HISTORISCHE EVOLUTIE A. De vroegste geschiedenis Dat Sint ...

HISTORISCHE EVOLUTIE
A. De vroegste geschiedenis
Dat Sint-Lievens-Houtem op een lange jaarmarkttraditie mag bogen, staat buiten kijf.
Historische documenten die teruggaan tot de veertiende eeuw leveren hiervan het bewijs.
Bij gebrek aan een stichtingsoorkonde is het echter quasi onmogelijk om de precieze
stichtingsdatum te achterhalen. Vroegere beweringen als zou de jaarmarkt meer dan 1000
jaar en zelfs meer dan 1300 jaar oud zijn, lijken ons ietwat overdreven. Deze ons inziens
foutieve schattingen werden gebaseerd op en misleid door vervalste bronnen en verzonnen
verhalen.
Wanneer moeten we het ontstaan van de jaarmarkt dan wel situeren?
A.1. Het ontstaan van de jaarmarkt
● een middeleeuwse oorsprong?
De Houtemse jaarmarkt vindt ongetwijfeld haar oorsprong in de verering van de Heilige
Livinus. In het zog van de jaarlijkse bedevaart naar het graf van deze heilige ontwikkelde zich
een bloeiende markthandel. De datering van het ontstaan van de bedevaarttraditie en dus
ook van de jaarmarkt, levert evenwel een aantal problemen. Knelpunt hierbij vormt de
authenticiteit van de Heilige Livinus en zijn levensverhaal.
Volgens de heiligenlegende was Livinus een Schotse bisschop die in het midden van de
zevende eeuw onze gewesten kwam kerstenen. Tijdens zijn missioneringopdracht verrichtte
hij tal van wonderen, hetgeen behalve sympathie en bewondering ook nijd en afgunst
opwekte. Zo kwam het dat Livinus op 12 november 657 op brutale wijze werd vermoord te
Sint-Lievens-Esse en uiteindelijk in Sint-Lievens-Houtem zijn laatste rustplaats vond.
Indien we, steunend op de dateringen in de legende, de wortels van de begankenis en de
volksdevotie rond Livinus in de tweede helft van de zevende eeuw situeren, dan komen we
inderdaad tot de vaststelling van een „1300 jaar oude jaarmarkt’. Maar bronkritisch en
(literatuur)historisch onderzoek door Maurice Coens heeft aangetoond dat Livinus
waarschijnlijk nooit heeft bestaan. De levensgeschiedenis van de martelaar zou een elfde
eeuws door de Sint-Baafsabdij verzonnen verhaal zijn, gebaseerd op gegevens uit de vita
van Lebuïnus, een echte heilige uit Deventer. De grondvesten die de kiemen van de
processie annex jaarmarkt in de vroege Middeleeuwen laten situeren, vallen bijgevolg
genadeloos in het water.
Aan de levensbeschrijving van Livinus werd ook een verzonnen translatie gekoppeld: op 28
juni 1007 zouden de relieken van de heilige overgebracht zijn van Sint-Lievens-Houtem naar
de Sint-Baafsabdij. Aan dit valse translatieverhaal dankt de Gentse Sint-Lievensbedevaart
haar oorsprong, evenals de nu nog bestaande zomerjaarmarkt in Sint-Lievens-Houtem.
Beide falsificaties (Livinuslegende en translatieverhaal) kwamen tot stand tijdens het
abbatiaat van Folbertus (1040-1066), volgens Van Acker ca. 1050. Het is onduidelijk hoelang
het heeft geduurd vooraleer de verzinsels onderwerp werden van een heuse volksdevotie.
Naar onze mening konden de processies op 29 juni (translatie van de relieken) en op 12
november (sterfdatum Livinus) reeds in de twaalfde eeuw op een massa bedevaarders
rekenen. Op basis van dit vermoeden wagen wij ons aan een schatting de embryonale fase
van zowel zomer- als winterjaarmarkt in Sint-Lievens-Houtem ongeveer 900 jaar geleden te
situeren.

● officiële inrichting?
In het middeleeuwse Vlaanderen werd het recht tot het houden van een jaarmarkt verleend
door de Vlaamse graaf of de Bourgondische hertog. Voor de stad Aalst bijvoorbeeld
gebeurde dit door graaf Lodewijk Van Male, bij charter van 26 september 1351. Deze
oorkonde wordt heden nog bewaard in het Stadsarchief van Aalst.
Het bestaan van een dergelijke stichtingsoorkonde voor de jaarmarkt van Sint-Lievens-
Houtem is ons niet bekend. Ook bij De Potter en Broeckaert vinden we hierover geen verdere
informatie. En toch leefde ongeveer honderd jaar geleden in Sint-Lievens-Houtem de
overtuiging dat haar beide jaarmarkten officieel werden ingesteld door een Bourgondische
hertog. In een brief van 31 juli 1906 vraagt de gemeenteraad van Sint-Lievens-Houtem aan
de dorpspastoor om ter gelegenheid van de Jubelfeesten in 1907 behalve een
godsdienstige stoet ook een historische stoet te organiseren. En in deze brief wordt
uitdrukkelijk vermeld dat de pastoor bij de historische stoet ook oog moet hebben voor de
“officiële inrichting der jaarmarkten van S t . Pieter en 12 9 ber door den Hertog van Burgondie”.
Was men 100 jaar geleden beter op hoogte over de instelling van de Houtemse
jaarmarkten? Of baseerde de gemeenteraad zich enkel op wat toendertijd in de volksmond
werd verteld? We vermoeden het laatste. Waarmee we niet gezegd willen hebben dat wat
via mondelinge overlevering gekend is, daarom geen historische basis zou bezitten. Nemen
we aan dat de inrichting van de jaarmarkten van Sint-Lievens-Houtem inderdaad tot het
Bourgondische tijdperk teruggaat, dan moeten we deze alleszins situeren na 1384. Hoewel –
zoals verder zal blijken – historische bronnen over de jaarmarkt bewaard zijn van een
vroegere datum. Dit hoeft echter niet als een tegenstrijdigheid geïnterpreteerd te worden.
Het is immers perfect mogelijk dat de officiële inrichting vele jaren na het eigenlijke ontstaan
plaats vond.
Over de vroegste oorsprong van de jaarmarkt en de eventuele officiële inrichting kunnen we
enkel veronderstellingen uitbrengen. Pas wanneer ons historische bronnen ter beschikking
staan, kunnen we aan onze beweringen een grotere zekerheid verlenen. En dan nog
moeten we op onze hoede zijn voor falsificaties en foutieve interpretaties.
A.2. De eerste historische bronnen
De eerste bronnen die ontegensprekelijk het bewijs leveren van een jaarmarkt in Sint-Lievens-
Houtem dateren uit de veertiende eeuw. De jaarmarkt blijkt toen reeds zulke proporties te
hebben aangenomen dat een zekere reglementering noodzakelijk was. Dit resulteerde
onder andere in de vastlegging van de tollen op de jaarmarkt en in de uitvaardiging van
een aantal politieverordeningen.
▫ Toltarieven op de jaarmarkt
Het vroegste historische document gaat terug tot het jaar 1339. Toen vonnisten de Gentse
schepenen van de keure over een geschil tussen de kerk van Sint-Lievens-Houtem en de
handelaars betreffende tolheffing op de markt. In tegenstelling tot wat Duquet schrijft, stelde
het vonnis niet het tarief van de plaatsgelden vast , maar bepaalde het de tol die aan de
kerk toekwam bij de verkoop van vee en koopwaren.
De tekst ervan luidt als volgt:
“Kenlic zij allen den ghenen, die nu sijn ende hier naer wesen sullen, dat der Jan Spekaert,
der Pieter de Clerc ende hare ghesellen, schepenen van der kuere binnen Ghend, van den
ghescille dat was van den tolle, toebehoerende der kerken van Sente Livins Houthem, naer
de goede informatie ende orconscepe, te ziene in alsulker manieren alse hier naer

eschreven staet, dats te wetene :
Van elken paerde dat men vercoept, daer af sal men gheven, coeper ende vercoeper, elc
twee schellen parasijse.
Item van elken rende, coeper ende vercoeper, elc eenen penninc.
Item van elken verkene, coeper ende vercoeper, elc eenen allinc.
Item van elken scape, coeper ende vercoeper, elc eenen allinc.
Item van elker huwer, coeper ende vercoeper, elc eenen allinc.
Item van wulinen lakene, van houden clederen, van grauwerke, van eere ende van
ghevetten ledere zal men gheven viere deniers van den ponde, al sulke paye als men daer
mede coept ende vercoept.
Voert van elken stalle eenen parisisen penninc. Ende daer mede sijn sij quite van al den
goede dat sij vercopen binnen haren stalle.
Dit was ghevonnest ende ghewijst int scependom boven gheseit up den 6 Ougste 1339.”
Het vonnis, bewaard in het Rijksarchief in Gent, geeft ons informatie over de soorten vee
(paarden, runderen, varkens en schapen) en de aard van de koopwaren (laken stoffen,
pelswerk, oude klederen en gevet leder) die op de markt van Sint-Lievens-Houtem werden
verhandeld in de veertiende eeuw.
▫ De voorgeboden van Sint-Lievens-Houtem
In een cartularium dat in 1395 werd opgesteld ten behoeve van de proost van de Sint-
Baafsabdij, vinden we een afschrift van de voorgeboden van Sint-Lievens-Houtem. Deze
voorgeboden of politieverordeningen moesten de orde op de jaarmarkt bewaren en
oneerlijke handel beletten. In feite betreft het dus een eerste jaarmarktreglement, dat zou
dateren uit het midden van de veertiende eeuw en te Sint-Lievens-Houtem werd afgeroepen
van op de nu verdwenen trappen onderaan het marktkruis.
“Dit zijn de voerbode van sente lievins houtem.
Int eerste verbiet men verlofde wapenen up de hoegste boete ende de wapenen verbuert.
Item ghereechte mate item gherecht ghewichte item gherechte elle ende van desen up de
hoegste boete ende dat met ongherecht maten ghemeten ware ende met ongherechte
ghewichte gheweghen ende met ongherechten hellen ghelevert ware up dat ment
beloepen mochte dat zoude ziin verbuert.
Item dongave lakenen van onder dander te houden up de hoegste boete ende dlaken
verbuert up XL voete naer.
Item ghebiet men laken stellaghen X voete lanc te ziine ende niet langher. Item ander
stellaghen VII voete lanc ende niet langher ende elc van desen up de hoegste boete.
Item ghebiet men sout waghenen te staenen deen onder dander ende ter stede daer zij
sculdich zijn te staenen ende sout met gherechter maten te leveren ende elc van desen up
de hoegste boete ende mochte de heeren sout bevinden dat met ongherechter mate

ghelevert waere dats verbuert.
Item gherechte tollenen te ghave. Item gherechten tol ende elc up de hoegste boete ende
te neemen van den tolle II miten sonder meer.
Item dongave vleesch te houdenen van onder dander up de hoegste boete ende tvleesch
verbuert.
Item dat up de plaetse niemen vier en make noch in putten noch daer buten up XL voeten
naer den huusen up de hoegste boete.
Item voert ghebiet men al te houdene dat den voerboden toebehoert gheliic dat zij
ghehuzert zijn ende elc point sonderlinghe up al sulke boete als daer toe staet.”
In dit jaarmarktreglement wordt onder andere gestipuleerd dat het verboden is wapens te
dragen en vuur te maken op de jaarmarkt. Goederen of eetwaren van een mindere kwaliteit
moeten worden gescheiden van de kwaliteitsvolle. Tenslotte wordt er streng op toegezien
dat de koopwaren met juiste lengte- en inhoudsmaten of met juiste gewichten worden
afgemeten. De handelaars die zich niet aan de voorschriften houden riskeren hoge boetes
en de verbeurdverklaring van hun goederen.
A.3. Zomerjaarmarkt /vs/ Winterjaarmarkt
Zowel de toltarieven als de voorgeboden gaan terug tot de veertiende eeuw. Alleszins werd
er toen al een jaarmarkt ingericht in Sint-Lievens-Houtem. Maar op welke jaarmarkt had de
reglementering betrekking? De winterjaarmarkt of de zomerjaarmarkt? Of beide?
De Potter en Broeckaert stellen dat “de instelling der groote jaarmarkt moet opklimmen tot
een ver verwijderd tijdstip, aangezien wij van ’t heffen van plaatsgeld reeds gewag vinden
op het jaar 1339.” Maar is deze argumentering wel correct?
Het is immers genoegzaam geweten dat qua belangrijkheid de winterjaarmarkt (de “groote”
jaarmarkt) zeker tot diep in de zestiende eeuw overschaduwd werd door de zomerjaarmarkt.
Met recht kunnen we ons dan ook afvragen of de toltarieven (en het jaarmarktreglement) uit
de veertiende eeuw niet enkel voor de zomermarkt golden en ook speciaal daarvoor waren
opgesteld. Indien dit zo zou zijn, dan vervallen eensklaps ook de argumenten die De Potter
en Broeckaert aanhalen om de oorsprong van de winterjaarmarkt in een ver verleden te
situeren.
Voor zover ons bekend geeft geen enkele auteur andere historische bronnen aan die klaar
en duidelijk melding maken van een middeleeuwse markt op 12 november. Men zou zich
kunnen afvragen of er in de Middeleeuwen überhaupt wel sprake was van een
winterjaarmarkt in Sint-Lievens-Houtem?
Dat deze twijfel nog zo gek niet is, zien we bevestigd in de almanak uit 1558 van de Mechelse
plantkundige Rembert Dodoens. Op 30 juni vermeldt Dodoens de jaar- en paardenmarkt te
Houtem. In november daarentegen zoeken we tevergeefs naar een dergelijke verwijzing.
Werd de winterjaarmarkt pas later opgericht? Misschien als één van de vele jaarmarkten in
onze streek die in de achttiende eeuw onder Oostenrijks bewind tot stand kwamen?
Een eerste document die onze kritische twijfel kan temperen betreft een procesbundel uit de
zeventiende eeuw. In 1634 wordt tegen Charles Everwijn, baljuw van de stad en het land van
Aalst, een onderzoek geopend wegens machtsmisbruik en afpersing. Eén van de vele
aanklachten heeft betrekking op de twee jaarmarkten te Houtem, “te wetene eene te
Martinsmesse ende dandere te Ste Pieters daeghe in junij…”. Tijdens deze Houtemse

jaarmarkten, die “ghehauden worden tweemael t’sjaers met frequentiën van vele volcx
ende tusschen de twee ende drije hondert craemen”, zou de baljuw een veel te hoog
marktgeld geïnd hebben. De burgemeester, als getuige opgeroepen, ontkent echter deze
beschuldiging en verklaart dat de inning geschiedde zoals het “van alle aude ende
immemorialen tijden also gheuseert es geweest”.
Wat leert ons dit processtuk? Ten eerste, dat er in 1634 reeds twee druk bezochte jaarmarkten
werden gehouden in Sint-Lievens-Houtem. Ten tweede blijkt uit het taalgebruik (“van alle
aude ende immemorialen tijden”) dat ook toen al de installatie van beide markten in een
ver, niet nader te bepalen verleden werd geacht. En tenslotte – zoals hieronder zal blijken
niet onbelangrijk – dat de winterjaarmarkt in die tijd bekend stond als de jaarmarkt te Sint-
Martinsmesse.
Alleszins kunnen we uit het proces van 1634 afleiden dat de winterjaarmarkt van Sint-Lievens-
Houtem geen achttiende-eeuwse creatie is. Een echt bewijs van een middeleeuwse
oorsprong of zelfs van haar bestaan voor 1558, wordt echter ook niet geleverd. Immers,
rekening houdend met de gemiddelde levensverwachting toen, was een periode van
tachtig jaar ook al te beschouwen als “sinds immemorialen tijd”.
Uitsluitsel geeft ons een rekening uit het jaar 1446.Deze rekening bevat de uitgaven van de
proost van de Sint-Baafsabdij toen deze van Gent naar Sint-Lievens-Houtem trok ter
gelegenheid van de bedevaart met Sint-Martinsmesse. Onder de koopwaren die werden
aangeschaft en betaald vinden we vooral eetwaren, onder andere brood, wijn, azijn,
mosterd, saffraan, kaneel, peper, look, eieren, erwten, haring, rogge, tong, kersen, boter, enz.
Het is niet duidelijk of deze koopwaren in Gent vóór het vertrek, dan wel of ze in Houtem
werden aangekocht. Waarschijnlijk gaat het om een combinatie van beide. Zeker is dat er in
de vijftiende eeuw reeds een bedevaart naar Sint-Lievens-Houtem was op 12 november. Dat
daarbij ook een markt hoorde, lijkt ons – gezien de gebruiken uit die tijd – vrij evident.
Indien ons vermoeden correct is dat het merendeel van de goederen vermeld in de
rekening aangekocht werd in Sint-Lievens-Houtem, dan mogen we gerust gewagen van een
bloeiende markt. Gezien het uiterst gevarieerde pakket aan voedingswaren dat werd
aangeboden, moet de winterjaarmarkt ook toen al een grote bekendheid hebben genoten.
Maar hoe komt het dan dat ze niet werd vermeld in de almanak van Dodoens? De reden lijkt
ons de volgende : ze was niet belangrijk genoeg! Dodoens nam enkel die markten op met
een nationaal en zelfs internationaal prestige (vergeve mij het anachronistische taalgebruik),
daar waar de novembermarkt van Sint-Lievens-Houtem slechts van regionaal belang was. In
de lijn van die redenering kunnen we dan concluderen dat de zomerjaarmarkt – bij Dodoens
wel vermeld – internationale faam genoot en van heinde en verre werd bezocht.
En dat was inderdaad zo. Een anoniem handschrift uit het jaar 1539, getiteld Relation des
troubles de Gand, schetst een schilderachtig beeld van de Houtemse zomerjaarmarkt :
(Men vond er :)“toute manière de marchandises à vendere cedit jour, que on y menoit de la
ville de Gand et aussi de divers quartiers à l’entour; on y vendoit aussi à boire et à mengier à
tous costez dudit villaige, et principallement en la plache d’icelleuy qui estoit fort grande et
ample, où ladicte marchandise et toute mercherie estoit mise avant, de sorte que ce
sambloit une bonne grosse puissante armée et camp de bataille, tant y avoit gens de toutes
conditions par bendes, eschades et confraries, les ungs ayans avec eulx tambours et fluttes
d’Allemans, les autres des trompettes et aussi forche muses et autres divers instrumens, jouans
à tous lez et costez oudit villaige, qui estoit chose fort admirable à l’oyr, tant estoit le bruyt
grant à tous lez, les ungs dansans, les autres faisans autres esbas et passetemps, car la
pluspart de ceux qui y alloient, n’estoit point par dévotion, mais pour leurs plaisirs.”

De populariteit van de zomerjaarmarkt was nauw verbonden met de Sint-Lievensprocessie
der Gentenaars. Ter dezer gelegenheid werden de relieken van de Heilige Lieven vanuit het
Sint-Baafsdorp naar de kerk van Sint-Lievens-Houtem overgebracht, begeleid door een
massa volk. Sommige bronnen spreken zelfs van een derde van de Gentse stadsbevolking!
Dat een dergelijke volkstoeloop gepaard ging met een grote jaarmarkt, die qua omvang en
uitstraling deze van november ver overtrof, ligt voor de hand. Toch stellen we vast dat heden
ten dage net het omgekeerde het geval is.
Wanneer is de kentering er gekomen? Wanneer is de balans omgeslagen? Een cruciale
datum is 1540, toen keizer Karel in zijn Concessio Carolina de Livinusprocessie van Gent naar
Sint-Lievens-Houtem verbood. Dit verbod had natuurlijk ook zijn weerslag op de markt, die
ineens een aanzienlijk aantal bezoekers verloor. Aanvankelijk bleef de zomerjaarmarkt nog
de grootste van de twee, getuige de almanak van Dodoens uit 1558. Maar geleidelijk aan
zou de winterjaarmarkt aan belang winnen. Uit het hoger geschetste proces anno 1634 blijkt
dat beide jaarmarkten toen reeds ongeveer op gelijke voet stonden.
B. Evolutie in de achttiende eeuw en negentiende eeuw
De gestage groei van de winterjaarmarkt bleef zich doorzetten en vanaf de achttiende
eeuw zou de novembermarkt in Sint-Lievens-Houtem toonaangevend worden voor het Oost-
Vlaamse platteland.
Waar had de winterjaarmarkt van Sint-Lievens-Houtem haar populariteit wel aan te danken?
De bedevaart ter ere van de Heilige Lieven lijkt ons niet een afdoende verklaring te bieden.
Er moeten nog andere motieven hebben meegespeeld. Volgens ons ligt de basis van het
succes in de bloei van de beesten- en paardenmarkt. Een samenloop van gunstige factoren
leverde hiervoor de ideale omstandigheden.
Ten eerste bood het ruime dorpsplein, hoofdzakelijk bestaande uit een groot grasveld met
onderaan één of twee vijvertjes, zowel voldoende staanplaats als drink- en
graasgelegenheid voor de dieren. Ten tweede was november een voor de boeren minder
drukke periode. Zoals we bij Duquet lezen : “Er was minder werk op het veld. Het vee had
niets meer te grazen, zodat er een aantal dieren moesten verkocht worden.”
Behalve het dorpseigen karakter en de gunstige plaats op de kalender zorgde tenslotte ook
de geografische ligging van Sint-Lievens-Houtem voor een niet te miskennen voordeel.
Ongeveer centraal gelegen in Oost-Vlaanderen, tussen de twee belangrijkste steden Aalst
en Gent. Illustratief is de misschien wat eenvoudig gestelde, maar daarom niet onjuiste
bewering van Duquet dat “voor een boer uit het Waasland Sint-Lievens-Houtem een
geschikte plaats was om zich een Brabants trekpaard aan te schaffen”.
Waarschijnlijk konden ook andere gemeenten gelijkaardige omstandigheden voorleggen.
We denken dan bijvoorbeeld aan Wetteren, Zottegem of Herzele. Maar Sint-Lievens-Houtem
had nog een belangrijke troef achter de hand, namelijk deze van haar rijke jaarmarkttraditie.
Het belang van deze troef werd nog groter toen door een arrest van 11 april 1822 werd
bepaald dat de instelling van nieuwe beestenmarkten slechts mocht geschieden op
voorwaarde dat dit niet schadelijk of nadelig was voor reeds bestaande veemarkten in
andere gemeenten. Op basis van dit arrest steunde de gemeenteraad van Sint-Lievens-
Houtem haar pleidooi om de instelling van een veemarkt in Melle tegen te gaan :
“Séance du conseil communal d’Hautem St. Liévin, arrondissement administratif d’Alost,
province de la Flandre Oriëntale, en date de 8 juin 1842.
Présens Messieurs Verbrugghen Bourgemestre, Carnewal et Broeckaert échevins, De Smet,

Tiré et Van Gijsegem Conseillers.
Le Conseil se trouvant ainsi en nombre suffisant pour délibérer.
Le président déclare la séance ouverte et rappelle à l’assemblée l’objet à l’ordre du jour,
consistant à prendre une délibération au sujet de la demande formée par le Conseil
Communal de Melle à être autorisé à établir dans sa localité une foire annuelle aux chevaux
et au bétail le lundi après la St. Hubert en Novembre.
Considérant que tout établissement de nouvelles foires doit être préjudiciable aux foires déjà
existantes.
Que cette démandée par la commune de Melle pour se tenir dans la première dixaine du
mois de Novembre, préjudicierait en particulier la commune d’Hautem St. Liévin, où depuis
une série de siècles se tient le 12 Novembre une foire de bestiaux et de chevaux qui a juste
titre fait la renommée de la province.
Que depuis peu l’établissement de différentes nouvelles foires à encore été accordé au
détriment de la commune d’Hautem St. Liévin, notamment celles de
Schellebelle,d’Oudenhove Ste. Marie, de Velsique-Ruddershove, d’Alost et de Gaver, qui
toutes se tiennent dans la première quinzaine de Novembre, et ont déjà fait affaiblir de
beaucoup la foire d’Hautem St. Liévin.
Par ces motifs, et considérant qu’ aucune autorisation de l’espèce ne peut être accordée
que pour autant qu’il ne peut en résulter aucun préjudice pour d’autres localités (arrête du
11 avril 1822), et que dans le cas présent il en résulterait non seulement un préjudice pour la
foire d’Hautem St. Liévin, mais pour toutes les communes environnantes, et la province
entière même, puisque la foire d’Hautem St. Liévin conservant son ancienne rénommée
mène dans notre province une multitude d’étrangers, notamment de marchands de
chevaux et de bestiaux qui à cette occasion parcourent toute la province et y font des
achats considérables.
Le Conseil Communal soussigné ose espérer que l’autorisation susmentionnée sera refusée à
la commune de Melle;
Copie de la présente sera adressée à Monseigneur le Commissaire d’Arrondissement à Alost,
pour en agir comme de droit.
Fait en séance du Conseil d’Hautem St. Liévin le 8 juin 1842.”
Dit pleidooi, gehouden bij zitting van 8 juni 1842, reikt ons een aantal interessante elementen
aan. We vernemen dat de gemeente Sint-Lievens-Houtem zich zeker en vast bewust was van
de rijke traditie van haar jaarmarkt. Haar beesten- en paardenmarkt op 12 november
omschrijft ze zelfs als de meest gerenommeerde van de ganse provincie. Maar toch stelt de
gemeenteraad dat de jaarmarkt de eerste decennia van de negentiende eeuw veel van
haar oude glorie heeft moeten inboeten. En de reden hiervoor wordt gelegd bij de inrichting
van nieuwe jaarmarkten te Velzeke, Sint-Maria-Oudenhove, Aalst, Gavere en Schellebelle,
die allen gehouden worden rond dezelfde periode als deze van Sint-Lievens-Houtem. Indien
deze tendens zich zou doorzetten, dan zou dit niet alleen nadelige gevolgen hebben voor
Sint-Lievens-Houtem zelf, maar ook voor de omliggende gemeenten en zelfs voor de gehele
provincie. Immers, zo argumenteert de gemeenteraad, elk jaar lokt de jaarmarkt talrijke
buitenlanders, voornamelijk veehandelaars, die ter dezer gelegenheid de provincie
doorkruisen en daarbij aanzienlijke aankopen verrichten.
Dat er inderdaad meerdere concurrerende jaarmarkten waren op het einde van de

achttiende eeuw, zien we bevestigd in een procesbundel uit het jaar 1786. Gedurende
meerdere jaren zou een twintigtal leden tellende dievenbende onder leiding van Jan De
Smet uit Mater talrijke diefstallen hebben gepleegd op de jaarmarkten van Oudenaarde,
Nederbrakel, Vloesberg, Warremaarde, Ename, Gavere, Deinze, Geraardsbergen, Ronse,
Zottegem en Sint-Lievens-Houtem.
Op het eerste gezicht wijst geen enkel element in de procesbundel er op dat de jaarmarkt in
Sint-Lievens-Houtem groter was en meer volk lokte dan de andere genoemde. Toch kunnen
we uit de verklaringen van een aantal beschuldigden afleiden dat dit misschien wel degelijk
het geval was. Op de vraag gesteld aan Johanna De Bock waarom ze naar de jaarmarkt in
Sint-Lievens-Houtem was gegaan, antwoordt deze beschuldigde “omdat ik daar nog nooit
en gheweest was”. Dit eenvoudige en korte antwoord bevat – ons inziens – de impliciete
nuance “hoewel deze jaarmarkt grote bekendheid geniet”.
Op de jaarmarkt in Sint-Lievens-Houtem ging de dievenbende aan de haal met onder
andere kousen, broeken, handschoenen, boekzakken, dekens, kleden enz. Met andere
woorden, bijna uitsluitend textielwaren werden gestolen. Er kwamen dus zeker en vast
meerdere textielhandelaars op de markt hun waren verkopen, maar dat Sint-Lievens-Houtem
daarom bekend stond om zijn textielmarkt durven we niet beweren. Immers, ook op de
andere jaarmarkten concentreerde de dievenbende zich hoofdzakelijk op kledingartikelen.
De gestolen goederen zeggen dus meer over de specialisatie van de bende dan over deze
van de markt.
Textiel was blijkbaar een gegeerd goed in de achttiende eeuw. Zo blijkt onder andere uit de
activiteiten van een andere dievenbende. Op 11 november 1731 kwam Johannes Bormes,
de leider van een Gentse dievenbende, samen met vier kompanen naar Sint-Lievens-
Houtem, “alwaer het des anderen daeghs iaermerkt was”. Bij Jacobus Vanden Berge,
“landtsman ende cleermaecker, woonende omtrent het dorp”, kregen ze toestemming om
de nacht in de schuur door te brengen. ‟s Anderendaags keerden ze van de jaarmarkt terug
bij Vanden Berge, bleven er eten en drinken en mochten er nogmaals in de schuur
overnachten. De gastvrijheid van de kleermaker kwam hem echter duur te staan : in de
nacht braken de dieven langs een keukenvenster in het huis binnen en stalen er klederen en
enkele stukken stof, waarmee ze dadelijk naar Gent vertrokken.
Indien de jaarmarkt een zekere specialisatie vertoonde, dan blijkt dit niet in textiel te zijn
geweest, maar wel in vee. En vooral de Houtemse varkensmarkt moet in de wijde omgeving
naam en faam hebben gekend. In de procesbundel uit 1786 vinden we hiervoor opnieuw
een impliciete aanwijzing. Zo beweert de beschuldigde Josephus Van Den Driessche dat hij
naar de jaarmarkt in Sint-Lievens-Houtem was gekomen “om er een viggen te kopen”. Bij
geen enkele van de andere jaarmarkten waar de bendeleden diefstallen hadden
gepleegd, treft men ook maar een verwijzing aan naar vee en varkens. Waarom dan wel bij
Sint-Lievens-Houtem? Waarom kwam men speciaal van Mater hierheen om zich een varken
aan te schaffen? De markten van Zottegem, Oudenaarde en Ronse bijvoorbeeld waren
toch merkelijk dichterbij gelegen. Volgens ons biedt de grote bekendheid van de Houtemse
“viggenmarkt” alvast een mogelijke verklaring.
Het belang van de Houtemse varkensmarkt in de achttiende eeuw blijkt ook uit de
benamingen voor verschillende delen van het dorpsplein. In 1774 werd een inventaris van de
herbergen in Sint-Lievens-Houtem aangelegd, op basis waarvan we kunnen afleiden dat de
gehele zuidzijde van het dorpsplein voorbehouden was voor de verkoop van varkens. Er
werd wel een onderscheid gemaakt tussen de gewone “verckensmerct”, bovenaan de
zuidzijde van het plein, en de “vette verckensmerct”, op de lager gelegen helft van dezelfde
zijde. Paarden en koeien stonden vermoedelijk alleen langs de noordzijde van het
dorpsplein.
Uit diezelfde inventaris blijkt overigens dat op het marktplein anno 1774 niet minder dan 11

herbergen waren gevestigd. Dat deze herbergen op de jaarmarktdag druk werden bezocht,
hoeft geen betoog. Zoals nu nog het geval is, bleef waarschijnlijk ook toen al het
jaarmarktbezoek van velen – voornamelijk jongeren – beperkt tot de plaatselijke cafés. Dit
vermoeden zien we trouwens bevestigd in de procesbundel uit 1786. Marie Joanna De Smet
verdedigt zich tegen de haar ten laste gelegde aanklachten door te stellen “dat zij altijds,
gedurende de merckt van Ste Lievens Hautem, in d’herberge is geweest.” Ook de reeds
eerder vernoemde beschuldigde Johanna De Bock verklaart “geweest te hebben op de
leste jaermerckt van Ste Lievens Hauthem met haeren man, haere zuster Pieternelle ende
haeren broeder Tiste” en “dat haere zuster aldaer gink om eens beschonken te worden en
om het mannevolk.” Met andere woorden, ook meer dan 200 jaar geleden reeds kwam een
deel van de (jongere) jaarmarktbezoekers met dezelfde motieven naar Sint-Lievens-Houtem
als vandaag.
Waar veel volk samenkomt en de drank rijkelijk vloeit, durft de feestvreugde al eens
ontaarden in vechtpartijen. Aan deze tijdloze en universele regel ontsnapte ook de jaarmarkt
van Sint-Lievens-Houtem niet. Niemand minder dan de beruchte gangster Jan De Lichte
kwam hier amok maken in het jaar 1745. In de herberg “Au Lion d‟Or” kreeg hij ruzie omwille
van een vrouw. In het gevecht dat hierdoor ontstond deelde Jan De Lichte meerdere
messteken uit en kon hij, gered door zijn kompanen, slechts ternauwernood ontsnappen.Over
deze herbergruzie lezen we meer bij E. Ternest, die een geromantiseerde verhaal neerschreef
over Jan De Lichte en zijn bende.Ternest laat zijn verhaal trouwens aanvangen op de
jaarmarkt van Sint-Lievens-Houtem, hetgeen ons inziens nogmaals een indicatie is voor de
faam die ze genoot.
C. evolutie in de afgelopen eeuw
Laten we nu de draad van de evolutie van de winterjaarmarkt terug opnemen. We zagen
een gestage groei in de tweede helft van de zestiende eeuw, waardoor de winterjaarmarkt
in de zeventiende eeuw qua belangrijkheid al gauw de zomerjaarmarkt evenaarde en zelfs
oversteeg. In de achttiende eeuw groeide de markt op 12 november uit tot één der meest
gerenommeerde vee- en paardenmarkten in Oost-Vlaanderen, met een uitstraling tot ver
over de grenzen heen. De langdurige vrede die onze gewesten kenden onder het
Oostenrijkse bewind van Maria-Theresia werkte deze voorspoed ongetwijfeld in de hand.
Anderzijds zagen in deze vredesperiode ook vele nieuwe jaarmarkten het licht. De installatie
van concurrerende veemarkten in de nabije omgeving zorgde in het begin van de
negentiende eeuw voor een stagnatie in de groei van de Houtemse jaarmarkt, en zelfs voor
een achteruitgang. Vandaar de hoger beschreven bezorgdheid van de Houtemse
gemeenteraad.
De meeste van de nieuw ingerichte jaarmarkten konden zich echter niet handhaven. De
markt van Sint-Lievens-Houtem daarentegen bleef overeind en beleefde in het begin van de
twintigste eeuw een nieuwe bloei. Uit gegevens over de bewegingen van het vee op de
winterjaarmarkt in het decennium voorafgaand aan WO I, blijkt een uitgesproken oriëntatie
op de veehandel.
In 1904 werd aan 954 paarden en 669 runderen plaats gegeven op de jaarmarkt. In 1906
werden 919 paarden opgesteld en 656 runderen. Het jaar nadien telde men 1118 paarden,
583 runderen en 106 varkens. In 1908 merken we een lichte daling : 998 paarden en 403
runderen. Maar in 1909 stonden terug 1081 paarden en 581 runderen opgesteld, samen met
120 varkens. In 1910 waren dat 922 paarden, 476 runderen en 112 varkens.
Tijdens WO I kreeg de winterjaarmarkt een serieuze knauw. Uit angst voor verdere opeisingen
door de Duitsers lieten de meeste boeren hun vee op stal. Bijgevolg werden in 1914 nog
slechts 56 paarden, 161 runderen en 8 kooien varkens geteld. Vooral paarden konden bij de
oorlogvoering van nut zijn en werden in massale getale opgeëist door de Duitse instanties. In
1915 viel er al geen paard meer te bespeuren op de jaarmarkt. Opmerkelijk is wel dat er

terug meer rundvee (302 runderen) en varkens (15 kooien) werden uitgestald. Een mogelijke
verklaring zien wij in het feit dat de boeren hun akkers – bij gebrek aan paarden – lieten
bewerken door trekkoeien, en dat deze dan ook talrijker waren vertegenwoordigd op de
jaarmarkt.
Met andere woorden, de jaarmarkt had zich omgevormd en gespecialiseerd tot een
paarden- en beestenmarkt. Dit zien we bevestigd in het werk van De Potter en Broeckaert,
die in 1895 over de jaarmarkt in Sint-Lievens-Houtem het volgende schrijven : “Zij heeft plaats
den 12 November en wordt in onzen tijd druk bezocht voor jonge paarden : gemiddeld
staan daar aan de lijn een duizendtal, vooral achttienmaanders en zuigelingen. Ook wordt
daar veel vee aangebracht, zoo van ’t buitenland als van ’t onze, namelijk van 700 tot 800
koppen. Het gemeentebestuur verwaarloost niets om dezen grooten koopdag in bloei te
houden en kent premiën toe. Sedert een vijftal jaren begint de markt éénen dag voor het
vroeger vastgestelde tijdstip.” Zoals we hoger reeds aangaven, heeft deze evolutie
bijgedragen tot het succes en – volgens ons – zelfs tot het voortbestaan van de jaarmarkt
D. Wat brengt de toekomst?
Hoe kunnen we de handhaving van de jaarmarkt verzekeren?
Welke stappen zijn noodzakelijk om het unieke karakter van de jaarmarkt te vrijwaren?
Welke maatregelen werden in die zin reeds genomen?
In welke mate houdt de overdreven reglementering een reëel gevaar in voor het
voortbestaan van de jaarmarkt?
FOLKLORE OP DE JAARMARKT
A. de middeleeuwen en de moderne tijd
B. de twintigste eeuw
B.1. circussen en menageries
B.2. andere attracties op de jaarmarkt
Panoptica
Cinematografen
Stoomcarrousel
B.3. kansspelen
Ankers en Zonnen
B.4. de zigeuners
Bedrog
Dood van een zigeunerkoningin

B.5. marktmuzikanten
Tamboer
Wat bracht de Gentse Sint-Baafsabdij er toe om een nieuwe heilige in het leven te roepen?
Meerdere veronderstellingen werden reeds geopperd. De meest gangbare is dat de
Livinusverering voor een nieuwe bron van inkomsten moest zorgen en het domein Holthem
winstgevender moest maken. Anderen verwijzen naar de per opbod gevoerde reliekenstrijd
met de Sint-Pietersabdij. In hun onderlinge concurrentie om het hoogste aantal
heiligenrelikwieën waren noch de Bavelingen noch de Pieterlingen om pure verzinsels
verlegen. Interessant tenslotte is de vrij recente hypothese van professor Van Acker of hoe
het levensverhaal van Livinus vorm kreeg na 3 op elkaar bouwende leugens.Volgens Van
Acker had de falsificatie door de Sint-Baafsabdij als uiteindelijke doel haar aanspraken op
het domein Holthem veilig te stellen ten opzichte van de Vlaamse graaf en de Sint-
Pietersabdij.
Volgens Van Acker kreeg de abdij in 1007 van de Duitse keizer Hendrik II de relieken van de
Schotse heilige Liafwin of Lebuïnus. Om de oorsprong van de schenking verborgen te
houden voor de Vlaamse graaf Boudewijn IV werd de naam Lebuïnus omgezet in Livinus.
Tijdens het abbatiaat van Othelbold (1019-1034) diende deze eerste vervalsing met een
tweede fantasietje te worden aangevuld. op bevel van graaf Boudewijn een lijst te worden
opgesteld van de in Sint-Baafs bewaarde relikwieën. Als bijkomende uitleg rond de figuur van
Livinus schreef de abt dat het een bisschop betrof, uit Schotland overgekomen om te
prediken en op een domein van de abdij vermoord door boosdoeners : een tweede leugen.
Hiertoe is een schets van de achterliggende context noodzakelijk. Na de periode van de
Noormaninvasies werkte de Sint-Baafsabdij in de tiende eeuw aan de heropbouw,
uitbreiding en centralisering van haar eigendom en bezittingen. In 976 kwam het relatief
dichtbij gelegen Sint-Lievens-Houtem na een ruiloperatie in bezit van de abdij. Holthem ( van
Sint-Lievens-Houtem was toen nog geen sprake ) bestond uit een hof met landerijen, een kerk
en voor de rest hoofdzakelijk uit bossen. Om het dorp voor de abdij winstgevender te maken
werd alras aanvang genomen met nieuwe ontginningen
Over de context waarin de falsificatie geschiedde, werden reeds meerdere
veronderstellingen geopperd.
Agra Magazine, 6.11.1988. terug
Coens (M.), L‟auteur de la Passio Livini s‟est-il inspiré de la Vita Lebuini?, Analecta
Bollandiana, LXX, 1952, pp. 285-305.terug
Van Acker (K.G.), Merelbeekse kanttekeningen rond de vroegere jaarlijkse bedevaart van
Gent naar Sint-Lievens-Houtem. In : LVA, LI, 4, 1999, pp. 266-270.terug
De Potter (F.) en Broeckaert (J.), Geschiedenis der Gemeenten van Oost-Vlaanderen. Gent,
1897, 5 de reeks, deel 2, s.v. St.-Lievens-Houtem.terug
GASLH, Register Briefwisseling 1902-1910, 31 juli 1906. terug
De officiële inrichting van de jaarmarkten werd waarschijnlijk niet uitgebeeld in de historische
stoet van 1907. In de programmafolder van de Jubelfeesten wordt er althans geen melding
van gemaakt.

Duquet (F.), Het oude Sint-Lievens-Houtem. Sint-Lievens-Houtem, 1993, p. 158.terug
De Potter (F.) en Broeckaert (J.), Geschiedenis der Gemeenten van Oost-Vlaanderen. Gent,
1895, 5 de reeks, deel 2, s.v. St.-Lievens-Houtem, p. 10. terug
RAG, Bisdom, map 20 (oorkonden Sint-Baafs), nr. 830.terug
RAG, Bisdom, R 2.terug
Van der Kelen (I.), Politieverordeningen uit de 14 de eeuw. In : Darcos, XIX, 4, 2002, pp. 12-
15.terug
De Potter (F.) en Broeckaert (J.), ob.cit.,p.10.terug
Dodoens (R.), Almanack ende Prognosticatie vanden Jare ons Heren Jesu Christi MDLVIII.
Antwerpen. (archief F. Duquet).terug
RA Ronse, Land van Aalst, nr. 1948 (oud nr.). terug
Braekman (W.L.), Historische aantekeningen over Sint-Lievens-Houtem. In : LvA, XLVII, 4, 1995,
pp. 269-270.terug
RAG, Bisdom, K 8283.terug
De Potter (F.) en Broeckaert (J.), ob.cit., p. 9.terug
Duquet (F.), ob.cit., p.156terug
Duquet (F.), ob.cit., p.156.terug
GASLH, verslagen van de gemeenteraad, 8 juni 1842.terug
SAA, Archief van het Land van Aalst, nr. 14106. terug
Universiteitsbibliotheek Gent, HS. 654, fol. 73v-74v.terug
BRAEKMAN (W.L.), Historische aantekeningen over Sint-Lievens-Houtem. In: LvA, XLVII, 1995, 4,
p.272.terug
SAA, Archief van het Land van Aalst, nr. 14106.terug
SAA, Archief van het Land van Aalst, nr. 1836.terug
BRAEKMAN (W.L.), Nieuwe historische aantekeningen over St.-Lievens-Houtem. In: LvA, XLIX,
1997, 1, pp. 55-57.terug
RA Ronse, Land van Zottegem, nr. 272, fol. 38-39.terug
TERNEST (E.), Jan de Lichte en zyne bende, naar de echtste bronnen bewerkt. Gent,
1882.terug
BRAEKMAN (W.L.), Historische aantekeningen over St.-Lievens-Houtem. In: LvA, XLVII, 1995, 4,

p. 273.terug
DE POTTER (F.) en BROECKAERT (J.), op.cit., p. 8.terug
Van Acker (K.G.), Merelbeekse kanttekeningenrond de vroegere jaarlijkse bedevaart van
Gent naar Sint-Lievens-Houtem. In : LVA, LI, 4, 1999, pp. 266-270. terug