Les 2: Vroeg en laat postmortale verschijnselen - Opzetten van een ...

Les 2: Vroeg en laat postmortale verschijnselen
gerechtelijke geneeskunde 1
De vroeg postmortale verschijnselen
Dit, vooral vroeg postmortale verschijnselen, zijn van belang omdat we aan de
hand hiervan het tijdstip van overlijden kunnen bepalen. Laat postmortale
verschijnselen treden op 48 uur na de dood.
Vroeg postmortale verschijnselen
X (24uur)
De agonale fase
Uitvallen van de hersenfuncties: hersendood
De supravitale fase: hersencellen dood, sommige andere cellen leven langer
Na 24 uur: de organische dood
De vroeg postmortale verschijnselen komen allemaal samen voor, er zit geen
chronologie in, maar omwille van de educatieve kant moeten we dit wel lineair
bekijken. Vier vroege postmortale verschijnselen:
1) afkoeling, algor mortis
2) lijkstijfheid, regor mortis
3) lijkvlekken, livor mortis
4) uitdroging
Algor mortis, de afkoeling
De levende cellen moeten voortdurend energierijke moleculen vormen. Bij elke
chemische reactie komt warmte vrij, die afgevoerd wordt, via het zweet, via de
huid. Zoniet, zouden we koken! Onze normale temperatuur is 37 graden. Na de
dood gaan de cellen dood, eerst de hersencellen, maar andere leven nog verder
zoals levercellen, deze produceren nog warmte. Steken we een thermometer in de
aars van de overledene, rectale temperatuur, dan meten wel nog steeds 37 graden.
Toch moeten we rekening houden dat niet iedere pas overleden persoon een
temperatuur had van 37 graden:
- wie sterft met schildklierafwijking heeft misschien maar 34 graden
- bij longontsteking misschien 39 of 40 graden
- bij onderkoeling 32 graden
- …
Ivm de rectale temperatuur kunnen we stellen dat er een plateaufase is van
ongeveer drie uur na de dood. Drie uur lang blijft de temperatuur nog stabiel op
normaal 37 graden. Daarna is er een lineaire daling tot aan de kamertemperatuur,
na dit punt te hebben bereikt, daalt de temperatuur nu veel trager.

plateaufase
lineaire
daling
3u bvb.: 9u
gerechtelijke geneeskunde 2
De wet van Newton is van kracht: hoe lager de kamertemperatuur, hoe vlugger er
een daling van temperatuur is. Bovendien is de massa van het lijk van belang… een
man van 50 kg zal een mindere plateaufase hebben en sneller de lineaire daling
inzetten… een man van 120 kg zal langer plateaufase aanhouden en minder snel
dalen qua temperatuur.
De vuistregel is: wanneer 37 uur – 31 uur = 6 uur + 3 uur = 9 uur!
Deze vuistregel is dikwijls niet correct omdat er adhv de rectale temperatuur een
grote afwijking kan ontstaan. Men moet dit wetenschappelijk benaderen: snelheid
van de luchtverplaatsing, het aantal beaufort, droogte, koude,… :
- lucht, die zorgt voor de geleiding
- de zwaarte, waarbij vet zorgt voor isolatie, minder afkoeling
- lichaamsoppervlakte: kinderen sneller dan volwassenen
- kledij: minder kleren, vlugger afkoelen
Een diagram kan ons helpen bepalen adhv determinanten wanneer iemand
overleden is zie p 24! Er zijn twee schaalverdelingen: L de rectale temperatuur, R
de kamertemperatuur. Men houdt ook rekening met het gewicht. Bij de vuistregel
wordt de massa van het lichaam niet verekend, hier wel! Er is bovendien een
interval van 2,8 uur die ervoor zorgt dat men de schatting met een deel speling kan
benaderen. Je kunt het tijdstip van overlijden niet op vijf minuten juist bepalen.
Niet zoals in de films!
Rigor Mortis
Een spier bestaat uit spiervezels die bestaan uit myofibrillen, met een aantal
individuele vezels: filamenten. De actieve filamenten schuiven in de myosine, de
dikke elementen, daarvoor is energie nodig.
Dit gebeurt onder invloed van ATP → ADP + E
Na de dood:
Er komt geen zuurstof meer naar de spier, melkzuur ontstaat in alle spieren en
deze verstijven. Het begint bij de lachtspieren, waarbij je gematigd lacht, en het
eindigt met biceps en triceps. De stijfte treedt in na drie uur.

gerechtelijke geneeskunde 3
In de dijen zitten trekspieren die heel sterk zijn, bij de dood zal de voet dus plat
liggen waardoor het lijk groter wordt in lengte, meet van kruin tot hiel, anders
schat je de lengte van de persoon te groot in.
Bij een levende persoon zal er ATP → ADP + E waardoor de contractie onmiddellijk
kan stoppen, bij een lijk wordt er geen ADP meer aangemaakt waardoor de
contractie aanhoudt.
De lijkstijfheid treedt soms vroeger op als mensen net vóór de dood een zware
inspanning hebben gedaan: dan is bijna alle ATP opgebruikt, je komt vlugger stijf.
Bepaalde vergifsoorten kunnen ook aanleiding geven tot vervroegde stijfheid, net
zoals elektrocutie. Het is bovendien heel erg van belang de omgevingstemperatuur
te weten waarin het lijk zich bevindt:
- in de tropen, de warmte, kan stijfheid na een uur al optreden
- in de koude, kan het soms maar na een dag
↓
Bepaling adhv lijkstijfheid is dus niet zo betrouwbaar. De stijfheid treedt hier in
Vlaanderen op 2 à 3 uur na de dood en is na 36 uur verdwenen.
Uitzondering:
Cataleptische rigor
Komt voor in oorlogstijd, waarbij hoofd deels of volledig wordt afgerukt. Dit is een
veralgemeende lijkstijfheid die onmiddellijk na de dood optreedt. Zo kan een
soldaat met zijn tas in zijn handen blijven zitten, terwijl die normaal zou moeten
vallen, door slapte!
Vaker gezien is de gedeeltelijke cataleptische rigor vaak gezien bij mensen vooral
na zwaar emotionele seconden voor de dood. Ze willen krampachtig in leven
blijven bvb.: tijdens verdrinking, door zich vast te hechten aan takken, bomen,
struiken,… of ze zien de dader met zijn pistool afkomen.
Vuistregel van B. Knight
Bij een buitentemperatuur van ongeveer 18 graden, dus niet in Sahara of
Noordpool, maar onze streken, ziet men:
- voor de drie uur, het lijk is warm en niet stijf
- vanaf drie tot acht uur, het lijk is warm maarstijf
- van 3 tot 36 uur: het is koud en volledig stijf (grote marge,
onbetrouwbaarheid)
- vanaf 36 uur: koud en slap
Lijkvlekken
Bloedvaten, slagadres, haarvaten en adres vullen zich met bloed en rekken uit.
Tijdens het leven: bloedplasma 55% en 45% cellen vooral rode bloedcellen,
kernloze cellen met het pigment hemoglobine die de zuurstofmoleculen bindt en
vervoert doorheen het lichaam. Het hart pompt, de bloedcellen zweven in plasma.

gerechtelijke geneeskunde 4
Wanneer het hart niet meer pompt, raken de rode bloedcellen aangetrokken door
de zwaartekracht. Ze zakken naar de kant van de aarde: de venen vullen zich met
bloed en de rode bloedcellen zakken. Bij ruglig van het lijk zien we op de rug
allemaal rood/blauwe vlekken, behalve op steunpunten: schouderbladen, bips,…
Als men de persoon omkeert, zal het bloed, indien nog vloeibaar, weer veranderen
mee met de zwaartekracht.
Is men meer dan tien uur dood?
Er ontsnapt veel bloed via lekken in aders, de lijkvlekken zullen zich niet meer
verplaatsen, we kunnen ze ook niet meer nagaan door erop te drukken met vingers,
er ontstaat geen bleke afdruk meer.
Een lijkvlek is donkerpaars/blauw omdat het zuurstofarm bloed is! Ook hier zijn
verschillende gradaties in kleur, adhv deze kleuren kan men eventueel
doodsoorzaak afleiden:
- koolstofmonoxide: roos, rood
- vergiftiging nitraten: bruine kleuren (hemoglobine die verkleurd is)
- onderkoeling: roos
- cyanide vergiftiging: lichtblauw, roos, rood
Adhv localisatie van lijkvlekken kan men weten hoe de persoon gestorven is, in
welke positie:
- allemaal vlekken zonder drukpunten op voeten en benen en handen:
verhanging
- allemaal vlekken benen en voeten, met duidelijke drukpunten op voeten: al
zittend
- op de rug
- op de buik
Uitdroging
Na de dood verdwijnt het water
uit de lederhuid door de
oplossing in de lucht en vooral
bij warm en vochtig weer. Het
gaat ook vlugger als de huid
beschadigd is door bvb.: een
schaafwonde, de epidermis is
verdwenen en er zijn allerlei
puntvormige bloedingetjes.
Indien de opperhuid weg is, is er geen isolatie meer, de huid droogt uit en het
letsel wordt meer zichtbaar. De uitdroging heeft geen nut voor de bepaling van
het tijdstip van de dood, wel voor de beschadigingen, schrammen,… deze komen
meer naar boven tijdens uitdroging.
Ook is er soms zwart in het oogwit te merken, dit is heel typisch als
uitdrogingsverschijnsel. De cornea droogt uit en er vergaart stof in.

gerechtelijke geneeskunde 5
Foto toonde een man met kuiten die heel erg uitgedroogde schaafwonden
vertoonde, deze man zat op bed en kreeg convulsies, hij heeft met zijn benen de
hele tijd over de matras geschuurd. De epilepsie leed hier tot de dood.
Thantatochemie
Ipv op de biochemie, beroepen wij ons nu op de chemie van de dood. Je hebt een
cel, in die cel heb je een kern, aan de buitenkant een celmembraam, binnenin zit
cytoplasma: een filtraat van bloed: nl water, gevuld met ionen: natrium en chloor.
Men heeft een natrium en kalium pomp die werkt zolang er ATP komt. Als de pomp
wegvalt doordat ATP wegvalt, dan gaan de natriumionen in de cellen en gaan de
kaliumionen uit de cellen, omdat ze altijd naar de kant gaan waar er het minst
ionen van hun soort zitten. Het kaliumgehalte in de cellen stijgt dus lineair. Hoe
langer dood, hoe meer kalium in de cellen.
Er zijn drie extracellulaire vloeistoffen:
1) bloed
2) cbf
3) glasvocht in het oog, corpus vitreumvocht, achter de lens,
dit beschermd de retina
↓
Men kan de kaliumbepaling doen aan de hand van het oogvocht, maar er is een
grote spreiding en het is eigenlijk niet veel beter dan de betrouwbaarheid van de
rectale temperatuur. Want kalium is onderhevig aan de temperatuur. Hoe hoger
de temperatuur is, hoe sneller kalium wordt opgenomen. Maar het is goed dit te
kennen, want de methode wordt soms nog gebruikt!
De laat postmortale verschijnselen
Ontbinding of autolyse
Een cel bevat vesicles met stoffen die afbreken en opbaren nl.: enzymen. In leven
blijven deze stoffen in hun vesicles zitten, ze worden gebruikt om bacterieën op te
lossen. Het is het spijsverteringsstelsel van de cellen. Wanneer de pompen kapot
gaan, er kalium lekt en natrium binnenkomt gaan de liposomen zichzelf beginnen
verteren, tenzij je steriel sterft nl.: in de baarmoeder of pas geboren!
De autolyse begint sneller bij bepaalde lichaamsdelen, dan andere, snelle autolyse
is er bij:
- maag
- pancreas
- 12-vingerige darm
Bacterieën
Deze doen het grootste werk. Vanaf de geboorte krijgen we bacterieën mee, ze
verlaten ons niet meer, ze zitten in onze darmen. Wanneer we dood zijn gaat de
darmwandfunctie uitgeschakeld worden en zullen de bacteriën overal uitzwermen,
vooral in de rechterwand van de buik. De hemoglobine in de huid wordt afebroken
door kiemen en hemoglobine wordt nu verbonden met een zwavelatoom:
hemoglobine zwavelzuur! Mensen worden nu groen, geel, bruin.

gerechtelijke geneeskunde 6
In de tropen begint dit al na een paar uur. Bij een normaal persoon, hier, is dit
ongeveer binnen de twee dagen. Bij dikke personen gaat dit trager, want de
bacteriën moeten doorheen een vetlaag. Na een aantal jaren heb je een skelet.
De putrefactie (ontbinding) is niet nuttig voor tijdstip van ontbinden, maar er zijn
een aantal artefacten die wel wijzen op criminele feiten, daarom is het van
belang!
Na 36 uur begint de decompositie, het hoofd droogt uit en niet het lichaam, omdat
men normaal kleren aan heeft in de buitenlucht, die uitdroging is mummificatie!
Na een week begint het lichaam groen en bruin te worden het gaat gassen
produceren en begint te geuren. Het scrotum en de tong gaan eerst opzetten,
later zal het lichaam volledig opzetten: de huid, borsten,... het lichaam wordt pap
en droogt uit, het wordt vormloos en na enkele maanden een skelet.
↓
Dit proces gaat veel vlugger in de buitenlucht dan in het water en nog veel minder
snel in onze ondergrond: koel en vochtig. Hoe dieper, hoe trager! Een week in de
buitenlucht, is twee weken in het water en acht weken onder de grond (de regel
van Kasper).
Op de epidermis zie je:
- blaren met rottingsvocht
- afschilfering
- je wordt bruin/groen (iedereen wordt hetzelfde)
- belangrijk voor vingerafdrukken
Rottingsvloeistof
Het is donkerrood gekleurd en het is net zoals bloed. Je moet wel onderscheid
maken want het ziet eruit als bloed die vergaan is, maar eigenlijk is het vocht vol
serum en vet die uit het lijk loopt: differentiaaldiagnose met moord!
Enkele maanden verder
De buik is gebarsten, de darmen puilen uit. Er zijn bepaalde lichaamsdelen die al
kunnen ontbreken in openlucht door dieren die eraan vreten in de bossen: zwijnen,
katten, honden,…
Na twee jaar in de duinen ben je een skelet, dit gaat vlugger in de zomer.
Maden, wormen en vliegen
Ontbinden door bacteriën duurt enkele maanden, maar maden en wormen kunnen
dit veel vlugger doen. ORFILA: vliegen op het lichaam, de larven beginnen uit te
komen op vochtige plaatsen in het lichaam (eitjes worden hier bewaard): neus,
anus, vagina, mond, oor, en gemaakte openingen: schotwonde, snijwonde,…
De blauwe vleesvlieg en de groene bromvlieg komen op het lijk af, leggen eitjes,
die worden larven, die tweemaal vervellen, dan gaat de larve over in een pop en
dan wordt het een vlieg (imago). De maden eten en scheiden enzymen uit die het
vlees vloeibaar maakt en doet verdwijnen/opeten.

gerechtelijke geneeskunde 7
Bij vliegen gaat het veel sneller dan bacteriën, vooral als er een deel van het
lichaam zonder kledij in de buitenlucht ligt. Dan wordt men in enkele dagen
geskeleteerd.
Andere ontbindingsprocessen
- mummificatie
- lijkenvet/adipocire
Mummificatie
Bij RAMSES II was dit na balseming, de klassieke methode, maar je krijgt het zelfde
effect in de sahara open en blood: door uitdroging en zand…
De kiemen hebben vocht nodig, maar die krijgen ze niet, je droogt uit, de huid
wordt bruin… de inwendige organen drogen uit en het gewicht daalt met 70
procent (al het water wordt uit je getrokken).
De baarmoeder is steriel er zijn geen bacteriën, tijdens de geboorte komen ze wel
op je huid, maar nog niet in je darmen. Gaat deze baby dood dan droogt die ook
gewoon uit zonder ontbinding, mocht er een schotwonde zijn dan zou die nog
zichtbaar zijn! Na een jaartje komen er tapijtkevertjes en motten, die het
kartonnen lijkje opeten. Naast pasgeborenen kan het ook voorkomen bij lijken in:
- tochtige
- droge
- koele
ruimtes
Bvb.: anderhalf jaar in een naaldbos!
Lijkenvet
Calcium + vet = zeep (verzeeping van het lichaam)
Hierdoor hebben de vetten een harde consistentie terwijl deze normaal redelijk
vloeibaar zijn. Het vet wordt hier dus stijf en kan zo jaren zijn vorm behouden.
Bvb.: na een jaar in de Noordzee zie je vetkwabjes als isomo onder de kaken, het
hoofd is wel weg door de vissen en het lichaam is wit en opgewollen, de
schotwondes blijven zichtbaar!
Na een jaar wordt de zeep harder en zullen er breuken ontstaan, de huid scheurt
en valt af!
De verzeping gaat tot in de hersenen, de witte stof is myeline en is vet. Na
anderhalf jaar begraven te zijn, zijn de hersenen nog relatief onbeschadigd door de
verzeping, de zoektocht naar een infarct of bloeding kan dus nog gebeuren.
Verzeping komt vaak voor bij drenkelingen maar ook in onze grond is dit vaak
voorkomend. Dit is goed voor recherche, maar niet voor de mensen die de
lichamen na vijftig jaar moeten opgraven, ze zijn soms relatief intact! De ratten
helpen gelukkig vaak bij de opruiming.

gerechtelijke geneeskunde 8
Hoe zie je dat een wonde achter de dood in ontstaan door bvb.: een rat?
De wonde na de dood is wit/roze, er ontbreekt bloed er is geen zwelling en geen
roodheid. Als je goed kijkt met vergrootglad dan zie je kartelingen van de
knaagtanden van de dieren. Soms maken muizen ook nesten in buiken etc…
Samenvatting
Het PMI (postmortale interval) kan men bepalen door:
1) afkoeling
2) rigor mortis
3) oogglasvocht: kaliummeting
↓
Het tijdstip is echter nooit helemaal precies vast te stellen. Er is bovendien een
verschil in klimaat. Je kan wel bellen naar het koninklijk meteologisch instituut
maar dit is enkel voor het externe klimaat. Er is ook nog een intern klimaat en
lijkafhankelijke zaken zoals gewicht, grootte,…
Er zijn nog twee zaken die tijdstip nader kunnen bepalen:
1) de maaginhoud
2) de forensische entomologie
De maaginhoud: vertering
Die Magenstraβe
Snelle weg voor
water en non-alcohol
Twee sfincters
Alcohol irriteert de maagwand en volgt niet de kortste weg. Men zorgt bij
aperitieven voor vetrijke hapjes die lang in de maag blijven zodat alcohol niet te
vlug door bloed wordt opgenomen.
Vetrijke voeding blijft lang in de maag bvb.: gefrituurde zaken. Vet doet de
sfincter sluiten. Pasta niet, en daardoor direct verteerd.
Een maaginhoud is normaal na 2 à 3 uur verteerd, maar proeven tonen aan dat de
verteringstijd heel individueel gebonden is, afhankelijk van:
- stress: arousal czs, parasympatisch zs
- coma na trauma op hoofd
- etc…
De vuistregel moet dus heel elastisch worden bekeken. Men kan echter wel op een
dag nauwkeurig het tijdstip van overlijden bepalen. Niet door maaginhoud zelf,
maar door te achterhalen wat iemand gegeten heeft en dan te checken wat de
laatste maaltijd van de persoon wat.

gerechtelijke geneeskunde 9
In het filtraat van het maagsap zitten kleine microscopische delen van slaatjes,
prei, spinazie,… je moet hiervoor een botanicus raadplegen. Ga ook na of er
sporen zijn van paddestoelen, die kunnen namelijk tot vergiftiging geleden hebben.
Forensische entomologie
Adhv larven van de vlieg kun je tijdstip nagaan, maar ook hier heeft klimaat een
invloed. Na een tiental uur komen de eerste larven boven, ze leven niet lang, na
twee dagen vervellen ze al! Na 18 à 24 dagen komen de vliegen uit de pop.
Forensische entomologie ontstond reeds in de 13 de eeuw in China, maar toen was
de naam er nog niet. Men zag op een kinderlijkje poppen en kevertjes en het idee
te achterhalen hoe oud deze waren, zo kon men weten wanneer het kind gestorven
was.
Sommige vliegen komen van in het begin, andere pas wanneer het lichaam geurt.
- necrofagen
- necrofielen
o predatoren
o parasieten
- omnivoren
- opportunisten
Verschillende vliegen in verschillende stadia van het lichaam:
1) vers
2) geur
3) vettig ranzig
4) kaasgeur, eiwitten
5) amoniak geur
6) uitdrogen
7) volledig uitgedroogd
8) lijk van drie jaar oud
Zuigeling: passieve mishandeling: verwaarlozing
Pamper die twee a drie dagen aanblijft bij kind, vliegen komen af op geur en
leggen eitjes in pamper met ontlasting, die overschot is van eten… Er zijn wormen,
maden die ontstaan. Dit is bewijs tegenover rechtbank bvb.: een pop van twaalf
dagen oud!
Verplaatsen van lichaam
Wanneer men een persoon in het stad doodmaakt, dan komt de stadsvlieg hierop
af, deze legt eitjes en er komen maden uit. Mensen vervoeren vaak lijken om die
te dumpen in bossen en ardennen… daar zijn geen stadsvliegen, maar bosvliegen en
landbouwvliegen. Als men een pop vindt van de stadsvlieg weet men dat het
lichaam verplaatst is!
Identiteit mogelijke verdachten
Iemand wordt vermoord in hotelkamer, men weet dat er iemand is ingecheckt met
de vermoorde maar die is verdwenen. Men wil achterhalen wie het is. Er waren
muggen in de kamer en het lijk vertoont beten van muggen, die andere zal dus ook

gerechtelijke geneeskunde 10
muggenbeten hebben. Je pakt je schepnet en vangt de muggen, is het bloed in de
muggen niet van de dode, dan is het van degene die ernaast lag!