben we contacten.
buitengebied beter te ontsluiten voor voetganger en fietser. Denk daarbij aan een helder straatprofiel met
duidelijke wandel- en fietsstroken en aan een éénduidige beplanting.
39

Ringdijk, Ridderkerk

Colofon
Tekst
Lola landscape architects
Wageningen UR - Alterra
Illustraties
Lola landscape architects, behalve:
- p14-16 Topografische Dienst Nederland
- p30 Google Earth
Fotografie
Lola landscape architects