3 Thema gesteenten.pdf - aardrijkskunde

THEMA 3: GESTEENTEN, BODEM EN ONDERGROND
Wat moet ik kennen?
KE 1
KE 2
KE 3
KE 4
KE 5
KE 6
KE 7
KE 8
KE 9
KE 10
KE 11
Wat moet ik kunnen?
KENNEN EN KUNNEN
Je kent de begrippen die de leraar/lerares aardrijkskunde laat aanduiden in de begrippenlijst.
Je kent de eigenschappen van de belangrijkste gesteenten uit België.
Je kent de 4 algemene kenmerken (eigenschappen) van gesteenten en kan een voorbeeld
geven.
Je kent 2 gebruikers van kaarten met thema ‘bodems’ en kan uitleggen waarom.
Je kent 2 gebruikers van kaarten met thema ‘ondergrond’ en kan uitleggen waarom. (V)
Je kent het verschil tussen de bodem en ondergrond in Laag-België, Midden-België en
Hoog-België.
Je kent de bodemsoort(en) in de eigen leefomgeving.
Je kent het grondgebruik in je eigen leefomgeving.
Je kent de gesteenten die geschikt en ongeschikt zijn als goede landbouwgrond en kan met
de kenmerken uitleggen waarom ze geschikt of ongeschikt zijn.
Je kent de gesteenten die geschikt zijn als grondstof of bouwmateriaal en kan voor elk gesteente
een voorbeeld geven van gebruik als grondstof of bouwmateriaal.
Je kent 2 voorbeelden van littekens in het landschap als gevolg van ontginning van gesteenten
en kan uitleggen hoe het landschap heringericht werd (wordt).
KU 1 Je kan de vermelde technieken toepassen (zie technieken achteraan in werkmap).
KU 2 Je kan de belangrijkste gesteenten uit België herkennen en benoemen aan de hand van
eenvoudige proefjes.
KU 3 Je kan in een ontsluiting op het terrein of op een schets het oppervlaktegesteente aanduiden.
KU 4 Je kan op het terrein, op een foto of een schets de bodem (met humuslaag en wortellaag) en
de ondergrond aanduiden.
KU 5 Je kan aan de hand van foto’s en informatiebronnen (geologische tijdschaal en tekstbronnen)
uitleggen dat er vroeger andere levensvormen voorkwamen. (U)
KU 6 Je kan mineralen bewonderen en elk mineraal beschrijven met één of meer kenmerken. (U)
KU 7 Je kan grotten bewonderen en in eigen woorden beschrijven met de juiste begrippen. (U)
KU 8 Je kan (door gebruik te maken van de atlas) de legende van de thematische kaart ’bodems’
van België aanvullen.
KU 9 Je kan op de thematische kaart ‘ondergrond’ van België het gesteente voor de eigen leefruimte
terugvinden.
KU 10
Je kan uit de vergelijking van de thematische kaarten ‘bodems’ en ‘ondergrond’ van België
de verschillen en gelijkenissen tussen beide begrippen opsporen. (V)
Gesteenten - 1

KU 11
KU 12
KU 13
KU 14
KU 15
KU 16
1. Gesteente
Je kan de legende van de thematische kaart bodem van de eigen leefruimte aanvullen.
Je kan op de thematische kaart ‘bodemvervuiling in Vlaanderen’ de vervuilingsgraad van de
bodem in eigen leefruimte opzoeken.
Je kan op een foto de vochtigheid van een bodem beoordelen aan de hand van het afstromende
regenwater en het grondgebruik. (V)
Je kan gesteenten die gebruikt zijn als bouwmateriaal op een foto herkennen.
Je kan de littekens in het landschap, die ontstaan door ontginningsactiviteiten, aan de hand
van een foto beschrijven.
Je kan op foto’s de nieuwe bestemming van een landschap herkennen en beschrijven.
2. Los gesteente
3. Vast gesteente
4. Geologie
5. Oppervlaktegesteente
6. Ontsluiting
7. Bodem
8. Humuslaag
9. Wortellaag
10.Ondergrond
11.Verwering
BEGRIPPENLIJST
het natuurlijk materiaal waaruit de aardkorst is opgebouwd en dat mee
het reliëf bepaalt.
een gesteente dat bestaat uit afzonderlijke, losse deeltjes.
een gesteente waarvan de deeltjes aan elkaar vasthangen.
de wetenschap die de gesteenten in de aardlagen bestudeert.
het gesteente dat aan de oppervlakte ligt, het bovenste gesteente in de
aardkorst.
de plaats in het landschap waar gesteentelagen zichtbaar zijn.
de bovenste losse laag van de grond waarin de plantenwortels groeien.
de donkergekleurde, vruchtbare bovenlaag van de bodem.
de onderste laag van de bodem, tot waar de plantenwortels doordringen.
de lagen onder de bodem (los of vast) waarin geen plantenwortels
groeien.
het verbrokkelen van gesteenten onder invloed van het weer
(afwisseling van warmte en koude, vorst en dooi, neerslag, wind) of
planten en dieren.
Gesteenten - 2

gesteenten in de
aardkorst
gebruik van
gesteenten
invloed op het
landschap
SCHEMA
VOORKOMEN
− bodem
− ondergrond
HERKENNEN
− los of vast
− hardheid / krasbaarheid
− korrels voelbaar
− kalkhoudend of niet
KAARTEN GESTEENTEN
eigen leefruimte
België
NOORD-BELGIË ZUID-BELGIË
losse bodems stenige bodems
losse ondergrond vaste ondergrond
LANDBOUW INDUSTRIE
bodem met: grondstoffen
luchtigheid brandstoffen
vochtgehalte bouw
humus / mineralen gebruiksvoorwerp
BODEMGEBRUIK
LANDBOUW-
LANDSCHAPPEN
ONTGINNING
LITTEKENS
- verminking
+ recreatie
+ handel / werk
+ woongebied
Gesteenten - 3

SAMENVATTING
Soorten gesteenten en hun eigenschappen
Gesteente is het natuurlijk materiaal waaruit de aardkorst is opgebouwd, en dat mee het reliëf bepaalt.
Gesteenten worden onderzocht op eigenschappen en uitzicht.
EIGENSCHAPPEN:
los of vast gesteente; hardheid; voelbare korrels; kalkhoudendheid
De wetenschap die de gesteenten in de aardlagen bestudeert, is de geologie.
Oppervlaktegesteente
Gesteenten komen in horizontale of schuine lagen in de aardkorst voor.
Het oppervlaktegesteente is het gesteente dat bovenaan ligt in de aardkorst.
De bodem is de bovenste losse gesteentelaag waar de plantenwortels in groeien en bestaat uit:
- De humuslaag = de donkergekleurde, vruchtbare laag bovenin de bodem.
- De wortellaag = de onderste bodemlaag waar de planten in wortelen.
De dikte van de bodem kan variëren van enkele centimeters tot enkele meters:
op vaste gesteenten is de bodem veelal dun, op losse gesteenten is de bodem dikker.
Fossielen en mineralen
Een fossiel is een versteend overblijfsel van een levend wezen (plant, dier of mens).
Mineralen zijn de kleinste bestanddelen van gesteenten met eenzelfde samenstelling.
Sommige gesteenten bestaan uit één mineraal, andere gesteenten zijn samengesteld uit meerdere
mineralen. Vele mineralen hebben een mooie kristalvorm.
Thematische kaarten gesteenten
Eigen leefruimte
België
VOORSTELLINGEN:
1) Pedologische kaart = BODEM
2) Lithologische kaart = ONDERGROND
UITZICHT:
gelaagdheid; kleur
SYNTHESE:
1) Losse gesteenten treffen we aan in Laag- en Midden-België en komen voor in niet-geplooide
lagen.
2) Vaste gesteenten treffen we aan in Hoog-België en komen voor in geplooide lagen.
Gesteenten - 4

Gesteenten en hun gebruik in de landbouw
De vruchtbaarheid van een bodem wordt bepaald door zijn luchtigheid, vochtgehalte en mineralenrijkdom.
Afhankelijk van de bodemsoort kiest de landbouwer een geschikt gewas om te verbouwen
of kan de bodem beter gebruikt worden voor andere planten: weilanden (grasland) of bos.
Gesteenten en hun gebruik in de bouwnijverheid en industrie
GRONDSTOF VOOR BOUWMATERIAAL vb. kleibaksteen, zandglas, krijtcement,...
BOUWMATERIAAL vb. zandsteen, kalksteen, leisteen,...
In de industrie (en in huis) worden gesteenten ook gebruikt voor andere toepassingen:
ENERGIE vb. steenkool, bruinkool,… als brandstof
GEBRUIKSVOORWERP vb. maalstenen, juwelen, slijpsteen, vuursteen
Gebruik van gesteenten en gevolgen voor landschap en milieu
ONTGINNING De ontginning van gesteenten in groeven en mijnen verandert het landschap
vaak erg ingrijpend, en laat dikwijls grote littekens na!
De verminkte landschappen krijgen meestal een nieuwe bestemming als natuurgebied,
recreatiegebied, woonzone, stortplaats, bedrijventerrein, enz.
BODEMGEBRUIK De kwaliteit van de bodem beïnvloedt het bodemgebruik en bepaalt zo het
uitzicht van het landschap (akkerbouw, heide,...).
Gesteenten - 5

T 11
KU 2
BEGELEID ZELFSTANDIG WERK
De leidraad voor jouw zelfstandig werk vind je in de onderstaande studiewijzer!
Volg nauwgezet de instructies binnen de opgegeven tijd. Veel succes!
Opdracht
verslag KE 2
oefening 2
Hoofdstuk 1: Gesteenten
1.1 Soorten gesteenten en hun eigenschappen
Onze aardkorst is opgebouwd uit gesteentelagen.
Je gaat nu zelf op onderzoek naar de eigenschappen
van verschillende soorten gesteenten die in ons land
het meest voorkomen.
De leidraad voor jouw onderzoek vind je in de studiewijzer:
Materialen
oefening 1 − werkmap blz. 6 en 7
determineertabel oef. 1
− gesteenten met naam:
zand, leisteen, krijt,
grindconglomeraat,
zandsteen, klei,
kalksteen, leem, grind
− 2 x zuur (azijn)
− 2 x pipet
− schrijfgerief
− werkmap blz. 8
determineertabel oef. 1
− schrijfgerief
STUDIEWIJZER
Tijd
Werkvorm
20 min. groep 4 lln.
doorschuiven
Verbetering
sleutel
10 min. individueel klassikaal
OEFENING 1: Gesteenten herkennen
• Om gesteenten te herkennen, kan je gebruik maken een determineertabel. Vul deze determineertabel
aan door de namen van de gesteenten in de kaders te noteren. Kies uit:
zand – leisteen – krijt – grindconglomeraat – zandsteen – klei –
kalksteen – leem – grind
Ok
Gesteenten - 6

los
gesteente?
NEE
keien
zichtbaar?
NEE
korrels
voelbaar?
NEE
bruist
met zuur?
NEE
DETERMINEERTABEL GESTEENTEN
JA
JA
JA
keien
zichtbaar?
NEE
korrels
voelbaar?
NEE
boetseerbaar?
NEE
JA
JA
JA
JA krasbaar JA
met vingernagel?
boetseerbaar?
NEE
bruist met zuur?
grind
zand
klei
leem
grindconglomeraat
zandsteen
krijt
kalksteen
leisteen
krasbaar?
Gesteenten - 7

T 11
KU 4
KE 2
T 11
KU 2
OEFENING 2: Gesteenten herkennen
• Stel een verslag op van jullie onderzoek door het volgende overzicht te vervolledigen:
‘
L
O
S
G
E
S
T
E
E
N
T
E
V
A
S
T
G
E
S
T
E
E
N
T
E
GRIND herkenning: losse keien
ZAND herkenning: losse voelbare korrels
LEEM herkenning: poederig, niet boetseerbaar
KLEI herkenning:
vochtig:
droog:
poederig
boetseerbaar
harde klomp die je kan breken
GRINDCONGLOMERAAT herkenning: keien zichtbaar
ZANDSTEEN herkenning: korrels voelbaar
KRIJT herkenning: bruist met zuur, krasbaar
KALKSTEEN herkenning: bruist met zuur, niet krasbaar
LEISTEEN herkenning: glad, bruist niet, ‘laagjes’
• Herken je deze gesteenten? Noteer onder elke afbeelding de juiste naam!
leisteen zand grindconglomeraat
OEFENING 3: Gesteenten herkennen
• Onderzoek de gesteentemonsters die je hebt meegebracht uit de eigen leefruimte. Met
de determineertabel uit oefening 1 kan je de gesteenten een juiste naam geven. Noteer
de resultaten van jouw bevindingen in de volgende tabel:
Vindplaats EIGENSCHAPPEN GESTEENTE
Gesteenten - 8

T 1
KU 2
KE 1
KE 3
OEFENING 4: Eigenschappen van gesteenten
We zijn omgeven door gesteenten. Het uitzicht van gesteenten kan verschillen. Hoe komen
de volgende gesteenten voor?
• Zet de gesteenten bij de juiste foto:
los zand – ruwe kalksteen – gepolijst graniet – kwartskristal
gepolijst graniet
• Plaats bij de volgende eigenschappen een gepast gesteente:
Los of vast:
Hardheid:
Korrels voelbaar:
Kalkhoudend of niet:
BESLUIT:
kwartskristal ruwe kalksteen los zand
- losse korrels: vb. grind, zand, leem, klei
- aaneengeklitte korrels (vast): vb.zandsteen, conglomeraat
- vast gesteente: vb. kalksteen, krijt, zandsteen, leisteen
TEST: krassen met de vingernagel
- zacht: vb. krijt, zandsteen
- hard: vb. kalksteen, grindconglomeraat, leisteen
- niet-korrelig: vb. leisteen, krijt
- korrelig: vb. zandsteen, grindconglomeraat
TEST: kalk bruist als reactie op zuur
- kalkhoudend: vb. krijt
- niet-kalkhoudend: vb. zand, klei, leisteen
Gesteenten = het natuurlijk materiaal waaruit de aardkorst is opgebouwd en dat
mee het reliëf bepaalt.
Gesteenten kan je herkennen aan hun typisch uitzicht of andere specifieke eigenschappen:
EIGENSCHAPPEN:
UITZICHT:
− los of vast?
− hardheid / krasbaarheid?
− korrels voelbaar?
− kalkhoudend of niet? / opbruisend met zuur of niet?
− gelaagdheid
− kleur
Geologie is de wetenschap die de gesteenten in de aardlagen bestudeert.
..………………………………………………………………………………………………………..
Gesteenten - 9

KE 1
KU 3
KE 1
1.2 Oppervlaktegesteente
Gesteenten komen in horizontale of schuine lagen in de aardkorst voor. De gesteenten
die we in onze eigen leefomgeving of elders in de natuurlijke situatie het eerst vinden, liggen
aan de oppervlakte. Het is het oppervlaktegesteente.
Als we gesteenten willen observeren dan kijken we naar een ontsluiting.
Een ontsluiting is een plaats in het landschap waar gesteentelagen aan de oppervlakte
komen of ‘dagzomen’ (aan het daglicht of de oppervlakte komen).
Enkele voorbeelden van ontsluitingen zijn een diepe weginsnijding, een steengroeve,
een bouwput, de kuil bij een ontwortelde grote boom, enz.
OEFENING 5: Oppervlaktegesteente
• Bestudeer de figuur en noteer in elk kader de juiste naam van het oppervlaktegesteente.
polderklei
Boomse klei
bruin zand
geel zand
De bovenste losse laag waarin de plantenwortels groeien noemen we de
bodem. Een bodem ontwikkelt zich in gesteentelagen door plantengroei
(vegetatie) en insijpelend regenwater. De bodem bestaat uit 2 lagen:
- de humuslaag = de donkergekleurde, vruchtbare bovenlaag van de
bodem.
- de wortellaag = de onderste laag van de bodem, tot waar de wortels
doordringen.
De gesteentelagen onder de bodem behoren tot de ondergrond. De ondergrond kan bestaan
uit losse of vaste gesteenten.
De dikte van de bodem kan variëren van enkele centimeters tot enkele meters. Dit hangt af
van de gesteenten in de ondergrond (los of vast).
Gesteenten - 10

KU 4
OEFENING 6: Bodem en ondergrond
• Noteer de volgende begrippen op de juiste plaats bij onderstaande ontsluiting:
bodem – humuslaag – wortellaag – ondergrond – oppervlaktegesteente
los (gesteente) – vast (gesteente)
bodem
ondergrond
wortellaag
los
gesteente
humuslaag
• Duid met een RODE lijn de grens aan tussen bodem en ondergrond.
vast
gesteente oppervlaktegesteente
• Schrap wat niet past:
Wanneer in de ondergrond vaste gesteenten voorkomen is de bodem duidelijk
dunner / dikker dan bij een ondergrond die bestaat uit losse gesteenten.
XXXX
WIST JE DAT?
Het weer dat jij ‘s morgens trotseert wanneer je naar
school komt is veel krachtiger dan je zou denken!
Het kan van vaste gesteenten een los gesteente
maken. Wanneer je dat zelf probeert zal je merken
dat het niet altijd eenvoudig is! Zonnewarmte, de
werking van vorst en insijpelend water doen langzaam
maar zeker de
meest harde gesteenten verbrokkelen. Ook plantenwortels
dragen hun steentje bij. In de aardrijkskunde noemt men dit
verbrokkelen en vergruizen verwering. Het resultaat is
soms een verbluffend landschap!
Gesteenten - 11

KU 4
OEFENING 7: Bodem en ondergrond
Kan je de verschillende delen van een ontsluiting ook herkennen op de volgende foto?
• Duid met een horizontale RODE lijn
de grens aan tussen de bodem en
de ondergrond.
• Duid met haakjes de verschillende
lagen aan op de foto en noteer de
juiste naam erbij:
o Te noteren links naast de foto:
ondergrond – bodem.
o Te noteren rechts naast de foto:
oppervlaktegesteente.
• Arceer op de figuur de wortellaag
met BLAUW.
OEFENING 8: Oppervlaktegesteenten en bodem
• Lees aandachtig de volgende leestekst en tracht het schema aan te vullen.
Het oppervlaktegesteente heeft in België doorheen de tijd allerlei veranderingen on-
dergaan in de oorspronkelijke samenstelling. Deze verandering ontstond door verwering
(door weer, insijpelend water, planten en dieren). De veranderingen in samenstelling zijn
vaak tot vele, soms tientallen, meters merkbaar. Het resultaat is de bodem.
De grootste veranderingen zijn te zien in de bovenste 30 tot 100 cm, waar zich ook vaak
meer dan ¾ van alle plantenwortels bevindt. Bij onderzoek van de bodem beperken we
onze aandacht meestal tot één tot anderhalve meter onder het aardoppervlak.
oppervlaktegesteente
bodem
ondergrond
invloed van 1. het weer
2. insijpelend water
3. planten en dieren
RESULTAAT= bodem (herkenbaar aan: plantenwortels)
humuslaag
wortellaag
oppervlaktegesteente
Gesteenten - 12

KU 5
1.3 Fossielen, mineralen en grotten
OEFENING 9: Fossielen
• Bestudeer en lees het onderstaande bronnenmateriaal. Daarna los je de vragen op.
Fossielen met een verhaal over ons verleden...
Schedel Neanderthaler uit Spy (België)
Wat zijn fossielen?
Een overblijfsel van een levend wezen (plant, dier of mens),
dat meer dan 10 000 jaar geleden heeft geleefd, noemt men
een fossiel. Het verstenen is de overgang van een organisme
in een fossiel: een levend wezen wordt omgezet in een gemineraliseerd overblijfsel.
De weke of ‘zachte’ delen van planten en dieren zullen na de dood snel vergaan. De harde
delen zoals schalen of skeletten, verdwijnen gewoonlijk na een langere periode. Of het
organisme als fossiel bewaard blijft, hangt af van de omstandigheden. Een eerste voor-
waarde is dat het snel bedekt moet worden door afzettingen. Maar ook de natuurkundige
en chemische eigenschappen van de omgeving zijn belangrijk.
Naar: ‘De grote encyclopedie der fossielen’
Haaientanden uit Antwerpen (België)
Onderkaak mammoet
(Noordzee)
Een overblijfsel van een levend wezen (plant, dier of mens) dat meer dan 10 000
jaar geleden geleefd heeft en versteend is.
Zal elk levend wezen uiteindelijk verstenen tot een fossiel? Waarom wel/niet?
Neen. Het moet snel bedekt worden door afzettingen en ook de eigenschappen
van de omgeving zijn belangrijk.
Gesteenten - 13

Bestudeer aandachtig de fossielen op de foto’s en ga op zoek naar een passend antwoord:
Heeft de mens (homo) in de geschiedenis steeds hetzelfde uitzicht gehad?
Neen. De neanderthaler heeft zware wenkbrauwbogen en een klein voorhoofd.
Was de mammoet een vleeseter of een planteneter? Hoe kan je dat zien?
Een planteneter. Je ziet dit aan de tanden (geen snijtanden wel ‘plooikiezen’).
Verklaar de aanwezigheid van mammoetbeenderen op de bodem van de Noordzee en
haaientanden in Antwerpen.
Zeeën kwamen vroeger op andere plekken voor dan nu: in sommige periodes
waren de zeeën groter, in andere periodes waren ze kleiner.
Alle afgebeelde fossielen dateren uit het kwartair. Wat kan je besluiten over de ouderdom
wanneer je de fossielen in de geologische tijdschaal (onderstaande tabel) plaatst?
In de geologische tijdschaal zijn ze eigenlijk nog heel jong.
De geschiedenis van de aarde in de geologische tijdschaal
Kwartair 1,64 miljoen jaar geleden – nu
Tertiair 65 – 1,64 miljoen jaar geleden
Krijt 144 – 65 miljoen jaar geleden
Jura 206 – 144 miljoen jaar geleden
Trias 248 – 206 miljoen jaar geleden
Perm 290 – 248 miljoen jaar geleden
Carboon 363 – 290 miljoen jaar geleden
Devoon 409 – 363 miljoen jaar geleden
Siluur 439 – 409 miljoen jaar geleden
Ordovicium 510 – 439 miljoen jaar geleden
Cambrium 570 – 510 miljoen jaar geleden
Proterozoïcum 1650 – 570 miljoen jaar geleden
Archean 3800 – 1650 miljoen jaar geleden
Hadean 4800 – 3800 miljoen jaar geleden
Ga eens na of er klasgenoten of familieleden fossielen bezitten of verzamelen. Welke fossielen
bezitten jouw klasgenoten of familieleden? Noteer naam en vindplaats:
Fossiel van... Vindplaats Atlaskaart
…………………………….. .………………………………………. ………………………
…………………………….. .………………………………………. ………………………
…………………………….. .………………………………………. ………………………
Je kan op het internet op zoek gaan naar de vindplaatsen van fossielen in jouw buurt, provincie
of in België. Welke vindplaatsen worden vermeld? Situeer ze op een passende atlaskaart.
Gesteenten - 14

KU 6
OEFENING 10: Mineralen
• Bestudeer en lees het onderstaande bronnenmateriaal. Daarna los je de vragen op.
Kryptonite blijkt echt te bestaan!
LONDEN - Kryptonite, de fictieve steen die de vijanden van Superman
gebruiken om de held te verzwakken, blijkt echt te bestaan.
Een Britse wetenschapper heeft een mineraal ontdekt
dat grotendeels dezelfde kenmerken heeft.
Doctor Chris Stanley van het Natural History Museum in Londen
ontdekte het mineraal Jadariet, dat op één na dezelfde componenten
heeft als kryptoniet. Enkel fluor ontbreekt.
De wetenschapper kwam de gelijkenis op het spoor nadat hij de
componenten van het mineraal op internet had ingegeven om het
te determineren. Stanley werd onmiddellijk naar de site van The
Return of Superman verwezen. In die film wordt het kryptoniet bewaard
in een kistje met de componenten op: sodium, lithium, boor, hydroxide, silicaat en
fluor. In tegenstelling tot het felgroene of rode kryptoniet dat in de films wordt gebruikt,
is het echte mineraal wit en poederachtig. Het is bovendien niet radioactief en het kan
eenvoudig worden gevonden in Servië in plaats van op de planeet Krypton.
Bron: De Standaard 24 april 2007
Wat zijn mineralen? Ga in een woordenboek, op het internet of in een ander naslagwerk op
zoek naar een degelijke en korte beschrijving.
Mineralen zijn de kleinste bouwstenen van een gesteente. Ze worden gevormd in
‘geologische processen’ (door de aarde) en niet door de mens.
Vele mineralen hebben een kristalvorm. Ken jij enkele bekende kristalvormige soorten mineralen?
Som ze op.
Diamant (mineraal koolstof), bergkristal (mineraal kwarts)
Ga eens na of er klasgenoten of familieleden mineralen bezitten of verzamelen. Stel een
beknopt lijstje op met enkele mineralen die jouw klasgenoten of familieleden bezitten. Vermeld
een duidelijk kenmerk: kleur, kristalvorm, hardheid.
Naam Kleur Ander kenmerk (eigenschap)
………………………………. ………………... …………………..…………………………
………………………………. ………………... …………………..…………………………
………………………………. ………………... …………………..…………………………
………………………………. ………………... …………………..…………………………
Je kan op het internet op zoek gaan naar de vindplaatsen van mineralen in België of
Europa. Welke vindplaatsen worden vermeld? Situeer ze op een passende atlaskaart.
Gesteenten - 15

KU 7
OEFENING 11: Grotten
• Benoem aan de hand van de leestekst de onderlijnde delen van een grot door de drukletters
uit de tekst in de cirkels te noteren.
Op stap als speleoloog
C
A
B
Grotten ontstaan omdat kalksteen in koolzuurhoudend water oplost. Vaak komen in grotten
druipstenen voor.
Het zure grondwater, dat door een kalksteenlaag in de bodem of ondergrond sijpelt, bereikt
na enige tijd het plafond van de grot. Daar blijft het kalkhoudend water in de vorm
van een druppel aan het plafond hangen. Door contact met de lucht in de grot vervliegt
het koolzuurgas in de druppel en blijft enkel de kalk als een minuscuul mineraaldeeltje op
het plafond achter. Dit proces herhaalt zich bij de volgende druppels en na vele jaren
vormt zich een kegel: de stalactiet (A). Het duurt soms wel duizend jaar eer zich een centimeter
stalactiet gevormd heeft.
Het water dat via kleine kanaaltjes uit de stalactieten druipt, valt op de vloer. Door de
schok slaat het calciet neer en zal het water wegvloeien of verdampen. Dit proces herhaalt
zich en na verloop van tijd is een opwaarts groeiende tegenhanger van een stalactiet
ontstaan. Een stalagmiet (B) is een druipsteenpilaar van calciet die vanaf de grond omhoog
gegroeid is.
Wanneer stalagmieten en stalactieten elkaar ‘ontmoeten’ en vergroeien ontstaat een
druipsteenkolom of -zuil (C).
Een schuin plafond in een gedeelte van de grot doet het water op een andere manier aflopen
waardoor hele ‘gordijnen’ (D) van kalksteen ontstaan.
STUDIETIP
Het verschil tussen een stalactiet en een stalagmiet kan je gemakkelijk zo onthouden:
Een stalagMiet groeit naar boven toe, hij klimt als het ware omhoog. ‘Monter’ is het Franse
woord voor ‘klimmen’.
Een stalacTiet groeit naar beneden toe, hij valt als het ware naar beneden. ‘Tomber’ is het
Franse woord voor ‘vallen’.
WIST JE DAT?
België telt 65 grotten die langer zijn dan 500 meter. De totale lengte van al deze grottencomplexen
samen bedraagt meer dan 108 kilometer!
In de diepste grot van ons land kan je tot 140 m onder het niveau van de ingang afdalen.
D
Gesteenten - 16

KE 1
KE 4
KU 8
Hoofdstuk 2: Gesteenten op kaart
2.1 Thematische kaarten gesteenten in België
In je atlas kan je heel wat gegevens over de bodem en ondergrond terugvinden.
Thema PEDOLOGIE (pes= Latijn voor voet): atlaskaart ……………
Deze kaart geeft een overzicht van de gesteenten die voorkomen in de bodem van de verschillende
geografische streken.
Voor welke ‘grondgebruikers’ kan deze informatie van belang zijn?
Landbouwers, tuinaanleggers
Waarom?
De vruchtbaarheid van de bodem bepaalt de keuze van de gewassen, de bomen
en planten.
OEFENING 12: België bodem
• Raadpleeg in je atlas de bodemkaart (‘pedologie’) van België (kaart ..…...) en vul de
legende bij de onderstaande thematische kaart bodem in België aan.
• Situeer jouw schoolgemeente met een ROOD .
losse
klei
zand
zandleem
leem
stenige
Gesteenten - 17

KE 1
KE 5
KU 9
Thema LITHOLOGIE (lithos= Grieks voor steen): atlaskaart ……………
Deze kaart geeft een overzicht van de gesteenten in de ondergrond die voorkomen in de
verschillende geografische streken.
Voor welke ‘grondgebruikers’ kan deze informatie van belang zijn?
mijnbouwers, ingenieurs en architecten
Waarom?
Mijnbouwers gaan in de ondergrond op zoek naar gesteenten als bouwmateriaal,
energiebron,… en architecten willen voorkomen dat een gebouw wegzakt.
OEFENING 13: België ondergrond
• Situeer jouw schoolgemeente met een ROOD .
Welke ondergrond tref je aan in de eigen leefruimte?
zand
……………………………………………………………………………………………………….
• Markeer in de legende van de kaart de losse gesteenten.
• Schrap wat niet past:
Losse gesteenten tref je vooral aan in Laag-België / Midden-België / XXXXXXX
Hoog-België.
Vaste gesteenten tref je vooral aan in Laag-België / Midden-België / Hoog-België.
XXXXXXXXXXXXXXX
Gesteenten - 18

KU 10
OEFENING 14: Vergelijking bodem - ondergrond
• Vergelijk nauwgezet de thematische kaart ‘bodems’ van België met de thematische kaart
‘ondergrond’ van België: noteer voor elk gebied de juiste gesteenten.
gesteente(n) in de BODEM gesteente(n) in de ONDERGROND
1 klei polderklei en rivierafzetting
zand zand
2
zand zand en grind
3
leem zand
4
stenig: schiefers (leisteen) leisteen
5
stenig: harde zandsteen en schiefers kwartsieten en leisteen
6
stenig: mergel, zachte zandsteen en kalksteen zand en zandsteen
7
Gesteenten - 19

KE 6
KU 11
KE 7
KU 12
• Wat stel je vast?
Een duidelijk verband tussen bodem en ondergrond: +/- dezelfde gesteenten.
• Neem een besluit:
De ondergrond in Laag- en Midden-België bestaat voornamelijk uit
XXX vaste / losse gesteenten. De bodem is hier meestal dik / XXX dun.
De ondergrond in Hoog-België bestaat voornamelijk uit vaste / XXX losse gesteenten.
De bodem is hier meestal dik / dun.
XX
2.2 Thematische kaart gesteenten in eigen leefruimte
OEFENING 15: Gesteenten in eigen leefruimte
• Raadpleeg in je atlas de bodemkaart van België of de bodemkaart van de eigen leefruimte
op de internetsite van de dienst agiv. Vul vervolgens de legende bij de thematische
kaart bodem in eigen leefruimte op volgende bladzijde aan.
Geef elke bodem een eigen kleur in de legende en kleur de kaart juist in!
In onze schoolgemeente vinden we voornamelijk (een) zandleembodem(s) .
De bodem is hier dik / dun en ligt op een ondergrond van vast / los gesteente.
Andere bodemsoorten in onze eigen leefruimte zijn:
zandbodems en kleibodems
OEFENING 16: Gesteenten eigen leefruimte
De kaart in deze oefening vertelt je meer over de verontreiniging van bodem en ondergrond
in Vlaanderen. Om even over na te denken…
• Situeer op de kaart jouw schoolgemeente met een ZWART .
• Beschrijf kort wat de kaart jou vertelt over de gronden in deze gemeente.
Eigen antwoord leerlingen.
Ter illustratie: topografische kaart Boechout en omgeving
XX XXX
• Ken je plaatsen in jouw schoolomgeving waar de grond vervuild is of vervuild geweest
is? Noteer ze hieronder.
Eigen antwoord leerlingen.
………………………………………………………………………………….
Bron: ASP Vlaanderen – cijfers 2005
Gesteenten - 20

THEMATISCHE KAART: gesteenten in de bodem in eigen leefruimte
LEGENDE:
droge zandbodems
droge zandleembodems
vochtige zandleembodems
natte zandleembodems
natte kleibodems
Weinig vruchtbare landbouwgrond. Irrigatie en bemesting zijn
nodig om landbouwopbrengst te verhogen.
vochtige zandbodems Minder vruchtbare landbouwgrond. Bemesten is nodig.
Makkelijk bewerkbare landbouwgrond, herkenbaar aan de
(laagstam-) fruitboomgaarden en de akkers die
tijdens de droge zomers geïrrigeerd worden.
Vruchtbare landbouwgrond, herkenbaar aan akkers met maïs,
bieten, graan en in de lagere delen van het landschap voornamelijk
weilanden.
Zie vochtige zandleemgronden.
Drassige grond, niet geschikt voor de landbouwer. Op deze
gronden werd het Bos van Moretus aangeplant. Langs de beken
van de valleien palmde de natuur deze braakliggende
gronden terug in
Gesteenten - 21

KU 13
KE 7
KE 8
KE 9
Hoofdstuk 3: Gesteenten en hun gebruik.
3.1 Gesteenten en hun gebruik in de landbouw
De vruchtbaarheid van een bodem wordt bepaald door z’n luchtigheid, humusrijkdom, de
aanwezigheid van mineralen en bodemvochtigheid.
De vruchtbaarheid van de bodem is van groot belang voor de geschiktheid als landbouw-
grond en keuze van het akkerbouwgewas.
OEFENING 17: Bodemvochtigheid
• Hoe loopt het afstromende regenwater in het landschap op de foto? Zal de bodem op de
aangeduide plaatsen nat of droog zijn? Schrap wat niet past!
• Leid uit de foto voor elke plaats het bodemgebruik af!
XXXX
grondgebruik: weiden, bos
droge / natte bodem
XXX
droge / natte bodem
grondgebruik: akkers
• Welke teelten komen vooral voor in de eigen leefruimte?
groenteteelt (vooral in serres), mais en graan (op akkers), fruit (boomgaarden)
• Welke vegetatie kan je terugvinden in de eigen leefruimte?
grasland (weilanden: bv. Melkkuip) en loofbos (Bos van Moretus)
• Probeer in de bodemvochtigheid een verklaring te vinden voor het voorkomen van de
teelten en vegetatie:
Op de lager gelegen natte bodems legt de landbouwer weilanden aan. Op de hogere
drogere gronden worden akkers aangelegd. De zeer natte bodems zijn niet
geschikt voor de landbouw: de natuur krijgt vrij spel of de mens legt er bos aan.
De bodem in de eigen leefruimte bestaat voornamelijk uit vochtige zandleembodems
en is XXXXXXX
niet / weinig / zeer geschikt voor landbouwactiviteiten want er is voldoende water
aanwezig om planten goed te laten groeien.
De droge zandleembodems moeten tijdens droge zomers geïrrigeerd worden.
De teelten die we aantreffen zijn: mais, bieten en graan
Gesteenten - 22

KU 14
KE 10
3.2 Gesteenten en hun gebruik in de bouwnijverheid.
Oppervlaktegesteenten worden ontgonnen uit de ondergrond en worden ‘onverwerkt’
gebruikt of dienen als grondstof in de productie van bouwmaterialen.
OEFENING 18: Gesteenten in bouwnijverheid
Je gaat zelf aan de slag om een eigen droomhuis te bouwen!
• Welke gesteenten kan je gebruiken? Noteer ze in de tabel.
• Vermeld in de tweede kolom waarvoor je deze gesteenten nodig hebt.
• Ga op de atlaskaart ‘steengroeven in België’ (kaart ..…...) naar een
plaats in ons land waar je de gesteenten kan vinden.
Gesteente Gebruikt voor... Vindplaats(en)
klei bakstenen, dakpannen, tegels langs Rupel, omgeving Roeselare
grind paden, grondstof voor beton langs Maas, in Noordzee
zand
OEFENING 19: Gesteenten in bouwnijverheid
• Bestudeer de foto’s op de volgende bladzijde.
Welke toepassingen kennen de volgende gesteenten?
• Waar kan je deze toepassing in of rond het huis terugvinden?Noteer de juiste nummers
uit de onderstaande figuur van de woning bij de foto’s in de tabel.
1
2
3
ophoogzand, glas Vlaams-Brabant, Kempen
kalksteen huizen, muurtjes langs Maas, Condroz, Ardennen
dolomiet oprit, paden Philippeville, langs Maas, Land v. Herve
4
6
5
7
Gesteenten - 23

• Waar tref je deze toepassingen aan in het schoolgebouw en thuis?
6
7
4
5
4
1
6
3
2
Gesteente(n) Toepassing in schoolgebouw? Toepassing thuis?
GRIND grondstof voor beton
(schoolgebouwen),
asfalt (speelplaats)
ARDUIN
blauwe
hardsteen
deurdrempels (dorpels),
omlijsting van de buitendeuren
van het A-blok,
windroos op de speelplaats
Eigen antwoord
leerlingen.
Eigen antwoord
leerlingen.
LEISTEEN / Eigen antwoord
leerlingen.
KLEI muren van de
schoolgebouwen
(A- en C-blok)
KWARTS-
ZAND
BASALT
(steenslag)
vloertegels in
schoolgebouwen,
vensterbanken van het Ablok
Eigen antwoord
leerlingen.
ramen Eigen antwoord
leerlingen.
glas (ruiten)
Eigen antwoord
leerlingen.
ZANDSTEEN / Eigen antwoord
leerlingen.
GRANIET vensterbanken in het C-blok Eigen antwoord
leerlingen.
Gesteenten - 24

6
Gesteente(n) Toepassing in schoolgebouw? Toepassing thuis?
KALKSTEEN
GRINT
ZAND
+ water
BETON als klinkers op de
speelplaats, het D-blok, de
fietsenkelder, de plantenbakken
Eigen antwoord
leerlingen.
MARMER / Eigen antwoord
leerlingen.
KRIJT stucwerk op de muren van
het A-blok
Eigen antwoord
leerlingen.
LEEM / Eigen antwoord
leerlingen.
WIST JE DAT?
We beseffen vaak niet hoeveel grondstoffen we gebruiken! De volgende voorbeelden geven
jou een beeld van grondstoffengebruik voor alledaagse zaken:
Toepassing Materialen Gebruikte delfstoffen
huis
1 km autosnelweg
auto
aanleg van industrie- of
woongebieden, bouwrijp
maken van de terreinen
dakpannen, bakstenen,
beton, glas
asfalt, beton,
onderfunderingen
ruiten, bumpers, kunststoffen,
lakken en lijmen
100 ton grind
100 ton bouwzand
80 ton klei
30 000 ton grove korrels
100 kg kwartszand
/ ophoogzand
In België rijden er 5 130 578 auto’s… … en ligt er 1 763 kilometer autosnelweg!
Gesteenten - 25

KU 15
KU 16
3.3 Ontginning gesteenten en gevolgen voor landschap en milieu
De ontginning van gesteenten laat grote ’littekens’ achter in het landschap. Toch wordt voor
heel wat ontginningsplaatsen (groeven, zandwinningsputten,…) een nieuwe bestemming
gezocht.
De ‘kleiputten’ van Terhagen en Rumst in de Rupelstreek
De kleiputten in Rumst omvatten een groot gebied dat zich bevindt tussen de wijk Bosstraat te
Boom, het dorp Terhagen, de dorpskern van Rumst en het huidige, nog actieve kleiontginningsgebied
ten zuiden van Reet. Het gebied is zo'n 150 ha groot en biedt zeer vele mogelijkheden voor
natuur en natuurontwikkeling.
Van vuilnisbelt tot natuurgebied
De kleiputten dragen een zwaar verleden met zich mee. Naarmate het kleiontginningsgebied steeds
noordelijker kwam te liggen werden er nieuwe bestemmingen gezocht voor de ontstane putten.
Tot begin jaren '80 beschouwde men de vrijgekomen putten als een ideale oplossing om de steeds
groeiende afvalberg in kwijt te geraken. De steenbakkers werden verplicht om na de ontginning
het landschap in oorspronkelijke staat terug te brengen. Dit werd begrepen als het opnieuw opvullen
van de ontstane putten met afvalstoffen van huishoudens en industrie. Men dacht dat door de
ondoorlaatbare kleibodem de kans op bodemvervuiling klein was. Het gevolg in onze regio is gekend:
de Rupelstreek werd al gauw de vuilnisbak van Vlaanderen door de vele stortplaatsen. Het
storten bracht veel geld op voor de steenbakkers en afvalverwerkers.
Dankzij het protest van de inwoners van de omliggende dorpen en wijken werd er een halt toegeroepen
aan het storten van afval. Begin jaren '80 werd de Rupelstreek stortvrij verklaard, maar het
duurde tot begin jaren '90 vooraleer de laatste stortplaats in de streek werkelijk dicht ging.
Een nieuwe start
De meeste stortplaatsen werden afgedekt met grond en de natuur doet langzaam maar zeker opnieuw
zijn intrede in het gebied.
De mooiste stukken natuur in de Rumstse kleiputten vinden we in de onmiddellijke omgeving van
Terhagen dorp en de ligging vlak aan de dorpskern van Terhagen geeft dit bos een belangrijke bestemming
als wandel- en speelbos.
OEFENING 20: Littekens in het landschap
• Bekijk aandachtig de volgende ontginningsplaatsen en beschrijf telkens welke littekens
ze in het landschap hebben achtergelaten.
Littekens in het landschap?
diepe putten, weinig of geen
vegetatie, aanwezigheid van
zware machines.
Kleigroeve in Terhagen – Rumst (Rupelstreek)
Gesteenten - 26

Littekens in het landschap?
Zandgroeve Bierbeek
diepe putten zonder vegetatie, machines
• Welke nieuwe bestemming kregen de onderstaande oude ontginningsplaatsen?
• Vind je deze bestemming goed gekozen? Waarom wel / niet?
Bedenk nog een andere nieuwe bestemming!
Oude kleigroeven in Rumst – Boom (Rupelstreek)
Nieuwe bestemming van de oude ontginningsplaats?
sport- en recreatiegebied, natuurgebied, bedrijventerrein
Eigen gekozen bestemming: Eigen antwoord leerlingen.
Gesteenten - 27

KU 15
KU 16
KE 11
Oude zandwinningsput Mol (Zilvermeer)
Nieuwe bestemming van de oude ontginningsplaats?
recreatiegebied: zwemvijver met mogelijkheid tot allerlei watersporten,
zandstrand, sportterreinen
Eigen gekozen bestemming: Eigen antwoord leerlingen.
OEFENING 21: Ontginning in eigen leefruimte
• Welke gesteenten worden ontgonnen in de eigen leefruimte?
Noteer ook de juiste plaatsen.
Ontgonnen gesteente Plaats(en)
klei langs Rupel, omgeving Turnhout-Beerse
• Welke ontginningsactiviteiten lieten duidelijke littekens na in het landschap in de eigen
leefruimte? Vul de tabel ook aan met de juiste plaats en de nieuwe bestemming.
Oorspronkelijke activiteit Plaats Nieuwe bestemming
kleigroeve Duffel stortplaats (gesloten)
kleigroeven Rumst-Terhagen stortplaats, natuurgebied
De ontginning van gesteenten in groeven en mijnen verandert het landschap vaak erg
ingrijpend. Het laat dikwijls grote littekens na!
De verminkte landschappen krijgen meestal een nieuwe bestemming als natuurgebied,
recreatiegebied, woonzone, stortplaats, bedrijventerrein, enz.
Gesteenten - 28