Download pdf - Oranjewoud

Monument
in Balans
integrale visie
op de Afsluitdijk

Monument in Balans
2

In h o u d Monument integrale visie
Samenvatting 5
1 Inleiding 17
2 Kleur bekennen 19
3 Visie 21
3.1 Een Wereldlandschap 21
3.2 Dijk als duurzame drager voor gebiedsontwikkeling 25
3.3 Een dijk van een monument 39
3.4 Koppen en Kunstwerken 45
4 Haalbaar en Betaalbaar 59
4.1 Technische en economische haalbaarheid 59
4.2 Financiële haalbaarheid 59
4.3 Draagvlak 65
4.4 Flexibiliteit en adaptief vermogen 67
5 Vervolgproces 69
5.1 Het Kabinetsbesluit 69
5.2 Publiek-publieke samenwerking 71
5.3 Publiek-private samenwerking 73
6 Colofon 75
Deskundigenpanel 75
Gebiedsbijeenkomsten 75
Experts 77
Consortium 77
7 Literatuur 79
in Balans
op de Afsluitdijk
Monument in Balans
3

Monument in Balans
4

SAMENVATTING
Onze belofte
Met trots en genoegen presenteren wij u onze visie: de Afsluitdijk
in een Wereldlandschap! Een uniek stukje Nederlandse kustlijn
waar de geschiedenis van de strijd tegen het water zichtbaar
wordt. Een landschap van internationaal niveau dat beleefd kan
worden toeristen. Daar laat Nederland zien waar zij goed in is;
technische hoogstandjes, innovatie, duurzame energie en watertechnologie.
De belangrijkste ingrediënten voor het Wereldlandschap zijn aanwezig.
De Afsluitdijk zelf, als uniek waterstaatkundig bouwwerk,
maar ook de Marinestad Den Helder en oude havenstad Harlingen.
Het voormalige eiland Wieringen en het Friese terpenlandschap.
En typisch Hollandse attracties zoals de bruine vloot en de
porseleinfabriek van Tichelaar.
Toeristen weten het gebied dan ook te vinden. Maar eigenlijk is
er nauwelijks iets te beleven. De dijk is sleets geworden. Het verhaal
van Nederland komt nauwelijks over. Ook de relatie tussen
dijk en achterland (de halters) is verslapt. De Afsluitdijk en de
zeedijk langs de waddenkust zijn aan de ‘achterkant’ van Friesland
en Noord-Holland komen te liggen. Zowel in Friesland als
Noord-Holland is de verpaupering zichtbaar. De dijk lijkt nergens
bij te horen, los te liggen in het landschap. En dat is zonde. Want
de dijk is uniek en mag gezien worden. Nu al, maar na een fikse
opknapbeurt zeer zeker.
Er is ambitie en focus nodig om de dijk veilig te maken en opnieuw
op de kaart te zetten. Om van een achterkant weer een voorkant
te maken. En om van het monument uit het verleden weer een
monument van de toekomst te maken. Een plek waar Nederland
aan de wereld kan laten zien wat wij konden én kunnen. Waar we
tot 2100 veilig zijn voor het water. En waar de wereldtoeristen
het unieke contrast tussen natuurlijke en gemaakte landschappen,
tussen geschiedenis en toekomst kunnen beleven.
Wij zien drie essentiële randvoorwaarden om dat succesvol te
kunnen doen:
1. Maak van de dijk geen kerstboom
2. Koppel de dijk aan de landschappen
3. Toon ambitie.
Met andere woorden: Kleur bekennen!
Monument in Balans
5

Monument in Balans
6
Eiland van innovatie

1. Geen kerstboom
Wij zorgen in onze visie voor samenhang tussen het verleden
en de toekomst, door het DNA van de dijk, de identiteit en de
kernkwaliteit als inspiratie te gebruiken en te versterken. De
rechtheid, weidsheid, het ritme op de dijk en het contrast tussen
gemaakt en natuurlijk vormen voor ons de kernkwaliteiten van
de dijk. De keuzes die wij hebben gemaakt dragen bij aan die kwaliteiten
en zorgen ervoor dat de dijk geen kerstboom wordt. Op
die manier wordt de dijk ontwikkeld met respect voor zijn huidige
kwaliteit.
2. De dijk én de halters
Ook zorgen we voor samenhang tussen de opgaven en kansen
voor de dijk en die van de beide regio’s die door de dijk verbonden
zijn (de halters). De ontwikkelingen op de dijk zijn van invloed op
de economie, ecologie en leefbaarheid van de halters. Het stormschild
op de dijk is een robuuste en flexibele maar ook een relatief
goedkopere oplossing voor het garanderen van de veiligheid en
blijft er geld over om te investeren in de beide regio’s. Voor het
versterken van de economie, een forse ecologische impuls en leefbare
dorpen. Wij laten zien dat die integrale aanpak een positief
effect heeft. De dijk kan de halters versterken, maar de halters
versterken ook de aantrekkingskracht van de dijk door uitbreiding
van de verblijfs- en belevingsmogelijkheden. Zo ontstaat er
weer samenhang tussen de dijk en de halters en kan het gebied
uitgroeien tot een duurzame regio met een hoge ruimtelijke kwaliteit:
een Wereldlandschap.
3. Ambitie
Wij gaan voor een absoluut veilige dijk, voor een Wereldlandschap,
een energieproducerende dijk, verbetering van de dynamiek
van het ecologische systeem, voor nieuwe exportproducten
op het gebied van watertechnologie en duurzame energie én voor
een integraal proces met Rijk, regio’s en markt. Dat is ambitieus
en realistisch tegelijk, want de basisvoorwaarden zijn aanwezig
en we blijven binnen het al gereserveerde budget voor de basisveiligheid.
Door integraal en vanuit één wenkend perspectief te
werken komen we met concrete voorstellen voor kleine en grote
stappen nu en in de toekomst op het gebied van veiligheid, natuur,
duurzame energie, economie en leefbaarheid. En we kunnen
- bij wijze van spreken - morgen beginnen!
Monument in Balans
7

Monument in Balans
8

Wat doen we op de dijk?
Om aan de basisfunctionaliteit te voldoen kiezen wij voor het
plaatsen van een stormschild op de huidige dijk. Een betonnen
constructie, die als een gekromde boog over de volledige lengte
van de dijk loopt, die de golfoploop tegengaat en voldoet aan de
veiligheidseisen voor 2100. Het stormschild past bij het waterstaatkundige
karakter van de dijk, versterkt het gevoel van rechtheid,
weidsheid en contrast en is bovendien fors goedkoper dan
andere door ons onderzochte oplossingen.
Om de doorstroming van weg- en waterverkeer te verbeteren kiezen
we voor 2 naviducten. Eén bij het Wieringerrandmeer en één
in de knik van de dijk. Dit laatste naviduct wordt gekoppeld aan
een nieuw spuicomplex én er wordt ruimte gereserveerd voor een
Blue energycentrale. De schutsluizen in het nieuwe naviduct zullen
groter en dieper worden uitgevoerd dan de huidige schutsluis
bij Kornwerderzand, als capaciteitsuitbreiding voor de scheepvaart
vanuit Makkum en de haven van Harlingen.
De huidige schutsluis bij Kornwerderzand wordt een vispassage,
waarbij de oude spuisluis bij hoog peil gebruikt wordt om een lokstroom
te creëren, die de vis weer naar het IJsselmeer lokt. De
vissterfte kan door deze oplossing, in combinatie met de brakke
zones, sterk teruggedrongen worden. De nieuwe brakke zone in
het IJsselmeer voor een forse impuls in natuurwaarden, zonder
dat de zoetwatervoorraad in gevaar komt.
Breezanddijk moet het middelpunt worden van het Wereldlandschap
en de dijk. Breezanddijk wordt daarom omgevormd tot
een Eiland van Innovatie. Op het Eiland van Innovatie komt een
Duurzaamheidscentrum en proefopstellingen voor de Blue energycentrale
en andere vormen van duurzame energie. Als blijkt dat
de nieuwe methoden op grotere schaal toegepast kunnen worden,
kan de techniek uitgerold worden op de dijk of in de halters. Beide
regio’s hebben grote ambities op het gebied van duurzame energie.
Het Eiland van Innovatie wordt het kenniscentrum van waaruit
aan die ambities wordt gewerkt. De toepassingen van duurzame
energie zelf hoeven niet allemaal op de dijk. Alleen als de
dijk de meest geëigende plek is met de beste randvoorwaarden.
Blue energy, zonne-energie en stromingsenergie passen bij de
dijk. Windenergie in de huidige vorm niet. De molens verstoren
teveel de kernkwaliteiten van de dijk. Voor windenergie kijken
we daarom naar de halters. Wij zien daarbij mogelijkheden in de
Wieringermeer. De Afsluitdijk en de halters kunnen op termijn de
hele regio van duurzame elektriciteit voorzien.
Het Duurzaamheidscentrum en de proeftuin voor duurzame
energie vormen niet alleen een kenniscentrum, maar ook een
toeristische attractie van formaat. Hier kan Nederland laten zien
waar wij goed in zijn: innovatie, watermanagement, watertechnologie
en nieuwe toepassingen voor duurzame energie. Voor de wereldtoerist
is het Eiland van Innovatie een recreatieve steppingstone
in het Wereldlandschap. Maar ook voor de waterrecreant en
de waddengasten is het Eiland van Innovatie een aantrekkelijke
slechtweervoorziening en pleisterplaats op de dijk.
Huidig profiel
Stormschild
Plint 21 e eeuw
Monument in Balans
9

Monument in Balans
10

Als de proefopstelling van de Blue energycentrale op het Eiland
van Innovatie een succes blijkt, kan bij het naviduct een volwaardige
Blue energycentrale gebouwd worden. Deze centrale zorgt
ervoor dat de dijk energieproducent wordt voor de beide regio’s.
Windenergie op de koppen van de dijk, getijdenturbines, zonneenergie
en de Blue energycentrale samen zorgen in 2050 voor
100% duurzame opwekking van de elektriciteitsbehoefte in de
regio.
Wij gaan in onze visie voorlopig uit van een ligging van de Blue
energycentrale ten westen van de nieuwe sluis, zodat het brakke
restwater uit de Blue energycentrale direct geloosd kan worden in
de Waddenzee. Hierdoor ontstaat voor de kust van Harlingen een
uniek brakwatergebied. Een mooi voorbeeld van synergie. Of de
centrale aan de Waddenkant of de IJsselmeerkant van de Afsluitdijk
komt, is nog niet te zeggen. Voordeel van de Waddenzeekant
van de dijk is dat het uitzicht op het beschermde dorpsgezicht
van Kornwerderzand niet wordt aangetast en er geen risico’s worden
gelopen ten aanzien van zoutwaterinlaat in het IJsselmeer.
Nadeel van de locatie in de Waddenzee is de bescherming van de
fabriek bij hoog water en de Natura 2000-wetgeving. In de testfase
van de Blue energycentrale zal daarom opnieuw naar de meest
geschikte locatie gekeken moeten worden.
Door de stabiele zoet-zoutovergang in de Waddenzee wordt tevens
de zoute kwel in het landbouwgebied ten zuiden van Harlingen
teruggedrongen. Het brakwatergebied kan verder gevoed
worden door in de Waddendijk inlaten te maken die zoet water
spuien op de Waddenzee. In combinatie met vistrappen wordt
ook hier de ecologische relatie tussen zee en land hersteld.
Ook ten zuiden van de dijk, in het gebied tussen Makkum en
Kornwerderzand wordt een stabiel brakwatergebied gecreëerd.
Door strekdammen in de vorm van drempels aan te leggen vanaf
Kornwerderzand naar Makkum wordt voorkomen dat het brakke
water de zoetwatervoorrad van het IJsselmeer aantast. De natuurwaarden
in de Makkumer Noordwaard kunnen zo verder
versterkt worden.
De beide brakke kweldergebieden vormen een zachtere kust, die
zorgt voor een sterkere ecologische binding tussen land en zee.
Een volgende stap in de evolutie van afgesneden zeearmen.
Monument in Balans
11

Monument in Balans
12

Wat doen we in ‘de halters’
De gebieden aan de koppen van de dijk, de haltergebieden, kunnen
wel een impuls gebruiken. De leefbaarheid in de kleine dorpen
staat onder druk, er is behoefte aan een economische impuls
en de gebieden zijn verrommeld en op plekken zelfs verpauperd.
Het gebied is een achterkant geworden. Wij hebben de ambitie
om van de halters weer de voorkant van het Wereldlandschap te
maken.
In de halters werken we vanuit de eigen identiteit van de regio’s
toe naar het gezamenlijke perspectief van het Wereldlandschap.
Er wordt aangesloten bij de al lopende initiatieven en projecten
uit de regio’s, maar het ontwikkelperspectief voor het Wereldlandschap
moet het afwegingskader vormen om de samenhang
te garanderen.
Wieringen was en wordt weer een Zuiderzee-eiland. In de weidse
polder ligt een kleinschalig landschap, met een eigen geschiedenis,
een sterke sociale cohesie en een ‘eigen economie’ vanuit de visserij.
Wieringen is in de eigen beleving altijd een eiland gebleven.
Niet voor niets hechten zij aan de uitspraak ‘op’ Wieringen. Het
eiland-profiel wordt door de aanleg van het Wieringerrandmeer
al versterkt. Maar door infrastructurele barrières te slechten, het
landschap terug te brengen in oude staat en door de recreatieve
economie te versterken kan dit profiel verstevigd worden. Daarvoor
zijn wel keuzes nodig. De identiteit van het landschap en de
cultuurhistorie moeten leidend worden in alle beslissingen die op
Wieringen genomen worden. Bouwen in eilandstijl, omschakeling
naar beheerslandbouw en zeker geen nieuwe bedrijventerreinen.
De visserij die door de strengere natuurwetgeving in het nauw is
gekomen kan worden omgevormd naar een duurzame visserijsector
die past in haar omgeving en wiens kennis en expertise van
duurzame vangst- en teeltmethoden wereldwijd wordt toegepast.
Op die manier kan de sector op Wieringen behouden blijven. Het
uitgestrekte en open landschap van de Wieringermeer zien we als
een ideale plaats voor de plaatsing van grote windmolens. Verder
zien wij in de Kop van Noord-Holland kansen voor een sociaaleconomische
impuls, door met name de bereikbaarheid te verbeteren,
de kenniseconomie (offshore, visserij en marine, maritiem
en milieutechnologie) te versterken en recreatie en toerisme te
bevorderen.
Als je over de Afsluitdijk bij Zurich Friesland binnenkomt en je
bent het verrommelde gebied rond het restaurant van Zurich
voorbij, herken je het typisch Friese landschap van weidse groene
vergezichten en kleine dorpjes in het open land, de groene dijken,
de oude terpen en de belofte van de meren. Het water hoort
bij Friesland en Friesland hoort aan het water. Wij willen de verbondenheid
tussen land en water versterken. Door de nautische
economie een impuls te geven en door de dorpen weer aan de dijk
te koppelen. Door een nieuwe sluis in de Afsluitdijk kunnen de
Haven van Harlingen en de jachtbouw in Makkum zich verder
ontwikkelen. Door een nieuwe vaarverbinding van Makkum naar
de Workum en het herstel van voormalige meren, worden de mogelijkheden
voor watersport verder uitgebreid. Makkum wordt
door haar ligging op de grens van IJsselmeer, Waddenzee en Frie-
se Merengebied een watersportcentrum van formaat. Versterken
van de terpenstructuur en het verzachten van de overgangen
tussen zoet en zoet in de Friese kust kunnen het landschap haar
oude glorie teruggeven. Door het opknappen van verpauperde gebieden
en kleinschalige woonimpulsen wordt de leefbaarheid in
de kleine Friese dorpen versterkt. Het opnieuw inrichten van het
gebied bij het dijkdorp Zurich, met een buitendijkse polder, heeft
daarbij prioriteit. Dit moet weer een echte poort van Friesland
worden. In de dorpen kunnen kleinschalige overnachtingsmogelijkheden
voor de wereldtoerist ontwikkeld worden.
Monument in Balans
13

Monument in Balans
14

Kleur bekennen!
Onze visie biedt een samenhangend pakket van maatregelen die
uiteindelijk leiden tot een Wereldlandschap waar Nederland trots
op kan zijn. Door de ruimtelijke kwaliteit en identiteit van de dijk
te herkennen en benoemen. En door de samenhang tussen dijk en
halters te erkennen. Alleen door kleur te bekennen kan een visie
ontstaan die een basis biedt voor samenhang en samenwerking.
Wij adviseren het kabinet een integrale structuurvisie op te stellen
voor de Afsluitdijk én beide halters. Deze structuurvisie moet
het gezamenlijke ontwikkelingsperspectief gaan vormen voor
Rijk en regio’s voor de ontwikkelingen tot ca. 2030. Om inzicht te
geven in de gewenste ontwikkelingen voor de periode daarna - en
te voorkomen dat toekomstige ontwikkelingen worden geblokkeerd
door keuze voor de korte termijn - adviseren we om voor
de periode na 2030 een verkenning uit te voeren.
Om eind 2009 met een gedragen structuurvisie te komen adviseren
wij het kabinet zo snel mogelijk kleur te bekennen. En door
uw ambities neer te leggen. Wij zijn gegaan voor een energieproducerende
dijk en een Wereldlandschap. Natuurlijk realiseren we
die ambities niet binnen 10 jaar. Maar we beginnen ook niet bij
nul, want de regio’s zijn al actief met hun opgaven en ambities
aan de slag. Maak gebruik van die energie en laat de investeringen
in de dijk de motor zijn achter een gezamenlijke gebiedsontwikkeling!
Monument in Balans
15

Monument in Balans
16

1 Inleiding
De Afsluitdijk. Een icoon van de Nederlandse waterstaatkundige
geschiedenis. Een voorbeeld voor de wijze waarop Nederland al
eeuwen de strijd aan gaat met het water. Een voorbeeld ook van
de ‘maakbaarheid’ van het landschap. Een technisch hoogstandje.
Een omvangrijk en ingewikkeld project. Een uitdaging om nieuwe
technologie en kennis toe te passen.
Nu 75-jaar later zoeken Rijk en provincies naar een integrale
visie op de Afsluitdijk. De Afsluitdijk opnieuw als project, maar
nadrukkelijk óók als proces. De betrokkenheid van de maatschappij
bij dit type projecten is groter geworden. We zoeken integrale
oplossingen en publiek-private samenwerking. Door deze aanpak
kunnen we van de Afsluitdijk opnieuw een icoon maken. Niet alleen
als voorbeeld van Neerlands kunnen op waterstaatkundig
gebied, maar ook als voorbeeld voor een nieuwe planningstraditie,
waarin publiek, privaat en particuliere partijen elkaar weten
te vinden en versterken.
In deze integrale visie zoeken we allereerst naar realistische en
haalbare oplossingen voor de veiligheid en klimaatbestendigheid
van de dijk. Haalbaarheid is in deze tijd van gebiedsontwikkeling
en publiek-private samenwerking meer dan een kwestie van rekenen
en tekenen. Het is een kwestie van een gedeeld beeld over
hetgeen moet, hetgeen kan en hetgeen we willen met de dijk.
We zoeken naar een koppeling van maatregelen op het gebied van
veilig waterbeheer met andere maatschappelijke vraagstukken als
energiewinning, recreatie en natuurontwikkeling. En we kijken
daarbij verder dan de dijk alleen. Ook in regio’s die de dijk verbindt
liggen opgaven en vooral kansen om tot een kwaliteitsimpuls
te komen. Naast technisch haalbare oplossingen zoeken we
dus ook naar draagvlak en ruimtelijke kwaliteit. Een zoektocht
naar balans. Balans tussen de verschillende ruimtevragers. Balans
tussen de cultuurhistorische waarde van de dijk en innovatieve
nieuwe plannen.
In de visie die voor u ligt hebben wij balans gevonden. Met behoud
van de karakteristieke architectonische en landschappelijke
waarden van de dijk, ligt er een visie die van de dijk een icoon voor
de toekomst kan maken. Een landmark op zich. Door op voorhand
kleur te bekennen en de kwaliteiten die we willen behouden
centraal te stellen, zijn we tot een visie gekomen waarin - met behoud
van het goede uit het verleden- ruimte is voor vernieuwing
en duurzame verbetering.
Monument in Balans
17

Monument in Balans
18
1. De dijk als wereldlandschap
De Afsluitdijk is méér dan een water-
staatkundig kunstwerk dat het achter-
land beschermt tegen de zee. En het is
méér dan een verbindingsweg tussen
Noord-Holland en Friesland. De Afsluitdijk
is een icoon voor Neerlands kunnen
van de vorige eeuw. Een icoon van het
maakbaarheidsdenken en de strijd tegen
het water. De Afsluitdijk vormt de
poort naar Friesland, maar ook het begin
van het Waddengebied. Nu Wieringen
weer een eiland wordt, wordt deze
binding met het waddengebied alleen
maar groter en kan de kop van Noord-
Holland haar verloren landschappelijke
identiteit herstellen.
Voor het waddengebied is de Werelderfgoedstatus
aangevraagd. De Afsluitdijk
kan daar niet los van worden gezien.
Nu al is de Afsluitdijk een toeristische
trekpleister. Wij willen van het gebied
opnieuw een Wereldlandschap maken.
2. De dijk: dam tussen twee
landschappen
De dijk is een dam. Een verbinding tussen
twee landschappen. De dijk zelf is
een functioneel object. Wonen, natuur,
verblijfsrecreatie en bijvoorbeeld kunst
zijn functioneel niet aan de dijk gebonden
en zouden in onze visie dan ook niet
verder ontwikkeld moeten worden op de
dijk. Wonen, verblijfsrecreatie en natuur
horen thuis in landschappen. Door ze in
de halters een plek te geven, kunnen ze
een bijdrage leveren aan het versterken
van de economie, leefbaarheid en landschappelijke
kwaliteit in de halters. Ook
voor de functie duurzame energie kijken
we kritisch naar de functionele betrokkenheid
bij de dijk en zoeken wij ook
naar mogelijkheden in de halters.
Op deze manier geeft de dijk een impuls
in de beide halters.
3. De dijk als waterscheiding
De dijk is aangelegd in een tijd dat bescherming
tegen de zee voorop stond.
De harde scheiding tussen zee en achterland
gaf een veilig gevoel. De gevolgen
voor natuur, landschap en bijvoorbeeld
de visserij waren ondergeschikt. Ook
nu is de veiligheid in het geding. De dijk
voldoet niet meer aan de veiligheidseisen
voor de komende eeuw. Maar tegenwoordig
kijken we breder dan veiligheid
alleen. We vinden de harde scheiding
tussen zout en zoet vanuit ecologisch
oogpunt ongewenst. Ook de belangen
van het wegverkeer en het scheepvaartverkeer
wegen mee; de waterscheidende
functie zorgt immers voor oponthoud.
Toch kiezen wij er in onze visie voor de
dijk dé waterscheiding te laten blijven
en de veiligheid leidend te laten zijn in
al onze keuzes. Uit het rapport Veerman
blijkt immers dat op het gebied van veiligheid
opnieuw grote uitdagingen te
verwachten zijn. Daarnaast is de identiteit
van de dijk als waterscheiding cruciaal
voor de cultuurhistorische waarde
van de dijk. Binnen dat uitgangspunt
zijn wij op zoek naar eigentijdse oplossingen
die ook recht doen aan de belangen
van natuur en landschap, economie
en leefbaarheid. Duurzame oplossingen
dus.
4. Rechtheid, weidsheid , ritme
en contrast
De beleving van de dijk begint pas echt
na Kornwerderzand, na de knik. In het
gebied tussen de sluizen staat bij ons
rechtheid, weidsheid en het ritme van
de dijk centraal. Het ritme van de dijk
wordt bepaald door de vaste ijkpunten
op de dijk: Kornwerderzand, Breezanddijk,
het Monument en de sluizen bij
Den Oever. Deze momenten van afleiding
verrassen je bij de reis over de dijk.
Ook het contrast tussen zout en zoet,
tussen een natuurlijk en een gemaakt
landschap bepaalt mede de kwaliteit
van de dijk. We kiezen er voor de rechtheid,
weidsheid, schaal en contrast niet
te doorbreken, maar juist te versterken.
De huidige mo(nu)menten op de dijk
blijven het ritme op de dijk bepalen.
Deze mo(nu)menten moeten voor alle
gebruikersgroepen van de dijk beleefmomenten
worden.
5. Icoon van maakbaarheid én
duurzaamheid
De Afsluitdijk stamt uit een tijd van
maakbaarheidsdenken. Zee werd land,
zout werd zoet en de techniek stond
voor niets. De dijk is voor ons een icoon
van dit typisch Hollandse maakbaarheidsdenken.
Stoer en sterk. Een gedenkteken
uit de vorige eeuw. De keuze
voor veiligheid die 75 jaar geleden werd
gemaakt heeft geleid tot een enorme
achteruitgang van natuurwaarden. Het
estuariene karakter van het IJsselmeer
is verdwenen. Inmiddels hebben wij
manieren gevonden om de veiligheid
te garanderen, maar ook de natuurwaarden
te versterken. Brakke zones,
kwelderontwikkeling en nieuwe zoetwaterbekkens
kunnen een enorme impuls
betekenen voor de natuur. De dijk
wordt op die manier niet de plek waar de
natuurwaarden eindigen, maar juist de
plek waar de natuur een impuls krijgt.
Ook de ambitie om van de dijk een duurzame
energie producent te maken, laat
zien dat maakbaarheid en duurzaamheid
hand in hand gaan.

2 Kleur Bekennen
De dijk is een uniek monument van de Nederlandse waterstaatkundige
geschiedenis. De Afsluitdijk trekt dan ook bezoekers vanuit
de hele wereld. De roep om de dijk te houden zoals hij is wordt
sterker. Hoe meer innovatieve plannen er zijn voor de dijk, hoe
‘mooier’ de huidige dijk in de ogen van sommige mensen wordt.
Maar we moeten reeël zijn: de dijk is sleets geworden. De beleving
van de openheid, weidsheid en de maakbaarheid zijn nog steeds
prachtig, maar met name de mo(nu)menten op de dijk zijn verouderd
en weinig aantrekkelijk voor recreanten. Ook mist de dijk
het contact met het omliggende landschap. Zurich is vanaf de dijk
nauwelijks zichtbaar en ook Den Oever wordt grotendeels aan het
zicht onttrokken. De hele dijk van Den Helder tot Harlingen is
een achterkant van het landschap geworden. Het hoort niet echt
bij Friesland, maar ook niet echt bij Noord-Holland.
Wij kiezen er voor om van de dijk geen kerstboom te maken. Maar
we kiezen er ook voor om de huidige dijk niet heilig te verklaren.
Er liggen opgaven voor de dijk. We willen de kwaliteit van de dijk
en de halters versterken. Niet alleen op het gebied van veiligheid
en klimaatbestendigheid, maar óók op het gebied van ruimtelijke
kwaliteit.
Wij zijn op zoek gegaan naar die elementen die de kwaliteit van
de dijk bepalen. Door het DNA van de dijk te bepalen. En op basis
van die analyse ‘kleur te bekennen’. Het DNA van de dijk bevat de
kernkwaliteiten van de dijk waarbinnen we naar oplossingen zoeken
voor de veiligheid, klimaatbestendigheid, waterhuishouding
en andere opgaven en ambities voor de dijk én de halters. Met dit
ruimtelijk kader ‘beperken’ we ons zelf in de kansen en oplossingen
die mogelijk zijn. Maar door de beperking zorgen we voor balans
tussen de kwaliteiten uit het verleden en de kwaliteiten voor
de toekomt. En zien we nieuwe kansen voor duurzame ontwikkelingen
op de dijk en in de halters. Op het gebied van veiligheid
en mobiliteit, maar ook op het gebied van leefbaarheid en ruimtelijke
kwaliteit. Zo komen we tot een monument in balans.
Monument in Balans
19

Monument in Balans
20
Onze visie op de Afsluitdijk bestaat uit vier schaalniveaus. Het
hoogste schaalniveau, de dijk en de halters als onderdeel van
een wereldlandschap, de dijk als duurzame drager voor gebiedsontwikkeling,
de gekozen oplossingen voor de dijk zelf
en de koppen Den Oever en Zurich en de vormgeving van de
kunstwerken op de dijk.

3 Visie
3.1 Een Wereldlandschap
De Afsluitdijk is een uniek stukje van de Nederlandse kustlijn.
Bij Den Helder gaat het landschap van duinen over in een landschap
van dijken en dammen. Een landschap van eilanden en
estuarium. Hier begint het Waddengebied, dat van Den Helder
tot Denemarken loopt. Hier werd door Lely van de zee een binnenmeer
gemaakt. Van zout naar zoet, van water naar land. Lely’s
kunstwerk trekt nog dagelijks mensen vanuit de hele wereld naar
dit unieke gebied .
Het gebied van Den Helder tot Harlingen kan zich de komende
decennia verder ontwikkelen als onderdeel van dat Wereldlandschap.
Een estuarium met internationale allure dat, in aanvulling
op de Wadden als Werelderfgoedgebied, mensen vanuit de hele
wereld trekt om haar unieke landschappelijke kwaliteit, technische
hoogstandjes en voorbeeldfunctie op het gebied van duurzaamheid.
De Nederlandse strijd tegen het water vormt in dit landschap de
rode draad. In het gebied is te zien hoe wij hier in de afgelopen
eeuwen mee om zijn gegaan. Een landschap van dijken, dammen
en duinen. Een landschap van inpoldering en ontpoldering. Een
landschap van zoete, zoute en brakke milieus. Maar ook een landschap
waarin iets te beleven valt. Contrasten tussen een natuurlijke
en gemaakte omgeving kunnen verder worden uitvergroot.
De geschiedenis van Wieringen als Zuiderzee-eiland en het Friese
terpenlandschap kunnen beleefbaar worden gemaakt. Door herstel
van het landschap en door informatie en educatie.
Lely’s unieke monument in de Nederlandse strijd tegen het water
kan in oude glorie hersteld worden. Duurzame energie en innovatie
als functies van de 21e eeuw toegevoegd aan de dijk. Zo kan
de dijk van een icoon uit het verleden, weer een icoon van de toekomst
worden. Een plek waar Nederland trots op kan zijn.
Om de internationale toerist, die ook nu al de Afsluitdijk komt
bezoeken, beter van dienst te zijn én langer vast te houden in
het gebied, kunnen recreatieve attracties, arrangementen en
overnachtingsmogelijkheden ontwikkeld worden in het gebied
van Den Helder tot Harlingen. Een Unesco Dijkenroute voor de
wereldtoerist. Een lint waarin cultuur, natuur, educatie en vermaak
op elkaar zijn afgestemd en een aantrekkelijk arrangement
voor de wereldrecreant vormen. De Afsluitdijk kan zo bijdragen
aan een economische impuls in Friesland en de Kop van Noord-
Holland. Beide gebieden hebben al plannen en projecten lopen op
het gebied van recreatie en toerisme. Maar door ook deze plannen
meer te focussen op de wereldrecreant kan een uniek nieuw product
ontstaan. Het ontwikkelen van een huisstijl voor de dijk en
zijn omgeving moet eenheid brengen in het verhaal dat we willen
vertellen en willen laten zien.
Monument in Balans
21

Monument in Balans
22

Wereldlandschappen
De bekendste Wereldlandschappen zijn natuurlijk de Werelderfgoedgebieden
van UNESCO. Aan een aantal van die gebieden
kunnen wij een voorbeeld nemen.
Aan Toscane, waar het ruimtelijk beleid in het teken staat van
het unieke landschap en het behoud daarvan, onder andere voor
recreatie en toerisme.
Aan Brugge, waar een Werelderfgoed-huisstijl werd ontwikkeld
voor de stad.
Aan Parcs Canada, de nationale parken in Canada die uitblinken
in hun eenduidige informatievoorziening aan bezoekers.
Aan Angkor Wat in Cambodje waar jaarlijks 2.000.000 bezoekers
versteld staan van hetgeen de mens kan maken.
Of aan Chichen Itza in Mexico waar voor iedere toerist een passend
aanbod is gevonden door talloze verblijfsmogelijkheden.
Concrete stappen om tot een Wereldlandschap te komen:
• een huisstijl ontwikkelen
• dijkroute aanleggen op de kruin van de dijk
• gastvrije poorten in beide provincies
• organiseren van dagarrangementen
• ontwikkelen van de dorpen en plekken aan de dijk
• toevoegen van een recreatieve trekpleister
• scheiden van snel en langzaam verkeer op de dijk en in de
halters
• promotie en marketing
• aanvragen status Werelderfgoed
Monument in Balans
23

Monument in Balans
24
Ontwikkelprofiel Noord-Holland
Voor Wieringen is dat het profiel van Zuiderzee-eiland. In het weidse polder
ligt opeens een leemhoogte, een eiland, met een eigen geschiedenis, een sterke
sociale cohesie en een ‘eigen economie’ vanuit de visserij. Wieringen is in
de eigen beleving altijd een eiland gebleven. Niet voor niets hechten zij aan de
uitspraak ‘op’ Wieringen.
Het eiland-profiel wordt door de aanleg van het Wieringerrandmeer al versterkt.
Maar door infrastructurele barrières te slechten, het landschap terug
te brengen in oude staat en door de recreatieve economie te versterken kan dit
profiel echt verstevigd worden. Daarvoor zijn wel keuzes nodig. Het landschap
en de cultuurhistorie moeten leidend worden in alle beslissingen die op Wieringen
genomen worden. Bouwen in eilandstijl, omschakeling naar beheerslandbouw
en zeker geen nieuwe bedrijventerreinen. De visserij die door de
strengere natuurwetgeving in het nauw is gekomen kan worden omgevormd
naar een duurzame visserijsector die past in haar omgeving en wiens kennis
en expertise van duurzame vangst- en teeltmethoden wereldwijd wordt
toegepast. Op die manier kan de sector op Wieringen behouden blijven. Het
contrast tussen het oude en nieuwe land wordt versterkt door windenergie in
de Wieringermeer.
Ontwikkelprofiel Friesland
Als je over de Afsluitdijk bij Zurich Friesland binnenkomt, herken je onmiddellijk
het typisch Fries terpenlandschap met weidse groene vergezichten en
kleine dorpjes in het open land, de groene dijken, de oude terpen en de belofte
van de meren. Het water hoort bij Friesland en Friesland hoort aan het water.
Wij willen de verbondenheid tussen land en water versterken. Door de nautische
economie een impuls te geven en door de dorpen weer aan de dijk te
koppelen. Door een nieuwe sluis in de Afsluitdijk kunnen de Haven van Harlingen
en de jachtbouw in Makkum zich verder ontwikkelen. Door een nieuwe
vaarverbinding van Makkum naar de Workum en het herstel van oude drooggemalen
meren, worden de mogelijkheden voor watersport verder uitgebreid.
Makkum wordt door haar ligging op de grens van IJsselmeer, Waddenzee en
Friese Merengebied een watersportcentrum van formaat. Het verzachten van
de overgangen tussen zoet en zout in de Friese kust kunnen het landschap
haar oude glorie teruggeven. En door het opknappen van verpauperde gebieden
en kleinschalige woonimpulsen wordt de leefbaarheid in de Friese dorpen
versterkt.
Infrastructurele opgaven voor Wieringen:
Wieringen is nu een doorgangsplaats, maar moet in de toekomst een verblijfsplaats worden. De grootste obstakels daarbij zijn de
A7 en de N99. Beide wegen dragen niet bij aan de zichtbaarheid en de identiteit van Wieringen. In tegendeel. De Rijksstraatweg
N99, ooit levensader, is steeds meer een barrière tussen de twee delen van het eiland. De A7 raakt ter plaatse van Den Oever het
eiland en maakt een optimale relatie met het IJsselmeer onmogelijk. Ook de eiland-beleving wordt hierdoor beperkt. Bovendien
vormt de kruising van wegverkeer met scheepvaartverkeer een belemmering.

3.2 Dijk als duurzame drager voor gebiedsontwikkeling
De keuzes die gemaakt worden voor de dijk kunnen een impuls
zijn voor de economie, ecologie en leefbaarheid van de beide halters.
Essentieel is dat ontwikkelingen op de dijk de ontwikkelingen
in de halters versterken. Bijvoorbeeld door de ontsluiting te
verbeteren, meer toeristen naar de regio te trekken en als proeftuin
te fungeren voor nieuwe vormen van duurzame energie. Anderzijds
kunnen de ambities en ontwikkelingen in de halters ook
de dijk versterken. Door overnachtingsmogelijkheden te bieden
en belevingsmomenten toe te voegen.
Het is belangrijk dat beide halters complementair worden aan elkaar,
om afzonderlijk uit te kunnen blinken in hetgeen ze zijn en
gezamenlijk een onderdeel van het Wereldlandschap te vormen.
Het Wereldlandschap als gedeeld einddoel, met de eigen identiteit
als leidraad.
Door het opstellen van een gezamenlijke structuurvisie van Rijk
en regio’s kan een gedeeld ontwikkelingsperspectief worden gecreëerd,
waaraan vervolgens een uitvoeringsprogramma wordt
gehangen. Wij stellen voor daarbij onderscheid te maken tussen
het programma voor de dijk en de programma’s voor de halters.
Het programma voor de dijk zal immers grotendeels onder regie
van het Rijk tot stand moeten komen, terwijl de programma’s in
de halters aan kunnen sluiten bij al bestaande structuren in de
beide halters, zoals het Ontwikkelbedrijf Noord-Holland Noord,
het projectbureau Friese Meren, de Westergozone, Plattelânsprojecten
en bijvoorbeeld subsidies en fondsen als het Waddenfonds,
Leader en ILG. Een dergelijke aanpak werkt echter alleen als de
gezamenlijke structuurvisie en sterke regie zorgt voor samenhang
tussen de projecten op de dijk én in de halters.
Monument in Balans
25

Monument in Balans
26
Randvoorwaarden brakwatergebied
De voorgestelde locatie voor het brakwatergebied is een ondiepe
zone in het IJsselmeer die goed geïsoleerd kan worden. Er zijn namelijk
geen scheepvaartroutes en de bestaande schut- en spuisluis
in dit gebied kunnen aangewend worden om de brakwaterzone te
realiseren en in stand te houden. Bij het ontwerp van het brakwatergebied
hebben wij onszelf een drietal randvoorwaarden gesteld die
ook gerealiseerd zijn:
1. Het brakwater moet beperkt blijven tot de vooraf gedefinieerde
zone. Deze grens moet strikt gerespecteerd worden: het IJsselmeer
doet dienst als zoetwaterreservoir voor een (groot) deel van Ne-
derland;
2. Vissen moeten kunnen migreren van de Waddenzee naar het
brakwatergebied en verder naar het IJsselmeer;
3. Door het vastleggen van een gecontroleerd spuiregime in dit
brakwatergebied wordt het zoutgehalte gereguleerd.

Harde dijk, zachte kust
De kop van Noord-Holland en Friesland maakt onderdeel uit van
de eilandenreeks langs de west-, oost- en noord Friese eilanden.
De kustlijn is een reeks van estuariumbekkens zoals de voormalige
Zuiderzee, (de IJsseldelta), de voormalige Middelzee met de
Marne, de voormalige Lauwerzee met de Lauwers, die tot in Denemarken
van grote internationale betekenis zijn. Dit type brakwatersystemen
zijn sterk dynamisch als gevolg van de afvoer van
zoet naar zout water en de getijdenwerking. Deze systemen zijn
zeer voedselrijk en daardoor bijzonder aantrekkelijk voor intrek
van vis en broedvogels en essentieel onderdeel van een duurzaam
ecosysteem, vooral voor de instandhouding van soorten en het
vergroten van de biodiversiteit.
Maar de Afsluitdijk heeft de dynamiek en de kleur van deze estuariumbekkens
en de variatie aan inhammen afgedamd. Om de
dynamiek en soortenrijkdom van het estuariene landschap weer
kleur te geven is het van belang de harde dijk van steen en klei in
de halters te transformeren naar zachte groene kusten met natuurlijke
vooroevers. Een harde dijk, met zachte kusten.
De Makkumer Waard en de Kooiwaard zijn botanische juweeltjes
en bijzonder omdat deze waarden zijn drooggevallen in een
zoetwateromgeving van het IJsselmeer. De grens tussen zout en
zoet is momenteel gescheiden door de Afsluitdijk. Versterken van
de gradiënt van zoet naar zout door het verbrakken van de Makkumer
noordwaard (IJsselmeer) en het Kornwerderzand (Waddenzee,
nieuwe uitlaat Pingjumerhalsband) zal leiden tot een bijzonder
toegevoegde waarde van het ecologische systeem van de
kustlijn, een nieuwe broedplaats voor vissen en vogels.
Aan de IJsselmeerkant kan in de ondiepe baai tussen Kornwerderzand
en Makkumer Noordwaard een geïsoleerde brakwaterzone
gecreëerd worden om de ecologische waarden een nieuwe
impuls te geven. Dit brakwatergebied heeft als doel te fungeren
als overgangszone voor vismigratie en dient als basis voor ecologische
ontwikkeling. Voor trekvissen als aal, fint, zalm, spiering,
driedoornige stekelbaars en zeeforel. Biotopen als zeegrasvelden
krijgen weer een kans en de kraamkamerfunctie van het gebied
voor platvissen wordt versterkt. Brakke soorten als zuiderzeekrab,
steurgarnaal en snavelruppia zullen verschijnen en deze
voedselrijkdom zal vervolgens weer vogels trekken.
Het verbrakken van dit binnendijkse gebied sluit bovendien goed
aan bij de ontwikkeling van zilte teelt waarmee aan Friese zijde
wordt geëxperimenteerd. Het brak maken van deze zone wordt
gerealiseerd door het inlaten van zout water door de huidige
spui- en schutsluis. Om de zouttong binnendijks controleerbaar
te houden wordt de brakke zone afgebakend door een strekdam
waarvan de kruin rond het waterpeil in het IJsselmeer ligt en
wordt een gecontroleerd spuiregime vastgesteld. In de strekdam
zullen enkele openingen gemaakt worden om migratie van vis
tussen brakwater en zoetwater mogelijk te maken, zonder dat er
risico’s zijn voor verdere verbrakking van het IJsselmeer.
Monument in Balans
27

Monument in Balans
28

Op basis van de gehouden gebiedsessies in beide provincies hebben wij ter illustratie een gebiedsprogramma opgesteld:
Structuurvisie Ontwikkelingsperspectief Wereldlandschap
Rijk - basisfunctionaliteit dijk: veiligheid en mobiliteit
- betere scheiding doorgaand en recreatief verkeer op de dijk
- toevoegen van nieuwe attractie: Eiland van Innovatie (recreatieve steppingstone én kennisimpuls)
- ontwikkelen van arrangementen wereldtoerist (Unesco dijkenroute)
- huisstijl voor de dijk
Projectenveloppen Friesland Noord-Holland
economie - versterken haven Harlingen
- versterken jachtbouw Makkum
- verbinding Makkum- Friese meren
- kenniscluster watertechnologie
- duurzame energie
- impuls wooneconomie (wonen aan zee)
- zilte teelt
ecologie - verzachten kust (vispassages, brakke zones en
stabiele zoet/zoutovergang)
- versterking terpenlandschap
- ontwikkeling van zoetwaterbekkens / meren
sociale cohesie - opruimen verpaupering
- kleinschalige woonimpuls dorpen
- dorpen aan de dijk
- verbeteren bereikbaarheid Den Helder
- nieuwe jachthavens Wieringen
- hotels & conferentiecentra Wieringen
- kenniscluster duurzame visserij (inclusief aquacultuur)
- windmolenpark in Wieringermeer
- kenniscluster off shore windenergie
- schorrenplan
- noordboog
- herstel sjanen en walsloten
- beheerslandbouw
- behoud culturele identiteit Wieringen
- bruine vloot - visserij
- N99 wordt eilandboulevard
Monument in Balans
29

Monument in Balans
30
Opgaven Friesland
Gebiedskenmerken: terpenlandschap, kleine dorpen, watergebonden economie (havens, recreatie, jachtbouw), economie en leefbaarheid onder druk.
Opgaven: versterken (watergebonden) economie , leefbaarheid kleine kernen, kwaliteitsslag recreatie / slechtweervoorziening watersport.
Kansen vanuit de dijk: een nieuw naviduct biedt mogelijkheden voor de haven van Harlingen en de jachtbouw in Makkum, de snellere verbinding via de dijk biedt
aantrekkelijk woonmilieu voor nieuwkomers.
Kansen vanuit het gebied: oude droogmakerijen bieden kansen voor zoetwaterbuffer en recreatie, Leeuwarden heeft al sterk kenniscluster watertechnologie,
Haven van Harlingen wil zich specialiseren in duurzaamheid, Friese taal en cultuur passen bij een Wereldlandschap, kleine dorpen bieden aantrekkelijke en authentieke
overnachtingsplaatsen voor wereldrecreant, herstel unieke landschappelijke kwaliteiten.
Toekomstperspectief Wereldlandschap
1. Versterken watergebonden economie
- Haven Harlingen
- jachtbouw Makkum
- watersport
- kenniscluster water
2. Terpenlandschap
- brakwatergebieden
- herstel getijdenlandschap
- verbinding binnendijks/buitendijks versterken
3. Leefbare dorpen en steden
- restaureren verpauperde boerderijen
- verbeteren zichtbaarheid dorpen
- kleinschalige woonimpulsen
- concentreren van voorzieningen

Wetterlân
In de traditie van verdwenen en herstelde landschappen
kan ook een aantal drooggemalen
meren tussen Makkum en Workum hersteld
worden. Een kans om zoetwaterbuffers in de
Friese boezem te ontwikkelen . Door de drie
drooggemalen meren, het Makkumermeer, het
Parragaastermeer en het Workumermeer, in
ere te herstellen wordt een unieke recreatieve
vaarverbinding gerealiseerd tussen het Waddengebied,
het IJsselmeer en de Friese Meren.
Makkum ontwikkelt zich als watersportpoort
van waaruit straks alle drie deze watersportgebieden
gemakkelijk te bereiken zijn. Makkum
als meetingpoint van de Friese watersport: de
plek waar Waddenzeilers, IJsselmeerzeilers en
Friese Meren-gangers elkaar treffen.
Met het herstel van de meren worden tevens
opgaven op het gebied van waterretentie en bescherming
van het veenweidegebied ingevuld.
Door het herstel van de meren, krijgen ook de
dorpen aan deze meren een sociaal economische
impuls. In veel kleine dorpen zijn nauwelijks
meer voorzieningen aanwezig. De opbouw
van de economie is verouderd in het gebied en
leegloop ligt op de loer. En dat terwijl dit gebied
prachtig gelegen is ten opzichte van de verbinding
met Noord-Holland en door de A7 goed
ontsloten wordt. Door selectief rode opgaven
toe te voegen aan de dorpen, kan de ruimtelijke
kwaliteit, de leefbaarheid en de economische
structuur van het gebied versterkt worden.
Projecten gebiedsprogramma Friesland
1. versterken watergebonden economie
korte termijn:
- nieuwe vaarroute en nieuw naviduct (breder en dieper)
- vergroten Tjerk Hiddessluizen en spuicapaciteit
- ontwikkeling Harlingen tot duurzame groene haven
- koppeling glastuinbouw aan haven (Waddenglas en Waddenkas,
- jachthavencapaciteit Harlingen
- Harlinger Visserijdagen
- Wadden-doe-centrum (kwelderontwikkeling en educatiecentrum)
- verdiepen geul Makkumer-noordwaard (voor jachtbouw)
- traditionele scheepswerf Makkum
- Opleidingsinstituut jachtbouw
- aanleggen vaarverbinding Makkum-Workum
- uitbreiden jachthavencapaciteit Makkum
- verder uitbouwen Kenniscluster water Wetsus
- Universiteit Franeker: WaterUniversiteit
lange termijn:
- uitbreiden zeehaven Harlingen / tweede havenmond
- aanleg Parregaastermeer, Makkumermeer, Workumermeer (vaarverbinding uitbreiden tot meren)
2. Terpenlandschap
korte termijn:
- aanleg brakke zone Makkum
- Pilotproject Heecherwiersterfjield; verbinding water en land versterken
- Natte As (Fryske Gea)
lange termijn:
- herstel oude terpen
- Pingjumerhalsband
3. Leefbare dorpen en steden
- restaureren vervallen boerderijen
- kleinschalige woonimpulsen en dorpsherstel dorpen Wunseradiel
- Waterfront Harlingen / concentreren zorgvoorzieningen ouderen
- concentratie van voorzieningen in Makkum
- erfgoedlogies in dorpen
Monument in Balans
31

Monument in Balans
32

Monument in Balans
33

Monument in Balans
34
Opgaven Kop van Noord-Holland
Gebiedskenmerken: contrast tussen polders en een keileem eiland, landschap van duinen gaat hier over in landschap van dijken en dammen, koppeling tussen
Noordzee, Waddenzee en IJsselmeer ontbreekt, binding met de zee is sterk, sterke culturele identiteit.
Opgaven: infrastructuur zorgt voor barrières en vertraging, verloren identiteit van Wieringen, huidige visserij niet duurzaam, recreatieve kwaliteit is matig, plannen
komen vaak niet van de grond.
Kansen vanuit de dijk: Afsluitdijk trekt bezoekers naar de regio, duurzame energie op de dijk biedt kansen voor ambities duurzame energie in de regio, momentum
dijk kan plannen regio impuls geven, Wieringen als startpunt van internationaal waddengebied.
Kansen vanuit de regio: Wieringerrandmeer impuls voor wonen en recreatie, duurzame visserij is in ontwikkeling (nieuw exportproduct), Wieringen uniek kleinschalig
landschap.
Toekomstperspectief
1. Verbeteren bereikbaarheid
- ontsluiting Den Helder
- Staande Mast route Wieringerrandmeer
2. Herstel Wieringen als eiland
- Landschapsontwikkeling
- Verblijfsrecreatie
- Aanleg van een dijkroute
- contrast tussen eiland en polders vergroten
3. Kenniscluster duurzame visserij
- nieuwe vangstmethoden
- aquacultuur
- van vissershaven naar recreatiehaven

Projecten gebiedsprogramma Noord-Holland
1. Verbeteren bereikbaarheid
korte termijn
- doorstroomweg Den Helder en A7 bij Middenmeer en afwaardering N99
- Staande mastroute Wieringerrandmeer
lange termijn
- tunnel vanaf A7 naar Afsluitdijk
- verplaatsen Teso Den Helder
2. Herstel Wieringen als eiland
- Schorrenplan
- Noordboog west: 150 hectare nieuwe natuur: verbinding tussen ecosystemen
- Noordboog oost: natuur in Wieringerrandmeer
- herstel sjanen en walsloten
- aanleg van een dijkroute
- uitplaatsen agrariërs / grondbank Wieringen
- conferentiecentra en hotels
- oude waddenhaven wordt nieuwe jachthaven
- landgoedontwikkeling
- versterken kenmerkende architectuur
- uitplaatsen bedrijventerrein
- vaarverbindingen met de andere eilanden (eiland-hoppen)
- aanvragen status Nationaal Landschap
3. Kenniscluster duurzame visserij
- clustervorming duurzame visserij
- Stichting Innovatieve garnalen visserij
- Geïntegreerde Visserij
- Visafslag Noord Hollands Noorden
- kenniscluster mosselzaadinvang
- bevorderen aquacultuur
Monument in Balans
35

Monument in Balans
36

Duurzame energie
De Afsluitdijk en de beide halters vormen bij uitstek een regio
die potentie heeft voor het opwekken van duurzame energie.
Onze ambitie is de regio voor het elektriciteitsgebruik in 2050
klimaatneutraal te maken. Dat wil zeggen dat het gemiddelde
jaarlijkse elektriciteitsgebruik volledig wordt gedekt door de elektriciteitsproductie
uit duurzame bronnen. Deze ambitie past in
het streven van het Rijk om in 2020 20% van de energiebehoefte
uit duurzame bronnen te betrekken en de CO2-emissie met 30%
te verlagen.
De duurzame elektriciteitsproductie in de regio Alkmaar-Leeuwarden
is in 2050 voldoende om ca. 750.000 huishoudens van
duurzame elektriciteit te voorzien (= 3000 GWh).
De strategie:
1. Meters maken met rendabele toepassingen van duurzame
energie (windmolens op land en stromingsturbines)
2. Meters voorbereiden voor toepassingen die naar verwacht op
middenlange termijn rendabel zullen worden (zonne-ener-
gie)
3. Onderzoek en proefprojecten met mogelijke vormen van
duurzame energie. (Blue energy)
Energie korte termijn
• We stellen voor om op de koppen van de Afsluitdijk enkele (3 tot 7) grote windmolens te plaatsen. We denken
aan windmolens van 3-5MW (masthoogte ca. 100 m en rotordiameter ca. 90 meter) die tevens als landmark
dienen om de Friese en Wieringermeerkust te markeren. De molens worden niet op de Afsluitdijk geplaatst maar
iets landinwaarts, zodat de vogeltrekroute langs de kust en Afsluitdijk wordt gevrijwaard.
• We stellen voor om een groot windmolenpark in de Wieringermeer te bouwen. Het gaat om een gebied van ca. 50
km2 (= een kwart van de opper vlakte van de polder). Hier is plaats voor ca. 250 windmolens van 3MW. Deze
molens leveren ongeveer 1600 GWh per jaar (= jaarlijks elektriciteitsverbruik van ca. 440.000 huishoudens)
• Breezand-eiland wordt de experimenteerlocatie en informatiecentrum voor duurzame energie, het Eiland van
Innovatie.
Breezand is de meest geschikte locatie voor het opstellen van een prototype van de Blue energy centrale. Zoet
water aan de IJsselmeerkant en geschikt zout water op korte afstand in de Doove Balg aan de Waddenzeekant en
voldoende ruimte op het huidige eiland.
• Daarnaast is Breezand een geschikte locatie om de werking van zonnecellen in een zilte omgeving te testen. De
opgewekte energie van de Blue energycentrale en zonne-cellen kunnen het informatiecentrum in de energie-
voorziening zelfvoorzienend maken. Het bezoekerscentrum wordt dan de icoon van de toekomstige (duurzame)
energievoorziening.
• Wij stellen voor om in de spuikokers stromingsturbines te plaatsen. Per spuigat is een energieopbrengst van 100
MWh per jaar te realiseren. Grootschalige toepassing in de spuiopeningen kan de stromingsenergie ca. 3000
huishoudens van elektriciteit voorzien.
Energie lange termijn
• In het ontwerp reserveren we ruimte voor een grootschalige Blue energy centrale. Deze centrale kan het beste
geplaatst worden ten westen van de nieuwe scheepvaartsluis. Zout water kan via een toevoerleiding de Doove
Balg en afvoerleiding voor brak water naar de sluis bij Kornwerderzand. De brakwaterstroom uit de Blue energy-
centrale (max. 400 m3/s) wordt gebruikt om een stabiele zoet-zoutovergang in stand te houden. Als we uitgaan
van de beschikbaarheid van 200 m3/s zoet water uit het IJsselmeer kan de Blue energycentrale (vermogen van
600 MW) per jaar ca. 1200 GWh leveren (= jaarlijks elektriciteitsverbruik van ca. 330.000 huishoudens).
• Zonne-energie; Op het talud van de dijk of op de plint houden we rekening met de plaatsing van zonnepanelen
over een grote lengte. De zonne-centrale heeft een energieopbrengst van ca. 10 GWh en kan ca. 3000 huishou-
dens van elektriciteit voorzien.
• Windenergie; In onze visie passen geen windmolens op de Afsluitdijk. Maar op de lange termijn kunnen maat-
schappelijke wensen en prioriteiten veranderen. Wij reserveren in onze visie daarom ruimte voor eventueel ver-
anderende inzichten.
Monument in Balans
37

Monument in Balans
38
Huidig profiel
Stormschild

3.3 Een dijk van een monument
Voor de dijk zelf liggen de grootste opgaven in de veiligheid en het
verbeteren van de mobiliteit. Vanuit ons ruimtelijk kader hebben
wij gekozen voor oplossingen die de verschijningsvorm van de
dijk, de rechtheid, de weidsheid, het ritme en het contrast, niet
aantasten maar juist versterken. Voor robuuste en duurzame oplossingen,
maar waarbij aspecten als haalbaarheid en betaalbaarheid
een belangrijke rol spelen.
Ook kiezen wij voor een fasering in de tijd. Wij kiezen nu voor een
robuuste en doelmatige oplossing voor de veiligheid tegen overstromingen.
De mogelijkheid tot het creëren van extra ruimte in
het dijkprofiel voor functies anders dan de veiligheid, zien wij als
een wens voor de toekomst. Wel houden wij in onze oplossing
rekening met de toekomstige ruimtewens, dus zowel in geld als in
ruimte een reservering voor de toekomst te maken.
Het stormschild
Als oplossing voor de basisfunctionaliteit veiligheid tegen overstroming
kiezen wij voor het toepassen van een innovatieve keerconstructie,
een zogenaamd stormschild, op de Afsluitdijk. Deze
oplossing zorgt voor een veilige oplossing tot 2100, zonder extra
ruimte te claimen. De plaatsing en vormgeving van de constructie
zijn zodanig vormgegeven dat golfaanvallen worden opgevangen
en worden teruggeworpen. De teruggeslagen golven dempen de
volgende golf, waardoor water het water keert. Een stormschild
op de dijk over een dergelijke lengte is niet alleen veilig, maar ook
een absolute noviteit. Het stormschild past bij het waterstaat-
kundige karakter van de dijk, versterkt het gevoel van rechtheid,
weidsheid en contrast en is bovendien fors goedkoper dan alle
andere onderzochte oplossingen. Nederland staat internationaal
bekend om zijn waterbouwkundige historie en gaat nog altijd
voorop in de zoektocht naar innovatieve waterbouwkundige
technieken. De aanleg van een stormschild op de Afsluitdijk past
helemaal in die traditie: opnieuw een staaltje Hollandse kunde als
exportproduct!
Wij zien het stormschild dan ook als een kroon op Lely’s werk. Alleen
door zijn robuuste oplossing toen, kan een dergelijke toevoeging
als het stormschild nu zonder problemen aan de dijk worden
toegevoegd.
Een groot voordeel van het toepassen van het stormschild is de
relatief beperkte investering om tot het doel te komen. De duurzame
betonnen onderdelen worden als prefab element uitgevoerd,
hetgeen gunstig is voor de bouwkosten. Er is bovendien relatief
weinig grondverzet nodig en er worden geen grote ingrepen aan
de bestaande infrastructuur gepleegd.
Monument in Balans
39

Monument in Balans
40

Specificaties stormschild
Door de keerwand wordt het lijnvormige element Afsluitdijk niet aangetast, eerder versterkt. De beleving van de fietser en de recreant gaat er sterk op vooruit. Ook wordt voldaan aan de
behoefte van recreanten om door de openingen op het buitentalud te komen. Het wegverkeer zal geen visuele hinder ondervinden van de aanwezigheid van de keerwand: de zichtlijn van
automobilisten snijdt de keerwand niet of nauwelijks. Vanaf de Waddenzee zal de keerwand ook nauwelijks ervaren worden: de afstand vanaf de varende schepen is te groot. De kleur van het
stormschild kan worden beïnvloed door het gebruik van gewassen beton of een andere methode dit landschappelijk fraai in te passen.
Voor het beheer en onderhoud van het binnentalud kan gebruik gemaakt worden van het fiets-/onderhoudspad op de kruin. Met behulp van een grijparm kan op het binnentalud gemaaid
worden. Voor het beheer en onderhoud van het buitentalud (reparatie bekledingen, onderhoud aan keerwandconstructie, etc.) dienen doorgangen door de keerwand te worden gemaakt. Deze
doorgangen worden gesitueerd met tussenafstanden van circa 5 km, zoveel mogelijk samenvallend met de huidige mo(nu)menten in de dijk. Het onderhoudsverkeer kan aan de buitenzijde
van de keerwand gebruik maken van het onderhoudspad of van het talud, zoals nu ook gebeurt. Ter plaatse van de doorgangen wordt gebruik gemaakt van een extra keerwand die enkele
meters naar voren staat op het buitentalud. Tussen de keerwanden bevindt zich de opening met aan de voorzijde dezelfde hoogte als achter de keerwand (plateau). Aan weerszijden van dit
plateau loopt het pad naar beneden tot op het buitentalud.
Het ontwerp van de keerwandconstructie is onderhoudsarm, mogelijk zelfs bijna onderhoudsvrij (bijvoorbeeld door het toepassen van speciale coating) en kan met een gesloten grondbalans
worden uitgevoerd.
Aan de binnenzijde van de keerwandconstructie zouden in de toekomst ten behoeve van duurzame energiewinning zonnepanelen kunnen worden geplaatst. Kabelkokers, verlichting en
schakelkasten kunnen eenvoudig aan het stormschild worden bevestigd. Een dergelijke toepassing is ook op het binnentalud goed mogelijk.
Technische gegevens stormschild
De keerwand voldoet aan de volgende criteria:
• Keren van een waterstand met een kans van voorkomen 10-4;
• Het overslagdebiet moet in overeenstemming zijn met de ‘bekleding’ van het binnentalud;
• De constructie en de dijk moeten stabiel zijn.
De keerwand bestaat uit een gekromde schaal met een aanleghoogte van NAP +9,60 m die de golfbelastingen op dient te vangen. Permanente horizontale belastingen op de keerwand zullen als
gevolg van extreme waterstanden niet optreden, omdat het toetspeil beneden de onderkant van de vloerplaat ligt. Er treedt daarom alleen een dynamische belasting op de keerwand op, geen
statische belasting. De dikte van de keerwand is berekend op de maatgevende golfbelasting.
De keerwand is gefundeerd op een brede vloerplaat. Een betonnen verankeringswand zorgt in combinatie met de achterliggende grondmassa voor voldoende weerstand tegen optredende
schuifkrachten en levert eveneens voldoende weerstand tegen een door de golfbelasting geïnduceerd moment. Het toepassen van een “neus” (de kromming aan bovenzijde van de keerwand)
en een berm aan de voorzijde van de keerwand heeft een grote reductie op de benodigde hoogte tot gevolg.
Op de dijk wordt een fietspad aangelegd met een breedte van 3,00 m. Dit fietspad zal bestaan uit een fundering van puin met als toplaag milieubeton of menggranulaatbeton (niet milieubelastend).
De fietsers op de dijk kunnen vanaf het fietspad, in tegenstelling tot de huidige situatie ook de Waddenzee vanaf de Afsluitdijk beleven, omdat de hoogte van het fietspad 1,20 m onder
de bovenkant van de keerwand ligt.
Monument in Balans
41

Monument in Balans
42
Commissie Veerman
In de adviezen van de commissie Veerman zijn twee aspecten
genoemd die relatie houden met de Afsluitdijk:
- Het veiligheidsniveau moet een factor 10 omhoog;
- Een peilstijging van maximaal 1,5 m op het IJsselmeer
wordt voorzien om onder vrij verval te kunnen lozen op
de Waddenzee.
De adviezen van de commissie Veerman zijn weliswaar nog niet
het vastgestelde beleid, maar hebben de toch al breed gevoerde
maatschappelijke discussie verder op gang gebracht. De twee
genoemde aspecten zijn nu nog niet van invloed op de huidige
ontwerprandvoorwaarden, maar er dient terdege rekening gehouden
te worden met de implementatie van de adviezen van
de commissie Veerman in het beleid rondom veiligheid tegen
overstromingen. Daarom hebben de adviezen toch een grote
impact op de ontwerpopgave: er wordt een enorme robuustheid
en duurzaamheid van het ontwerp gevraagd.
In onze visie wordt ruime aandacht besteed aan de flexibiliteit
voor veranderende ontwerprandvoorwaarden. Er wordt
aangetoond dat de verschillende onderdelen van het ontwerp
robuust zijn. Het aanpassen van een keerwand, de flexibele inrichting
van de plint van de 21e eeuw en het faciliteren van
meer spuicapaciteit zijn allemaal voorbeelden van een ruime
blik in de toekomst. Ons ontwerp is Veermanproof!

De plint van de 21e eeuw; versnellen en vertragen
Met het stormschild wordt geen extra ruimte gecreëerd op de
dijk voor andere functies. Om voor toekomst toch extra ruimte
te creëren voor bijvoorbeeld een snelle OV-verbinding, een slowroute
voor het recreatieverkeer of toepassing van nieuwe vormen
van duurzame energie stellen wij voor ruimte te serveren voor de
plint van de 21e eeuw.
Met de plint kan het principe van versnellen en vertragen versterkt
worden door snelle functies in het midden van de dijk te
leggen en de langzame functies aan weerszijden aan te brengen:
het fi etspad op de kruin van de dijk en de recreatieve stroken aan
de rand van de plint. Hierdoor wordt de beleving van de dijk voor
alle gebruikers geoptimaliseerd. Wij stellen voor een ruimtelijke
en fi nanciële reservering te maken voor de plint, zodat als de behoefte
aan extra ruimte op de dijk er is, de plint uitgerold kan
worden.
Breedte en hoogte van de plint
De breedte van de plint is afhankelijk van de ruimtebehoefte in de toekomst. Voor het bepalen van de uiteindelijke
breedte moet daarnaast ook het behoud van het ‘langgerekte’ karakter van de dijk worden meegewogen. Wij gaan
daarom uit van een maximale breedte van 50 m.
Hoewel de plint van de 21e eeuw niet bijdraagt aan de verbetering van de veiligheid bij stormen vanaf de Waddenzee,
dient de plint wel op een zodanige hoogte aangelegd te worden dat voldaan wordt aan de hydraulische
randvoorwaarden vanuit het IJsselmeer. Hierbij moet ook rekening gehouden worden met de adviezen van de commissie
Veerman, waarin een peilstijging van 1,5 m is voorzien voor het IJsselmeer. De aanleghoogte en exacte
vormgeving van de plint zal dus afhankelijk zijn van de benodigde ruimte en het vigerend beleid ten aanzien van
veiligheid tegen overstromingen.
De plint kan zodanig worden aangelegd dat de automobilist de weidsheid van het IJsselmeer kan blijven beleven
door de A7 te verhogen. Dit is echter een vrij kostbare oplossing. Een andere mogelijkheid is de aanleg van een randdijkje.
Een dergelijke randdijk zal echter voor de automobilist het zicht op het IJsselmeer wegnemen. Een besluit
voor de toekomst. Bij de diverse nieuw aan te leggen constructies in de Afsluitdijk dient op voorhand al ruimte
gereserveerd te zijn voor de functies die de plint van de 21e eeuw zal hebben.
Maximale breedte: 50 m
Aanleghoogte: afhankelijk van vigerend beleid veiligheid tegen overstromingen en impact adviezen commissie
Veerman
Vormgeving: versnellen en vertragen
Functies: duurzame energie, snelle verbindingen, recreatieverkeer
Inschatting benodigde hoeveelheden grond: 210 m3/m +/- 40%
De plint kan worden gefi nancierd van de besparingen als gevolg van het toepassen van het relatief goedkope stormschild.
Plint 21 e eeuw
Monument in Balans
43

Monument in Balans
44

3.4 Koppen en Kunstwerken
Het bijzondere karakter van de Afsluitdijk wordt naast de rechtheid,
de weidsheid, het ritme en het contrast , ook bepaald door
de monumentale kunstwerken op de dijk. De sluizencomplexen
en het Monument van Dudok, de kazematten en het beschermde
dorpsgezicht van Kornwederzand zijn waardevolle aanvullingen
op de dijk. Het tegendeel kan worden gezegd van de beide koppen
van de dijk. Den Oever en Zurich zijn vanaf de dijk nauwelijks
zichtbaar en lijken vooral ingericht te zijn als verkeersknoopkunt
en zeker niet als toegangspoorten naar de beide provincies. Een
forse ruimtelijke kwaliteitsimpuls is hier op zijn plaats.
Poort Noord-Holland
Den Oever wordt nu aan het zicht onttrokken door een dienstgebouw
van Rijkswaterstaat. En dat terwijl de haven van Den Oever
met haar vissersboten en visrestaurantjes enorm bijdraagt aan de
maritieme sfeer van het gebied en glimp geeft van het verleden,
toen Wieringen nog een eiland was en leefde van de zee. De haven
van Den Oever verliest aan belang als vissershaven, maar zou als
recreatiehaven en haven voor de bruine vloot een flinke impuls
kunnen krijgen. Hierdoor kan een gezellig en levendig havengebied
ontstaan. Een goed beginpunt voor een vaarvakantie op het
Wad.
Door het strategisch toevoegen van rode opgaven kan ook aan de
Zuidzijde de relatie tussen Den Oever en het water, in dit geval
het IJsselmeer, versterkt worden en de ruimtelijke kwaliteit verbeterd
worden. Bijvoorbeeld door aan te sluiten bij de specifieke
bouwstijl van Wieringen, maar ook door toevoeging van een ar-
chitectonisch landmark. Wij denken dan aan een Poort van Holland
in Den Oever. De voorgestelde infrastructurele ingrepen bij
Den Oever creëren ruimte voor een dergelijke rode impuls. Door
de nieuwe verbinding tussen Den Helder en de A7 via de Wieringermeer,
kan de N99 ingericht worden als eilandboulevard. Een
nieuw naviduct in de A7 bij Den Oever maakt het mogelijk voor
de recreatievaart om van het IJsselmeer het Wieringerrandmeer
te bereiken en andersom. Dit zal voor een stevige recreatieve impuls
zorgen. De Waddenhaven kan recreatiehaven worden en de
uitvalsbasis worden voor waterrecreanten die de Wadden gaan
ontdekken.
Naviduct Wieringerrandmeer
De verdiepte snelweg A7 heeft in het naviduct een dusdanig
ruimtebeslag dat de aansluiting op de bestaande helling richting
Afsluitdijk precies past in het huidige lengteprofiel van de weg.
De beleving van de automobilist is daardoor bijzonder: vanuit
een diepe ligging rijdt men ineens de Afsluitdijk op en wordt de
weidsheid van het landschap des te meer ervaren.
De sluis in het naviduct is ontworpen op de grootste scheepsklasse
in de recreatievaart. Met regelmaat zal een onderhoudsvaartuig
de sluis moeten passeren, maar beroepsvaart kan via het
naviduct bij Kornwerderzand passeren.
Monument in Balans
45

Monument in Balans
46

Stevinsluizen
Wij kiezen voor het concentreren van de spuicapaciteit bij een
nieuw complex: ESIII. Door het concentreren van de spuicapaciteit
bij het nieuwe complex ESIII, zal de vaargeul bij Den Oever
minder vaak schoongespoeld worden en de geul zal daarom langzaam
minder diep worden. De sluizen bij Den Oever zijn daarmee
voor de grotere scheepvaart niet meer interessant. Bij ESIII is
echter een nieuwe, bredere en diepere sluis voor de beroepsvaart
beschikbaar. De recreatievaart zal wel van de doorgang bij Den
Oever gebruik kunnen blijven maken, maar de sluis zal minder
vaak per dag gebruikt worden. Door middel van monitoring wordt
de waterkwaliteit goed in de gaten gehouden, in verband met de
zoetwaterinlaat bij Andijk. Door middel van een vensteroplossing
worden brug en sluis op vaste tijden, buiten de spits geopend voor
de recreatievaart. Het huidige sluizencomplex wordt gerenoveerd
en klimaatbestendig gemaakt.
Het Monument
Het Monument op de dijk is een belangrijk herkenningspunt en
attractiepunt bij de reis over de dijk. Met name bij buitenlandse
toeristen is het monument in trek als fotomoment. Een kwaliteitsimpuls
is noodzakelijk, maar met behoud van het goede
uit het verleden. Een duidelijke huisstijl voor de dijk die oud en
nieuw met elkaar verbindt is hier van essentieel belang. Vernieuwing
van de horeca, de souvenirwinkel en de buitenruimte moeten
binnen deze huisstijl ingevuld worden.
Monument in Balans
47

Monument in Balans
48
Eiland van innovatie

Eiland van Innovatie
Breezanddijk is nu het meest saaie en verrommelde gebied van de
dijk. Een eenzame bezinepomp en een aantal stacaravans markeren
nu het midden van de dijk. Onze ambitie is om van deze plek
het middelpunt van het Wereldlandschap te maken; als Eiland
van Innovatie. Verschillende innovatieve initiatieven op gebied
van energie en ecologie vinden hier hun plek. Proefopstellingen
zijn er om kennis te ontwikkelen en te tonen in hèt science park
op het gebied van water, energie en natuur. Verschillende bedrijven,
onderwijsinstellingen en kenniscentra zullen hier samen hun
kunnen tonen. Een sterk ruimtelijk grid zorgt voor grote eenheid
en flexibiliteit. Op het Eiland van Innovatie kan de proefopstelling
voor de Blue energycentrale een plek krijgen, maar ook experimenten
met nieuwe vormen van windenergie en zonne-energie.
Als blijkt dat de nieuwe methoden kansrijk zijn, kan het concept
op grotere schaal uitgerold worden op de dijk of in de halters.
Het Eiland van Innovatie is zo enerzijds een kenniscentrum,
maar anderzijds ook een recreatieve steppingstone voor zowel
wereldtoeristen als waterrecreanten, die het eiland vanaf het water
kunnen bereiken.
Duurzaamheidcentrum Henk Kroes
Een van de diverse functies die op het Eiland van Innovatie een
plek kan vinden is het Duurzaamheidscentrum. Dit ambitieuze innitiatief
om bij de Afsluitdijk een publiekscentrum op gebied van
Energie, Water en Natuur te realiseren kan op veel bijval rekenen.
Hier worden innovatieve technieken op gebied van water en energie
getoond. Het zal als aanjager fungeren voor diverse duurzame
projecten in de regio. Energy Valley en het Carthesiusinstituut zijn
partner van het Duurzaamheidscentrum. ( http://www.duurzaamheidscentrum.nl
)
Monument in Balans
49

Monument in Balans
50

ESIII
De spuicapaciteit concentreren wij in een nieuwe spui: ESIII.
Dit complex bevat de al geplande spui ESII, een naviduct en een
ruimtelijke reservering voor een Blue energycentrale. ESIII combineert
extra spuicapaciteit, ecologische samenhang en op termijn
energie productie. Het totale complex bestaat uit een Blue
energycentrale, een naviduct en nieuwe spuisluis.
In de huidige situatie ondervinden zowel scheepvaart als wegverkeer
veel oponthoud. Om de doorstroming te verbeteren wordt
een naviduct gebouwd. Een naviduct met stormvloedkerende
werking draagt niet alleen bij aan een betere afwikkeling van
scheepvaart- en autoverkeer, maar ook aan de toekomstige veiligheid
van de dijk. Bij de vormgeving van het naviduct kan de
‘Poort van Fryslân’-gedachte betrokken worden. Een vorm van
nieuwe nautische architectuur.
Het ruimtebeslag van het naviduct is aanzienlijk omdat het wegverkeer
een hoogteverschil van ruim 16 meter dient te overbruggen.
De maximale snelheid kan echter over het gehele traject 120
km/uur blijven.
Schepen passeren door de sluiskolk, die dusdanig ruime afmetingen
heeft (zowel kolkbreedte als -diepte) dat ook de in Makkum
gebouwde schepen kunnen passeren (deze schepen varen momenteel
om via het Markermeer en het Noordzeekanaal). Daarnaast
wordt de capaciteit van de sluis uitgebreid. Door deze ingrepen
neemt de aantrekkelijkheid van de scheepvaartroute door
de Afsluitdijk toe, hetgeen een positieve economische impuls zal
geven aan de havenactiviteiten in bijvoorbeeld Harlingen, Makkum
en zelfs de vissersvloot in Urk. Deze route zien wij dan ook
als dé vaarroute voor de beroepsvaart door de Afsluitdijk. Dit in
tegenstelling tot de route via de schutsluis in Den Oever, die zal
worden herbestemd als route voor de recreatievaart.
Spuiregime Kornwerderzand Den Oever ESII (nieuwe spuisluis in ESIII)
Oude situatie Wens verdeling: 1/3
Jaargemiddelde: 205 m3/s
Nieuwe situatie
lage afvoeren
Nieuwe situatie
gem. afvoeren
Zoveel als nodig is om brakwatergebied
controleerbaar te
houden
Zoveel als nodig is om brakwatergebied
controleerbaar te
houden
Hoge afvoeren Zoveel als nodig is om brakwatergebied
controleerbaar te
houden
Extreme afvoeren Vol benutten, maar deze spuisluis
als laatste inzetten
Wens verdeling: 2/3
Jaargemiddelde: 245 m3/s
Minimale afvoer om zoutindringing
controleerbaar te
houden en geul enigszins door
te spoelen
Minimale afvoer om zoutindringing
controleerbaar te
houden en geul enigszins door
te spoelen
Hoge afvoeren gebruiken om
periodiek zout weg te spoelen
en geul door te spoelen
n.v.t.
Overige benodigde afvoer (bij
extreem lage afvoeren kan de
Blue Energy Centrale minder
energie produceren)
Overige benodigde afvoer
Overige benodigde afvoer
Maximale capaciteit Maximale capaciteit
Afmetingen Navidict
Lengte verdiept traject: 2,1 km
Laagste vloerpeil snelweg: NAP -12,0 m
Vloerpeil sluiskolk: NAP -6,0 m
Afmetingen sluiskolk (l*b*h): 250*17,5*4 m (gedimensioneerd op scheepvaartklasse CEMT Vb)
Afmetingen wachtruimtes: ca. 750*200 m
Doorrijhoogte wegverkeer: 4,60 m
Monument in Balans
51

Monument in Balans
52
Ruimte reservering Blue energycentrale
Om in de toekomst deze vraag naar duurzame energiewinning door middel van een Blue energycentrale te
kunnen faciliteren, stellen wij voor om binnen ESIII aan Friese zijde een ruimtereservering te maken. Voor
deze Blue energycentrale is een aantal zaken van cruciaal belang:
• Een zo hoog mogelijke zoet-zout gradiënt levert het hoogste rendement;
• Aanvoer van zowel zoet als zout water door pompcapaciteit te installeren, lozen onder vrij verval;
• De mogelijkheid om brakwaterdebieten van max. 400 m3/s te lozen;
• Voldoende debiet uit het IJsselmeer om rendement te kunnen halen;
• Continu in bedrijf (wellicht onder extreme weersomstandigheden tijdelijk buiten bedrijf te stellen).

De locatie van het naviduct sluit goed aan bij de huidige bathymetrie
ter plaatse (een voldoende diepe bodemligging). Ook sluit
de locatie van het naviduct goed aan op de scheepvaartroutes aan
beide zijden. Het naviduct is zodanig gesitueerd dat de scheepvaart
vanaf de vaargeulen in het IJsselmeer direct in de vaargeulen
in de Waddenzee kan komen.
Voor het vergroten van de spuicapaciteit vanaf het IJsselmeer
naar de Waddenzee wordt de huidige maximale capaciteit van
5000 m3/s vergroot naar 10000 m3/s. Dit wordt gerealiseerd
door middel van een groot spuicomplex, ESII, dat zal gaan functioneren
naast de bestaande spuicomplexen in Den Oever en Kornwerderzand.
De huidige geplande locatie voor de ESII is in de knik
van de dijk. Vanwege het ruimtebeslag van het aan te leggen naviduct
positioneren wij de ESII ten westen van de knik.
De keuze voor de locatie van het zoekgebied voor de Blue energycentrale
is ingegeven door het feit dat de brakwaterstroom die uit
de Blue energycentrale vrijkomt een positieve impuls kan hebben
op de ontwikkeling van een brakwatergebied in de Waddenzee. De
inname van het zoute water wordt gerealiseerd door middel van
leidingen naar de Doove Balg, waar de invloed van het gespuide
zoete water van de ESII niet tot nauwelijks merkbaar is. Aan de
IJsselmeerzijde is zoet water beschikbaar. Het zoekgebied omvat
zowel de Waddenkant als de IJsselmeerkant van de dijk.
Beide locaties hebben voor- en nadelen:
Binnendijks (lozen brakwater via ESII)
Voordeel: beschermde en veilige ligging
Nadeel: aanleg van reservoir binnendijks bij ESII om continu
onder verval te kunnen lozen, wellicht aanpassing ESII, mogelijke
aantasting beschermd dorpsgezicht Kornwerderzand
Buitendijks (lozen onder vrij verval op de Waddenzee)
Voordeel: geen reservoir aan te leggen, combinatie met recreatieve
functies beter mogelijk (wachtruimte sluis)
Nadeel: extra maatregelen veiligheid nodig a.g.v. buitendijkse
ligging
Monument in Balans
53

Monument in Balans
54

Kornwerderzand en Kazematten
Door het nieuwe complex ESIII blijft het beschermde dorpsgezicht
van Kornwerderzand in tact. De huidige schutsluizen van
Kornwerderzand krijgen een functie als vispassage en de huidige
spuisluis krijgt een functie als zoetwaterlokstroom voor de vispassage.
De kommen kunnen ingericht worden als jachthaven.
Hierdoor blijft Kornwerderzand een belevingsmoment op de dijk
voor alle doelgroepen; het autoverkeer herkent Kornwerderzand
als vast oriëntatiepunt, de wandelaars en fietsers hebben een attractie
die in het teken staat van de natuur, voor de buitenlandse
toeristen is de vispassage een bewijs van duurzaamheid en vernieuwende
oplossingen en voor de waterrecreanten ontstaat
een nieuwe aanlegplaats. Op termijn kan gekeken worden of de
huizen bij Kornwerderzand een andere bestemming kunnen krijgen,
zonder dat het beschermde dorpsgezicht wordt aangetast.
Gedacht kan worden aan een informatiepunt, VVV-gebouw of
horeca-voorziening.
Vismigratie
Stabiele zout zoet overgangen in combinatie met vispassages verbeteren de vismigratie (paling, spiering, zeeforel,
e.d.). Momenteel zijn dergelijke overgangen in de Afsluitdijk ‘harde’ overgangen, waardoor naar zee trekkende
vis geen tijd krijgt om zich aan te passen aan de veranderde omstandigheden. Bovendien zijn sommige
vissoorten (fint, elft) juist afhankelijk van estuariene overgangszones en zolang deze niet voorhanden zijn,
zullen de populaties zich niet herstellen. Stabiele zout zoet overgangen zijn dus noodzakelijk voor de trekvis
en zullen uiteindelijk bijdragen aan een verbetering van de ecologische verbindingen tussen het stroomgebied
van de Rijn en de Waddenzee.
De spuisluis zou daarom moeten worden gekoppeld aan een vispassage. De uitstroom van de spuisluis (zoet)
fungeert daarbij als lokstroom voor de terugkerende zoetwatervis en de trekvis via de vispassage.
Bij Kornwerderzand wordt de meeste trekvis gevonden, doordat de vloedstroom in die richting het grootst is.
Monument in Balans
55

Monument in Balans
56

Poort van Friesland
De entree van Friesland kan beter. Nu wordt de eerste indruk van
de provincie bepaald door een sleets wegrestaurant en verouderde
en willekeurig geplaatste windmolens. Deze molens zijn aan
vervanging toe en moeten landschappelijk beter ingepast moeten
worden. Daarmee kunnen ze historische verbondenheid gecombineerd
met technologische en ecologische vooruitstrevendheid
tonen. De plek waar nu het wegrestaurant zich bevindt zou de
stepping-stone kunnen zijn tussen de gebieden die nu door de
A7 van elkaar worden gescheiden. Hier kan via langzame verbindingen
met maximale beleving het terpenlandschap rond Pingjum
en Witmarsum verbonden worden met de IJsselmeerkust
boven Makkum. Kleinschalige recreatie, een informatiecentrum
en diverse zakelijke faciliteiten zouden hier kunnen worden gecombineerd
tot de Poort van Fryslân. Een mooie opgave voor het
gebiedsprogramma in de Friese halter. Buitendijks bij Zurich kan
een natuurgebied gecreëerd worden zoals de Kroonpolders op
Vlieland. De beleving van het Wad begint zo bij Zurich.
Monument in Balans
57

Monument in Balans
58

4 Haalbaar en
Betaalbaar
4.1 Technische en economische
haalbaarheid
Haalbaarheid kan worden beschouwd vanuit meerder perspectieven,
wij willen hieronder stilstaan bij technische en financiële
haalbaarheid. In het hoofdstuk vervolgproces worden aspecten
als juridische en organisatorische haalbaarheid nader beschreven.
De oplossingen die betrekking hebben op de basisfunctionaliteit
van de dijk zijn nader uitgewerkt vanuit het oogpunt van
dimensionering, robuustheid, uitvoerbaarheid en effectiviteit.
De belangrijkste onderdelen: het stormschild, ESIII (combinatie
van kunstwerken nabij Kornwerderzandcomplex), zoet-zout
overgang langs de Friese kust zijn in dit rapport als tekstkaders
opgenomen. Uit deze nadere uitwerking is gebleken dat de principeoplossingen
en combinatieoplossingen effectief en technisch
realiseerbaar zijn.
Tevens is nader onderzocht hoe reëel de aangedragen oplossingen
voor duurzame energie zijn. Gebleken is dat grootschalige toepassing
van zonne-energie en Blue energy vooralsnog niet haalbaar
is. Gezien de technologische ontwikkelingen lijkt daadwerkelijke
grootschalige toepassing over 15-20 jaar haalbaar. Het bieden
van ruimte voor proefopstellingen op Breezanddijk is technisch
goed haalbaar en gewenst om technologische ontwikkelingen te
versnellen.
Onderdelen waar haalbaarheid vooral afhangt van exploitatie
zijn met name die onderdelen die samenhangen met recreatieve,
educatieve en toeristische ontwikkelingen. Deze ontwikkelingen
staan niet op zichzelf en zijn sterk afhankelijk van de kwaliteit van
de omgeving (bijvoorbeeld wereldlandschap of niet). De potenties
voor deze ontwikkelingen zijn aanwezig. Naast de grote aantallen
toeristen die nu reeds de Afsluitdijk bezoeken, maar daar zeer beperkt
faciliteiten aantreffen, zijn ook in nabijgelegen toeristische
gebieden (Waddeneilanden, Noordzeekust, Friese merengebied)
grote aantallen toeristen die met voldoende interessante arrangementen
van passant recreant kunnen worden.
Specifiek voor het Eiland van Innovatie is een combinatie van
‘het verhaal van de Afsluitdijk’, kennisuitwisseling over innovatie,
duurzaamheid en energie en daadwerkelijk gebruik voor deze
functies zeer kansrijk. Het werkeiland Neeltje Jans is een voorbeeld
hoe een invulling er uit kan zien. Maar er zou ook gekozen
kunnen worden voor een meer ‘Guggenheim’achtige aanpak,
waar juist de plek zelf in combinatie met architectuur een trekker
van wereldformaat wordt.
Transformatie van het huidige Breezanddijk naar een Eiland van
Innovatie achten wij economisch haalbaar, mits het juiste programma
en de juiste regie op de ontwikkeling wordt gerealiseerd.
Voor dit onderdeel is een publiek-private aanpak denkbaar en
wenselijk.
4.2 Financiële haalbaarheid
Onze visie geeft optimaal invulling aan de basisfunctionaliteit
én de ambities van Rijk, provincies en gemeenten. Deze optimale
invulling van de publieke opgaven kunnen wij realiseren door bewust
om te gaan met de beschikbare middelen. De publieke opgaven
zijn groot en de private inverdiencomponenten zijn, zeker
relatief gezien, klein. Onze visie richt zich dan ook vooral op een
efficiënte inzet van de publieke middelen.
Onze visie op financiële haalbaarheid bestaat uit de volgende peilers:
1. Reken je niet rijk: de beschikbare (Rijks)middelen zijn uit-
gangspunt en dienen efficiënt ingezet te worden voor de ba-
sisfunctionaliteit;
2. Inverdieneffecten inzetten voor hogere ambities in de halters
(katalysator-geld);
3. Maak gebruik van de tijdfactor.
Monument in Balans
59

Monument in Balans
60
Met het beschikbare budget voor basisfunctionaliteit in het achterhoofd hebben we een maximaal programma (maximaal haalbare doelen op Rijksniveau) ingezet. De tabel toont een overzicht van dit programma:
Kostenpost Kosten in miljoen € (incl. VAT, excl. BTW) Beheer en onderhoudskosten in miljoen € (per jaar) Onzekerheid
Stormschild 162,0 0,75 +/-20%
ESII 250 p.m. p.m.
Ophoging spuisluis DO 60,3 0,329 - 30% + 10%
Ophoging schutsluis DO 3,9 0,021 - 30% + 10%
Ophoging spuisluis KWZ 40,2 0,219 - 30% + 10%
Ophoging schutsluis KWZ 7,8 0,043 - 30% + 10%
totaal basisfunctionaliteit 524.2
Naviduct Kornwerderzand 307,0 1,674 - 30% + 10%
Geleidedammen naviduct Waddenzeezijde 10,6 0,15 +/-20%
Geleidedammen naviduct IJsselmeerzijde 3,3 0,05 +/-20%
Ruimtereservering Blue Energycentrale 11 p.m. +/-20%
Vispassage 6,5 0,035 - 30% + 10%
Strekdam brakwaterzone 7,5 0,075 +/-20%
Baggeronderhoud scheepvaartroutes 3 0,6 +/-50%
Naviduct Wieringerrandmeer 131,8 0,719 - 30% + 10%
Bouwrijp maken Eiland van Innovatie 3,4 0,15 +/-20%
Inrichting openbare ruimte 0,5 0,02 +/-20%
totaal basisfunctionaliteit en ambities 1.008.8
Optioneel: plint van de 21e eeuw
(excl. evt. ophoging A7)
125 1 +/- 40%

1. Efficiënt inzetten Rijksmiddelen
In de businesscase van een integrale ontwikkeling van de Afsluitdijk
wordt meer dan een miljard euro publieke investering
gedaan. Hiertegenover staan maximaal enkele miljoenen ontwikkelinkomsten.
Het primaat van de integrale ontwikkeling ligt
dan ook bij publieke partijen. De grootste winst kan in onze ogen
worden bereikt door te focussen op kostenefficiency. De prikkel
voor de markt ligt in de mogelijkheid zich door een effectieve oplossing
te onderscheiden van de ander. De marktpartijen zijn zeer
goed in staat om binnen randvoorwaarden tot efficiënte oplossingen
te komen en willen zich daar ook garant voor stellen. Een
goede definitie van de basisfunctionaliteit geeft de ruimte aan
de markt om met die innovatieve oplossingen te komen. Omdat
kostenefficiency over meerdere jaren moet worden gemeten is
het meenemen van een Meerjarig onderhoudstermijn naar onze
mening kansrijk.
Ter aanvulling van het Rijksbudget zien wij op de schaal van de
dijk en de halters mogelijkheden voor:
- Zandwinning in het IJsselmeer. Door zandwinning in het
IJsselmeer te verbinden met het project Afsluitdijk (functio-
neel vanwege zandbehoefte en kwaliteitverbetering van het
IJsselmeer (door slibvang van zandwinputten)) kan het die-
per gelegen industriezand worden aangewend als inverdien-
component;
- Uitgifte van concessies voor privaat gebruik (Eiland van In-
novatie). Innovatieve gedachte op dit punt is het verstrekken
van een concessie voor winning van energie op de Afsluitdijk
(vgl. UMTS masten). Grote energiespelers zullen zeer geïnte-
resseerd zijn in een dergelijke unieke duurzaamheidslocatie,
met alle exposure van dien.
2. Gebiedsprogramma voor dijk en halters
Binnen de gebiedsontwikkeling als geheel, de dijk en de halters,
ontstaan wel mogelijkheden voor verevening tussen projecten die
geld opbrengen (ontwikkellocaties voor recreatie, energie, wonen,
werken) en projecten waarvoor geld benodigd is (infrastructuur,
natuur, cultuurhistorie). In de beide halters moet daarom toegewerkt
worden naar een integraal programma, waarin publiek,
privaat en particuliere partijen tot overeenstemming komen
over de opgaven en oplossingen. Door innovatief om te gaan met
maatregelen voor basisfunctionaliteit ontstaat financiële ruimte
om ook impulsen te geven voor andere doelen en ambities. Dit
budget kan dienen als katalysator.
De financiering van de programma’s in de halters zal verder moeten
komen uit:
- Aanvullend provinciaal en gemeentelijk budget voor eigen
doelen en ambities (Friese merenproject, Fryske Fiersich-
ten);
- Beschikbare fondsen voor co-financiering (Europees Fonds
voor Regionale Ontwikkeling, l’Instrument Financier pour
l’Environnement (LIFE), Investeringsbudget Landelijk Ge-
bied (ILG), Waddenfonds, Energie Onderzoek Subsidie);
- Beperkte inkomsten uit ontwikkeling van woningbouw en re-
creatie. De visie biedt goede mogelijkheden voor kwaliteits-
verbeteringen in de halters, die inkomsten genereren. De om-
vang van deze ontwikkelwinsten zal echter beperkt zijn,
zeker op schaalniveau van het gehele Afsluitdijkproject.
De investeringsomvang voor de regio bedraagt in ons voorbeeld
(zie bijlagerapport) ongeveer € 750 miljoen. Van dit bedrag is
reeds een groot deel vanuit regionale gelden en bestaande subsidies
en stimuleringsfondsen gedekt. Een aanvullend budget om
vanuit het perspectief van een Wereldlandschap functionaliteit,
economie en ruimtelijke kwaliteit samen op te pakken kan juist
de katalysator zijn om de Afsluitdijk en haar omgeving opnieuw
op de kaart te zetten.
3. Tijdsfactor: Slim omgaan met kosten en baten
Op het niveau van een gebiedsexploitatie kan financiering ook
worden gevonden door investeringen later te doen. De rentewinst
die hierdoor ontstaat kan worden ingezet ten behoeve van
uitgaven in het project. Zeker bij grote bedragen zoals voor de
Afsluitdijk aan de orde zijn, kan op deze manier een completer
programma worden gerealiseerd.
Fasering maakt een belangrijk onderdeel uit van onze visie. Daar
waar ruimte niet direct gebruikt hoeft te worden voor urgente
maatregelen, stellen we voor om de ruimte (en eventueel bijbehorende
budgetten) pas in de toekomst in te zetten. Een mooi
voorbeeld hiervan is de Plint van de 21e eeuw. Deze binnendijkse
gebruikszone is niet direct noodzakelijk en de gewenste invulling
kan in de komende decennia veranderen. Wij stellen dan ook voor
om ruimte en budget te reserveren voor later.
Monument in Balans
61

Monument in Balans
62

Fondsen en subsidies
Wij denken dat er vanuit het Friese Merenproject een bijdrage geleverd zou kunnen worden aan het herstel van een vaarverbinding
tussen Makkum en Workum. Ook de realisatie van een naviduct zou deels vanuit dit programma gefinancierd kunnen worden.
Voor de natuurprojecten aan de Waddenzijde zien wij mogelijkheden in het Waddenfonds. De projecten maken onderdeel uit van
een integraal plan, zijn robuust en dragen bij aan het vergroten van de natuurwaarden in het Waddengebied. Daarnaast dienen de
projecten niet alleen de natuur, maar ook de recreatie en veiligheid van respectievelijk de Friese en Texelse kustlijn.
Het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO) kan ingezet worden om structurele problemen in bijvoorbeeld werkgelegenheid
tegen te gaan. Het gaat bijvoorbeeld om de omvorming van agrarische bedrijven naar recreatieve ondernemingen (zie
‘Objective II’ van EFRO, ‘decline in traditional activities in rural areas’). Hiernaast heeft EFRO in Noord-Nederland als doel de
economische structuren van de noordelijke regio te versterken en met elkaar te verbinden en een corridor tot stand te brengen die
de regio met de economische centra in West-Nederland, Noord-Duitsland en Scandinavië verbindt.
LIFE heeft als doel: bijdragen aan de ontwikkeling van innoverende technieken en methoden op milieugebied en aan de verdere
ontwikkeling van het milieubeleid van de Europese Unie. Om deze doelstelling te bereiken, worden demonstratieprojecten ondersteund.
LIFE bestaat uit verschillende programma’s waarvan ‘LIFE Nature’ en ‘LIFE Biodiversity’ goede aanknopingspunten bieden.
Het Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG) biedt subsidiemogelijkheden op het gebied van; recreatie (hoogwaardige recreatieve
routes), infrastuctuur, werkgelegenheid en natuur. Voor integrale gebiedsgerichte projecten (gebiedsontwikkeling) biedt het ILG
kansen. ‘Groen’ ondernemersschap wordt door het ILG gestimuleerd. Recreatief medegebruik (van natuur) en (natuur)educatie
maar ook grootschaligere gebiedsontwikkelingsprojecten (vaak in combinatie met natuurontwikkeling) kunnen in aanmerking komen
voor gelden uit het ILG. Voor met name ontwikkelingen in de halters biedt het ILG goede aanknopingspunten.
Monument in Balans
63

Monument in Balans
64

4.3 Draagvlak
In de afgelopen maanden is concreet met stakeholders gesproken
over de invulling van een dergelijk gebiedsprogramma. In overleg
met de stakeholders is een gebiedsprogramma opgesteld dat illustratief
is voor een gedragen programma in de regio. Het laat zien
hoe urgenties en ambities van nationaal tot lokaal niveau elkaar
kunnen versterken en gezamenlijk het overkoepelende ontwikkelperspectief
Wereldlandschap vormgeven.
In paragraaf 3.2 is als illustratie een gebiedsprogramma uitgewerkt.
De projecten in het programma zijn grotendeels actuele
initiatieven van stakeholders in de halters en kunnen dus nu al
op actieve steun rekenen en veelal binnen de huidige beleidskaders
passen. In dit voorbeeld zijn met name de projecten die in de
periode van nu tot 2025 realiseerbaar zijn opgenomen.
Het programma laat zien dat:
• Nu al veel projecten worden geïnitieerd die aansluiten bij de
overkoepelende visie
• Er draagvlak is voor de ontwikkelingsrichting in deze visie
• Op korte termijn gestart kan worden met invulling van het
ontwikkelperspectief
• Veel projecten passend zijn binnen bestaande stimulerings-
regelingen en fondsen, maar momenteel toch niet financieel
niet rondkomen
• Een aantal projecten blijft steken in het besluitvormingspro-
ces tussen overheden of tussen publiek en private partijen,
waardoor kansen gemist worden
• Vanuit dit ontwikkelperspectief doelen op alle schaalniveaus
gezamenlijk gerealiseerd kunnen worden
Monument in Balans
65

Monument in Balans
66

4.4 Flexibiliteit en adaptief vermogen
Belangrijke aspecten van ons ontwerp zijn de flexibiliteit en het
adaptief vermogen. Onze visie gaat niet uit van een vast eindbeeld,
maar van een procesaanpak met een stevig ruimtelijk kader
waardoor ook toekomstige kansen en ontwikkelingen op een
goede manier afgewogen en ingepast kunnen worden.
Het ontwerp is robuust voor de toekomst. Zo bestaat de mogelijkheid
om in te kunnen spelen op veranderende eisen en behoeften,
op ieder gewenst moment! Zo kan het stormschild relatief eenvoudig
in hoogte aangepast worden, afhankelijk van de geldende
hydraulische randvoorwaarden. De plint van de 21e eeuw is op
diverse manieren in te richten, naar gelang de behoefte.
Stormschild
Een belangrijke eis aan de keerwand is de robuustheid naar de
toekomst. Zo is het onwenselijk dat wanneer de hydraulische
randvoorwaarden nog hoger worden dan verwacht (bijvoorbeeld
wanneer uitgegaan wordt van een scenario waarin maximale
zeespiegelrijzing optreedt), de keerwand inflexibel blijkt en een
oplossing van andere aard moet worden gezocht. Daartoe is een
berekening uitgevoerd met een toetspeil van NAP + 6,53 m en
is de huidige constructie gedimensioneerd op de bijbehorende
randvoorwaarden (de constructie is hiermee ook Veermanproof).
Er dient daarnaast niet alleen in de constructieve berekeningen,
maar ook in de uitvoering rekening gehouden te worden met
deze robuustheidsoplossing (bijvoorbeeld door de afwerking van
wapening en vormgeving van de elementen). De keerwand is namelijk
zelf relatief eenvoudig uit te breiden. Hiertoe kan een prefab
betonnen element worden toegevoegd in de reeds bestaande
keerwand. De keerwandconstructie heeft zo als plus dat alleen
dan moet worden geïnvesteerd wanneer daar aanleiding toe is (in
verband met zeespiegelstijging). Dat betekent dat er niet meer
geld wordt uitgegeven dan strikt noodzakelijk.
Plint van de 21e eeuw
Op het moment dat de behoefte ontstaat naar extra ruimte in
het dwarsprofiel van de Afsluitdijk, kan worden overgegaan tot
de aanleg van de plint van de 21e eeuw. In de vorige paragraaf zijn
de ingrediënten geschetst, waarmee de plint zou kunnen worden
ingericht. Afhankelijk van de wensen en voorkeuren kunnen de
nieuw toe te passen functies in het dwarsprofiel worden ingepast.
In de huidige constructies in de Afsluitdijk is de benodigde ruimte
voor dergelijke functies al gereserveerd, al zullen de oude spui- en
schutsluizen nog een relatief eenvoudige aanpassing moeten ondergaan
(bijvoorbeeld het verlengen van de doorstroomkokers).
Ook na aanleg van de plint blijft deze flexibiliteit van kracht: technisch
is de plint probleemloos breder te maken en functies kunnen
naar gelang de voorkeur worden ingepast.
Monument in Balans
67

Monument in Balans
68

5 Vervolgproces
Wij kiezen er in onze visie voor de Afsluitdijk in combinatie met
haar omliggende regio’s te benaderen. Het ligt dan ook voor de
hand om het project als een gebiedsontwikkeling te zien. Bij gebiedsontwikkeling
is het van essentieel belang dat inhoud, proces
en procedures in samenhang worden doorlopen. Hieronder zetten
we graag onze visie op het vervolgproces uiteen. We staan
achtereenvolgens stil bij kabinetsbesluit, publiek-publieke samenwerking,
en publiek-private samenwerking.
5.1 Het Kabinetsbesluit
De volgende stap in het vervolgproces is een kabinetsstandpunt
tussen maart en medio 2009. In onze optiek is een aantal keuzes
in dat standpunt van belang:
1. Proceskeuze voor gebiedsontwikkeling:
De keuze voor gebiedsontwikkeling is een keuze om samen met
alle stakeholders een ruimtelijke ontwikkeling tot stand te brengen.
Hierbij worden meerdere urgenties en ambities in samenhang
gerealiseerd. Voor de Afsluitdijk en omgeving zijn er van
nationaal tot lokaal niveau urgenties die elkaar versterken en in
samenhang kunnen worden aangepakt. Het is hierbij van belang
de scope van het project juist te kiezen: breed genoeg voor echte
co-productie en met voldoende focus om onnodige vertraging tegen
te gaan.
2. Beken kleur op de inhoud door het benoemen van ambities en
prioriteiten:
De huidige integrale visies voor de Afsluitdijk behelzen een breed
scala aan concepten en thema’s, over een zeer lange looptijd. In
onze optiek is het zinvol om stil te staan bij de periode waarvoor
nu besluiten worden genomen (bijvoorbeeld 2030) en vast te
stellen voor welke onderdelen nu niet. Voor focus op de nadere
onderzoeksvragen is het zinvol op voorhand te benoemen welke
ambities wel en niet dienen te worden meegenomen.
3. Procedurele keuze voor nWRO-spoor:
Om proces, inhoud en procedure optimaal te kunnen koppelen
is het van belang snel helderheid te hebben over het te volgen
procedurele spoor. Helderheid over verdeling van verantwoordelijkheden
en volgorde van procedurestappen, zijn voorwaarde
voor een efficiënte gebiedsontwikkeling. In onze optiek biedt de
nieuwe WRO een uitstekend kader voor een gebiedsontwikkeling,
waarbinnen diverse overheden hun eigen verantwoordelijkheden
kennen. Voor de kortere termijn kan een Structuurvisie worden
opgesteld, met daarin voor de langere termijn een ruimtelijke
verkenning.
Overigens kan deze visie ook via het veiligheidsspoor versneld
worden uitgevoerd. De veiligheidsmaatregelen (het stormschild
en de opwaardering van de kunstwerken) zijn grotendeels los van
de andere ambities uit te voeren.
Monument in Balans
69

Monument in Balans
70

5.2 Publiek-publieke samenwerking
De basis voor de gebiedsontwikkeling van de Afsluitdijk ligt in
urgenties op nationaal niveau. De gekozen aanpak om samen met
de direct betrokken overheden (provincies en gemeenten) een
(voor)verkenning op te starten ondersteunen wij van harte. Wij
adviseren de afronding van de voorverkenning vast te leggen in
een gezamenlijke startverklaring tussen betrokken overheden.
Wij zouden hierbij nog willen aanraden om te onderzoeken of
er nog extra overheden zouden willen aanschuiven (waterschappen,
omringende gemeenten). De startverklaring wint aan kracht
wanneer ook belangrijke particuliere en private belanghebbenden
(belangenverenigingen, bedrijfsleven) hierbij worden betrokken.
Dit betekent een stevige processtap op de korte termijn.
Na een gezamenlijke startverklaring voor de gebiedsontwikkeling
kunnen inhoud, proces en procedure nader worden uitgewerkt.
Een integrale structuurvisie is daarbij een zeer bruikbaar overkoepelend
kader.
Integrale structuurvisie
In een interprovinciale Structuurvisie die onder de verantwoordelijkheid
van het Rijk wordt opgesteld, kan een gedeeld Ontwikkelingsperspectief
de basis vormen voor verdere samenwerking
tussen Rijk, regio’s én markt. Om tot het ontwikkelingsperspectief
te komen moeten de opgaven en urgenties van zowel het
Rijk als de regio geïnventariseerd worden en tegen elkaar worden
afgezet. Daarbij kan onderscheid worden gemaakt in de kortere
termijn (tot 2030) en de langere termijn.
De bijbehorende onderzoeken (Plan MER, MKBA en businesscase)
ondersteunen bij de uiteindelijke besluitvorming. Gedurende
deze meer inhoudelijk georiënteerde uitwerking is het van
groot belang de dialoog aan te gaan met stakeholders om ook
belangenafwegingen en procesafspraken mee te kunnen nemen
in de uiteindelijke besluitvorming. Dit zorgt voor betrokkenheid
en draagvlak. Een ‘marktbewaker’ kan in deze fase zorgen dat de
markt voldoende kans krijgt haar creativiteit en oplossend vermogen
in te brengen.
Naast een overkoepelende visie die als kader dient voor verdere
uitwerking in projectbesluiten en bestemmingsplannen, adviseren
wij om ook publiek-publiek een gebiedsprogramma vast te
stellen. In dit programma kunnen projecten op lokaal, regionaal
en nationaal niveua in samenhang worden opgepakt. Uit onze
gebiedsbijeenkomsten is gebleken dat er veel ontwikkelingen en
wensen zijn in de beide regio’s. Die energie kan benut worden. Er
worden veel projecten opgezet die prima aansluiten op de ambities
voor een integrale visie op de Afsluitdijk. Hierin liggen grote
kansen om ook op de kortere termijn successen vanuit de gezamenlijk
aanpak te zien. De regio’s helpen het Rijk met energie en
goede plannen. Het Rijk kan straks de regio’s helpen met katalysatorgeld,
dat door effecient inzetten van het beschikbare budget
voor de basisfunctionaliteit beschikbaar komt.
Tenslotte zal in de verkennende fase ook de organisatievorm voor
het project in overleg moeten worden vastgesteld. Voorkomen
moet worden dat in de planuitwerkings- en uitvoeringsfase diverse
overheden binnen hun eigen verantwoordelijkheid onsamenhangend
opereren. Gezien de lange doorlooptijd van het project is
het tevens van belang te zorgen voor een autonome organisatie,
die niet afhankelijk is van politieke verschuivingen.
De verkenningsfase resulteert in een samenwerkingovereenkomst
tussen betrokken publieke en eventueel particuliere/private
stakeholders, waarin tenminste visie, aanpak (inclusief procedureel
spoor), gebiedsprogramma’s en organisatievorm worden
overeengekomen. Heldere afspraken tussen publiek-publiek over
inhoud, proces en procedure.
Moeten, willen en kunnen
Voor ‘moeten’ is het zaak om vast te stellen welke
urgenties er (naast de basisfunctionaliteit) op Rijks,
provinciaal en lokaal niveau bestaan. Voor de halters
denken wij bijvoorbeeld aan de leefbaarheid, het economisch
belang van bijvoorbeeld jachtbouw in Makkum
en de Haven van Harlingen en een duurzame visserijsector
in Wieringen. Het ambitiedocument dat als
startpunt voor de Marktverkenning is opgesteld, is in
dit kader een goed vertrekpunt. Vervolgens is het nodig
vast te stellen welke ambities samenvallen met urgente
vraagstukken. Het aspect ‘willen’ is hier namelijk
nauw mee verbonden. Zodra een belang groot genoeg
is en genoeg urgent zal echt commitment bestaan om
het vraagstuk actief op te lossen en er dus ook mensen
en middelen voor in te zetten. Bij ‘willen’ moet ook de
vraag aan de orde komen ‘wat willen we absoluut niet’.
Het is van belang dat zowel Rijk als regio’s hierover
tijdig ‘kleur bekennen’. Tenslotte gaat het aspect ‘kunnen’
vooral over kansen en dilemma’s. Op dit vlak zijn
de 4 marktverkenningen zeer waardevol, zij laten zien
welke reële perspectieven er bestaan.
Monument in Balans
71

Monument in Balans
72

5.3 Publiek-private samenwerking
De Marktverkenning Afsluitdijk heeft geresulteerd in een optimale
inbreng van de markt ten aanzien van mogelijkheden en
ontwikkelrichtingen. De kracht van deze betrokkenheid moet
gewaarborgd blijven in het vervolgproces. Het risico van een
met name publiek-publiek proces is dat de speelruimte waarin
de markt op zoek kan gaan naar innovatieve oplossingen voor
ontwerp, aanleg, beheer en onderhoud door publieke besluitvorming
te veel wordt beperkt. Daarom stellen wij voor om juist in
de volgende verkenningsfase, die inhoudelijk en procedureel van
aard is, betrokkenheid vanuit marktpartijen te organiseren. Dit
zou bijvoorbeeld kunnen door een ‘marktbewaker’ aan te stellen,
die als taak heeft te bewaken of voldoende bewegingsruimte
resteert of aandacht bestaat voor marktinvulling gedurende de
ruimtelijke verkenning. Deze bewaker volgt het proces en geeft
een signaal af als wordt geconstateerd dat binnen de publieke
besluitvorming marktkansen dreigen te worden uitgesloten. De
bewaker gaat op zoek naar mogelijke inverdieneffecten, zonder
de scope aan te tasten, door naar private partijen te kijken die willen
investeren in ontwikkeling. De ruimte en kansen die aan een
publiekprivate samenwerking wordt gegeven zal ruimte creëren
voor inverdieneffecten.
Het project Afsluitdijk is vooral gericht op publieke thema’s. De
invulling conform onze visie laat beperkte private ontwikkelingen
zien. Daarmee ligt het niet voor de hand om het totale project
op te pakken vanuit een PPS-achtige benadering, maar veel meer
te kiezen voor het inschakelen van de markt op basis van een opdracht,
eventueel in de vorm van een geïntegreerd contract.
Ook bij het uitzetten van een ‘opdracht’ kan het takenpakket van
de markt groot zijn. Binnen het project Afsluitdijk kunnen zaken
als ontwerp, aanleg, beheer en onderhoud, exploitatie van planonderdelen
allen in een dergelijk contract worden ingebracht.
Juist de heldere projectgrenzen en relatief weinig interactie met
omgeving, maakt het wellicht mogelijk om de Afsluitdijk als functionele
eenheid uit te besteden.
Voor die planonderdelen waar private partijen wel in eerste instantie
zelf aan zet zijn, kan worden gewerkt met concessies.
Hierbij denken wij aan het “Eiland van Innovatie”, toekomstige
grootschalige energieopwekking en in de ‘halter-gebieden’ aan
toeristisch-recreatieve ontwikkeling. Voor deze deelgebieden zou
met een projectenveloppe-benadering een specifieke wijze van
marktbenadering kunnen worden gekozen.
Monument in Balans
73

Monument in Balans
74

6 Colofon
Zowel in de 1e fase als in de 2e fase van deze Marktverkenning
Integrale Visie Afsluitdijk hebben we op input kunnen rekenen
van een groot aantal deskundigen. Een woord van dank is op zijn
plaats.
Deskundigenpanel
Het deskundigenpanel hebben wij in aanvulling op de publiekprivate
dialoog in de 1e fase van de Marktverkenning gebruikt
om ons van kritische feedback en input te voorzien. De deskundigen
hebben in twee bijeenkomsten hun reactie gegeven op het
door ons gehanteerde ruimtelijk kader, onze visie op hoofdlijnen
en de economische en procesmatige haalbaarheid van onze visie.
Leden van het deskundigenpanel :
Frans Evers expert gebiedsontwikkeling
Wim de Ridder futuroloog
Dirk Jan de Rouwe bouwbedrijf Dijkstra-Draisma
Ton Baas oud-gedeputeerde Verkeer & Milieu
Provincie Fryslân
George Verberg voorzitter Energy Delta Institute
Nynke Rixt Jukema architect
+ FOTO
Gebiedsbijeenkomsten
In de 2e fase van de Marktverkenning hebben we een tweetal gebiedsbijeenkomsten
georganiseerd; één voor het halter Kop van
Noord-Holland en één voor het halter Friesland. Twee zeer geslaagde
bijeenkomsten waarin we de opgaven en urgenties van
de beide haltergebieden hebben besproken en mogelijke projecten
hebben geïnventariseerd voor de gebiedsprogramma’s in de
halters.
Aanwezig bij de gebiedsbijeenkomsten waren:
Friesland
De heer Kingma LTO-Noord
De heer Bosklopper Plattelânsprojecten
De heer Boersma Gemeente Harlingen
De heer De Boer Gemeente Harlingen
Mevrouw Eringa Gemeente Wûnseradiel
De heer Boomsma KvK Friesland
De heer Kleijsen Provincie Fryslân
De heer Bijmans Wetsus
De heer Duursma Friese Meren-project
De heer Mensonides DuTeF
De heer Offinga DuTeF
Noord-Holland
Mevrouw De Kok Stichting Landschapszorg Wieringen
De heer Schouten Stichting Landschapszorg Wieringen
De heer Prins LTO-Noord Haarlem
De heer Rotgans LTO Wieringerland
De heer Kooijmans Visserijvereniging DETV
Mevrouw De Graaff Kamer van Koophandel
De heer Nijpels Noordwest 8
Mevrouw Van Vuuren Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland
Noo rd
Monument in Balans
75

Monument in Balans
76

Experts
In aanvulling op de gebiedsbijeenkomsten hebben wij met een
aantal stakeholders een verdiepingsslag gemaakt:
Eddy Wymenga Altenburg en Wymenga
Vera van Vuuren Ontwikkelbedrijf Noord-Holland Noord
Geert Boesjes Projectbureau Westergo-zone
Flos Fleischer Stichting tot Behoud IJsselmeer
Henk Kroes Duurzaamheidscentrum
Consortium Collega’s
CE Delft Pieter Janse
GDArchitecten Bauke Tuinstra
NoordPeil Els van der Laan
landschap&stedenbouw
Ingenieursbureau Anne-Wil Lucas
Oranjewoud B.V. Henri Deelstra
Martien Berk
Joost de Nooijer
Alexander Lont
Jan-Hendrik de With
Bart Jacobs
Klaas Pascha
Werner Spekkink
Harmen van Meekeren
Robert Coffeng
Geert Roovers
Luc van Poucke
Ben Fit
Wiepkje Elsinga
Hensen Trenning
Marcel van der Werff
Monument in Balans
77

Monument in Balans
78

7 Literatuur
Comcoast, 2007. Effectiveness of Comcoast measures.
Delft Hydraulics, Den Heijer, Verslag H2014,Golfoverslag en krachten op verticale waterkeringsconstructies, WL | 1998.MER ES2
Deltares, 432660-0007, Geotechnische risico-evaluatie van vijf basisreferentievarianten voor versterking Afsluitdijk, september 2008
Deodatus F., 2008. Verkenning natuurontwikkeling kustgebied Kornwerderzand - Harlingen, Altenburg & Wymenga Ecologisch Onderzoek, Veenwouden.
Ecorys NEDERLAND EB/BvU /TR16473, Economische baten van drempelverwijdering Boontjes - 20 juni 2007
Essink K., Vlas J.de, 2000. Visie kwlderontwikkeling in het Noord-Hollands deel van de Waddenzee. RIKZ/2000.054
InnovatieNetwerk Groene ruimte en Agrocluster, Zilte perspectieven.
Janssen G.M., 2000. Herstel van estuariene gradiënten in het waddengebied. RIKZ/2000.021
Lenselink G., Gerits R., 2000. Kansen voor herstel van zout-zoet overgangen in Nederland. RIZA/2000.032.
Ministerie van Economische Zaken, Energierapport 2008,2008.
Ministerie V en W, Rijkswaterstaat IJsselmeergebied RDIJ rapport nr. : 2001 - 23, Verkenning vaarweg Amsterdam-Harlingen, dec. 2001
Min VROM, V&W, LNV, OCW, N&|||V WWI, Nota Een cultuur van Ontwerpen, visie architectuur en ruimtelijke ontwerpen, juli 2008
Molenbroek, E.C., Energie uit zout en zoet water met osmose; een visualisatie bij de Afsluitdijk, Ecofys, 2007.
Nederlands Normalisatie-instituut, NEN 6740, Geotechniek - TGB 1990 - Basiseisen en belastingen, Delft, september 2006.
Nederlands Normalisatie-instituut, NEN 6744, Geotechniek - Berekeningsmethode voor funderingen op staal, Delft, maart 2007.
Nota ruimte PKB Derde Nota Waddenzee
Oost A.P., Kleine Punts P.A.H., 2004. Autonome morfologische ontwikkeling westelijke Waddenzee. RIKZ/2004.021
Palmboom & van den Bout, 2007. Het Schorrenplan. Masterplan en beeldkwaliteitsplan Wieringerrandmeer. Strootman Landschapsarchitecten.
Projectorganisatie Westergozone, ACRB, Voorstudie effecten drempelverwijdering Boontjes - Juni 2007
Regionaal College Waddengebied, Beheer- en ontwikkelingsplan Waddengebied, 2008
Stichting De Nieuwe Kijk, Nieuwe Kijk op Dorpsplannen, ontwikkelen van Dorps|DNA, 2008
Technische Adviescommissie voor de Waterkeringen, Leidraad Kunstwerken, Delft, mei 2003.
Technisch Rapport Golfoploop en golfoverslag bij Dijken, Technische Adviescommissie voor de Waterkeringen, Delft, mei 2002.
Wanningen H., Herk J. van, 2007. Van zee, naar IJsselmeergebied en verder. Verbetering vismigratie in en rond het IJsselmeergebied. LINKit consult, Amsterdam.
Monument in Balans
79

Grafisch ontwerp: Advies- en ingenieursbureau Oranjewoud, afdeling PR & Communicatie