Negen ecoducten moeten ecologische versnippering ... - Oranjewoud

Negen ecoducten moeten ecologische
versnippering tegengaan
Tekst: Olav lammers
Een groot aantal snelwegen loopt dwars door bossen en andere natuurgebieden, waardoor eco-
logisch waardevolle gebieden van elkaar geïsoleerd zijn geraakt. Om deze ecologische versnip-
pering terug te dringen, zijn op enkele locaties al ecoducten of faunatunnels aangebracht. Op dit
moment wordt gewerkt aan de voorbereidingen en aanleg van in totaal negen ecoducten. Een
project dat door Rijkswaterstaat, ProRail en de provincie Gelderland in één keer op de markt is
gezet en eind 2012 moet zijn opgeleverd. De aannemerscombinatie H2Eco kreeg de klus in mei
vorig jaar gegund.
Wie de huidige wegenkaart van Nederland legt naast
die van begin jaren zestig, ziet het verschil. In de tijd
dat het aantal geparkeerde auto’s in de straat nog
op één hand te tellen was, de verbinding tussen Amsterdam
en Utrecht nog bestond uit aan elkaar ‘gelaste’ betonplaten,
Oudenrijn als een kleine rotonde met stoplichten het eerste
Nederlandse verkeersknooppunt was en de file nog moest
worden ‘uitgevonden’, had de natuur het best gemakkelijk.
Dieren konden de toen nog overwegend tweebaanswegen met
betrekkelijk weinig verkeer zonder al te veel risico oversteken.
Niet te nemen barrières
Na de ‘autoburst’ en de komst van het asfalt is het Nederlandse
landschap inmiddels doortrokken van snelle, brede,
niet te nemen barrières voor fauna, groot en klein. Geïsoleerde
ecosystemen en -systeempjes raakten meer en meer
geïsoleerd en maken uitwisseling vrijwel onmogelijk. Met
de Spoedwet en al het extra asfalt is de situatie er wat dat
betreft niet beter op geworden.
Meerjarenprogramma Ontsnippering
In 2004 kwam het landelijke Meerjarenprogramma Ontsnippering
(MJPO) tot stand. Een landelijk initiatief van de
ministeries van VenW, VROM en LNV met als doel het terug-
dringen van de ecologische versnippering. Door op strate-
gische plaatsen ecologische verbindingszones en faunapassages
te maken, worden leefgebieden van diersoorten
weer verbonden en ontstaat meer ruimtelijke en ecologische
1. Hierden
2. Tolhuis
3. Hoog Buurlo
4. Jac. P. Thijsse
5. Middachten
6. Nijverdal
7. Oude Reemst
8. Huis Ter Heide
9. Zwaluwenberg
Het plaatsen van de liggers van ecoduct Tolhuis, A50 ter hoogte van Heerden.

‘Ecopassages noem ik de
briljantjes onder de ontsnippering’
Martijn de Haan, ecologisch specialist Rijkswaterstaat
samenhang in Nederland. Daarmee maakt het MJPO ook
onderdeel uit van de Ecologische Hoofdstructuur die tot doel
heeft alle belangrijke en waardevolle ecologische gebieden
in Nederland met elkaar te verbinden, zowel via land als
via het water. Rijkswaterstaat en ProRail werken mee aan
maatregelen om versnippering verder tegen te gaan. Van de
208 knelpunten in het MJPO hebben namelijk 79 knelpunten
betrekking op het spoor.
Clustering ecoducten
Tot op heden is al een fors aantal ecoducten en faunapas-
sages gerealiseerd, maar er staan er nog heel wat meer
op het programma. “Tot voor kort werden deze projecten
afzonderlijk opgepakt, al dan niet in combinatie met wegreconstructies”,
zegt Martijn de Haan, ecologisch specialist
bij Rijkswaterstaat Dienst Infrastructuur en betrokken bij het
Meerjarenprogramma Ontsnippering.
“Met de komst van het MJPO zijn de ontsnipperingslocaties
vastgesteld en werd duidelijk welke niet binnen een
planstudie konden worden meegenomen. Toen ontstond
het idee om een aantal van die projecten te clusteren. Met
een groter pakket is dat wellicht beter behapbaar voor de
markt en die markt had daar zelf ook al eens op gezinspeeld.
Bovendien zou zo’n groot project mogelijk economisch
voordeliger kunnen zijn, was het idee.”
inrichten ecoduct Hoog Buurlo.
Ecoducten op zandgronden
Martijn de Haan was betrokken bij de planning van ecoducten
in de provincie Utrecht, terwijl zijn collega Bert Stegehuis,
senior adviseur bij Rijkswaterstaat, toen bezig was met
ontsnipperingslocaties in Oost-Nederland. De Haan: ”We
hebben toen samen met de mede-initiatiefnemers ProRail
en de provincie Gelderland een schifting gemaakt welke
ecoducten het meest bij elkaar zouden passen en daarmee
geschikt zouden kunnen zijn om als één project op de
markt te zetten. Wij kwamen toen uit op negen soortgelijke
ecoducten die allemaal op de zandgronden gerealiseerd
moesten worden. Ecoducten in waterrijke gebieden vergen
namelijk een heel andere aanpak.”
De projecten stonden al op de lijst om in de loop van de
komende jaren te worden uitgevoerd, vertelt De Haan. Zes
daarvan worden rond de Veluwe gerealiseerd, twee rond
de Utrechtse Heuvelrug en één op de Sallandse Heuvelrug.
Het betreft de ecoducten Tolhuis (Hattumerpoort), Hulshorst
(Hierdense Poort), Hoog Buurlo, Jac.P.Thijsse (Renkumse
Poort), Oud Reemst, Huis ter Heide, Zwaluwenburg, de
ecopassage Middachten (Havikerpoort) en het ecoduct bij
Nijverdal”.
Rijks- en provinciale wegen
De Haan: “Zeven van deze negen ecoducten kruisen een
Rijksweg en worden deels uit het MJPO bekostigd. De andere
twee (Middachten en Oud Reemst) kruisen provinciale wegen
en vallen onder verantwoordelijkheid van de provincie en
moeten ook door de provincie worden betaald. Die betaalt
ook mee aan de ecoducten die onder robuuste verbindingen
vallen. Dat komt voort uit de Ecologische Hoofdstructuur die
vriendendiensten
kraamzorg
| goed voor elkaar |
gezond
iza.nl
wachtlijst
bemiddeling
Daarom kiezen voor IZA. Vanwege de betrouwbaarheid,
de betrokkenheid en de goede service. Vanwege de ruime
vergoedingen tegen een scherpe premie en het extra voordeel
dankzij de collectieve verzekering. Maar zeker ook de
‘Vriendendiensten’; ledenvoordelen van IZA die het leven
leuker en makkelijker maken. Kijk voor meer informatie op
www.iza.nl/vriendendiensten
12 oktober 2010 oktober 2010 13
ADV pag
internet
consult
extra veel
voordeel op
brillen en
lenzen
premie
voordeel
plan
gezond
werken
test
regie op
je BMI

eerst onder de verantwoordelijkheid van LNV viel, maar de
afgelopen jaren is overgedragen aan de provincies.”
De aanleg van de ecoducten op de Veluwe is één van de
belangrijkste projecten uit het plan Veluwe 2010 dat in 2000
door de provincie Gelderland is opgesteld om het economisch
gebruik en het behoud van de Veluwe zorgvuldig op elkaar
af te stemmen. Gelderland maakte ook in samenwerking
met de direct betrokken partijen het rapport ‘Schetsboek
Ecoducten Veluwe’(2006). Dit schetsboek bevat per ecoduct
een beeld van de natuurwaarden, de gewenste locatie en
de gewenste inrichting van het ecoduct en omgeving. Het
rapport diende als informatiebron en onderbouwing voor het
uitvoeringstraject.
Design & Construct-principe
Het Project Negen Ecoducten werd drie jaar geleden op de
markt gezet, volgens het Design & Construct-principe. Dat
wil zeggen dat de opdrachtnemer verantwoordelijk is voor de
voorbereiding, ontwerp, engineering, uitvoering en gedurende
twee jaar na oplevering voor de monitoring en nazorg als
uitvoering. Elf gegadigden schreven er op in. Daaruit werden er
op basis van verschillende criteria vervolgens vijf geselecteerd.
“We hebben gegund op de laagste inschrijving”, vertelt De
Haan, “en het was uiteindelijk aannemerscombinatie H2Eco
die het best uit de bus kwam”, aldus De Haan.
Briljantjes
“Ecopassages noem ik de briljantjes onder de ontsnippering”,
zo vervolgt De Haan. “Het zijn geen betonnen kolossen
van tussen de 30 en 60 meter die zomaar even tussen
twee gebieden worden neergezet. Elke locatie heeft zijn
eigen specifieke kenmerken en de lokale omstandigheden
bepalen per ecoduct of faunatunnel welke keuzes gemaakt
moeten worden die afgestemd zijn op soorten die moeten
kunnen passeren. Dat wil zeggen dat de inrichting van de
ecopassage en de directe omgeving van essentieel belang
is voor het gebruik. Op de betonnen basis komt meestal
een grondlaag van tussen de 60 en 80 cm, maar voor de
inrichten ecoduct Hoog Buurlo, A1 ter hoogte van Apeldoorn - Amersfoort
inrichting kan het nodig zijn te kiezen voor bijvoorbeeld
een droge, zandige strook of een vochtige strook. Vaak
zijn boomstobben nodig als schuilgelegenheid voor kleine
soorten. Er moet gebruik gemaakt worden van gebiedseigen
bodemmateriaal, begeleidende rasters en grondwallen.
Ook de keuze van de soort begroeiing is belangrijk en het
kan noodzakelijk zijn poelen aan te leggen voor amfibieën.
Maar ook de omgeving moet zodanig worden aangepakt dat
fauna wordt ‘uitgenodigd’ de passage te gebruiken. Dat wil
onder andere zeggen dat de toegangen en aanlooptaluds
niet te steil zijn of dat aansluitend bijvoorbeeld een heideveld
moet worden gerealiseerd. Ook moet de passage worden
afgeschermd van licht en geluid van de te kruisen weg of het
spoor en moeten maatregelen worden genomen waarmee
wordt voorkomen dat dieren de weg opspringen.”
Kennis inhuren
Voor al deze zaken is de opdrachtnemer verantwoordelijk.
Diezelfde opdrachtnemer zal ook voorafgaand aan het
bouwwerk de omgeving moeten inspecteren op het
voorkomen van zeldzame, beschermde diersoorten en daar
zijn werk op moeten aanpassen. De Haan: ”De opdrachtnemer
moet dus kennis inhuren met betrekking tot al dit soort zaken
en dieren die gebruik gaan maken van de ecopassage, zoals
reeën, edelherten, maar ook zandhagedissen en een heel
scala aan kleinere zoogdieren, hazelwormen, vleermuizen,
vlinders en ga zo maar door. Overleg met terreinbeheerders,
aangrenzende partijen en communicatieactiviteiten behoren
daar ook bij. De opdrachtnemer moet kunnen aantonen dat
hij aan al deze eisen voldoet. En omdat wij systeemgerichte
contractbeheersing toepassen toetsen wij ook regelmatig op
ecologie. Een enorm breed pakket aan maatregelen dus.”
H2Eco
H2Eco staat voor de aannemerscombinatie Hegeman
Beton- en Industriebouw en Mobilis (voorheen Haverkort-
Voormolen). Beide partijen hadden al eerder ecoducten
gebouwd, zoals het ecoduct Leusderheide over de A28 bij
Leusden (Hegeman) en het ecoduct De Borkeld over de A1
bij Holten (Mobilis). Speciaal voor de cluster van de negen
ecoducten zijn beide bedrijven de aannemerscombinatie
aangegaan. “Die combinatie was enerzijds nodig om te
kunnen voldoen aan een bepaalde prekwalificatie die
door de opdrachtgever werd vereist, maar natuurlijk ook
vanwege de ervaring die wij beiden hadden opgedaan
met de bouw van ecoducten”, vertelt projectleider Jeroen
Pastink van H2Eco. “Wij zijn met dit toch wel unieke
project tevens verantwoordelijk voor zowel ontwerp als de
vergunningtrajecten en realisatie van de ecoducten. Je zou
misschien denken van we maken één ecoduct en herhalen
dat kunstje acht keer, maar dat is absoluut niet zo. Elke
locatie is weer anders in zijn soort. De wegbreedte varieert
of ligt in een insnijding, dan wel op een vlak gebied. Dan
is er weer een combinatie met een spoorlijn en daarnaast
heb je ook nog te maken met stakeholders die er ook iets
over te zeggen hebben. Ook de vormgeving is elke keer weer
anders. Zo heb je ecoducten als een rechthoekige doos,
maar ook in toogvorm, een halve cirkel zeg maar.”
Wijziging aanpak
Aanvankelijk was de aannemerscombinatie er ten tijde van de
aanbesteding min of meer van uitgegaan dat er eerst een jaar
lang gewerkt zou worden aan ontwerp, vergunningtrajecten
en inkoop. “Dan zouden we hier na een jaar een kast gevuld
hebben met allemaal compleet uitgewerkte plannen om de
resterende tijd geclusterde projecten tot uitvoering te brengen”,
vertelt Pastink. “Maar gaandeweg moesten wijzigingen
worden doorgevoerd en traden problemen op bij een aantal
vergunningtrajecten. Dus plantechnisch mooi gefaseerd
en achter elkaar doorbouwen, wat eerst de bedoeling was,
hebben we moeten loslaten. We zijn direct gaan bouwen toen
alle voorbereidingen voor een ecoduct waren afgerond.”
Verkeershinder minimaal
De bouwwerkzaamheden leveren het verkeer vanzelfsprekend
enige verkeershinder op, hoewel er alles aan wordt gedaan
deze hinder zoveel mogelijk te beperken. Pastink: “Wat dat
betreft verlopen de contacten met de wegbeheerders en de
opdrachtgever uitstekend. De verkeersmaatregelen die zijn
aangebracht, hebben tot op heden geen grote consequenties
voor het verkeersbeeld gehad. Soms zijn er verkeersstops
nodig, waarbij wagens van Rijkswaterstaat met zwaailichten
het verkeer afremmen om bij het werk tot stilstand te worden
gebracht. Op dat moment pakken wij snel een 25 meter
lange betonnen ligger van de gereedstaande vrachtwagen
om deze vervolgens op de steunpunten langs de weg te
plaatsen. Dat gaat altijd heel snel, zodat het verkeer niet te
lang wordt opgehouden.”
Spoor
Daar waar spoorlijnen moeten worden gekruist, wordt in
samenwerking met ProRail een moment van buitendienstregeling
gepland. Zoals bij Nijverdal waar in één weekend
een hele tunnelbak onder het spoor werd doorgeschoven.
Echt innovatieve onderdelen kleven er niet aan het gehele
ecoductenproject. “Behalve dan misschien bij Hoog Buurlo
waar een getoogd kunstwerk komt; twee cirkels die aan elkaar
worden geplakt en die compleet in het werk worden gestort.
Dat is wel redelijk uniek, denk ik”, aldus Jeroen Pastink.
‘Je zou misschien denken van we
maken één ecoduct en herhalen
dat kunstje acht keer, maar dat is
absoluut niet zo’
Jeroen Pastink, projectleider H2Eco
14 oktober 2010 oktober 2010 15

Inmiddels zijn vijf ecoducten in uitvoering. Begin dit jaar werd
gestart met Nijverdal waar de werkzaamheden inmiddels
bijna zijn afgerond. In maart is begonnen met Tolhuis waarvan
de contouren ook al duidelijk waarneembaar zijn. In mei/juni
is aanvang genomen met Hulshorst en Hoog Buurlo en kort
geleden met het ecoduct Jac.P.Thijsse. De resterende vier
ecoducten hebben nog wijzigingen en een vergunningtraject
te doorlopen. Toch verwacht de aannemerscombinatie de
gehele klus eind 2012 te hebben geklaard.
Vol smart
Martijn de Haan is goed te spreken over de wijze waarop
H2Eco de opdracht uitvoert. “Een compliment aan de
opdrachtnemer dat hij snapt wat wij bedacht hebben. De
aannemerscombinatie heeft ook zeer veel deskundigheid
ingehuurd om onze eisen in de inrichtingsplannen te
vertalen, bijvoorbeeld met de inschakeling van het Bureau
Landschapspartners en Natuurbalans. Wij wachten vol smart
op het moment dat het eerste ecoduct wordt opgeleverd.”
Overdracht aan natuurbeheerder
Twee jaar na oplevering is het de bedoeling dat de
aangrenzende natuurbeheerder het onderhoud op en rond
de ecoducten overneemt. Martijn de Haan: “Dat kan per
situatie verschillend zijn. Op de Veluwe zijn dat onder andere
Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten en in Utrecht het
Utrechts Landschap of het Goois Natuurreservaat. Met deze
partijen sluiten wij eveneens overeenkomsten waarin het
beheer van de natuurgedeelten worden overgedragen.”
Internationaal
In hoeverre het de moeite waard is om zoveel geld te
besteden aan de ontsnippering van ecologische gebieden in
Nederland, antwoordt De Haan: “Wetenschappelijke studies
zouden moeten aantonen wat het effect is op populatieniveau
en genenuitwisseling. De eerste resultaten zijn bemoedigend
en uit buitenlandse situaties blijkt dat ontsnippering
bijdraagt aan een goede biotoopontwikkeling van soorten.
Wij wisselen ook ervaringen uit op tal van internationale
congressen. De problematiek en aanpak spelen niet alleen
in Nederland, Amerika en Canada, ook in andere Europese
en Oost-Europese landen is men bezig met ontsnippering.
In Polen vinden op dit moment bijvoorbeeld voorbereidingen
plaats voor de bouw van tientallen ecoducten.”
Advertentie
Menselijk medegebruik
Tenslotte de vraag of ook mensen de passages mogen
gebruiken. Martijn de Haan: “ Er komen geen verbodsborden
te staan, maar het is natuurlijk niet de bedoeling dat de route
dagelijks gebruikt wordt om de hond uit te laten. Trouwens,
bij een paar ecoducten in Nederland hebben we ook rekening
gehouden met de wens van ruiters en fietsers. Met recreatief
medegebruik kun je in sommige ontwerpen rekening houden,
mits functies zodanig worden gescheiden dat geen verstoring
plaatsvindt van het ecologisch functioneren.”
OMgeViNgsMANAgeMeNT
De omgeving is mede bepalend voor het succesvol
realiseren van infrastructurele projecten. Om de projectomgeving
te beheersen, wordt door Rijkswaterstaat sinds
een aantal jaren ‘Omgevingsmanagement’ toegepast.
Voor het project ‘Negen ecoducten’ verzorgt Oranjewoud
dat. Omgevingsmanager Paul Hoogerwerf: “De belangrijkste
risico’s en aandachtspunten op het gebied van
omgevingsmanagement in dit project zijn de planologische
procedures, de goedkeuring van welstand en de
medewerking van aangrenzende terreinbeheerders. Goede
samenwerking en afstemming met gemeenten, provincies,
belangenorganisaties, omwonenden en weggebruikers is
essentieel om het project goed te laten verlopen. Je moet
de belangen van zowel bestuurders als bewoners goed
scherp hebben”, stelt Hoogerwerf. “Het loopt niet altijd zoals
je zou willen, ook niet in dit project. Maar ik blijf altijd zoeken
naar mogelijkheden om via een andere weg ons doel te
behalen. Doordat de negen ecoducten in acht gemeenten,
drie provincies en twee regio’s van zowel Rijkswaterstaat
als ProRail zijn gelegen, is communicatie en afstemming
erg belangrijk. Daar laat ik mijn team van adviseurs dan ook
expliciet aandacht aan besteden.”
Afbeeldingen
in beton
GIAN Concrete Art is een nieuwe
techniek om symbolen, letters, fantasieontwerpen
en zelfs afbeeldingen
te vervaardigen in beton. Producent
Companero heeft volgens eigen zeggen
lang gezocht naar een economisch
aantrekkelijke oplossing om betonnen
gevelelementen te verfraaien. Dit is
gelukt door middel van een computergestuurde
snijtechniek, die grote
vrijheid in vormgeving biedt.
Door de ontwerpen geheel uit de GIAN
100 gladde structuurmat te snijden en op
de malbodem van de betonmal vast te
plakken, ontstaat er een verdiepte of oplig-
gende structuur in het beton. De GIAN
100 is een gladde structuurmat van 3 mm
dik met een bovenlaag die het beton een
visueel glad en nagenoeg poriënvrij
oppervlak geeft. De mat is twee meter
breed en de lengte is onbeperkt. Ook kan
er voor een extra accent in het beton met
de GIAN 1-7 structuurmatten worden
gewerkt. Er zijn vele combinaties mogelijk.
Het is ook mogelijk het uitgeharde beton
te verven.
Meer informatie: www.companero.nl
Tijdens het aanleggen van een ecoduct
of ander infrastructureel werk is voor
de natuur ter plaatse meestal even
geen ruimte. Deze tijdelijke aantasting
kan voor planten en dieren schadelijk
zijn. Natuuronderzoek vooraf en
ecologische begeleiding tijdens de
aanleg van een ecoduct voorkomt
problemen.
De Flora- en faunawet vraagt om een
zorgvuldige omgang met de natuur.
Beschermde soorten krijgen daarbij extra
aandacht en in de verleende ontheffing
Actueel
Werken aan ecoduct is bijzonder
Terre Armée uit Waddinxveen is momenteel actief bij de bouw van het Ecoduct
Hulshorst, op de A28 ter hoogte van de Hierdense Beek. Ton Vingerhoets
van Terre Armée: “Dit ecoduct moet ervoor zorgen dat dieren veilig kunnen
oversteken.
Terre Armée International heeft in haar
missie staan Sustainable Technology.
Dat heeft ook met duurzaamheid te
maken. Bij ecoducten komen deze
begrippen samen.”
Hoewel uiteraard elke toepassing van
Terre Armée Vingerhoets na aan het
Natuur beschermd tijdens bouw ecoduct
zijn specifieke werkwijzen opgenomen.
Allereerst is schade te voorkomen door
mitigerende maatregelen uit te voeren.
Het werkterrein bouwrijp maken buiten
de broedtijd zorgt ervoor dat vogels geen
directe schade ondervinden. Ecologische
begeleiding op de bouwlocatie is
eveneens een vereiste. Bijvoorbeeld voor
het verplaatsen van de steenanjer, een
beschermde plant, naar nabij gelegen
gebied. Hagedissen en hazelwormen
worden gevangen en krijgen tijdelijk
hart ligt, neemt dit ecoduct een aparte
plaats in. “We werken er toch aan mee
dat bijvoorbeeld eekhoorns, marters,
maar ook edelherten en reeën zich veilig
kunnen verplaatsen.”
Meer informatie:
www.terrearmee.nl
een plekje nabij het ecoduct. Schermen
rondom het werkterrein voorkomen
dat dieren tijdens de werkzaamheden
terugkeren. De ingerichte en opgeleverde
ecoducten bieden natuurlijk wel volop
kansen voor de terugkeer van deze
soorten. Vervolgens zullen zij, en andere
dieren, eenvoudig via het nieuwe ecoduct
de snelweg over kunnen steken.
Meer informatie:
www.natuurbalans.nl
16 oktober 2010 oktober 2010 17