Korte beschouwing bij de 'Basisleer van de Russisch-orthodoxe ...

Korte beschouwing bij de ‘Basisleer van de Russisch-orthodoxe kerk rond
menselijke waardigheid, vrijheid en rechten’ van juli 2008
Frans Hoppenbrouwers 1
Na unanieme goedkeuring door de bisschoppensynode werd de Basisleer
van de Russisch-orthodoxe kerk rond menselijke waardigheid, vrijheid
en rechten 2 in juli 2008 aan het publiek voorgesteld als een toespitsing van de
kerkelijke sociale leer uit 2006. In deze bijdrage wordt deze basisleer samengevat
met in de voetnoten verwijzingen naar de Universele Verklaring van de
Rechten van de Mens. Tot slot volgt een korte waardering van het document.
Samenvatting
De mens is door God vrij in zijn keuzes geschapen 3 en kiest voor het goede op basis van een innerlijke vermogen
daartoe. Al doende neigt hij of zij steeds meer tot het goede en neemt de menselijke waardigheid toe.
Met de zonde ligt het precies omgekeerd. Zonde leidt tot meer zonde, wat ten koste gaat van jezelf (je waardigheid
neemt af), het besmet de medemens en verstoort natuur en bestaansharmonie. De keuzevrijheid
neemt af en zo ook de zondevrijheid. 4
Individuele keuzevrijheid wordt begrensd door de voorstelling van het ‘menselijke goede’ 5 voor jezelf en
voor de medemens. De mens moet zich daarbij op de hoogste waarheid richten, op God. Hier tegenover
staan de aardse mensenrechten die weliswaar de keuzevrijheid bevestigen maar geen morele maat kennen,
laat staan vrijheid van zonde beogen. 6 De samenleving moet het menselijk goede met de mensenrechten
harmoniseren, maar ze mogen niet strijdig zijn met de door God verordonneerde morele standaarden, de
daarop gefundeerde traditionele moraal, de liefde tot het Vaderland, 7 gemeenschap en familie. De spanning
tussen individu en publieke sfeer (die hier optreedt?) wordt overwonnen zodra rechten en vrijheid worden
bestuurd door morele waarden en vooral, zodra het leven van mens en samenleving door (altruïstische)
liefde vorm krijgt. De liefde neemt alle tegenstellingen weg, stelt de mens in staat zijn vrijheid volledig te realiseren
en gelijktijdig te zorgen voor naaste en Vaderland. De realisatie van de mensenrechten rechtvaardigt
geen schending van het religieus heilige, van culturele waarden en originaliteit van het volk. 8
Verschillende mensenrechten komen in hst. 4 uitdrukkelijk aan bod. 1. Het recht op leven. 9 Leven is beschermwaardig
vanaf de conceptie; zelfopoffering voor geloof, Vaderland en naaste heet een deugd; zelf-
1 Frans Hoppenbrouwers werkt bij de projecthulporganisatie Communicantes in Nijmegen. Communicantes
steunt projecten van de rooms- en Grieks-katholieke kerk in Oost-Europa en volgt de ontwikkelingen van geloof en
kerk in die regio. Zie www.communicantes.nl.
2 Основы учения Русской Православной Церкви о достоинстве, свободе и правах человека. Voor de vertaling
van dit en andere documenten, zie www.mospat.ru/?lng=1.
3 De principiële gelijkheid van alle mensen in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (= Uvrm), art.
1-2 heeft een analogie in de gelijkheid van alle mensen vanuit goddelijk perspectief: allen schepsels Gods.
4 Het document spreekt over zondevrijheid als ‘een andere vrijheid’.
5 Russisch origineel: Человеческий благой (het menselijk goede) vertaald als ‘human well-being’.
6 De Uvrm voorziet de vrije uitoefening van de mensenrechten van een harde clausule, namelijk het schaden van
anderen (art. 29.2). Dit betekent echter dat talloze praktijken mogelijk zijn die botsen met de kerkelijke en traditionele
moraal of met de ‘liefde tot het Vaderland’. Deze worden nu generiek veroordeeld, dat wil zeggen: in algemene,
overkoepelende termen gevat en verworpen. Bijv. het beledigen van kerkleiders, kerkelijke praktijken of natie. Of de
individuele vrijheid de seksuele aanleg naar eigen inzicht vorm te geven wordt bestreden door de nadruk op familie
en gezin en verzet tegen seksuele perversies, seriële monogamie, ongehuwd ouderschap, homoseksualiteit.
7 Aansluitend bij het Russische origineel: Vaderland (= Rusland) i.t.t. andere vaderlanden (Nederland, België, enz.)
die in het Russisch met kleine letter worden geschreven. De Engelse tekst schrijft vaderland.
8 De concrete invulling hiervan, het document doet dat niet uitdrukkelijk, zou wel eens strijdig kunnen zijn met
Uvrm, art. 29.1 waar de plichten jegens de gemeenschap uitdrukkelijk worden erkend en de maatschappelijke context
van de individuele zelfontplooiing nadrukkelijk genoemd, maar waar de inperking van individuele vrijheden juist
wordt verbonden met ‘beperkingen, welke bij de wet zijn vastgesteld en wel uitsluitend ter verzekering van de onmisbare
erkenning en eerbiediging van de rechten en vrijheden van anderen en om te voldoen aan de gerechtvaardigde
eisen van de moraliteit, de openbare orde en het algemeen welzijn in een democratische gemeenschap.’
9 Art. 3.
M e n s e n r e c h t e n d o c u m e n t R o k 1

moord en euthanasie (zelfmoord én moord) worden veroordeeld. De kerk verwerpt de doodstraf niet maar
voelt zich geroepen ertegen te interveniëren, telkens wanneer ze wordt opgelegd.
2. Gewetensvrijheid. Theologisch gaat het hier om de mogelijkheid vrij vóór God te kiezen, want God
dwingt immers niet, dus: dwang die deze keuze verhindert wordt verworpen. In de moderne, seculiere
samenleving stelt gewetensvrijheid ook de kerk in staat haar integriteit te bewaren en van het geloof te getuigen.
10 Onaanvaardbaar zijn echter religieuze neutraliteit, onverschillige staat en samenleving, of gelijkwaardigheid
van alle religies. De samenwerking tussen kerk en staat mag gemodificeerd worden naar het
aantal gelovigen, de mate van traditionaliteit van een religie en haar bijdrage tot geschiedenis en cultuur.
De gewetensvrijheid mag niet, in tegenspraak met zichzelf, totalitair 11 worden, bestaande moraal vernietigen,
heilige zaken bespotten of de geestelijke en culturele identiteit aantasten. 3. Vrijheid van expressie. 12 Het
woord – bij uitstek communicatiemiddel tussen mensen, en mensen en God – mag niet bijdragen tot zonde,
tweedracht of maatschappelijke desorganisatie. Het moet het goede ondersteunen. Gevaarlijk zijn: beledigen
van religieuze en nationale gevoelens, valse informatie verstrekken over religieuze gemeenschappen, sociale
groepen en persoonlijkheden. 4. Scheppingsvrijheid. Creativiteit maakt Gods beeld in de mens zichtbaar en
stimuleert spirituele groei en kennis van de geschapen wereld, maar rechtvaardigt geen nihilistische relatie
tot cultuur, religie of moraal. Belediging door individuele of collectieve zelfexpressie is uit den boze.
5. Recht op onderwijs. 13 Onderwijs moet de mens niet enkel voorbereiden op de samenleving maar ook
bijdragen tot de religieuze persoonsvorming. Culturele tradities en ideologische overtuigingen van familie
en persoon, als ook religie moeten daarom op school aan bod komen. Respect voor gewetensvrijheid blijft
echter geboden. 6. Burgerlijke en politieke rechten. Het individu kan vrij deelnemen aan het maatschappelijke
leven (politiek, vereniging, gewetens- en geloofsvrijheid), 14 wat echter niet mag leiden tot scheiding [der
geesten] of tot vijandigheid. ‘De orthodoxe traditie van sobornost 15 veronderstelt’ immers ‘het behoud van de
eenheid in de samenleving op basis van onvergankelijke morele waarden.’ Wel gelden de bescherming van de
burger in de privésfeer, zijn recht op wereldbeschouwing, vrije wil en keuzevrijheid. 16 7. Sociaaleconomische
rechten. 17 Eigendom, 18 arbeid, 19 vrijheid van ondernemen en levensstandaard 20 behoeven een heldere morele
maat. Bezitsvorming mag geen allesoverheersende maatschappelijke doel zijn, en het voorkomen van een
‘confrontationele sociale stratificatie’, die strijdt met de naastenliefde, is gewenst. Anders zijn morele degradatie
van samenleving en individu, vervreemding en onrechtvaardigheid het gevolg. De zorg voor wie zich
niet in zijn materiële nood kan voorzien en toegankelijke medische zorg zijn belangrijk. 21
8. Collectieve rechten. a. Individuele rechten mogen familie-, religieuze, nationale en sociale tradities niet
tekort doen. b. Op basis van zijn geschapen menselijke natuur verlangt de mens naar gemeenschapsleven.
De familie is de plek waar de eerste ervaring van de liefde voor God en naaste wordt opgedaan, en waar de
overdracht van religieuze en nationale cultuur, en sociale tradities plaats vindt. Vandaar de beschermwaardigheid
van de familie. 22 En c, vrede, milieu, bescherming van het culturele erfgoed, interne normen die het
leven van gemeenschappen regelt.
10 Onder verwijzing naar de sociale leer wordt vastgesteld dat de notie gewetensvrijheid wel laat zien dat de samenleving
haar religieuze doelen en waarden heeft verloren, wat hier (niet in de sociale leer) als feit wordt aanvaard.
11 D.w.z. totaal.
12 Art. 19.
13 Art. 26.
14 Art. 20-21 en 27.
15 Соборность. Engels origineel: ‘conciliarity’.
16 Art. 12 (versus willekeurige inmenging).
17 Art. 25.
18 Art. 17.
19 Art. 23-24.
20 Art. 25.1.
21 Art. 25.1.
22 Art. 16 en 25.2.
2
M e n s e n r e c h t e n d o c u m e n t R o k

De Russisch-orthodoxe kerk beroept zich op een lange traditie van zorg voor de mensenrechten. Nu
echter wordt de menselijke waardigheid soms bedreigd door staat, transnationale structuren, economie,
pseudoreligieuze groepen, terroristen en andere criminele verbanden. De behoefte aan de bescherming van
mensenrechten en waardigheid tegen destructieve media-agressie groeit. Hst. 5 somt een aantal aandachtspunten
van de Russisch-orthodoxe kerk op: 23
a, Religie en natie: (1) vrije geloofsuitoefening; bewaren van religieuze en culturele tradities; respect voor religieuze
principes in privé- en openbare leven; (8) zorg voor wiens rechten, vrijheid en gezondheid lijden onder
acties van ‘destructieve culten’; (7) recht van naties en etnische groepen op eigen religie, taal en cultuur;
(2) verzet tegen misdaden op basis van nationale en religieuze vijandschap. b, Kerk en staat: (5) legerzielzorg,
bescherming van rechten en waardigheid van soldaten in oorlog en vrede; (6) waardigheid en rechten van
wie in sociale instituties en gevangenissen verblijft (m.n. gehandicapten, wezen, ouderen en machtelozen);
(15) deelname aan de openbare controle op wetshandhaving; faire rechtspraak in het bijzonder waaneer kerk
en religie betroffen zijn. c, Rechtsstaat: (3) beschermen van het individu voor arbitrair gezag, van werknemers;
tegen geweld en vernedering in familie- en collectief verband; (11) rechtvaardige socio-economische
ordening; (12) tegen moderne technologie en politieke manipulatie voor totale controle over het individu,
zijn wereldbeschouwing en privéleven; (13) respect voor de wet, en bevorderen van positieve ervaringen om
mensenrechten toe te passen en te beschermen. d, Waarden en normen/publieke moraal: (4) beschermen van
het leven, vrije keuze en bezit bij internationale, politieke, economische en sociale conflicten; (9) traditionele
familie, vader- en moederschap, kind; (10) tegen corruptie, prostitutie, drugsverslaving en gokken; (14)
volgen van wetsvorming: tegen schending van mensenrechten en menselijke waardigheid en provocatie van
sociale mores.
Appreciatie
1. Juiste waardering.
Een goede appreciatie van de Russisch-orthodoxe mensenrechtencanon blijkt ingewikkeld, zoniet onmogelijk.
Terwijl ernstige mensenrechtenschendingen de laatste 100 jaren talrijk waren, ontbeert Rusland
een duidelijk uitgewerkte mensenrechtentraditie waaraan de Russisch-orthodoxe basisleer kan worden
afgemeten. Daarom blijft ze enigszins in de lucht hangen. 24 De 15 aandachtspunten die de kerk voor zichzelf
heeft geformuleerd veranderen daar weinig aan. Een aantal van die punten van zorg kan zeker gelden als een
constructieve bijdrage tot de humanisering van de postcommunistische, Russische maatschappij. Feitelijk
echter, in het geval van het leger bijvoorbeeld, blazen kerkelijke loftrompetten vaak luid, en stukken luider
dan de enkele, goedwillende piccolospeler die ergens achteraf een ijle kritische noot aanblaast.
2. Prijzenswaardig.
De burgerlijke, politieke en sociaaleconomische rechten zouden de Rijnlandse economieën zeker niet misstaan,
als maar het sobornostische perspectief er vanaf wordt getrokken. Ook het accent op collectieve verworvenheden
en een zekere prevalentie van de traditie boven heden en toekomst moet niet zonder meer van
de hand worden gewezen. Hierbij moet niet uit het oog worden verloren dat ook bewezen tradities zich in de
toekomst als zinnig alternatief tussen andere mogelijkheden en opties steeds opnieuw als waardevol moeten
bewijzen.
3. Kritiek.
Deze inmiddels vijf maanden oude basisleer dient een polemisch doel. Het document spreekt een theologisch
oordeel uit over de (seculiere) mensenrechten met hun pretentie van beste en enige ordeningsprincipe
voor mens en samenleving en hun inherente pleidooi voor fundamenteel onchristelijke zaken die tot zonde
aansporen en de weg naar het eeuwige heil blokkeren. (Preambule) Uit het document spreekt ook een duidelijk
verzet tegen individuele mensenrechten. Zo wordt onder andere verwezen naar het van buitenaf opdringen
van een alternatieve way of life onder het mom van zorg voor mensenrechten – en deze vaststelling
wordt meteen gevolgd door een pleidooi voor mensenrechten die rechtdoen aan individu én maatschappij.
(§ iii.4) Mensenrechten zijn niet absoluut (§ iii.1) en met de vaststelling dat er verschillende classificaties van
mensenrechten bestaan, wordt de universaliteit nadrukkelijk ontkend. (§ iv.1) Opvallende afwezige in dit
document is de godsdienstvrijheid. 25 Ook het recht bijvoorbeeld om van geloof te veranderen wordt ner-
23 De nummering verwijst naar de oorspronkelijke volgorde waarin hst. 5 van het document deze punten opsomt.
24 Wanneer de staat gehoor zou geven aan de wensen van de Russisch-orthodoxe kerk zou ze verstoten tegen Uvrm,
art. 30 die de onvervreemdbaarheid van de Uvrm-canon benadrukt.
25 § iv.7 spreekt enkel terloops over ‘vrijheid van het woord en de geloofsovertuiging’.
M e n s e n r e c h t e n d o c u m e n t R o k 3

gens genoemd, 26 en gezien de typisch Russische insteek zou dat best een reden kunnen hebben: de Russische
orthodoxie ís hét geloof van de Rus!
De bewering als zouden de moderne mensenrechten de sociale dimensie van de mens veronachtzamen
lijkt niet gerechtvaardigd, althans niet op basis van de Universele Verklaring zelf die in haar slotartikel juist
dit aspect beklemtoont. 27 Toch spreekt uit de basisleer een aanhoudende kritiek op een te individualistische
mensenrechtencanon. Dus, wanneer de Russisch-orthodoxe kerk de bescherming van de burger in de
privésfeer, zijn recht op wereldbeschouwing, vrije wil en keuzevrijheid bevestigt, gebeurt dat op geheel eigen
wijze, voorzien van clausules. Deze defensieve houding correspondeert ogenschijnlijk met de noodzaak een
eigen Russische variant van de mensenrechten te formuleren die zich van drie zaken rekenschap geeft: 1, de
door God verordonneerde morele standaarden die door de Russisch-orthodoxe kerk worden bemiddeld;
2, de daarop verder ontwikkelde traditionele (Russische) moraal; 3, de liefde tot het Russische Vaderland.
Daaronder ligt dan weer de notie van sobornost verscholen, het Russisch-orthodoxe utopische maatschappijideaal
dat harmonie voorschrijft als maatschappelijke bestaansmodus: goddelijke rechten (kerk) en maatschappelijke
vereisten (nationale tradities, staat) worden met elkaar worden verzoend in een liefdevolle
omarming van allen en alles. 28
4. Vragen.
De Basisleer van de Russisch-orthodoxe kerk rond menselijke waardigheid, vrijheid en rechten roept talrijke
vragen op. Hier volgt slechts een kleine selectie. Moet het voorstel van de Russisch-orthodoxe worden gezien
als een specifiek product van één volk en één natie dat vervolgens ook bestemd voor één volk en één natie,
namelijk het Russische volk en de Russische natie? Is de optie voor harmonie niet juist een gevolg van en vervolgens
een aanleiding tot een utopistische miskenning van reële en fundamentele verschillen tussen mensen,
levensvisies, politieke richtingen, enzovoort? Hebben we hier te maken met een abstracte, voor altijd
gegeven, bovenhistorische onveranderlijke ordening? En, wie bepaalt eigenlijk waarmee de maatschappelijke
harmonie gediend is, waarmee niet en wanneer die is bereikt? Een patriarch van de Russisch-orthodoxe
kerk, een college van bisschoppen, een raad van politieke en religieuze oudsten, het maatschappelijke debat,
of...? Ook dringt zich de vraag op of hier niet de betekenis van de mensenrechten, als garantie voor een open,
reflexieve dus zelfkritische samenleving van individuele burgers of collectieve actoren om creatief vorm te
geven aan het eigen leven of aan de maatschappij, wordt uitgehold. Beoogt de invulling van vrijheid van
geweten, expressie en creativiteit niet juist het omgekeerde? Gewetensvrijheid bijvoorbeeld mag immers niet
totalitair (totaal) zijn en juist met die opvatting wordt de weg geopend om kritische of bij voorbaat ongewenste
stemmen de mond te snoeren. Is het beroep op de samenleving 29 die de wereldse en bovenwereldse
geboden en verboden moet harmoniseren tot een afgerond geheel van regels niet een brug te ver?
26 Uvrm, art. 18.
27 Zie noot 7.
28 Het document beroept zich hier op de ‘spirituele ervaring’ van de kerk als voorbeeld (§ iii.4).
29 Lees: de staat.
4
M e n s e n r e c h t e n d o c u m e n t R o k