MuseuM Mayer van den Bergh

MuseuM
Mayer van
den Bergh
Dit museum werd opgericht ter nagedachtenis
aan ridder Fritz Mayer van den Bergh (Antwerpen
1858-1901), om de kunstwerken te bewaren die
hij had verzameld. Zijn vroegtijdig overlijden liet
zijn werk onvoltooid, maar wat hij heeft nagelaten
getuigt van een uitzonderlijk kennerschap. Het
museum realiseert zijn wens om zijn kunstliefde te
delen met anderen. In zaal 14 vertellen we u meer
over de stichter en zijn familie.

1
Portretten
De schilderijen in deze zaal verrassen door hun groot formaat.
In het oorspronkelijke woonhuis van Fritz Mayer van
den Bergh, naast het museum, hebben zij waarschijnlijk
nooit een plaats gevonden. De verzamelaar liet zich echter
door grote afmetingen niet afschrikken. Het museum, dat
na zijn overlijden door zijn moeder werd gebouwd, beantwoordde
duidelijk aan een voornemen dat hij al vroeg zelf
had opgevat.
Dat hier precies drie familieportretten samen hangen is een
gelukkig toeval. Hun zeer verschillende opvatting laat zien
hoe stijl- en smaakverschillen in eenzelfde periode naast
elkaar bestaan.
Museum Mayer van den Bergh
3

drie familieportretten
Inv. MMB.0135, MMB.0127, MMB.0138
In de schilderkunst van de 17de eeuw wordt het portretgenre
opgeëist door een nieuwe, welstellende burgerij. Er
ontstaan groepsportretten van families, waarin zowel de
verworven welstand tot uitdrukking wordt gebracht als de
gevoelens van ouderlijke fierheid over het nageslacht en van
de genegenheid tussen echtgenoten. Deze portretten uit het
midden van de 17de eeuw illustreren verschillende manieren
waarop dit gebeurde. De burgemeester uit Hoorn laat zijn
gezin afbeelden in een compositie van strakke figuren naast
elkaar. Alle aandacht gaat naar de details van de rijke kleding
waarmee de kinderen zijn uitgedost. Aan de andere kant van
de muur wordt het gezin van de burgemeester van Den Haag
op een bijna idyllische wijze gesitueerd in een landschap, in
een natuurlijk aandoend tafereel waarbij iedere figuur een
eigen activiteit heeft gekregen, zoals men zich kan voorstellen
bij een zondagse wandeling van het gezin buiten de stad.
In het midden een familieportret met een meer fantastische
inslag, waarbij ouders en kinderen als het ware worden opgevoerd
als helden uit een legendarisch verhaal, en waarbij de
weergave van de realiteit wijkt voor het schilderachtig effect
van een barokke compositie.
2
Barokschilders
De Nederlandse schilderkunst van Noord en Zuid uit
de 17de eeuw is in de collectie goed vertegenwoordigd.
Maar alhoewel de namen van grote meesters als Rubens
en Jordaens er aanwezig zijn, ging de belangstelling van de
verzamelaar vooral uit naar kwaliteitsvol werk van minder
bekende of zelfs anonieme meesters. In een aantal gevallen
heeft Mayer van den Bergh die zelf kunnen identificeren.
De kunstgeschiedenis van latere tijd heeft daar zijn voordeel
mee gedaan. In dit onderdeel van de collectie blijkt
ook duidelijk dat de belangstelling van de verzamelaar uitging
naar alle genres zonder onderscheid, en dat hij daarin
de belangrijkste schilders wist te kiezen: Daniel Seghers
voor het bloemstilleven, Jan Wildens voor het Vlaamse
landschap, en Cornelis de Vos voor het portret, met name
voor het kinderportret.
4 Museum Mayer van den Berg Museum Mayer van den Bergh
5

Fritz Mayer van den Bergh:
glasramen
Over verschillende ramen van het museumgebouw
is een grote collectie geschilderde glasraampjes
verspreid, ingewerkt in het glas in lood,
zoals in de 16de en 17de eeuw gebruikelijk was in
burgerhuizen. Fritz Mayer van den Bergh legde
daarvan een belangrijke collectie aan, vooral van
ronde glasraampjes van de 15de en de 16de eeuw
uit de Nederlanden. Deze vier glazen komen
echter uit Zwitserland en behoren tot de eerste
aanwinsten van de verzamelaar in het genre. De
Zwitserse herkomst heeft ongetwijfeld te maken
met het feit dat Zwitserland een belangrijke
etappe was bij de vele reizen naar Italië, die Fritz
Mayer van den Bergh per trein ondernam, tijdens
de eerste jaren van zijn verzamelbedrijvigheid.
3
Zuilbeelden
Toen het museum in 1902-1904 werd gebouwd, vormde
deze zaal een kleine open zuilengalerij die uitgaf op een
schilderachtig binnenplaatsje met een achterhuis. In 1973-
1974 werden deze ruimten overwelfd om nieuwe zalen te
vormen.
6 Museum Mayer van den Berg Museum Mayer van den Bergh
7

4
Metsys
Quinten Metsys (ca. 1465/66-1530) staat aan het begin
van de Antwerpse schildersschool. Hij was in Antwerpen
een bijna legendarische figuur, die behalve als schilder ook
als smid en medailleur bekendheid verwierf. Hij speelde
een uitnemende rol bij het invoeren van de renaissance in
de schilderkunst. Het drieluik van zijn hand is een vroeg
werk, dat nog in de traditie staat van de Vlaamse primitieven
uit de 15de eeuw, maar reeds getuigt van grote
belangstelling voor het landschap en voor gevoelsuitdrukkingen.
In zijn tijd wordt Antwerpen, dank zij de handel,
ook het belangrijkste kunstcentrum van de Nederlanden.
Talrijke schilders kwamen er aan de kost door schilderijen
te maken als koopwaar voor de internationale kunstmarkt.
In Antwerpen worden zij de ‘Antwerpse Maniëristen’
genoemd, omdat zij vasthouden aan een bepaalde stijl die
graag voorbeelden en elementen uit de Italiaanse kunst
verwerkt.
8 Museum Mayer van den Berg Museum Mayer van den Bergh
9

Fritz Mayer van den Bergh:
meubilair
Een kast uit de 16de eeuw, een zitbank uit de
15de eeuw, een schoorsteenmantel versierd met
polychrome tegels uit de 16de eeuw vertegenwoordigen
hier het soort aanwinsten van historisch
meubilair en binnenhuisinrichting die overal
in het museumgebouw werden geïntegreerd, en
die Fritz Mayer van den Bergh verzamelde met
het oog op de inrichting van ‘zijn’ museum – dat
hij echter niet zelf meer zou oprichten. Zijn visie
op het museum als een huiselijke en bewoonbare
omgeving, nieuw voor zijn tijd, vormt vandaag
een van de belangrijkste en aantrekkelijkste aspecten
voor de bezoeker.
Fritz Mayer van den Bergh:
archeoloog
De verzamelaars van de 19de eeuw vertrokken
meestal van een historische belangstelling. Fritz
Mayer van den Bergh maakte daarop geen uitzondering.
In zijn jeugd ging zijn belangstelling vooral
uit naar plaatselijke geschiedenis en naar wat
men toen in het algemeen ‘antiquiteiten’ noemde.
Hij verschilde daarin niet van zijn tijdgenoten.
Voorwerpen uit opgravingen boeiden hem en van
daar uit legde hij zich toe op voorwerpen in ijzer
en andere metalen. Pas op latere leeftijd ging zijn
aandacht meer naar artistieke aspecten en naar de
kunsten. De voorbeelden in deze vitrine geven
een idee van het soort vondsten waar hij een zwak
voor had.
10 Museum Mayer van den Berg Museum Mayer van den Bergh
11

5
Bruegel
In zijn belangstelling voor de schilderkunst van Bruegel
stond Mayer van den Bergh geheel alleen. Niet alleen was
Bruegel nagenoeg een onbekende, bovendien werd het
werk van de verschillende schilders uit de familie Brueghel
nog met elkaar verward. Mayer van den Bergh was de eerste
die een onderscheid maakte tussen Pieter Bruegel de
Oude, en dat van zijn zonen Pieter Bruegel de Jonge en Jan.
Bij de opening van het museum in 1904 was zijn collectie
ongetwijfeld de belangrijkste plaats in België waar Bruegels
kunst onder de aandacht werd gebracht. Pas na de dood
van de verzamelaar is de schilder door kunsthistorici bestudeerd,
en zagen de eerste monografieën over Pieter Bruegel
het licht.
Fritz Mayer van den Bergh bezat reeds een grote serie prenten
van Pieter Bruegel, maar kocht ook werk van tijdgenoten
die met hem verwant waren, zoals Pieter Huys en
Marten van Cleef. In deze zaal samengebracht, geven zij
een zeer goed beeld van een stijlfase van de Vlaamse kunst
die in Mayers tijd weinig waardering genoot als zijnde van
een vreemde of zelfs bedenkelijke smaak, maar die in de
20ste eeuw erkend zou worden als een van de hoogtepunten
van de Europese schilderkunst in het algemeen.
12 Museum Mayer van den Berg Museum Mayer van den Bergh
13

Fritz Mayer van den Bergh:
veelzijdig
In de verzameling van Fritz Mayer van den Bergh
ontbreekt bijna geen enkele van de toegepaste
kunsten. Ze zijn echter zeer ongelijk vertegenwoordigd.
Eén reden daarvoor is, dat zijn verzameling
niet afgesloten was toen hij overleed. Waar
zijn grootste voorkeur naar uitging is niet altijd
geweten. Glas en aardewerk is spaarzaam aanwezig,
maar wel met uitgelezen stukken en in een
representatieve diversiteit. Van de middeleeuwse
koffertjes mag men aannemen dat hij er een bijzonder
zwak voor had. De keuze die hier wordt
voorgesteld vestigt niet alleen de aandacht op deze
verrassende verscheidenheid, maar ook op het feit
dat de verzamelaar een grote kennis aan de dag
legde in zeer verschillende disciplines.
dulle griet
Inv. MMB.0045
Zoals in veel van zijn schilderijen gebruikt Pieter Bruegel
ook in de ‘Dulle Griet’ een spreekwoord als uitgangspunt.
‘een roof voor de hel doen’ werd in zijn tijd gezegd van iemand
die voor niets of niemand terugschrok. Bruegel past het
hier toe op een uitzinnige vrouwenfiguur, die te vuur en te
zwaard door een tumultueuze wereld trekt die zijn eind nabij
is.Duivels allerhande vluchten terug naar de hellemond als
veilig onderkomen, en legers verschansen zich. Bijkomende
figuren, zoals de man die op het dak gezeten is en geld uit
zichzelf lepelt verraden echter dat hier meer aan de hand is
dan de eenvoudige illustratie van een spreekwoord. Het verhaal
dat hier wordt verteld ging echter verloren. Daardoor
zijn vandaag veel interpretaties mogelijk, terwijl onbekend
blijft welke de juiste is. De ‘dulle griet’ is daarom het meest
enigmatische werk van Bruegel. Het stelt de toeschouwer
voor vragen, maar laat een sterke indruk na van geweld en
dreiging door menselijke kortzichtigheid en zelfzucht.
Twaalf spreuken op borden
Inv. MMB.0046
Dit is eigenlijk geen schilderij, want het bestaat uit twaalf
verschillende ronde paneeltjes die ooit houten eetborden
waren, en door Bruegel beschilderd werden. Ze waren
bestemd om in een bordenkast te worden opgesteld ter
14 Museum Mayer van den Berg Museum Mayer van den Bergh
15

versiering en vermaak. Kort nadien werden ze door een eigenaar
samengebracht en van teksten voorzien die de verschillende
spreekwoorden vermelden. Het zijn, van links naar
rechts en van boven naar onder:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
Ontydich tuysschen en droncken drincken, maeckt
arm, misacht den naem, doet stincken.
Een placebo ben ick ende alsoo gesint, dat ick de huyck
alom hanch naeden wint.
In deen hant draghe vier, in dander waeter, met clappaers
en clappeyen houd ick den snaeter.
Int slampampen en mocht my niemant verrasschen, al
quyt, sit ick tusschen twee stoelen in dasschen.
Wat baet het sien en derelyck loncken, ick stop den put
als tcalf is verdroncken.
Die lust heft te doen verlore wercken, die stroyt die
rosen voor de vercken.
T’ Harnasch maeckt my een stouten haen, ick hanghe
de kat de belle aen.
Myns naesten welderen myn herte pynt, ick en mach
niet lyden dat de sonne int waeter schynt.
Crygel ben ick, en van sinnen stuer, dus loop ick met
den hooffde tegen den muer.
My compt het mager, aen andere het vet, ick vische
altyt achter het net.
Ick stoppe my onder een blau huycke, meer worde ick
bekent hoe ick meer duycke.
Vat ick vervolghe en geraecke daer niet aen, ick pisse
altyt tegen de maen.
Spreekwoorden waren in Bruegels tijd een bron van levenswijsheid.
De schilder bezat er een grondige kennis van, en
gebruikte hen als bron voor zijn voorstellingen, waarbij hij
levensernst en volkse humor wist te verenigen.
Kruisdraging van Christus
Op de voorgrond draagt Christus zijn kruis omringd door
een grote vijandige menigte van soldaten getooid met fantasierijke
harnassen en helmen. Links achteraan verbeeldt een
middeleeuwse stad Jeruzalem, terwijl rechts op de achtergrond
drie kruisen op Calvarieberg worden rechtgetrokken.
De Kruisdraging van Christus wordt toegeschreven aan een
navolger van Hiëronymus Bosch (1450-1516) en tijdgenoot
van Bruegel. De compositie van dit schilderij is ontleend aan
het oeuvre van Bosch en is gedeeltelijk gekopieerd naar diens
Kruisdraging in het Kunsthistorisches Museum in Wenen.
De familie Jacobs van Merlen – verwant aan de familie Mayer
van den Bergh – schonk dit schilderij aan het Erfgoedfonds
van de Koning Boudewijnstichting. Het wordt in permanente
bruikleen in het Museum Mayer van den Bergh
getoond.
16 Museum Mayer van den Berg Museum Mayer van den Bergh 17

6
Micheli
In 1898 kocht Fritz Mayer van den Bergh in Parijs de volledige
verzameling van Carlo Micheli (1809-1898), kunstverzamelaar
en restaurateur verbonden aan het Louvre.
Hij was daarmee de belangstelling van de grote musea te
Parijs en Berlijn te vlug af. Uit de verzameling van meer dan
450 grotendeels middeleeuwse werken behield hij vooral
de omvangrijke collectie beeldhouwwerk van Franse en
Nederlandse herkomst, een uitzonderlijke uitbreiding van
zijn reeds belangrijke aanwinsten op dit gebied. Mede dank
zij deze aankoop mag het museum als een van de belangrijkste
van het land worden beschouwd op het gebied van
de middeleeuwse beeldhouwkunst.
18 Museum Mayer van den Berg Museum Mayer van den Bergh
19

Marmer en albast retabels
Marmer en albast werden in de 14de eeuw graag gebruikt
voor monumenten bestemd om binnen het interieur van
gebouwen, zoals kerken, te worden opgesteld. Reeds vroeg
in de 14de eeuw werd in het Maasland marmer uit Italië
gebruikt, en beeldhouwers uit deze streek genoten een reputatie
die de besten onder hen naar de Franse vorstenhoven
bracht, zoals Jean Pépin de Huy en Jean de Liège. Behalve
afzonderlijke religieuze beelden en verhalende reliëfs die
altaarstukken vormden, was de grafsculptuur erg belangrijk.
Vorsten lieten praalgraven maken voor zichzelf en hun
familie. Vaak werden daarbij tegen de grafwand rouwende
figuren of pleurants afgebeeld, ontleend aan de rouwstoeten
die met een begrafenis gepaard gingen. Omstreeks
1400 verleende Claus Sluter dit thema een nieuwe dimensie
door deze figuren levensecht uit te beelden als afzonderlijke
beeldhouwwerken in een stoet rondom het graf van de hertog
van Bourgondië.
In de Nederlanden, waar de beeldhouwkunst in gepolychromeerd
hout het belangrijkste medium was, ontwikkelde
zich een eigen kunst rond het thema van het altaarretabel.
Het nam de vorm aan van een grote kast die met geschilderde
luiken kon worden afgesloten en waarin met taferelen een
heel verhaal werd verteld. In dergelijke retabels konden wel
tientallen, soms zelfs honderden figuren worden uitgebeeld.
Deze retabels werden sinds de 15de eeuw geëxporteerd naar
alle Europese landen. Naast volledige retabels bleven nog
veel afzonderlijke groepen bewaard.
Portretkop van Bonne de France
Inv. MMB.0329
Deze portretkop maakte deel uit van een monumentaal
praalgraf in de abdij van Saint-Antoine-des-Champs bij
Parijs, dat in 1793 tijdens de Franse Revolutie verdwenen is,
maar waarvan een tekening bewaard bleef. In deze abdijkerk
liet koning Charles V zijn beide jonggestorven dochtertjes
begraven, Jeanne en Bonne, die beiden in 1360 overleden.
Dit kopje behoorde tot het grafbeeld van Bonne de France.
Het prinsesje, als zodanig herkenbaar aan haar kroon, was
pas twee jaar oud. De beeldhouwer was Jean de Liège,
afkomstig uit het Maasland, die in Parijs voor het Franse hof
werkte.
20 Museum Mayer van den Berg Museum Mayer van den Bergh
21

Maria met Kind Brugse Madonna
Inv. MMB.0349
Van de beeldhouwkunst in steen bleef in de Zuidelijke
Nederlanden weinig bewaard. Wat nog aanwezig is behoort
veelal tot de versiering van de buitenzijde van gebouwen, en
onderging mettertijd schade of restauraties. Beelden in steen
die voor het interieur bestemd waren zijn uitzonderlijk. Dit
Mariabeeld, uniek omdat het zijn oorspronkelijke beschildering
heeft behouden, is bovendien interessant omdat we
weten dat het uit de verdwenen Sint-Donaaskerk te Brugge
komt, zodat we met zekerheid dat het uit Vlaanderen komt.
De beeldhouwer getuigt van een nieuw realisme, dat aansluit
bij de meest vooruitstrevende sculptuur van zijn tijd, in
Vlaanderen en ver daarbuiten.
Kerstwiegje
Inv. MMB.0402
In vrouwenkloosters ontwikkelden zich vanaf de 14de eeuw
bijzondere vormen van devotie rond het Jezuskind en de
viering van zijn geboorte. Vooral in de Nederlanden werden
rond Kerstmis kerstwiegjes gebruikt, waarin een bijbehorend
Jezuskindje kon worden gelegd. Het is een soort
liturgisch speelgoed, dat zowel voor de privédevotie als bij
gemeenschappelijke vieringen een rol speelde. Dit wiegje
kon men daarbij laten schommelen, zodat de zilveren belletjes
die er onder zijn opgehangen konden klinken. Het
wiegen van het Jezuskind was een gebruik dat de inleving
van de vrouwen in het gebeuren rond de geboorte van Jezus
sterk aansprak en ten dienste stond van een sterkere beleving
van hun gebedsleven en devotie.
22 Museum Mayer van den Berg Museum Mayer van den Bergh
23

7
Bibliotheek
De bibliotheek van Fritz Mayer van den Bergh wordt in
deze zaal bewaard. Ze maakt duidelijk wat er in zijn tijd
over kunst en verzamelingen te leren viel uit boeken en
tijdschriften. Ook geeft ze een beeld van zijn belangstelling
voor diverse kunstvormen en kunstambachten. Een
belangrijk deel van de bibliotheek wordt gevormd door
catalogi van andere verzamelingen. Bij een geleerde zoals
hij, passen van oudsher de kleinere verzamelobjecten zoals
plaketten, miniatuurportretten en munten die hier worden
bewaard.
24 Museum Mayer van den Berg Museum Mayer van den Bergh
25

Miniaturen
De verzameling verluchte handschriften en miniaturen is
niet groot, maar telt wel enkele zeer belangrijke werken
uit diverse periodes en plaatsen van oorsprong. Het oudste
is een evangeliarium uit de 12de eeuw, een meesterwerk
uit het sciptorium van de abdij van Saint-Amand-les-Eaux,
het jongste het zeer beroemde Breviarium Mayer van den
Bergh (ca 1510-1515). Daartussen zijn er uit de 14de eeuw
folio’s uit Engeland en Firenze en een Parijse psalter, evenals
15de-eeuwse miniaturen uit Frankrijk, Lombardije en de
Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden. Niet allen worden
tentoongesteld omwille van hun kwetsbaarheid.
Breviarium Mayer van den Bergh
Inv. MMB.0618
Het Breviarium Mayer van den Bergh, genoemd naar de verzamelaar,
is een van de rijkste en mooiste verluchte Zuid-
Nederlandse handschriften. Met zijn ruim 80 miniaturen,
149 decoratieve randversieringen en talloze initiaalversieringen
is het een monument van de Gents-Brugse boekproductie
van omstreeks 1510. Het is een getijdenboek dat een
kalender en de gebeden voor het hele kerkelijke jaar chronologisch
bevat. Iedere maand is geïllustreerd met de tekens
van de dierenriem en de menselijke activiteiten. Het boek
is in het Latijn opgesteld, de gebruiksaanwijzingen in het
Portugees. Het zou vervaardigd zijn voor koning Manuel
I van Portugal, maar lijkt nauwelijks te zijn gebruikt en is
daarom in uitstekende staat.
Koffertjes
De verzamelaar had een specifieke belangstelling voor kleine
koffertjes. De middeleeuwse voorbeelden geven een mooi
overzicht van de verschillende technieken en de functies van
het genre. Deze koffertjes waren, in een tijd dat kasten nog
zeldzaam waren, onontbeerlijk voor het opbergen van kostbaar
bezit. Door hun verfijnde versiering zijn ze vaak kostbaarheden
op zichzelf.
26 Museum Mayer van den Berg Museum Mayer van den Bergh
27

Plaketten
Fritz Mayer van den Bergh:
juwelen
De kleine verzameling juwelen en zilver illustreert
duidelijk dat de collectie van Fritz Mayer van den
Bergh onvoltooid is gebleven. Zijn keuze gaat
niet zozeer naar het genre als wel naar uitzonderlijke
technieken, hoogstaand vakmanschap
en zeldzaamheid. Uitzonderlijke werken hebben
er het gezelschap van meer courante voorbeelden
van opschik.
De verzameling plaketten is zeer uitzonderlijk. Plaketten
zijn kleine reliëfs in metaal, die als modellen werden
gebruikt door edelsmeden, tingieters en andere metaalbewerkers.
Vooral in de 16de eeuw hebben enkele belangrijke
kunstenaars zich aan het maken van plaketten gewijd, waardoor
zij een aanzienlijke rol speelden bij de verspreiding van
de renaissance en van het humanisme. De grootmeester op
dit gebied is de Duitse kunstenaar Peter Flötner (ca. 1493–
1546) uit Nurenberg. Het museum bezit 60 van zijn werken,
en daarmee de grootste verzameling van zijn plaketten
ter wereld.
8
salon
Het salon werd gebouwd op maat van een 18de-eeuwse
kamerwand uit de collectie. De moeder van de verzamelaar
en de stichteres van het museum, Henriette van den Bergh,
bood hier soms aan belangrijke bezoekers de thee aan. Zij
liet ook de plafondschildering maken.
Van de grote verzameling porselein is hier slechts een deel
tentoongesteld. Een groot deel is van Chinese herkomst.
Daarnaast zijn er kleinere ensembles Europees porselein,
Delfts aardewerk en Japanse stukken. De keuze in de vitrines
werd naar herkomst gegroepeerd.
28 Museum Mayer van den Berg Museum Mayer van den Bergh
29

9
studio
De benaming voor deze zaal werd reeds van bij de stichting
gebruikt. Waarschijnlijk was hier de werkkamer waar
Henriette Mayer van den Bergh haar briefwisseling voerde
in verband met het museum. De vitrines dateren uit latere
tijd. Momenteel bevatten zij voorbeelden uit de verzameling
textiel.
Het portret van Henriette van den Bergh, dat hier een
ereplaats kreeg, werd geschilderd door Jozef van Lerius
(Antwerpen, 1823-1876) in 1857. Toen zij 19 jaar was huwde
ze met Emil Mayer, een koopman van Keulse herkomst
die zich sinds 1849 te Antwerpen had gevestigd.
30 Museum Mayer van den Berg Museum Mayer van den Bergh
31

10
gotiek
De gotische zaal ontleent zijn naam aan het plafond met
balksloffen uit de 15de eeuw. Hier zijn de oudste kunstvoorwerpen
uit de collectie bewaard, vanaf de vroege middeleeuwen
tot aan de laatgotiek in de 15de eeuw.
32 Museum Mayer van den Berg Museum Mayer van den Bergh
33

geboorte van Jezus, verrijzenis en Christoffel
Inv. MMB.0001
Aan het begin van de geschiedenis van de paneelschilderkunst
in de Nederlanden staan, naast het torenretabel eveneens
in deze zaal en met dezelfde herkomst, deze twee
paneeltjes, die omstreeks 1400 werden geschilderd. Samen
met twee andere, bewaard in Baltimore (V.S., The Walters
Art Gallery) vormden zij een opklapbaar reisretabeltje. Dit
kostbaar altaartje werd gemaakt voor hertog Filips de Stoute
in Dijon. De schilder is niet bij naam bekend, maar is ongetwijfeld
een van de vele kunstenaars die door de hertog vanuit
de Nederlanden werden aangetrokken. De bijzondere
iconografie in het Geboortetafereel van Jozef, die zijn beenbekleding
in stukken snijdt om er het Jezuskind in te wikkelen,
wijst op een herkomst van de schilder uit het hertogdom
Gelre.
Christus-Johannesgroep
Inv. MMB.0224
Een zekere Heinrich von Konstanz maakte dit beeld
omstreeks 1300 voor de dominicanessenabdij van Sankt-
Katharinental in Zwitserland. Het verbeeldt, met de geliefde
leerling Johannes als voorbeeld, hoe de ziel in eenheid
kan opgenomen worden in de goddelijke liefde, wanneer hij
Christus volgt. Het mystieke thema is typisch voor de hoge
middeleeuwen en voor de devotie in vrouwenkloosters.
Van de bewaarde beelden is dit misschien het vroegste, en
zeker het meest monumentale. De beeldhouwer heeft zich
daarbij laten inspireren door de Franse gotische beeldhouwkunst
op zijn hoogtepunt, met name door de beelden van de
kathedraal van Reims.
doopsel van Christus
Ivoor was in de vroege middeleeuwen even zeldzaam en
kostbaar als edelgesteente. Het werd daarom soms opnieuw
gebruikt. Dat is ook het geval met dit Karolingisch ivoor,
gesneden op de achterkant van een oudere ivoorplaat versierd
met dierenfiguren. Deze zeldzame voorstelling in
Longobardische stijl moet ouder zijn dan de 9de eeuw, en
heeft waarschijnlijk deel uitgemaakt van een ivoren koffertje
dat in de 8ste eeuw vanuit Italië in Frankrijk of in het
Maasgebied terecht is gekomen. (De achterzijde is tentoongesteld
door middel van een afgietsel).
34 Museum Mayer van den Berg Museum Mayer van den Bergh
35

11
stillevens
Vanaf het begin van de 17de eeuw wordt het stilleven een
belangrijk en apart genre in de schilderkunst. Dit genre
ontstaat ongeveer gelijktijdig in Antwerpen, Milaan en
Frankfurt, drie opkomende grote handelssteden met een
koopkrachtige burgerij. In Noord-Nederland kent het, naar
Antwerpse voorbeelden en door ingeweken Vlamingen, een
bijzonder hoogtepunt. De verschillende evolutiefasen van
het genre zijn in de verzameling vertegenwoordigd: van de
rijke uitstalling zoals bij Roelof Koets, over het zogenaamd
‘monochrome banketje’ van Cornelis Mahu, tot het pronkvolle
bloemstilleven van de 18de eeuw.
36 Museum Mayer van den Berg Museum Mayer van den Bergh
37

12
aertsen
De renaissance is in Italië een kunstrichting die zich op de
antieke oudheid inspireert.
In de Nederlanden duidt het begrip op een periode, eerder
dan op een bepaalde stijl. Voorbeelden uit Italië spelen
daarbij een minder belangrijke rol dan de ontwikkelingen
van de eigen tradities, zoals de kunst van de latere Vlaamse
primitieven getuigt. In de 16de eeuw vormt het Italiaanse
maniërisme een belangrijker inspiratiebron, maar daarnaast
geven schilders zoals Aertsen en Bruegel vorm aan
een eigen en originele noordelijke ‘renaissance’, waarvoor
de inspiraties vanuit het zuiden niet overwegend zijn. De
thema’s van hun werk richten zich naar de belangstelling
van de stedelijke burgerij en leggen de nadruk op morele en
algemeen menselijke waarden.
38 Museum Mayer van den Berg Museum Mayer van den Bergh
39

Fritz Mayer van den Bergh:
conservatie
Nieuwe aanwinsten voor de collectie werden door
Fritz Mayer van den Bergh telkens grondig bestudeerd
en zonodig met de grootste zorg gerestaureerd.
In dit opzicht was hij bijzonder veeleisend.
Voor de restauratie van een wandtapijt maakte hij
een contract op, waarin de medewerkers uit het
atelier die er aan mochten werken met naam werden
aangeduid, en waarin werd bepaald dat enkel
de wol en zijde mocht worden gebruikt die Mayer
van den Bergh zelf zou selecteren.
Fransesco I de Medici
Inv. MMB.0199
Op zijn vele reizen naar Italië heeft de verzamelaar meestal
Vlaamse kunst gekocht. Dit staatsieportret van Francesco I
de Medici (1541-1587), groothertog van Toscane, is daarop
een uitzondering. Hij verwierf het in 1892. Het is één van de
eerste schilderijen die hij aankocht. Het werd vroeger toegeschreven
aan Agnolo Bronzino, de pleegvader van A. Allori.
Beide schilders werkten in Firenze in dienst van de hertogen
de Medici.
13
Publieksruimte
Fritz Mayer van den Bergh (1858-1901)
Fritz Mayer van den Bergh, die de kunstwerken van dit
museum verzameld heeft, is maar 43 jaar geworden. Al
van in zijn jeugd had hij belangstelling voor oudheidkunde
en kunst. In 1879, na zijn studies, overleed zijn vader,
Emil Mayer en vanaf circa 1885 liet Fritz zijn vaders activiteiten
in de handel en industrie over aan zijn broer. Zelf
wilde hij zich vooral wijden aan zijn passie voor kunst.
Omdat hij ongehuwd was, bleef hij bij zijn moeder wonen
in het ouderlijke huis te Antwerpen en in hun buitenverblijf
Pulhof te Berchem.
In 1887 werden de broers Fritz en Oscar in de adelstand
verheven en vanaf toen voerde de familie de dubbele naam
Mayer van den Bergh. Het jaar daarop kreeg Fritz de titel
van ridder. Hij ontpopte zich als een deskundige in verschillende
domeinen van de oudheidkunde en kunst. Vanaf 1891
begon hij kunstwerken aan te kopen. In 1894 kocht hij de
‘Dulle Griet’ van Pieter Bruegel. Hij werd een verwoed verzamelaar,
door de allerbesten en tot over de grenzen gerespecteerd
om zijn kunstkennis. Wanneer hij in 1901 plots
stierf, liet hij een collectie na die tot op vandaag bewondering
afdwingt.
40 Museum Mayer van den Berg Museum Mayer van den Bergh
41

De familie Mayer van den Bergh
Emil Mayer (1824-1879), de vader van Fritz, verhuisde in
1849 van Keulen naar Antwerpen. Hij leidde er een vestiging
van het familiebedrijf, dat in drogerijen handelde. In
1857 huwde hij met Henriette van den Bergh (1838-1920),
dochter van een aanzienlijke Antwerpse familie met activiteiten
in de likeurstokerij, brouwerij en scheepvaart. Zij kregen
twee zonen, Fritz en Oscar, en woonden vanaf 1862 in
het Hof van Arenberg (het huidige districtshuis). In 1878
kochten zij het lusthof Pulhof te Berchem als zomerverblijf.
Henriette Mayer van den Bergh deelde met haar zoon Fritz
de passie voor kunst en het verzamelen. Na zijn dood liet
zij ter nagedachtenis van hem het huidige museum bouwen.
Zij stichtte ook een aantal vooruitstrevende instellingen
voor sociale voorzieningen, waaronder het nog bestaande
Mayerhof te Mortsel.
Het museum
Het museum werd gebouwd in opdracht van Henriette
Mayer van den Bergh, de moeder van Fritz, en was gelegen
naast het woonhuis van de familie. Het werd officieel
ingehuldigd op 17 december 1904. De architect was
de gerenommeerde Jos Hertogs (1861-1930). Hij kreeg
als opdracht een gevel te voorzien in Vlaamse renaissancestijl
naar het voorbeeld van een verdwenen gevel uit het
Sint-Walburgiskwartier te Antwerpen, die tijdelijk was
gereconstrueerd op de wereldtentoonstelling van 1894.
Het interieur was een voorbeeld van vooruitstrevende
museuminrichting en had tal van veiligheidsvoorzieningen.
Na het overlijden van de stichteres in 1920 werd het museum
beheerd door een Raad van Regenten. Sinds 1951
behoort het tot de stedelijke musea van de stad Antwerpen.
42 Museum Mayer van den Berg Museum Mayer van den Bergh
43

14
gaanderij
Landschappen
Het landschap als afzonderlijk genre in de schilderkunst
ontstond in het begin van de 16de eeuw in de Nederlanden.
De pionier is Joachim Patinir in Antwerpen. Zijn landschappen
verbeelden een gefantaseerde natuur, kunstmatig
gecomponeerd met afzonderlijke en meestal uitzonderlijke
natuurvormen, waarin kleine figuren een ondergeschikt
verhaal vertellen. Deze nieuwe uitbeelding van de wereld
met zijn vergezichten en grootse rotsformaties wordt het
‘wereldlandschap’ genoemd. Bij zijn navolgers wordt het
vergezicht verder ontwikkeld. Schilders geven steeds meer
aandacht aan de observatie van de werkelijke natuur in een
grotere samenhang van geologische eenheid, of de suggestie
daarvan. Mettertijd ontstaan verschillende landschapsgenres,
zoals boslandschappen en winterlandschappen.
Met dorps- en stadsgezichten zet een ontwikkeling in naar
topografische landschappen met een nauwkeurige weergave
van de werkelijkheid. Tegelijk besteedt men meer en
meer aandacht aan sfeer en wordt het landschap het genre
bij uitstek voor zuiver schilderkunstige effecten van kleur
en licht. Al deze benaderingen kennen een eerste aanzet in
de 16de eeuw en komen tot ontwikkeling in de 17de eeuw.
44 Museum Mayer van den Berg Museum Mayer van den Bergh
45

De navolging in andere landen blijft niet uit. Vooral in de
Noordelijke Nederlanden mag het landschap als een hoogtepunt
van de schilderkunst gelden, dat richtinggevend blijft
tot ver in de 19de eeuw.
15
Tentoonstellingszaal
Om de twee jaar vindt er een tentoonstelling plaats, die
altijd aansluit bij de collectie. Met zeer gevarieerde thema’s
worden zo de verschillende facetten van de veelzijdige collectie
belicht.
46 Museum Mayer van den Berg Museum Mayer van den Bergh
47

Samenstelling en teksten
Museum Mayer van den Bergh
Vormgeving
Bagaar
Verantwoordelijke uitgever
Claire Baisier, Museum Mayer van den Bergh,
Lange Gasthuisstraat 19, 2000 Antwerpen
D/2011/0306330
Afbeelding
P. Bruegel I ‘Dulle Griet’
Museum Mayer van den Bergh, Antwerpen
© collectiebeleid