Brochure erfgoedwerking ( pdf ) - Museum aan de Stroom

MAS
Museum
AAN DE
STROOM
Een onderzoek
De stad Antwerpen en haar erfgoed

2
Een onderzoek
De stad Antwerpen en haar erfgoed.

3
Inleiding:
Een primeur!
Een groot geheim is het niet: in de stad Antwerpen
en haar negen districten ligt een bijzonder
rijk en uiterst divers erfgoedveld, en op dat veld
zijn zeer veel organisaties en diensten actief.
De verscheidenheid is groot. Er zijn verenigingen
die verbonden zijn met hun buurt of wijk, en
er zijn organisaties die op de wereldkaart staan.
Er zijn er die uitsluitend met vrijwilligers werken,
en er zijn er met tientallen personeelsleden.
Er zijn kleine en bescheiden collecties, en er
zijn grote wereldverzamelingen. Er zijn overheidsdiensten
en er zijn privé-initiatieven. Er
zijn er voor wie erfgoed de core business is en
er zijn er voor wie met erfgoed werken een
nevenactiviteit is... Allemaal samen vormen
ze één grote erfgoedcollectie, die de grondstof
is voor alles: laten we die de ‘Collectie Antwerpen’
noemen, de verzameling van al het cultureel
erfgoed dat met de stad Antwerpen te
maken heeft én van alle organisaties die met
dat erfgoed werken.
In het onderzoek dat we hier beknopt voorstellen
brengen we dat hele veld in kaart.
Dit is een primeur: nooit eerder is het brede
Antwerpse erfgoedveld op deze schaal in zijn
geheel onderzocht.
Waarom een onderzoek naar erfgoedorganisaties
en -collecties in Antwerpen?
1. Om een antwoord te krijgen op de vraag hoe het staat
met het erfgoed in Antwerpen: hoe wordt er met dat
erfgoed gewerkt? Hoe zit het met de collecties?
2. Om over een nulmeting te beschikken. Een volgend
onderzoek kan hierop voortbouwen en evoluties en
tendensen blootleggen.
3. Om ook de kleine en vaak minder gekende organisaties
in kaart te brengen, met hun kwaliteiten, noden en
behoeften.
4. Om het lokale erfgoedbeleid te inspireren, meer bepaald
het ondersteuningsbeleid, een opdracht van de Vlaamse
overheid: wat zijn de grootste noden en behoeften?
5. Om na te gaan wat de rol van het MAS voor het
Antwerpse erfgoed kan worden.

5
Inhoud
Inleiding: Een primeur! p.3
Een onderzoek in twee tijden p.6
Lezen voor gebruik p.7
Enkele basisgegevens p.8
Personeel p.9
Financiën p.10
Strategie en ontwikkeling van de organisatie p.12
Vrijwilligers, leden en vrienden p.15
Huisvesting p.18
Basisfuncties p.19
Culturele diversiteit p.20
Netwerking | Samenwerking | Expertise uitwisseling p.22
Samenwerking en netwerking p.23
Expertise-uitwisseling p.24
Publiekswerking p.28
Evenementen en bekendmaking p.29
Doelgroepen en actieradiussen p.31
De collecties p.32
Welke collecties zijn er in Antwerpen? Wat besluiten we daaruit? p.33
Collectieplan? p.34
Toegankelijkheid en bewaringstoestand p.36
Inventaris en registratie, digitalisering p.37
Het MAS p.40
Een voorbeeld dat om meer vraagt p.42
Wat zijn de actielijnen van het MAS? p.43
Erfgoedtaal p.46
Overzicht gebruikt beeldmateriaal p.50
Colofon p.51

6
Een onderzoek in twee tijden
Het onderzoek liep over een jaar
(mei 2009-mei 2010) en verliep in twee fasen:
1. 491 organisaties kregen een
algemene, digitale lijst met
vooral gesloten vragen. Dat
waren zowel erfgoedorganisaties
(ook binnen de stadsdiensten)
als scholen, cultuurcentra,
diversiteitsorganisaties,
kerkfabrieken enz.: zij
hebben ook met erfgoed te
maken, maar het is niet hun
hoofdbezigheid. Voor de (ruime)
selectie van de 491 baseerden
we ons op de databank
van de voormalige Antwerpse
Erfgoedcel (nu: een deel van
het MAS | Erfgoedforum).
2. 215 van de aangeschreven
organisaties, dat is 43% van
wie de vragenlijst kreeg, hebben
geantwoord. Dat is veel.
Van hen zijn er 89 actief in de
erfgoedsector en hebben 126
‘iets met erfgoed te maken’.
Hun antwoorden vormden de
basis voor het onderzoek.
3. Maar niet alleen hun antwoorden.
In de tweede, verdiepende
fase concentreerden we
ons op kleine erfgoedorganisaties
en -werkingen. We gingen
bij 41 van hen op bezoek
met opnieuw een vragenlijst
op zak, keken goed rond en
hadden een diepgaand gesprek.
Een werkgroep en een
expert in methodologie zorgden
er mee voor dat alles op
een verantwoorde manier verliep.
4. Ook nog in de verdiepende
fase organiseerden we werksessies
over drie specifieke
thema’s: het religieus erfgoed
(met de kerkfabrieken, organisaties
die met veel meer dan
erfgoed bezig zijn), de rol van
de grote instellingen in de erfgoedsector
en culturele diversiteit.
Van twee kanten
Rijk, divers, verscheiden...
Zo omschreven we het Antwerpse erfgoedveld. We kunnen dan ook
meteen al een belangrijk besluit prijsgeven: een lokaal erfgoedbeleid
in Antwerpen zal gediversifieerd en verscheiden moeten zijn. En
het zal ‘van twee kanten’ moeten komen: ook bij de erfgoedzorgers
is denkwerk nodig over waar ze naartoe willen.

7
0% 100%
Erfgoed - Stadsdiensten
Een ‘still’ uit de
vragenlijst die aan
491 organisaties werd
bezorgd. 215 van hen
hebben geantwoord,
of 43%.
Welke van onderstaande documenten gebruikt uw organisatie of dienst in functie van de eigen werking?
U mag meerdere antwoorden aanvinken
statuten
huishoudelijk reglement
arbeidsreglement
missie/visie
beleidsplan
begroting
actieplan
jaarrekening
jaarverslag
communicatieplan
collectieplan
calamiteitenplan
samenwerkingsovereenkomst
geen
Anders, namelijk
Afbreken en antwoorden
verwijderen
Bewaar vragenlijst en keer terug >
Lezen voor gebruik!
1. We hebben in dit onderzoek
niet alles onderzocht: zo
laten we het vraagstuk van
de inkomsten en uitgaven
grotendeels onbesproken, beperken
we ons voor de publiekswerking
tot enkele facetten en
bestudeerden we de collecties
niet tot op ‘objectniveau’.
2. Wie met enquêtes werkt,
hangt af van de ingesteldheid
en de kennis van de invuller,
en van hoe hij/zij de dingen
ziet. Voor kleinere organisaties
hebben we dat dankzij de
plaatsbezoeken in fase 2 deels
kunnen dubbelchecken.
3. We brengen vooral een analyse
en synthese, en halen daar
inspiratie uit voor algemene
beschouwingen en concrete
aanbevelingen. Verwacht van
dit onderzoek dus niet de oplossing
voor alle problemen.
In deze brochure stellen we
de grote lijnen en de belangrijkste
conclusies van het onderzoek
voor.
4. In het onderzoek hadden we
veel aandacht voor de kleinere
erfgoedorganisaties. Dat
zal ook uit deze brochure blijken.
5. Aan het eind leggen we een
aantal woorden en begrippen
uit in de rubriek Erfgoedtaal.

8
| Enkele basisgegevens

9
Personeel
WERKEN IN HET ERFGOED
Hoeveel personeelsleden werken voltijds of deeltijds in de Antwerpse erfgoedsector?
Aantal personeelsleden
160
140
120
100
80
106
142
60
40
20
0
23
30
7
52
23
0 4
58
19
38
5
Erfgoedbestuur
0
Documentatiecentrum
Erfgoedbibliotheek
Archiefinstelling
Lokale erfgoedvereniging
Bovenlokale erfgoedvereniging
Heemkring
69
0 3 7
Publiekrechtelijk Museum
Privaatrechtelijk Museum
Aantal voltijdse personeelsleden (totaal = 429)
Aantal deeltijdse personeelsleden (totaal = 157)
Totaal: 87 respondenten
In de erfgoedsector werkt 55% van de organisaties met personeel.
De lijst wordt aangevoerd door de publiekrechtelijke musea en de
archieven. Heemkringen en lokale erfgoedverenigingen hebben
nauwelijks of geen personeel.

10
Financiën
DE MIDDELEN: VOOR WIE? VAN WIE?
Subsidies: voor wie?
Organisaties of diensten binnen de erfgoedsector die subsidies ontvangen op structurele basis.
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
Archiefinstelling
7
3
Erfgoedbibliotheek
4
1
4
Documentatiecentrum
5
Bovenlokale
erfgoedvereniging
10
3
6
11
Lokale erfgoedvereniging
2
Erfgoedbestuur
1
Heemkring
2
3
18
Museum
8
JA = 53
NEE = 35
Totaal: 88 respondenten
Organisaties of diensten binnen de erfgoedsector die subsidies ontvangen op projectmatige basis.
20
15
10
5
0
Archiefinstelling
5
5
Erfgoedbibliotheek
3 2
Documentatiecentrum
9
Bovenlokale
erfgoedvereniging
5
8
6
11
Lokale erfgoedvereniging
2
Erfgoedbestuur
9
1 1 4
Heemkring
Museum
16
JA = 31
NEE = 56
Totaal: 87 respondenten

11
Iets meer dan de helft van de erfgoedorganisaties wordt structureel
gesubsidieerd en 36% krijgt subsidies voor projecten. In de twee gevallen
komen heemkringen en lokale erfgoedverenigingen het minst voor
subsidiëring in aanmerking.
Overheid Structurele subsidies Projectmatige subsidies
Vlaamse overheid* 32 19
Provincie Antwerpen 17 4
District 9 4
Stad 8 5
Europa 2 2
Federale overheid 2 2
* Vlaamse overheid staat hier voor zowel Vlaamse Gemeenschap als Vlaams Gewest. Roerend en immaterieel
erfgoed is een bevoegdheid van de Vlaamse Gemeenschap, onroerend erfgoed van het Vlaams Gewest.
Totaal: 89 respondenten; 52 met structurele subsidies en 29 met projectsubsidies
De Vlaamse overheid is veruit de grootste subsidieverstrekker. Dat de
Provincie Antwerpen als structurele subsidiegever naar voren treedt,
heeft vooral te maken met subsidies aan bovenlokale erfgoedverenigingen
en organisaties die met archeologie en onroerend erfgoed bezig zijn.
De districten en de stad samen steunen 17 organisaties structureel.
Waar komen andere inkomsten dan subsidies vandaan?
20
15
Vooral de eigen werking en de
publieksactiviteiten (in de eerste
plaats in musea) zorgen voor
inkomsten. 20% van de erfgoedorganisaties
geeft aan dat ze geen
inkomsten hebben.
10
5
0
Archiefinstelling
Erfgoedbibliotheek
Documentatiecentrum
Bovenlokale
erfgoedvereniging
Lokale erfgoedvereniging
Erfgoedbestuur
Heemkring
Museum
Geld uit de privésector (sponsoring,
mecenaat) vloeit nauwelijks
naar de erfgoedsector.
Uitprojecten of publieksactiviteiten
(toegangsgelden, drank, catering...) (34)
Uit de eigen werking (47)
Private toelagen (7)
Toelage van een stichting of een fonds (3)

12
Strategie en ontwikkeling van de organisatie
PLANNEN MAKEN
DE CIJFERS
Organisaties werken met beleids- en bestuursdocumenten, van jaarverslagen tot beleidsplannen.
En in de erfgoedsector? Daar komt alvast 85% van de besturen minstens drie keer per jaar samen.
85% heeft een jaarverslag
70% stelt een begroting op
68,5% werkt met statuten
66% heeft een jaarrekening of begroting
48% heeft een beleidsplan
Ongeveer 20% werkt ook met andere plannen (vooral publiekrechtelijke musea):
een communicatieplan, een calamiteitenplan, een collectieplan...
Totaal: 89 respondenten

13
Wat het onderzoek ons leert...
Waarin zijn we uniek en waarin niet? Waar willen we
naartoe en wat moeten we daarvoor doen? Voor wie
doen we het? Welke keuzes maken we met de mensen
en middelen die we hebben? Hoe sluiten we ons aan bij
wat leeft in de samenleving?
Dit soort vragen, die verstarring en stilstand voorkomen en die doen
nadenken over de eigen werking, komt aan bod in beleidsplannen.
Die plannen zijn er bij meer dan de helft van de erfgoedorganisaties nog
niet. Het gaat dan vooral om de kleinere organisaties. Men concentreert
zich vooral op de orde van de dag: uitvoerende taken, praktische zaken...
Communicatie-, collectie- en calamiteitenplannen, die een onderdeel van
zo’n beleidsplan kunnen zijn, ontbreken in zowat 80% van de gevallen.
Aanbevelingen
• Het maken van een beleidsdocument, bijvoorbeeld voor de komende
vijf jaar, is een boeiende oefening die zorgt voor duidelijkheid en perspectief.
Zo’n plan hoeft geen dik pak papier te worden, het kan ook
beknopt. Je beschrijft kort de omgeving waarin je actief bent, formuleert
een missie en visie, vertaalt die in haalbare doelstellingen en zet
er termijnen op. Voor wie meer wil doen dan een hobby beoefenen en
deel wil uitmaken van het Antwerpse erfgoedverhaal, is zo’n oefening
eigenlijk een noodzaak.
• In een ondersteuningsbeleid voor erfgoedorganisaties door het MAS |
Erfgoedforum (zie blz. 44 - 45) past een vorming voor het maken van
een beleidsplan perfect. Wie vervolgens zo’n plan maakt, zou voor aspecten
van de uitvoering daarvan werkingssubsidies kunnen krijgen
vanuit het ondersteuningsbeleid.
• Een bestuur heeft een administratieve structuur: voorzitter, ondervoorzitter,
secretaris, dagelijks bestuur... Los daarvan kan er ook nagedacht
worden over een verdeling van de inhoudelijke taken, met verantwoordelijken
voor het behoud en beheer van de collectie, de communicatie,
samenwerkingsverbanden enz. enz.

14
DE BESTUURDER: WIE IS HIJ? WAT DOET HIJ?
Kleine erfgoedorganisaties
• 80% is mannelijk, en bijna iedereen is Belg.
• Hij is net geen 60 jaar jong.
• 18,3% is universitair en 43,3% hooggeschoold: dat is meer dan het Vlaamse gemiddelde.
Anders gezegd: de erfgoedsector is hoog opgeleid.
• Vorming in de erfgoedsector volgde hij in twee derde van de organisaties tot nu toe niet.
Het verband tussen veel vormingsinitiatieven en de eigen werking is er volgens hem te weinig.
• Hij organiseert activiteiten en tentoonstellingen, zorgt voor de collectie, gidst, doet permanentie
tijdens de openingsuren. Hij verricht dus vooral inhoudelijke, uitvoerende en publieksgerichte
taken.
• In organisaties met personeel is de voorzitter of secretaris vaak ook vaste medewerker.
Totaal: 41 organisaties

15
Vrijwilligers, leden en vrienden
VRIJWILLIGERS: WIE ZIJN ZE? WAT DOEN ZE?
Wat het onderzoek ons leert...
1. 52% van de 89 respondenten in de erfgoedsector werkt met
vrijwilligers. Gemiddeld zijn dat er 13 per organisatie.
2. Vrijwilligers helpen vooral bij publieksactiviteiten (evenementen),
registreren, catalogiseren en inventariseren, en de administratie.
De vrijwilliger in de kleinere erfgoedorganisaties: een portret
• Als ze er zijn, zijn ze gemiddeld met 16, van wie 67% Belgische mannen. Gemiddeld zijn vrijwilligers
59 jaar jong en velen zijn jonggepensioneerd. Meestal zijn ze met te weinig, vindt
de organisatie zelf.
• De helft is verzekerd (een wettelijke verplichting) en 35% krijgt geen vorm van onkostenvergoeding.
• Vrijwilligers worden meestal gerekruteerd binnen de groep van mensen die men kent, via
mond-aan-mondreclame of via de eigen infokanalen (nieuwsbrief, tijdschrift).
• Het gewenste profiel van de vrijwilliger: enthousiast, interesse voor en kennis van het thema
en de collectie, verantwoordelijkheidszin, zelfstandig, bereid tot langetermijn-engagement.
• Leert vooral bij vanuit de idee ‘al doende leert men’.
• In negen gevallen zijn er buiten de bestuurders geen andere vrijwilligers.
Totaal: 41 organisaties

16
TIP
DENKEN OVER LEDEN
Zoals bij het werken met vrijwilligers is er ook
bij de ledenwerking en –werving sprake van
gewoontevorming en een gebrek aan visie. Drie vragen
om over na te denken:
1. Kunnen de leden niet meer bijdragen tot de
noodzakelijke inkomsten van de organisatie?
2. Kunnen er uit de groep leden niet meer vrijwilligers
worden gerekruteerd door mensen actief aan te
spreken?
3. Leden zijn misschien wel de eerste groep bij wie
een organisatie vragen over de eigen werking aan
de orde kan stellen.

17
DE LEDEN EN DE VRIENDEN
Wat het onderzoek ons leert...
• Meer dan de helft van de organisaties in de erfgoedsector heeft
een ledenwerking. Leden krijgen meestal informatie over de
werking en bepaalde voordelen, in ruil voor een jaarlijks te betalen
lidgeld. Voor kleine organisaties lijken ze een belangrijke
bron van inkomsten te zijn.
• De ledenaantallen gaan in dalende lijn. Oorzaken die hiervoor
worden aangevoerd: leeftijd, internet, concurrentie in de veelheid
van vrijetijdsbestedingen.
• Aantallen: archiefinstellingen en bovenlokale erfgoedverenigingen
hebben gemiddeld meer dan 1000 leden. Documentatiecentra,
musea en heemkringen hebben er ongeveer 250 en lokale
erfgoedverenigingen circa 100.
• Zowat 14,5% of 13 organisaties hebben een vriendenwerking.
Zeven musea hebben er een, met gemiddeld 144 vrienden. De
Vrienden worden meestal georganiseerd door de organisatie zelf,
maar hebben een aparte juridische structuur. Ze ondersteunen
de werking van de organisatie op diverse manieren: inhoudelijk,
logistiek en financieel.
TIP
VACATURE VOOR VRIJWILLIGERS!
Een aanbod voor de vrijwilligers in de erfgoedsector
kan er zo uitzien:
1. Je verruimt en verrijkt onze huidige kennissenkring,
en leert zelf nieuwe mensen kennen.
2. Je krijgt vorming die ook voor je eigen ontwikkeling
nuttig is.
3. Je inhoudelijke ideeën zijn voor onze organisatie
uiterst welkom.
4. We spreken samen af welke specifieke taken je
kunt vervullen (bv. inventarisatie, publiekswerking,
behoud en beheer...).
5. Je bent ook welkom voor een korte tijd.
6. Je bent verzekerd.
Of hoe je van het werken met vrijwilligers naar een
vrijwilligerswerking gaat.

18
Huisvesting
ERFGOED ONDER DAK
Bent u eigenaar of huurder van uw publieksadres?
6
5
4
3
anders
2
bent u eigenaar = 14
1
bent u huurder = 13
maakt u gratis gebruik = 12
0
Archiefinstellingen
Erfgoedbibliotheekcollecties
Documentatiecentra
Bovenlokale
erfgoedvereniging
Lokale erfgoedverenigingen
Erfgoedbesturen
Heemkunde
Museum
14 organisaties zijn eigenaar van
het gebouw dat hun publieksadres
is. De stad Antwerpen is dat 7 keer.
Als een organisatie niet zelf de eigenaar
is, huurt ze het pand (13)
of gebruikt ze het gratis (12). Veel
documentatiecentra zijn eigenaar,
archieven en lokale erfgoedverenigingen
daarentegen huren het
vaakst. Bovenlokale erfgoedverenigingen
maken in veel gevallen
gratis gebruik van een gebouw, en
bij musea is de situatie gemengd.
Voor veel lokale verenigingen en
heemkringen biedt de huisvesting
problemen:
• hoge huurprijzen
• te weinig ruimte, bijvoorbeeld
voor een depotwerking
• onaangepaste ruimte voor het
bewaren van collecties
• nood aan restauratie
Het thema ‘huisvesting’ staat
met stip op nummer 1 als je naar
de dromen van veel erfgoedzorgers
vraagt. Er is dan ook beroering
wanneer evoluties in de
richting gaan van het vragen van
huurgelden en het aanrekenen
van onkosten voor nutsvoorzieningen.
Dat betekent een achteruitgang
en zelfs een bedreiging
voor het voortbestaan van een
aantal verenigingen. Bovendien
voelt de hele erfgoedsector zich
bij deze problematiek betrokken.
De stad Antwerpen kan onmogelijk
voor de hele huisvestingsproblematiek
worden aangesproken
– verenigingen hebben op dat vlak
ook hun eigen verantwoordelijkheden,
bijvoorbeeld wat collectiebeleid
betreft – maar zij heeft wel de
taak om binnen de mogelijkheden
mee te zoeken naar oplossingen.
Dat is een belangrijke vorm van ondersteuning.

19
Basisfuncties
Wat het onderzoek ons leert...
Met en over erfgoed werken betekent dat je vier dingen doet:
verzamelen, zorgen voor een goed behoud en beheer, je thema
onderzoeken en publiekswerking. Onderzoek, zeg maar: kennis over
het eigen onderwerp, is een sterkte van veel organisaties. De rest van
de functies is dat zeker bij kleinere organisaties veel minder, ook al beseft
men het lang niet altijd. ‘Gebrek aan mensen en middelen’ is de
voor de hand liggende verklaring. Er bestaan veel mogelijkheden om
(basis)vorming te krijgen, maar dat pakket blijft vaak onaangeroerd. In
elk geval, het ‘grondwerk’ verdient meer aandacht.
Aanbevelingen
• De vorming gebeurt niet door derden, maar wordt georganiseerd
door de organisaties zelf. Zij vertrekken daarbij van hun eigen problemen
en zoeken zelf naar oplossingen. Ze doen dat samen met
collega’s, en onder begeleiding van een expert. Die rol kan door de
grote instellingen worden gespeeld.
• Er zijn middelen nodig voor het verbeteren van de basisfuncties. Dat
kan bijvoorbeeld met ‘Impulssubsidies voor de versterking van de
basisfuncties’ vanuit het erfgoedconvenant. Aangezien het Vlaamse
en Antwerpse erfgoedbeleid van die basisfuncties een speerpunt maken,
ontstaat er hierdoor een rechtstreekse band tussen het beleid
en de middelen. De subsidies kunnen met extra criteria worden verbonden,
bijvoorbeeld samenwerking en het vergroten van het (lokale)
draagvlak...

20
Culturele diversiteit
DIVERSITEIT IN DE ANTWERPSE ERFGOEDSECTOR
Twee vragen staan centraal in dit luik: wat met de betrokkenheid
van mensen uit etnisch-culturele minderheden bij de
Antwerpse erfgoedwerking? En wat met het cultureel-diverse
erfgoed in diezelfde erfgoedwerking?
Wat zegt het onderzoek over culturele diversiteit in de
Antwerpse erfgoed-sector, een belangrijk aspect in het
beleidsplan 2009-2014?
• In slechts 16% van de besturen in de erfgoedsector zit iemand van een andere
etnisch-culturele origine. In de 41 organisaties van fase 2 is er nauwelijks
sprake van divers samengestelde besturen. Dat lijkt ook verklaarbaar:
de meeste kleinere erfgoedorganisaties zijn bezig met lokaal erfgoed, en dat
is niet de eerste bekommernis van heel wat etnisch-culturele minderheden.
• Bij de etnisch-culturele minderheden en hun verenigingen zelf blijkt dat erfgoed
geen prioriteit is, dat het begrip er vaak onbekend is en dat er sprake is
van overbevraging bij organisaties die wel in de culturele sector actief zijn.
• Het in kaart brengen van het erfgoed van mensen met een andere etnischculturele
origine zal een langdurig proces zijn. Daar is iedereen het over
eens. Er zullen binnen het traject keuzes gemaakt moeten worden en subgroepen
afgebakend.

21
Aanbevelingen
• Zet het belang van het erfgoed en de tradities van etnisch-culturele
minderheden nadrukkelijk in de kijker. Dat is een vorm van waardering
voor deze culturen.
• Introduceer als MAS | Erfgoedforum erfgoedprojecten en –trajecten
in verband met ‘erfgoed en diversiteit’. Doe dat via de koepelverenigingen
die de federaties zijn.
• Werk met concrete en laagdrempelige (project)vragen met een direct
en tastbaar resultaat. Zo biedt het Erfgoedparcours over het
thema ‘ThuisHaven’ kansen (zie blz. 42).
• Gebruik bij erfgoedprojecten de ervaringen die elders zijn opgedaan,
bijvoorbeeld bij de dienst Diversiteitsmanagement van de
stad en bij het Minderhedenforum.
• Organiseer een maatschappelijk debat over hoe diverse culturen
met het begrip ‘cultureel erfgoed’ omgaan.

22
Netwerking |
samenwerking |
expertise uitwisseling

23
Samenwerking en netwerking
SAMEN STERKER
Wat het onderzoek ons leert...
De wereld van het Antwerpse
erfgoed is er een met vele
‘eilandjes’. Met name kleinere organisaties
staan voor hun structurele
erfgoedwerking op zichzelf:
de collectie inventariseren en digitaliseren,
behoud en beheer, publiekswerking...
Er wordt samengewerkt,
zeker, maar dan vooral
bij evenementen, om inhoudelijke
informatie uit te wisselen en om
promotie te maken. De samenwer-
king is zelden structureel en als ze
er is, blijft het meestal binnen de
Antwerpse grenzen en zelfs binnen
de eigen omgeving. Er is één
uitzondering op deze regel: voor
het inhoudelijke themawerk –
oorlog, kunst, luchtvaart, reuzen...
– zijn er wel intense contacten
met andere spelers, ook buiten
het erfgoed en buiten Antwerpen.
Maar die zijn er dus veel minder
voor het basiserfgoedwerk: verzamelen,
bewaren en ontsluiten.
De meest aangezochte partner
om mee in zee te gaan is
de stad Antwerpen met haar
stedelijke diensten, cultuurcentra,
erfgoeddiensten en districten.
Anders gezegd: organisaties uit
andere steden, gewesten en landen,
of de grote landelijke netwerkorganisaties
en steunpunten...: ze
worden nauwelijks genoemd als
eerste partners.
Aanbevelingen
• Elkaar leren kennen, weten wie waarmee bezig is, van elkaar
leren: daar is honger naar, leert het onderzoek. Het MAS | Erfgoedforum
staat hier voor een grote uitdaging: ontwikkel een
écht Antwerps erfgoednetwerk dat de structurele erfgoedwerking
van al wie erbij hoort opkrikt en dat organisaties professionaliseert.
Het zal in dat netwerk dus niet zozeer gaan om ‘de
inhoud’ (zie hierboven), maar om de basisfuncties: verzamelbeleid,
behoud en beheer, publiekswerking. Laat organisaties
kiezen of ze bij het netwerk betrokken willen zijn, en laat wie
toetreedt zijn engagement uitspreken.
• Ook ‘de bredere blik’ verdient aanbeveling. Meer oog hebben
voor wat in Vlaanderen, België, Europa en de wereld gebeurt,
en het overstijgen van de lokale samenwerking, zullen bevorderlijk
zijn voor de visieontwikkeling, ideeënrijkdom en profilering.
Ook hierin kan het MAS | Erfgoedforum een belangrijke rol
spelen.
• De erfgoedsector werkt al behoorlijk intens samen met diensten
van de universiteit, academies en andere opleidings- en onderwijsinstellingen.
Het versterken van de banden met deze ‘jonge’
partner, die zelf belangstelling heeft om zinvol rond erfgoedprojecten
samen te werken, is dan ook een belangrijke uitdaging.

24
Expertise-uitwisseling
GEZOCHT (EN GEVONDEN): ERVARINGSDESKUNDIGEN
Wat het onderzoek ons leert...
Expertise, ervaring, kennis: hoe
doe je ze op, hoe haal je ze binnen,
hoe veranker je ze in je organisatie,
hoe deel je ze? Daar is in
de erfgoedsector recent veel aandacht
voor, maar ook nog veel onwennigheid:
hoe doe je dat allemaal?
Welke expertise er volgens
de organisaties zelf al is, blijkt uit
een expertisekaart die tijdens het
onderzoek is gemaakt. We kunnen
drie soorten onderscheiden:
inhoudelijke kennis over het onderwerp,
organisatorische knowhow
en kennis op het vlak van
de klassieke erfgoedfuncties. (We
moeten hierbij bedenken dat de
organisaties hun eigen expertise
beoordelen, een lastige en subjectieve
kwestie.)
Uitwisseling en verankering zijn
de grote uitdagingen, en dat
houdt onder meer verband met
het gebrek aan structurele samenwerking
en met te weinig planmatig
werken: expertise is zeker in
kleinere organisaties vaak erg persoonsgebonden,
met alle gevolgen
van dien. Maar de bereidheid
om expertise uit te wisselen – en
dus ervaring op te doen – is er, en
het gebeurt ook reeds. Al wordt
het niet zo ervaren en benoemd:
via publicaties, vormingssessies,
best practices en op studiedagen
worden ervaringen verspreid en
gedeeld. De aanbevelingen gaan
hierop verder.
EXPERTISE, WIE HEEFT ZE?
Vraag
Op welke domeinen denkt u expertise te kunnen aanbieden?
• Expertise verbonden met onze eigen werking (44%)
• Onderzoek (37%)
• Inventariseren, registreren, catalogiseren (34%; vooral archieven
en documentatiecentra)
• Collectiebeheer (27%)
• Conservatie en restauratie (24%)
• Promotie (18%, vooral musea en bovenlokale erfgoedverengingen)
• Calamiteitenbeheer (4%, vooral musea en bovenlokale erfgoedverenigingen)
Opmerking: veel lokale erfgoedverenigingen en heemkringen geven
aan over weinig expertise te beschikken, behalve wat de inhoud van
hun onderwerp(en) betreft.

25
Aanbevelingen
• Binnen een erfgoedconvenant zoals Antwerpen er een heeft, moet
er een ondersteuningsbeleid worden gevoerd. Dat kan bijvoorbeeld
door expertise-uitwisseling op gang te brengen, opnieuw
een mogelijke taak van het MAS | Erfgoedforum. Het idee is dat
je organisaties beloont voor trajecten waarbij Antwerpse en ook
niet-Antwerpse organisaties hun ervaring en kennis uitwisselen
met (andere) Antwerpse organisaties. Uiteraard horen daar criteria
bij: welke expertise wil je delen, hoe ga je ze implementeren, voor
welke doelgroep enz.? Hierop doordenkend kun je bepaalde trajecten
extra ondersteunen om een organisatie externe expertise te
laten binnenhalen. Zo ontstaat er een carrousel waarin expertise
wordt ontwikkeld, geïmplementeerd en gedeeld. Of hoe je je ondersteuning
terugverdient...!
• Grote, professionele instellingen moeten volgens het Vlaamse Erfgoeddecreet
hun expertise ter beschikking stellen ‘van derden’.
Daar zijn ze ook toe bereid, als het tenminste haalbaar is. Het gaat
er hem om organisaties met elkaar te verbinden die vergelijkbare
noden hebben én die bereid zijn expertise te delen en op te doen.
Anders gezegd: er moet een match gevonden worden tussen vraag,
bereidheid en aanbod. Vooral rond alle facetten van de collectiewerking
is de vraag groot.

26
Een sterke sector: De Antwerpse archieven
Het onderzoek bevestigde een publiek geheim: de Antwerpse
archievensector is uiterst rijk en werkt professioneel, met archieven
uit de diverse bestuursniveaus en met andere sterke spelers.
De sector scoort op zowat alle onderzoeksdomeinen erg goed.
Daar valt iets mee te doen en in de sector zelf leeft de vraag naar
meer netwerkvorming. Een lokaal archievennetwerk kan een
belangrijke rol spelen in het delen en uitwisselen van expertise,
bijvoorbeeld wat digitalisering, publiekswerking enz. betreft.
Belangrijke en grote spelers kunnen de noden van kleinere
partners helpen lenigen. En de archievenexpertise is ook bruikbaar
in de documentatiecentra en zelfs in de hele sector van
het ‘papieren erfgoed’. De noden zijn er hoog.

27
EEN SECTOR MET BEHOEFTEN: HET RELIGIEUS ERFGOED
Je hoeft geen eminente erfgoedkenner te zijn om te weten
dat het religieus erfgoed een erg belangrijk onderdeel is
van het cultureel erfgoed. Het wordt ook nadrukkelijk naar
voren schoven in het Vlaamse beleid. In het onderzoek bekeken
we meer concreet welke noden de kerkfabrieken hebben
wat ondersteuning betreft. Zij staan onder meer – maar niet
alleen – in voor het erfgoed.
Wat het onderzoek ons leert
De zorg voor het erfgoed staat zeker niet altijd centraal bij kerkfabrieken
en hun bestuur. Zo is er vaak niemand specifiek verantwoordelijk
voor erfgoed(werking). Er bestaat in Vlaanderen een
uitgebreid ondersteunings- en begeleidingsaanbod waar kerkfabrieken
een beroep op kunnen doen, maar de communicatie over dat
aanbod loopt mank: wie doet wat, wat behelst het aanbod precies,
wat zijn randvoorwaarden...? Kerkfabrieken leggen kenmerken aan
de dag die we ook bij (andere) kleine organisaties aantreffen: te
weinig verankering van expertise, onvoldoende netwerking, te weinig
uitwisseling, de bekende vrijwilligersproblematiek (zie blz. 15),
vergelijkbare problemen wat promotie en presentatie betreft...
Aanbevelingen
• Het MAS | Erfgoedforum kan een belangrijke doorverwijs- en uitwisselingsfunctie
vervullen, in de gedaante van een persoon die de
doelgroep (persoonlijk) kent, en ook het ondersteuningsaanbod en
de aanbieders. Virtueel kan er voor de kerkfabrieken een uitgebreid
informatieaanbod worden gecreëerd en een uitwisselingsplatform
worden georganiseerd. Onder meer de hele problematiek van het
bewaren is een belangrijke prioriteit. De informatie over wat er aan
ondersteuning bestaat moet vertrekken van de noden en behoeften
van de doelgroep.
• Ook voor de kerkfabrieken bieden de Erfgoedparcours (zie blz. 42)
kansen op vlak van netwerking en efgoedorganisaties. Het verdient
aanbeveling dat deze organisaties intenser samenwerken met de
cultuurantennes in hun district, onder meer wat promotie en presentatie
betreft.
• Erfgoedzorg en -werking kan meer en meer permanent in de aandacht
komen door er mensen expliciet voor verantwoordelijk te
maken, binnen de eigen kerkfabriek of bijvoorbeeld in de persoon
van een gezamenlijke collectiebeheerder.

28
| Publiekswerking

29
Wat publiekswerking betreft, beperkten we ons in het
onderzoek tot enkele facetten. Dit thema zou op zichzelf
een uitgebreid diepteonderzoek vergen. Tijdens de verdiepingsfase
bleek in elk geval dat er heel wat noden zijn
bij de kleinere organisaties.
Evenementen en bekendmaking
BIJZONDERE DAGEN, VASTE WERKING
Aan welke evenementen neemt u deel?
Evenement AR (215) Rangorde ES (89) Rangorde
Cultuurmarkt Vlaanderen 29% 3 37% 3
Cultuurnacht 10 % 5 11 % 5
Erfgoeddag 38 % 1 54% 1
Museumnacht 9% 8 20% 4
Nacht Geschiedenis 2% 10 4,5% 9
Open Monumentendag 35% 2 47% 2
Week Amateurkunsten 12% 4 4,5% 9
Week van de smaak 10% 5 9% 6
Wintervuur 6% 9 9% 6
Zomer van Antwerpen 10% 5 8% 8
AR = alle correspondenten, ook niet-erfgoedorganisaties; ES = de erfgoedsector
Totaal: 88 respondenten
Erfgoeddag en Open Monumentendag, en ook de Cultuurmarkt
Vlaanderen eind augustus zijn de populairste evenementen. In de
erfgoedsector worden ze gevolgd door de Antwerpse Museumnacht,
waar tot nu toe alleen publiekrechtelijke erfgoedinstellingen aan deelnemen,
en vervolgens door de Cultuurnacht. Eind augustus/begin september
zijn met andere woorden drukke evenementenweken in erfgoedland.
Andere evenementen zakken onder de 10% deelname. 70% van de
organisaties nam al deel aan een van de tien genoemde evenementen.

30
TIP
EEN BELEID VOOR EVENEMENTEN
Volgens haar Beleidsnota 2009-2014 wil de minister
van Cultuur een evenementenbeleid uitbouwen op
Vlaams niveau, samen met de steden. De Antwerpse
gegevens die uit het onderzoek naar voren komen,
kunnen daar ongetwijfeld bruikbaar voor zijn.
Vraag
Hoe maakt u als organisatie in de erfgoedsector uw
culturele werking bekend bij het grote publiek?
• Via een website: 66%
• Tijdens evenementen: 45%
• Met drukwerk (o.m. publicaties): 52 en 48%
• Tijdens tentoonstellingen: 40%
• Met de vaste collectie: 38%
• Totaal: 89 organisaties
Bij de kleine organisaties blijkt dat er weinig wordt nagedacht over promotie
en communicatie, en over eventuele veranderingen daarin. Het is bij de meesten
geen permanente ‘strategische’ zorg.
Vraag
Richt u zich tot bepaalde doelgroepen?
• In de grote groep doet 59% inspanningen voor doelgroepen, waarbij de
stadsdiensten (80%) het merkelijk beter doen dan de rest (54%). De culturele
centra en de diversiteitssector scoren hier, om begrijpelijke redenen,
het hoogst.
• Als organisaties zich tot doelgroepen richten, dan speelt bij de afbakening
daarvan vooral de leeftijd een belangrijke rol: kinderen, jongeren, senioren
en gezinnen zijn de ‘populairste’ groepen.
• Veel minder aangesproken met een specifiek aanbod worden: laaggeschoolden,
mensen die in armoede leven en mensen met een handicap.
• Ook buitenlandse toeristen horen in dit laatste rijtje thuis.

31
Doelgroepen en actieradiussen
HOE VER EN VOOR WIE?
Vraag
Wat is het gebied waarop u zich met uw
publiekswerking richt?
1. Vlaanderen
2. Provincie Antwerpen
3. België
4. Stad Antwerpen
5. Europa
Opmerkelijk: het eigen district en
de eigen buurt komen niet voor in
de top 5 van de erfgoedsector. In
de bredere culturele sector is dat
wel het geval. Bij de kleinere organisaties
hebben er zowat tien
(van de 41) een aanbod voor de
buurt.
Totaal: 89 organisaties
Aanbevelingen
1. We komen terug op een eerdere vaststelling: de grote helft van de erfgoedorganisaties
heeft geen beleidsplan. We herhalen dat hier omdat publiekswerking en het denken
over communicatie – en bijvoorbeeld ook over de uniciteit van een werking en de te bereiken
doelgroepen – onderdelen zijn van zo’n plan en zijn doelstellingen. Pas met een
beleidsplan krijg je een erfgoedwerking waarvan de onderdelen op elkaar afgestemd
zijn, bijvoorbeeld de communicatie op het aanbod. Ook de communicatie en promotie
zijn daarin dan permanente aandachtspunten. Anders dreigt alles vaak bij het oude te
blijven en worden er weinig doelgerichte pijlen afgevuurd.
2. Een andere vaststelling die we eerder maakten: het gebrek aan structurele samenwerking.
Dat is ook voelbaar in de publiekswerking, waarin het zich inschakelen in een
netwerk bijzonder belangrijk is.
3. Vorming rond publiekswerking en communicatie kan gebeuren met de cultuurantennes
als bemiddelaars en aanbieders. Zij kunnen garant staan voor een praktisch gerichte
vorming.
TIP
BETER EEN GOEDE BUUR...
Veel kleine organisaties waren tijdens de bevraging verrast
door de vraag of ze aan de buurtbewoners hadden
gedacht voor een evenement, wijkfeest, bezoek... Dat
bleek niet het geval te zijn.

32
| De collecties

33
Welke collecties zijn er in Antwerpen?
Wat besluiten we daaruit?
Vraag
Als het bewaren van erfgoedcollecties voor u een
kernopdracht is, om welke soorten collecties gaat het dan?
• Erfgoedbibliotheek: 66%
• Archief: 64%
• Documentatie: 62%
• Museale of kunstcollectie: 60%
• Immaterieel erfgoed: 23%
• Andere: 1%
Totaal: 56 organisaties
Bij organisaties voor wie collectiezorg niet de eerste zorg is, hebben we het vooral
over archieven en documentaire collecties, naast enkele erfgoedbibliotheken
en in mindere mate museale collecties.
Deze cijfers leveren enkele belangrijke conclusies op:
• we komen uit op 276%. Hoe kan dat? Dat kan omdat de meeste erfgoedzorgers
voor gemengde collecties zorgen. Ze hebben met andere
woorden meerdere collecties in huis;
• dat gemengde karakter heeft zo zijn gevolgen: naast de collectie die
de ‘identiteit’ van een organisatie bepaalt, zijn er dus doorgaans nog
andere collecties. Meer nog: de diversiteit aan collecties maakt het
voor sommigen moeilijk om zichzelf bij één type te rangschikken: zijn
wij een archief, een museum, een heemkring...? Die benamingen blijken
erg relatief te zijn en ze worden vaak ‘voor het gemak’ gebruikt,
om te kunnen thuishoren in een bepaalde sector (en onder een bepaalde
wetgeving of subsidieregeling);
• bijzonder opvallend is de nadrukkelijke aanwezigheid van ‘papieren erfgoed’
bij wie op de vragenlijst antwoordde: archieven, documentatie
en boekencollecties zijn samen goed voor zeker 192% van de 276%, zo
goed als tweederde van het geheel. Veel kleinere organisaties hebben
overigens moeite om het onderscheid te maken tussen de diverse types
papieren erfgoed.

34
Collectieplan?
VERZAMELEN MET EEN PLAN
Het is een terugkerend gegeven in het onderzoek: wie een (goed)
beleidsplan heeft, beschikt in veel gevallen ook over andere ‘plannen’,
zoals een collectiebeleid. Hoe en op basis van welke criteria breiden
we onze collecties uit? Dat is daarin de hamvraag.
Fase 2 van het onderzoek leert dat de meeste van de 41 bezochte organisaties
hun collectie verder uitbouwen, maar ook dat er daarbij zelden
sprake is van een doordacht beleid. Vooral schenkingen en (niet te
dure) aankopen zorgen voor de uitbreiding.
DE VOORDELEN VAN EEN COLLECTIEPLAN
Weten wat je in de toekomst nog wil verzamelen,
biedt grote voordelen:
• Je kunt een ruil- en/of afstotingsbeleid uittekenen.
• Je kunt beter budgetteren met het oog op nieuw te verwerven
stukken.
• Je hebt argumenten om als organisatie schenkingen al dan niet
(deels) te aanvaarden.
• Met het oog op het overzicht kun je de collectie in deelcollecties
opdelen.
• Je kunt meer gerichte keuzes maken en prioriteiten bepalen met
het oog op de registratie, inventarisatie en digitalisering.
• Je staat op vastere grond om te beslissen wat je toont, en wat niet.

35
TIP
SCHENKINGEN
Veel organisaties die geen uitgesproken collectiebeleid
voeren, nemen zowat alle schenkingen
zonder meer aan, ook als maar enkele stukken
in hun (kern)collectie passen. De gevolgen laten
zich raden: plaatsgebrek en een ongecontroleerde
uitbouw van de collectie. Een goede raad:
zet op papier waar de organisatie voor staat en
wat dus wel of niet in de collectie thuishoort.
Op die basis kun je schriftelijke afspraken maken
met schenkers, bijvoorbeeld over een mogelijke
afstoting en over het al dan niet tentoonstellen
(in het geval van musea).

36
Toegankelijkheid en bewaringstoestand
ZIJN DE COLLECTIES TE ZIEN? WORDEN ZE GOED BEWAARD?
Vraag
Welke collecties zijn toegankelijk?
• 18 helemaal, 26 gedeeltelijk
• 10 alleen tijdens een publieksevenement
• 13 zijn nooit toegankelijk
Totaal: 67 organisaties
Vooral als erfgoed bewaren een kerntaak is, zijn collecties meestal toegankelijk.
Dat geldt in de eerste plaats voor musea. Als er bij kleinere organisaties
maar een beperkte (of zelfs geen) openstelling is, dan heeft
dat te maken met de afhankelijkheid van vrijwilligers die instaan voor
het onthaal en de bewaking, en met de beschikbare middelen, bijvoorbeeld
voor verwarmingskosten.
Vraag
Wat zijn de oorzaken van een minder goede bewaringssituatie?
We nemen hier de groep bij wie de bewaring naar eigen zeggen beter kan.
• Gebrek aan middelen: 20
• Onaangepaste lokalen: 16
• Ruimtegebrek: 13
• Gebrek aan personeel: 11
• Onvoldoende kennis van de collectie: 6
• Gebrek aan kennis/vaardigheden: 5
Totaal: 24 organisaties van de 46 respondenten voor wie de bewaring van
erfgoed een kerntaak is
Logistiek en huisvesting bezetten in deze opsomming de eerste drie
plaatsen. De criteria om te spreken van ‘goede bewaaromstandigheden’
zijn overigens erg subjectief: is het voldoende dat de objecten
‘onder dak’ staan, of eis je een perfecte klimaatregeling? Tijdens de
plaatsbezoeken bleek dat eigenlijk geen enkele locatie beantwoordde
aan de kwalificatie ‘zeer goed’ wat bewaring betreft.

37
Inventaris en registratie, digitalisering
ZIJN DE COLLECTIES GEÏNVENTARISEERD EN GEDIGITALISEERD?
Vraag
Is uw collectie gedigitaliseerd?
• Ja, volledig: 5
• Ja, gedeeltelijk: 28
• Nee: 7
• We hebben plannen in die zin: 9
Totaal: 49 organisaties voor wie erfgoed bewaren een kerntaak is
Begrippen als ‘inventariseren’, ‘catalogiseren’, ‘registreren’ en
zeker ook ‘digitaliseren’ worden erg verschillend geïnterpreteerd.
(Achteraan in deze brochure leggen we ze kort uit.) Vooral bij kleinere
organisaties (met daarbij ook organisaties buiten de erfgoedsector
en met een collectie) zijn er op het vlak van de inventarisatie
en digitalisering grote lacunes.
Vraag
Heeft u een inventaris van
uw collectie?
• Ja, volledig: 24
• Ja, gedeeltelijk: 23
• Nee: 2
Totaal: 49 organisaties voor wie
erfgoed bewaren een kerntaak is
Dat veroorzaakt weer andere problemen, zoals het moeilijk kunnen
inschatten van de behoefte aan ruimte, of moeilijkheden als
er plannen worden gemaakt om een collectie geheel of gedeeltelijk
over te dragen. Dat is lastig als de ontvangende organisatie
geen idee heeft van wat ze in huis haalt: waarde, omvang, materiaal...
En wie geen goed overzicht van de collectie heeft, mist
ongetwijfeld ook kansen om boeiende verhalen te vertellen en te
laten zien.
Aanbevelingen
1. Digitalisering is in het beleidsplan
2009-2014 voor het
Antwerpse erfgoedveld een
aandachtspunt (en is ook op
Vlaams niveau van groot belang).
Daar moet stevig op
worden ingezet. Deze problematiek
is een mooi voorbeeld
hoe er zinvol kan worden gezocht
naar een goede match
tussen de expertise die er al
is, bijvoorbeeld in de professionele
archiefsector, en de
talrijke noden en behoeften.
2. Er is dringend nood aan vorming
over en initiatieven voor
het massaal aanwezige ‘papieren
erfgoed’, dat nu door een
gebrekkige ontsluiting vaak
dode letter blijft.
3. Wat praktijkgerichte basisvorming
betreft, zijn dit prioriteiten:
hoe maak ik een collectieplan
op? En: behoud en
beheer, hoe begin ik eraan?
4. Er is nood aan een basisdocument
met een overzicht van
mogelijke voorwaarden bij een
overdracht, bijvoorbeeld aan
een grote instelling: inhoudelijk,
thematisch, wat materiële
toestand en de noodzakelijke
inventarisatie en registratie
betreft...

38
WE HAVE A DREAM
Waar droomt de erfgoedsector van?
Wat zijn de grootste noden?
1. Een goede huisvesting
(aangepaste ruimtes, betaalbare of geen huur)
2. Een goed behoud en beheer: registratie, digitalisering, conservatie
3. De waardering van publiek en overheid voor de werking
4. Een goede ontsluiting voor een ruim publiek
5. Intense en vruchtbare samenwerking en netwerking
6. Een ploeg enthousiaste vrijwilligers
7. Projecten met professionele partners
Wat is er nodig om de dromen in realiteit om te zetten?
1. Een planmatige, doelgerichte en dus meer professionele werking
2. Meer personeel en meer betrokken mensen
3. Meer middelen, met name voor behoud en beheer op de plaatsen
waar dat nu mank loopt
4. Meer logistieke ondersteuning met, alweer, een oplossing voor de
huisvestingskwestie

40
| Het MAS

41
Nagaan wat de mogelijke rol van het MAS | Erfgoedforum
kan zijn, was een van de doelstellingen van dit onderzoek.
We splitsen het antwoord op deze vraag op in twee delen:
wat zijn de verwachtingen zoals die uit het onderzoek naar
voren komen? En hoe kijkt het MAS | Erfgoedforum daar
zelf tegenaan?
Wat zijn de verwachtingen?
| Erfgoedforum zet
MAS de werking van de
vroegere Erfgoedcel voort. Die
verandering houdt meteen een
belangrijke opdracht in: duidelijk
maken dat de uitvoering van het
Antwerpse cultureel-erfgoedconvenant,
en dus de versterking van
het lokale erfgoedveld, voortaan
een zaak is van het MAS | Erfgoedforum.
Dat blijkt in de sector nog
niet overal te zijn doorgedrongen:
zowel bij de grote instellingen als
bij kleinere organisaties is er enige
verwarring. Het begrip ‘MAS’
wordt er in de eerste plaats verbonden
met een ‘klassiek’ museum,
niet met een organisatie met
een meervoudige opdracht die er
ook is voor andere erfgoedorganisaties.
Een stevige, heldere, volgehouden
en drempelverlagende
interne én externe communicatie
over de werking van het MAS | Erfgoedforum
en het erfgoedconvenant
dringen zich op. Dan kunnen
ook de verwachtingen van het
soort ondersteuning concreter
worden.
Er is vraag naar ondersteuning
op alle domeinen van de erfgoedwerking:
dat blijkt uit dit onderzoek.
Het is daarbij een troef
dat het MAS een lokale speler
is. Het onderzoek pleit dan ook
voor het opzetten van een lokaal
expertisenetwerk dat wordt gestuurd
en gecoördineerd vanuit
het MAS | Erfgoedforum. Dat kan
op die manier een soort ‘makelaar
in expertise’ worden, fysiek,
virtueel of beide. Opdrachten zijn
onder meer het ontdekken van
noden, doorverwijzen, het samenbrengen
van partners, kennisverspreiding,
procesbegeleiding, vorming...
Over de vraag of het MAS
een knooppunt moet worden dan
wel zelf actief moet optreden, zijn
de meningen verdeeld. Het MAS
moet er ook voor zorgen dat Antwerpen
zich intenser gaat verbinden
met wat zich buiten de stad
afspeelt en wat daar aan ondersteuningsmogelijkheden
bestaat.
Er is enthousiasme over de logistieke,
inhoudelijke en publieksgerichte
samenwerking met het
MAS. De Erfgoedparcours (zie
pagina 42) zijn daar al een mooi
voorbeeld van. De districten en
hun cultuurantennes kunnen
voor een aantal facetten een partner
zijn, als tenminste erfgoed als
beleidsveld een duidelijke plaats
krijgt in de organisatie.
Hoe verhouden de twee MASfuncties
zich tot elkaar: het MAS
als museum en het MAS als ondersteuner
van de Antwerpse
erfgoedorganisaties en van het
hele erfgoedveld? Daar leven
vragen over, zeker bij de grote instellingen.
Is het te combineren?
Dreigt er geen belangenvermenging?
Opnieuw is dit een roep
naar duidelijke communicatie.
Hoe dan ook, de bereidheid is er
om samen te werken rond ‘het
verhaal van de stad’ en/of de ‘Collectie
Antwerpen’, met behoud
van ieders eigenheid en met het
MAS in de rol van makelaar. Projecten
als het Rubensjaar en Antwerpen
Modestad worden in dit
verband wel eens als voorbeelden
genoemd.
Voor andere mogelijke opdrachten
van het MAS | Erfgoedforum
verwijzen we naar de bladzijden
42, 44, 45.

42
Een voorbeeld dat om meer vraagt
DE ERFGOEDPARCOURS
Enthousiasme is er over de zogenaamde Erfgoedparcours die
momenteel vanuit het MAS worden ontwikkeld. Het eerste
parcours staat in het teken van het thema ‘ThuisHaven’.
‘Erfgoedparcours’ staan voor publieke ontdekkingstochten langs het cultureel erfgoed
van de stad. Ze zoeken, tonen en duiden de rijkdom en diversiteit van het
cultureel erfgoed in Antwerpen en van de vele bewaarders die met dit erfgoed
omgaan.
De erfgoedparcours leveren diverse publieksgerichte erfgoedproducten op:
wandelingen, publicaties, websites enz. Mensen ontdekken zo het cultureel erfgoed
van en in de stad. De parcours verbinden inhoudelijke thema’s waar het MAS
mee uitpakt, met de Collectie Antwerpen, en omgekeerd.
Dit zijn de belangrijkste pluspunten:
• alle deelnemers krijgen promotie;
• het project wordt ontwikkeld in een professionele omgeving en brengt de
deelnemende organisaties methodieken bij;
• het project is zeer geschikt om er veel diverse collecties bij te betrekken en om
ook in de districten een publieksgerichte werking op te zetten;
• dit is een voorbeeldproject hoe je publieksgericht kunt werken rond de
Collectie Antwerpen of het verhaal van de stad.

| Wat zijn de actielijnen
van het MAS?
43

44
Het MAS vertelt het verhaal van de stad, de
haven, de stroom en de wereld, en doet daarvoor
een beroep op de Collectie Antwerpen. Met andere
woorden: het MAS brengt niet alleen verhalen binnen
de muren van het eigen gebouw, maar legt
ook verbindingen met en tussen andere plekken.
Zo creëert het MAS een netwerk van erfgoedpartners:
erfgoedzorgers en -experts, maar ook scholen, de toeristische
sector, migrantenorganisaties, diensten voor
samenleving, jeugdorganisaties…
Een panorama op de Collectie
Antwerpen
Het MAS is veel meer dan een klassiek
museum. Het streeft naar samenwerking
en uitwisseling met
en tussen erfgoedpartners. Dankzij
die samenwerking krijgen bezoekers
en bewoners van Antwerpen
een vollediger en veelzijdiger
verhaal te horen en te zien. Een
kennismaking met Antwerpen begint
bij het museum dat het MAS
is, maar dat bezoek is dus ver van
een eindpunt. Het moet mensen
juist prikkelen tot het ontdekken
van het erfgoed en van de verhalen
in de stad. Dat de MAS-toren
een subliem panorama biedt op
de stad, is een mooi beeld voor
deze ambitie.
De Collectie Antwerpen is heel
divers, zoals het onderzoek duidelijk
maakt: het gaat om kleine
en grote musea, archieven, heemkringen,
kerkfabrieken, cultuurcentra…
Wat ze delen, is het rijke
Antwerpse erfgoed dat ze bewa-
ren, waar ze expert in zijn of waarrond
ze werken. Het MAS maakt
deze Collectie Antwerpen mee
zichtbaar, met een waaier aan
erfgoedpresentaties en -parcours:
een portret in boekvorm van de
Collectie Antwerpen, een website,
rondleidingen, projecten die thematische
patronen over de stad
leggen... Welke getuigenissen en
sporen van de Antwerpse havenactiviteit
vind je in de negen districten?
Waar zie je manifestaties
van macht in het materiële of immateriële
geheugen van de stad?
En hoe hebben zeer verschillende
bewoners door de eeuwen heen
de stad mee vormgegeven? Dat
zijn enkele voorbeelden van stevige
Antwerpse erfgoeddraden.
Oog voor de collecties
Het MAS ondersteunt en ontwikkelt
ook projecten die de zorg voor
erfgoedcollecties stimuleren of
stadsverhalen doen opborrelen.
Soms zal het zich verdiepen in
een thematiek of erfgoedtype die
extra aandacht kunnen gebruiken.
Zo zet het de komende jaren
in op volkscultuur en op het documentair
erfgoed. Het Antwerpse
reuzenerfgoed staat het eerst op
de agenda. Het MAS vervult daarbij
de rol van makelaar of stuurman,
en brengt erfgoedpartners
samen. Met vereende krachten
zoeken we een oplossing voor
vragen, wisselen ervaring en kennis
uit, ondernemen krachtiger
acties… Erfgoedpartners die elkaar
leerden kennen, al dan niet
via het MAS, kunnen nadien op
eigen initiatief elkaars werking
verder verstevigen.
Het MAS kan ook extra impulsen
geven aan erfgoedpartners: inhoudelijk,
financieel of logistiek.
Zo toont dit erfgoedonderzoek
aan dat heel wat kleinere erfgoedzorgers
maar moeilijk middelen
vinden voor het bewaren en beheren
van hun collecties. De huidige
ondersteuning is vooral gericht
op presentaties en publieksprojecten.
Dat is zeker waardevol, maar
die projecten zijn pas mogelijk
met goed verzorgde en zorgvuldig
beheerde collectiestukken. In
samenwerking met andere culturele
diensten richt het ondersteuningsbeleid
van het MAS zich
daarom op projecten voor collectiebeheer
en erfgoedzorg. Dat zal
op termijn leiden tot een betere
erfgoedwerking en –presentatie.
Erfgoedcollecties bewaren veronderstelt
plekken waar je dat
volgens de regels van de kunst
kunt doen en kennis van wat je
in huis hebt. Alleen zo kom je tot
frisse ideeën voor presentaties en

45
onderzoek, en vind je vlot documenten
en objecten. En alleen op
die manier kun je je stukken goed
verpakken en opbergen. Pas als je
weet wat je verzamelt en hebt,
kun je kiezen wat je nog meer in je
collecties opneemt, of wat je net
niet meer wil bijhouden. Het MAS
wil dan ook samen met kleine en
grote erfgoedzorgers nadenken
over welke plek zij innemen in de
stad Antwerpen. Wat is de betekenis
van elke erfgoedcollectie in
het geheel? Daarbij is extra aandacht
nodig voor inventarisatie
en registratie. Op termijn moet
elke erfgoedzorger zijn collectie
en kennis optimaal kunnen inzetten
om verhalen te vertellen over
Antwerpen en zijn erfgoed.
Oog voor vrijwilligers
Heel wat erfgoedpartners steunen
op vrijwilligers: ook dat blijkt uit
het onderzoek. Zij zetten zich met
hart en ziel in voor hun erfgoedcollecties.
Natuurlijk willen ze dat
hun inspanningen worden voortgezet.
Een aantal organisaties is
in hun voortbestaan bedreigd omdat
de vrijwilligers verouderen en
het niet eenvoudig blijkt nieuwe
mensen te vinden. Het MAS wil
samen met de organisaties bekijken
wat de aantrekkingskracht is
van erfgoed en erfgoedverenigingen.
Hoe kun je nieuwe mensen
aanspreken en enthousiasmeren?
Zijn er groepen vrijwilligers die
zich tot erfgoed aangetrokken
kunnen voelen, maar die de sector
nog niet bereikt? En op welke
manier kunnen we met hen aan
de slag?
Ook het MAS werkt met talrijke
vrijwilligers. Elke vrijwilliger
brengt zijn eigen talenten én motivatie
mee en heeft dan ook een
bijzondere opdracht en plek: beheerder
van restauratieprojecten,
medewerker digitalisering, gastheer
of gastvrouw... De groep vrijwilligers
draagt bij aan de dynamiek
van het MAS-team en zorgt
bovendien voor extra verbondenheid
met de stad.
Oog voor een nieuw landschap
en nieuwe groepen
Het culturele landschap is de
laatste jaren grondig veranderd
en het activiteitenaanbod is fel
uitgebreid. Het is voor erfgoedverenigingen
een uitdaging om
hun eigenheid te bewaren én in
te spelen op nieuwe evoluties.
Het wordt ook steeds moeilijker
om de eigen vereniging in de kijker
te zetten. Hoe bereik je tussen
al die organisaties en activiteiten
een publiek? En hoe maak je kans
op ondersteuning of subsidies
van overheden? Het MAS ontwikkelt
een traject waarbinnen erfgoedorganisaties
hun plek in die
veranderende omgeving kunnen
zoeken. Op die manier wordt het
gemakkelijker om de eigen troeven
uit te spelen en zich aantrekkelijk
te presenteren.
De verhalen van de stad Antwerpen
worden verteld door álle inwoners
en bezoekers. Het erfgoed
gaat over hen allemaal. Het MAS
wil deze verhalen graag bekendmaken
en dus de verschillende gemeenschappen
aanspreken. Daarom
zet het in zijn vast aanbod en
zijn projecten, publiekswerking en
communicatie in op diverse bewonersgroepen,
hun tradities en hun
erfgoed. Het zal dat op twee manieren
doen. Vooreerst richt het
MAS zich op de migrantenorganisaties,
door hen te betrekken bij
het erfgoedveld en warm te maken
voor het belang van erfgoed.
We gaan samen op ontdekkingstocht
naar al aanwezige, maar
nooit aangesproken collecties,
(her)ontdekken organisaties en
geven hen een plek in de Collectie
Antwerpen. Daarnaast neemt het
MAS initiatieven om de erfgoedzorgers
bewust te maken van het
diverse karakter van hun collectie
en hun leefomgeving. Het MAS
gaat dus op zoek naar bestaande
aanknopingspunten in het aanwezige
immateriële en roerende erfgoed.
Dit vergt een nieuwe blik op
de Collectie Antwerpen
Oog voor jong volk
Erfgoed werd en wordt gemaakt
door generaties uit het verleden
en het heden. Maar we bewaren
het voor de toekomstige generaties.
Kinderen en jongeren spelen
dan ook een sleutelrol: hen moeten
we warm maken voor de betekenis
en waarde van de Collectie
Antwerpen. Hun Collectie Antwerpen.
Zij zijn de toekomstige erfgoedzorgers
en –vertellers.
Het MAS geeft kinderen en jongeren
een plek in het museum en
in de Collectie Antwerpen. Met
MAS in Jonge Handen gaan jongeren
de dialoog aan met het MASteam.
Die samenwerking maakt
van het MAS ook een jongerenmuseum.
En dankzij Explozant
gaat een groepje jongeren in de
stad aan de slag met het erfgoed
in hun leefomgeving. Het MAS
onderneemt zo acties om kinderen
en jongeren naar erfgoed toe
te leiden en hen kritisch te doen
nadenken over hun verleden,
heden en toekomst. Het wil goesting
opwekken om erfgoed en
cultuur te doen leven en beleven.

46
| Erfgoedtaal

47
Archief: een archief is een verzameling van archiefstukken
(ook genoemd archiefbescheiden) die een archiefvormer
samenbracht in een min of meer geordend geheel.
Een archief kan documenten (brieven, akten…),
beeldmateriaal en objecten bevatten. Het wordt altijd
als geheel bewaard, in de staat waarin de archiefvormer
het verzameld heeft.
Bovenlokale erfgoedvereniging: een organisatie waarvan
de erfgoedwerking verder reikt dan het lokale
niveau. Een voorbeeld is het Forum voor Erfgoedverenigingen.
Collectie Antwerpen: het geheel van de erfgoedverzamelingen
en erfgoedorganisaties in de negen
districten van de stad Antwerpen.
Cultuurantennes: geven advies en bieden steun aan
organisaties en inwoners van een Antwerps district die
met cultuur bezig zijn, en maken mensen wegwijs in
het culturele leven van zo’n district.
Cultureel erfgoed: alle sporen uit het verleden die ook
vandaag nog betekenis hebben voor groepen mensen,
die we daarom koesteren en die we aan toekomstige
generaties willen doorgeven.
Digitaliseren: het omzetten van analoge documenten
(op papier of film) naar een computer(gegevens)-
bestand. De informatie van elk bestanddeel van een
collectie wordt opgeslagen in een of meer ‘objectrecords’.
Zo kunnen ze via internet aan een groot publiek
worden aangeboden en kan het originele stuk in betere
omstandigheden bewaard blijven. Een digitale inventaris
is een gegevensbestand met een overzicht van alle
bestanddelen van een collectie. Zo vormt hij het fundament
van de digitalisering.
Documentatiecentrum: een plaats waar documentatiemateriaal
wordt bewaard en ontsloten, meestal
boeken en tijdschriften, aangevuld met beeldmateriaal
(foto’s, prenten, kaarten…). Zo’n centrum kan ook
archieven omvatten.
Erfgoedbibliotheek: een bibliotheek met een cultureel
en/of wetenschappelijk belangrijk documentair
patrimonium van geschreven en gedrukte publicaties
(handschriften, boeken en periodieken), of/en gedigitaliseerde
en elektronische publicaties of/en publicaties
op andere dragers. Dat wordt bewaard, beheerd
en ontsloten. (Tot voor kort werd hiervoor ook het
woord ‘bewaarbibliotheek’ gebruikt.)
Erfgoedconvenant: een cultureel-erfgoedconvenant
is een contract dat een stad of een regio afsluit met
de Vlaamse Gemeenschap om het lokale of regionale
roerende en immateriële erfgoed zichtbaarder te maken.
Cultureel-erfgoedconvenants zorgen voor een
erfgoedbeleid op maat van de betrokken stad of regio,
in samenwerking met die stad of regio. Een erfgoedcel
of erfgoedforum zorgt voor de uitvoering van een
erfgoedconvenant. In Antwerpen neemt het MAS die
rol op zich.
Erfgoedgemeenschap: een geheel van organisaties
en personen die bijzondere waarde hechten aan
(aspecten van) het cultureel erfgoed. Zij willen dat
erfgoed of aspecten ervan behouden en doorgeven,
en er ruchtbaarheid aan geven.
Erfgoedsector: het geheel van organisaties voor wie
erfgoedzorg of -werking een prioritaire of de enige
opdracht is. Er zijn ‘erfgoedbewaarders’ (organisaties
die roerend erfgoed beheren) en andere erfgoedorganisaties.

48
Heemkring: een vereniging van vrijwilligers die een
erfgoedwerking ontplooit over alle facetten van het erfgoed
en de geschiedenis van een stad, (deel)gemeente
of streek.
Inventaris: een soort van logboek waarin alle inkomende
en uitgaande voorwerpen staan ingeschreven.
Elk voorwerp krijgt een inventarisnummer dat ook aan
het stuk zelf wordt bevestigd. In de inventaris worden
een minimaal aantal gegevens opgenomen: een registratienummer,
titel, afmetingen, datum van binnenkomst,
herkomst, contactgegevens van de persoon die
het binnenbracht enz. Inventariseren gebeurt tegenwoordig
steeds vaker automatisch.
Kerkfabriek: beheert als openbare instelling de materiële
middelen (gebouw, inboedel, kledij, orgel...) die
nodig zijn voor de uitoefening van de eredienst in de parochie.
Het beheer is in handen van de kerkraad. Sinds
een nieuw decreet van 2004 bestaat ook het centrale
kerkbestuur, dat de gesprekspartner is van het gemeentebestuur.
De kerkfabriek krijgt inkomsten van gelovigen
(bv. voor bepaalde missen), dankzij de verkoop van
voorwerpen en dankzij de gronden of eigendommen
die ze bezit.
Kleine erfgoedorganisaties en kleine erfgoedwerkingen:
meestal erfgoedbewaarders of –verenigingen die uitsluitend
met vrijwilligers werken. Tot deze groep behoren
ook organisaties met collecties waar er (meestal)
één of (soms) enkele betaalde krachten actief zijn, en
instellingen waar erfgoedzorg geen hoofdopdracht is,
maar die wel een interessante collectie hebben en/of
een deskundige erfgoedwerking (bijvoorbeeld de Zoo).
‘Klein’ houdt dus geen waarde- of schaaloordeel in.
Lokale erfgoedvereniging: een erfgoedvereniging die
zich met haar activiteiten richt tot het lokale niveau: de
wijk, het district of de stad.
Ondersteuningsbeleid: een beleid dat de erfgoedorganisaties
ondersteunt in hun werking. Dat kan o.m.
door logistiek, financiële middelen, het uitbouwen van
netwerken of inhoudelijke ondersteuning (vorming, advies,
begeleiding…).
Privaatrechtelijk museum: een museum dat wordt
beheerd door privépersonen, en dus niet door een overheid.
Het kan gaan om vennootschappen of een (al dan
niet feitelijke) vereniging.
Publiekrechtelijk museum: een museum dat wordt
beheerd door een overheid, en dus niet door privépersonen.
Registratie: gebeurt nadat een voorwerp is toegelaten
tot de collecties. Het registreren kan minder of meer gedetailleerd
gebeuren, afhankelijk van welke gegevens
opgenomen worden. Minimaal gaat het om de naam
van de instelling, het inventarisnummer, de naam van
het object, de afmetingen, het materiaal enz. De registratie
wordt vaak aangevuld door een conditierapport.

50
Overzicht gebruikt beeldmateriaal
Cover Kegelspel © MAS | Collectie Volkskundemuseum – foto: Bart Huysmans
2 Re-enactment van de Slag te Berchem (oktober 1830) – foto: Walter Saenen
3 ’t Vlaams Stripcentrum © MAS
4 Unieke collectie verfatelier in Volksmuseum Turninum © MAS
6 Opname van fotografiebelichting bij een Afrikaans beeldje © Collectiebeleid | Behoud en Beheer
– foto: Michel Wuyts
8 Erfgoeddag 2008: Nationaal Scheepvaartmuseum © Stad Antwerpen
12 Rijn- en Binnenvaartmuseum © MAS
13 boven: Tentoonstelling ‘Van achter het masker’ van de Aloude Rederijkerskamer de Goudbloem © MAS
onder: Reserves van het Dagbladmuseum Hoboken © MAS
15 Het lossen van zakgoed op stek © Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen
17 Erfgoeddag 2008: Rondleiding in de kathedraal © Stad Antwerpen
19 boven: Bibliotheek Museum Mayer van den Bergh © Collectiebeleid – foto: Bart Huysmans en Michel Wuyts
onder: Afbouw site vochtpeiler © DC Nationaal Museum Douane en Accijnzen vzw – foto: Francis Huijbrechts
21 Erfgoeddag 2008: Kinderatelier in het Etnografisch Museum © Stad Antwerpen
22 Ontmoetingsdag Collectie Antwerpen © MAS
23 de Merodefeesten 2010 © Walter Saenen
24 Natuurhistorisch Museum Boekenberg © MAS
25 boven: ‘Handle with care’: transport van de maquette van de douaneboot © DC Nationaal Museum
Douane en Accijnzen vzw – foto: Francis Huijbrechts
onder: links Stampe en Vertongen 4.4B in kleuren van de Elementaire Vliegschool van de Belgische
Luchtmacht © Stampe en Vertongen, Museum – foto: Paul Soons
25 onder midden: Stampe en Vertongen 4.4C met Lycomingmotor © Stampe en Vertongen, Museum
– foto: Paul Soons
onder rechts: Replica van een Nieuport 28 | © Stampe en Vertongen Museum – foto: Paul Soons
26 Compactus met schilderij van Marnix Gysen © Letterenhuis – foto: Bart Huysmans en Michel Wuyts
27 boven: Restauratie van de laat 17de eeuwse Antwerpse Madonna (Keistraat 14) door Studio Steen van
de Afdeling Conservatie/Restauratie van Artesis Hogeschool | © Wim Strecker
onder: Heemkundig Museum Schaliënhoeve – Kring voor Heemkunde Berchem © MAS
28 Erfgoeddag 2008: Nationaal Scheepvaartmuseum © Stad Antwerpen
30 boven: Erfgoeddag 2010: Poppentheater van Semini © Wijkvereniging Klein Antwerpen
onder: MAS in Jonge Handen © Piazza dell’arte
32 Scheepsmodel © MAS | Collectie Nationaal Scheepvaartmuseum – foto: Bart Huysmans
33 boven: Archief en Documentatiecentrum van de Witte Brigade (Fidelio) © MAS
onder: Hofke van Roosendael – Koninklijke Kring voor Heemkunde Merksem © MAS
35 Schilderijenrestaurator in zijn atelier | © Collectiebeleid | Behoud en Beheer – foto: Bart Huysmans
36 Vlaamse Vereniging voor Familiekunde – Nationaal Centrum voor Familiegeschiedenis Merksem © MAS
37 Harnas en nooduitgang © Museum Vleeshuis | Klank van de Stad – foto: Michel Wuyts
39 Politiemuseum © MAS
40 MAS © Sarah Blee
41 MAS in Jonge Handen © De Veerman
42 Berchemse Sinterklaasstoet 2010 © MAS
43 VlaTAM: deeloverzicht van de collectie (januari 2011) © Eric Keutgens
44 Lange Wapper in de Geitestoet 2010 © MAS
46 Elektrische Topkranen © MAS | Collectie Nationaal Scheepvaartmuseum – foto: Bart Huysmans en Michel Wuyts
48 MAS in Jonge Handen © Piazza dell’Arte
49 Turninum Volksmuseum Deurne © MAS
51 Bunker en Vliegtuig Archeo – bunker SK1 © MAS
Cover Gelabelde flesjes uit Apotheek Duwaerts voor de verhuizing naar het MAS
© MAS Collectie Volkskundemuseum – foto: Bart Huysmans

51
COLOFON
Onderzoek:
Annemie Rossenbacker (A-jouR) en Sofie De Ruysser
Inhoud:
Annemie Rossenbacker (A-jouR), Jef Vrelust, Liene Conard, Lieve Willekens,
Sofie De Ruysser, Vera De Boeck
Redactie:
Patrick De Rynck
Met dank aan alle erfgoedorganisaties en partners die deelnamen aan dit
onderzoek.

www.mas.be
03 338 44 34