1 Het belang van goede omgangsvormen Een mens is ... - selexyz

1 Het belang van goede omgangsvormen
Een mens is individu en sociaal wezen tegelijk. Het individu heeft behoefte aan vrijheid om
zijn eigen belangen na te jagen, het sociale wezen zoekt veiligheid en waardering van
anderen. Voortdurend komen deze twee drijvende krachten met elkaar in botsing - tussen
verschillende personen, maar ook binnen een enkele persoon. Menselijke conflicten hebben
een ethische inslag. De etiquette (etymologisch verwant aan ethiek) houdt zich bezig met het
oplossen of vermijden van sociale conflicten in het dagelijks leven. Heel vaak hebben die op
de een of andere manier met macht te maken. Etiquette gaat niet alleen over formaliteiten,
zoals titulatuur of kledingcodes, maar juist ook over informaliteiten. Over voordringen in
winkels of verjaardagscadeautjes of daten.
Over etiquette bestaat een aantal misverstanden. Zo wordt vaak gedacht dat etiquette
vervelend is: elitair, triviaal, onwaarachtig en uit de oude doos. Toch is etiquette niet meer
dan een verzameling van regels om het intermenselijk verkeer zonder al te veel conflicten te
laten verlopen. Er bestaat trouwens een grote overeenstemming over wat goede
omgangsvormen zijn. Iedereen (ook de vervaarlijke gangsta-rapper) stelt in de persoonlijke
omgang prijs op oog hebben voor anderen, vriendelijkheid, gezond verstand, sportiviteit, tact
en collegialiteit. En toevallig zijn dit ook precies de doelen die de etiquette nastreeft. Een
afkeer van etiquette kan dan ook alleen maar worden toegeschreven aan een even extreme als
irrationele angst voor messenleggers en gesteven servetten.
Etiquette houdt zich bezig met gedragsregulering, met als belangrijkste doel dat
praktische zaken in het dagelijks leven soepel verlopen. Als iemand wordt uitgenodigd voor
een feestje of etentje moet hij van tevoren laten weten of hij wel of niet komt. Zo weet de
gastheer/-vrouw op hoeveel mensen er moet worden gerekend. Wie tegen iemand op botst,
zegt sorry, wie iets aardigs doet voor een ander, mag iets aardigs terugverwachten of op z’n
minst een bedankje. Bijna al deze regels en afspraken draaien om wederkerigheid, want dat is
de kurk waar het menselijk handelen op drijft.
Verder bemoeit de etiquette zich met symbolen en rituelen. Het gedoe met
vingerkommetjes en messenleggers hoort hier ook bij. Dat de beroepsgroep van kerkelijke
hoogwaardigheidsbekleders zich in lange paarse jurken hult, is een arbitraire afspraak. Het
had ook iets anders kunnen zijn, maar ze doen het nu eenmaal zo, dus zo hoort het. Wie
advocaat of griffier wil worden, zal zich moeten conformeren aan de in die beroepsgroep
geldende kledingcodes (nette pakken, mantelpakjes). Belangrijke gebeurtenissen in een
mensenleven, geboorte, huwelijk, dood en andere mijlpalen, gaan gepaard met rituelen die per

cultuur sterk kunnen verschillen. Waar een ritueel precies uit bestaat, is onbelangrijk
vergeleken met het feit dat het ritueel vanuit de traditie met zeggingskracht is omkleed. Ook
atavistische, irrationele rituelen (besnijdenis) kunnen zich handhaven, zolang de groep die
erin participeert er betekenis aan ontleent.
De regels die de etiquette uitvaardigt zijn context-afhankelijk. Bepaalde kleding,
bepaald taalgebruik, bepaald gedrag is nooit per definitie onbeleefd. Dat is afhankelijk van de
omstandigheden. Zwoele uitgaanskledij is op z’n plaats in de disco en niet op school. Ruwe
sekspraat, doorspekt met krachttermen, kan wel in de kantine van een kazerne, maar niet bij
een bezoek aan oma. Kletsen met je buurman of -vrouw is verplicht tijdens een diner en
verboden bij een klassiek concert. Voor alles is er een juiste plaats en tijd.
De contextgebondenheid laat zien dat de etiquette geen statisch geheel is. Door de
geschiedenis heen evolueert de etiquette mee met veranderingen op technologisch gebied en
met veranderde inzichten op maatschappelijk gebied (vroeger waren er geen regels nodig voor
het gebruik van antwoordapparaten, omdat er geen antwoordapparaten bestonden).
De twee belangrijkste recente veranderingen zijn de algehele afschaffing van rangen en
standen in de jaren zestig en de vrouwenemancipatie. Deze twee revoluties hebben een diepe
weerslag gehad op de omgangsvormen. Informalisering is hierbij het sleutelwoord, maar niet
op een alles-kan-, alles-mag-manier. Als de etiquette vroeger de onderlinge verschillen
benadrukte, dan werkt de moderne etiquette eerder als grote gelijkmaker. Iedereen heeft
dezelfde rechten op een beleefde, voorkomende behandeling. Er wordt geen onderscheid
toegestaan op grond van ras, sekse, sociale klasse, godsdienst of seksuele voorkeur. Het enige
wat nog uitmaakt is leeftijd, en sekse een klein beetje.
Toen het dagelijks leven nog op autoritaire leest geschoeid was (zo’n beetje de hele
geschiedenis van de mensheid op de afgelopen dertig jaar na), moesten de machtelozen zich
voegen naar de luimen van de machtigen. Als een edelman een herberg betrad, verwachtte en
kreeg hij voorrang in de bediening. Behalve wanneer hij toevallig een empathisch karakter
had en zich kon voorstellen dat andere mensen voordringen niet prettig vinden. Feit bleef dat
geprivilegieerden zich in de omgang met sociaal ondergeschikten van alles konden
permitteren zonder dat daar sancties op stonden. Met de verkruimeling van de hiërarchische
structuren in de jaren zestig verdween de angst voor hogergeplaatsten en de daarmee
samenhangende onderdanigheid, die tot uiting kwam in bijvoorbeeld eenzijdig tutoyeren (jij
zeggen en u terugkrijgen), met twee woorden spreken, niet in discussie gaan bij reprimandes.
In een egalitaire cultuur staat iedereen als gelijke tegenover elkaar. Deze situatie lijkt
veel op de primitieve omstandigheden in de jungle, waar het recht van de sterkste heerst.

Want als iedereen gelijk is, gaan schaarse goederen als geld, status, maar ook aandacht naar
degene die het hardste voordringt. Daarom kan een egalitaire cultuur niet zonder een machtige
bureaucratie die zonder aanzien des persoons op een rechtvaardige manier goederen en
diensten verdeelt en wachtlijsten beheert. Als iedereen gelijk is, wordt het belangrijker dan
ooit dat ook iedereen elkaar in zijn waarde laat. Daarom is er ook sterker dan in een
standenmaatschappij behoefte aan omgangsregels waar iedereen zich aan houdt.
Etiquette wordt wel met hypocrisie wordt geassocieerd. Dat klopt, want etiquette
houdt de mythe der gelijkheid in stand. Wie zich aan de etiquette houdt, zit voortdurend
toneelstukjes op te voeren, waarbij hij doet alsof iedereen met wie hij zich verstaat dezelfde
macht, inbreng en rechten heeft. In werkelijkheid is dat helemaal niet het geval. De een is
bijna altijd sterker of machtiger dan de ander. Toch is het belangrijk om de pretentie van
gelijkheid op te houden, omdat het leven anders tot een aaneenschakeling van conflicten
verwordt.
Als een arts een patiënte sommeert: ‘Bovenlichaam ontbloten!’ wordt dat als een
onverdraaglijke grofheid ervaren. In een dergelijke formulering ligt de hele hautaine,
autoritaire, ik weet wat goed voor je is jaren-vijftig-artsenmentaliteit besloten. Van die artsen
die zuchten, bedenkelijk kijken en je een brief onder gesloten couvert meegeven voor weer
een andere specialist. Met de formulering: ‘Mevrouw, wilt u uw bovenlichaam ontbloten,
alstublieft?’ houdt een arts de schijn op dat de patiënte ook nee kan zeggen, en zorgt hij
ervoor dat hij haar niet kleineert. Twee kleine toevoegingen (‘wilt u’ en ‘alstublieft’), daar
knapt een arts-patiëntcontact meteen ongelooflijk van op. Het is bijna alsof er twee
gelijkwaardige mensen tegenover elkaar zitten, en niet een zieke, zwakke, bange patiënt en
een almachtige allesweter die dit varkentje wel even wassen zal.
De gelijkheidsconventie verbiedt dat de een de ander naar beneden haalt of
terechtwijst in een gesprek. Terechtwijzingen kunnen alleen plaatsvinden, wanneer de
autoriteit van de een ten opzichte van de ander onbetwistbaar is: in de hiërarchie van het leger,
ouders tegenover kinderen, politieagenten tegenover burgers, chefs tegenover
ondergeschikten.
Veel mensen denken dat authenticiteit, eerlijkheid en mondigheid te verkiezen zijn
boven vormelijkheid en hypocrisie. Dit is een misverstand. Het sociale leven (zakelijke
uitwisselingen, contacten op straat of in grotere gezelschappen als feestjes en recepties) vraagt
zelden om eerlijkheid en authenticiteit. Sterker nog, het openbare leven vaart beter zonder
eerlijkheid en authenticiteit.

Op de top25 van dagelijkse irritaties in Nederland figureren allerlei gevallen van
authentiek egoïstisch gedrag op straat: zinloos geweld, vandalisme, onbeschofte
automobilisten en fietsers, rondslingerende rotzooi. Natuurlijk, het zou geweldig zijn als dit
gedrag met wortel en tak werd uitgeroeid, zodat oppassende burgers zich zonder ergernis door
vuilnis- en hondenpoepvrije straten konden begeven. Het zou prachtig zijn als
bumperklevende en rechtsinhalende automobilisten hun rijstijl zouden intomen of als fietsers
weer eens een hand gingen uitsteken en een lichtje monteren. Als mensen níet met elkaar op
de vuist zouden gaan om een parkeerplaats of de ander uitschelden vanwege een foutje of een
brutale blik. We zouden elkaar groeten op straat en elkaar beleefd laten voorgaan de tram in
of de draaideur door.
Maar al die paradijselijke wensen hebben niets met de werkelijkheid te maken, en wat
belangrijker is: de etiquette streeft daar ook helemaal niet naar. Het gaat er niet om het
openbare leven om te vormen tot de een of andere jarenvijftigidylle (die niet eens bestaan
heeft), waar mensen voor elkaar de hoed lichtten en weer of geen weer hun stoepjes
schrobden. Het gaat er in de moderne metropoolomgeving om dat mensen mentaal op alles
voorbereid zijn en zich daarbij niet door het minste of geringste van de wijs laten brengen.
Het is vol en druk in de steden, op de autowegen, in de treinen, de stations en de
vliegvelden, in de winkels, de pretparken en de cafés, op de dansfeesten, braderieën en de
dorpskermissen. Waar het druk is en de alcohol stroomt, doen zich botsingen voor, dat is een
natuurwet. Authentieke gevoelsontladingen als: Kutwijf, kun je niet uitkijken! (als iemand
tegen je op botst of als fietser een fout maakt) maken deel uit van dit patroon. Wie erop
gespitst is, kan zich elke dag wel een paar keer gepikeerd voelen door de manier waarop
onbekende voorbijgangers hem te na komen. Maar als er een zijn decorum verliest, betekent
dat nog niet dat de ander dat ook moet doen.
De beste manier om je te weer te stellen tegen de ergernissen van het openbare leven is
de rol van ijzeren Hein aan te nemen. De ijzeren Hein laat zich niet uit het veld slaan door
weggeworpen frietzakjes of hondenpoep. Hij stapt er doodgemoedereerd overheen. Als een
ander hem beledigt of de les leest, gaat hij niet op hoge toon in discussie, maar roept sorry en
loopt door. Als een ander hem snijdt op de snelweg, gaat hij de dader niet bij wijze van
represaille achtervolgen en hem zelf snijden. Hij geeft in het openbaar hoe dan ook nooit toe
aan de drang om zijn (al even authentieke) gevoelens van woede of frustratie te uiten, want hij
weet dat dit alleen maar tot escalatie leidt. Als een ander zich meester maakt van de
parkeerplaats waar hij net in wilde draaien, zoekt hij liever tien minuten langer naar een
nieuwe dan dat hij twee weken met een blauw oog (of erger) rondloopt. Als ijzeren Hein haal

je je schouders op over dit soort in de grond van de zaak onbetekenende incidenten, want je
hebt belangrijker dingen aan je hoofd. Een bijkomend voordeel is dat niet-geventileerde
woede en frustratie veel sneller vergeten zijn dan wel-geventileerde. Dat is het voordeel van
decorum bewaren. Het harnas van de ijzeren Hein biedt je de vrijheid om door te gaan met je
eigen besognes.
Zelfs het familieleven, de verhoudingen tussen partners of tussen ouders en kinderen,
tussen vrienden en bekenden zijn gebaat bij een zeker decorum dat in acht wordt genomen. Er
is thuis vanzelfsprekend meer ruimte voor woede, frustratie en chagrijn dan op straat. Maar
een huisgenoot die zich desondanks een beetje inhoudt, is prettiger in de omgang dan eentje
die zich (onder het motto: je moet toch thuis jezelf kunnen zijn) laat gaan in authentieke
bokkigheid en algehele korzeligheid.
Dus zeggen we tegen onze vrienden: ‘Wat enig, dank je wel!’ en niet: ‘Wat een stom
cadeautje – daar heb ik helemaal niets aan’, terwijl we dat misschien wel denken. We zeggen
beleefd: ‘Goedemorgen’ tegen de buurman, terwijl we misschien bij onszelf denken: ‘Loop
me niet voor de voeten, ouwe gek!’ We zeggen: ‘Goed, en met jou?’ als een vage bekende ons
op een feestje vraagt hoe het ermee is, en we beginnen geen klaagzang over kwaaltjes of over
de slechte verhouding met onze moeder, althans niet meteen. Dat kan later altijd nog, mocht
de gespreksgenoot onverwachts blijk geven van waarachtige interesse.
Veel zogenaamde authenticiteit is helemaal niet zo vreselijk interessant, daarvoor
lijken mensen te veel op elkaar. Eerlijke meningen zijn al gauw kwetsend. Zodra de opening
luidt: Ik zal het je maar eerlijk vertellen, dan weet je al dat er iets onaangenaams komt: Dat
nieuwe kapsel staat je niet, ik begrijp niet wat je in die nieuwe vriend van je ziet, dat succes
van je stelt eigenlijk niet zoveel voor.
Uit al deze beperkingen volgt geen totaalverbod op boosheid, kritiek, eerlijkheid,
authenticiteit, mondigheid en zelfexpressie. Er zijn vele omstandigheden denkbaar waarin
men onbekommerd en vrijmoedig ‘zijn ware gevoelens’ voor het voetlicht moet brengen. Het
enige waar de etiquette op wil wijzen, is het belang van de juiste context.

Vragen Algemene etiquette
Juffrouw zeggen
Ik ben een man van begin dertig en heb in een jolige bui tweemaal (in een bibliotheek en
in een café) de dame achter de bar/ balie geroepen met: ‘Juffrouw!’ Beide keren kreeg ik
te horen dat zij hier niet van gediend was, aangezien zij dit denigrerend opvatte. Dat
verbaasde mij hogelijk: het is toch hoogstens archaïsch taalgebruik te noemen? In beide
gevallen ging het om leeftijdgenoten van mij. Wat had ik dan moeten zeggen? Ik vind
‘mevrouw’ raar en ouwelijk klinken.
U maakt gewag van een jolige bui. Dat zegt al genoeg. Veel vrouwen kunnen
seksistische (want zo ervaren zij dat) grapjes en uitdrukkingen niet waarderen. De
aanspreektitel ‘juffrouw’ verwijst naar de burgerlijke staat van een vrouw (ongehuwd)
met een zweempje lagere sociale klasse erin. Deze aspecten worden niet meer relevant
geacht om in iemands bejegening te benadrukken. ‘Juffrouw’ is daarmee een hopeloos
ouderwetse term geworden, niet meer correct en beledigend voor vrouwen. Alleen 75plussers
die niet beter weten wordt het juffrouw zeggen nog vergeven, zij het
knarsetandend. Ik raad u dringend aan dit archaïsme uit uw vocabulaire te schrappen. U
kunt het dan wel grappig vinden, de andere partij vindt dat niet. Spreek een onbekende
vrouw van twintigplus aan met ‘mevrouw’. Tegen tienermeisjes kunt u ‘meisje’ of
‘jongedame’ zeggen.
Receptioniste aanspreken
Ik ben een man van 68 die anderen graag correct benadert en begroet zonder te slijmen.
Ik kom bijvoorbeeld binnen bij een bedrijf, waar bij de receptie een jonge vrouw zit van
begin twintig. Op de balie staat een bordje met haar voor- en achternaam. Nu kan ik er
niet aan beginnen om haar plompverloren bij haar voornaam te noemen. Dat vind ik niet
respectvol. Het liefst zou ik haar met mejuffrouw aanspreken, maar daar zul je
tegenwoordig wel niet meer mee aan kunnen komen: te stijf! Onlangs een soortgelijk
geval meegemaakt met een huisartsassistente. Spreek ik haar aan met mevrouw, dan
loop ik de kans dat ze me aankijkt met een blik van: zie ik er zo oud uit?! Ik weet het niet
meer! U vast wel.
U hebt helemaal gelijk om ervoor terug te deinzen onbekende dames met de voornaam
aan te spreken. De tijden zijn al gemeenzaam genoeg en daar hoeft u niet het uwe aan bij
te dragen. De uitweg uit uw impasse is verrassend eenvoudig: u hoeft helemaal geen

aanspreekvorm te gebruiken, want in dit soort gesprekjes adresseert men elkaar niet. U
komt binnen en u wilt inlichtingen of u wilt u melden. U zegt dan: ‘Goedemorgen, kunt u
mij vertellen waar de afdeling Debiteuren/crediteuren zit?’ Of u zegt: ‘Goedemiddag,
mijn naam is zus en zo, ik heb een afspraak met die en die.’ De naam van de baliedame
komt niet aan de orde in zo’n mini-uitwisseling.
Als er zich een situatie voordoet waarin u om de een of andere reden de aandacht van
een baliedame moet trekken (dat zal nauwelijks gebeuren, want doorgaans heeft een
klant eerst oogcontact voordat er iets gezegd wordt en hij kan dan meteen ter zake
komen), maar alla, stel dat u per se haar aandacht wilt trekken, bijvoorbeeld omdat zij
omgedraaid op haar stoel met een collegaatje zit te kletsen, dan zegt u altijd: ‘Mevrouw’.
De aanspreekvorm juffrouw of mejuffrouw is een jaar of dertig geleden afgeschaft. Het
onderscheid dat deze term maakte tussen getrouwde en ongetrouwde vrouwen en tussen
jonge en oude vrouwen wordt tegenwoordig zowel seksistisch als irrelevant geacht.
Jonge meisjes buiten een werkcontext kunt u zo nodig aanspreken met meisje, als in:
‘Meisje, weet je misschien waar ik de Pioenweg kan vinden?’
Naamplaatjes
U zult ze ongetwijfeld ook regelmatig zien, de naamplaatjes (badges) met voornaam van
caissières in supermarkten. Tegenwoordig ook bij de apotheek. Je bent aan de beurt om
af te rekenen en je wordt plichtmatig maar niet onvriendelijk gegroet. Bij de begroeting
kijk ik wel eens naar het naamplaatje van betrokkene en noem dan de daarop vermelde
naam. Hetgeen soms wat ongemakkelijk geschuifel of een charmante blos oplevert.
Overigens doe ik dit alleen als ik samen met mijn vrouw ben. Wanneer ik in m’n eentje
winkel, heb ik een beetje het gevoel dat ik me een ‘ongewenste intimiteit’ veroorloof, als
ik als al wat oudere man (68) de doorgaans jonge dames bij hun voornaam aanspreek.
Wat is eigenlijk de bedoeling van die naamplaatjes? Is het zo raar om mensen die een
badge-met-voornaam dragen ook met die naam aan te spreken?
De bedoeling van dit soort naamplaatjes is om de schijn te wekken van gepersonaliseerd
contact tussen klant en winkel- of baliepersoneel. In de hogere managementkunde heeft het
idee postgevat dat, wanneer het personeel met naam en toenaam aanspreekbaar is, de klant
zich meer op z’n gemak zal voelen en daardoor mogelijk meer gaat kopen. Het voeren van
naamplaatjes is cosmetica, net zoiets als lippenstift en oogschaduw. Cosmetica maakt de
wereld aangenamer en mooier, maar moet niet worden verward met wat eronder zit. Als een
vrouw zich verleidelijk verft, betekent dat niet dat iedereen aan haar mag zitten. Als
winkelpersoneel een naamplaatje met voornaam draagt (hiertoe verplicht door het
management), dan betekent dat niet dat de transacties met klanten voortaan in het teken staan

van gezelligheid en vertrouwelijkheid. De gewone beleefdheidsregels zijn nog steeds van
kracht: mensen die elkaar niet kennen en een kortstondig zakelijk contact met elkaar aangaan,
spreken elkaar niet bij de voornaam aan. Wie deze regel overtreedt, gedraagt zich inderdaad,
ongeacht de leeftijd van betrokkenen, ongewenst intiem.