Midden-Neolithicum: Neolithicum:

Midden Midden-Neolithicum:
Midden Neolithicum:
Indeling:
Indeling:
KunstHistorische Kring Thierry Van Neste
Prehistorie
Neolithicum:6 000/5 900 – 4 800/4 700 BP ≈ 4 900/4 800 – 3 500/3 400 cal BC
- Fase A: 6000 - 5400/5200 BP (4900-4300/4000 v.Chr.)
• Leemstreek: Rössencultuur, Epi-Rössen (Bischeim); tot ca. 5400 BP
voornamelijk een voortzetting van het Vroeg-Neolithicum
• Zandstreek: Swifterbantcultuur; tot ca. 5200/5100 BP
een Laat-Mesolithische traditie met stilaan het verschijnen van Neolithische
innovaties.
- Fase B: 5400/5200 BP - 4800/4700 BP (4300/4000-3500 v.Chr.)
• Michelsbergcultuur: het Neolithicum in de Zandstreek
• Swifterbantcultuur (N-Nederland, ten noorden van de Rijn)
- Het begin van het Midden-Neolithicum wordt gelijkgesteld met het wegvallen van de
Bandkeramische cultuur rond 6 000 BP.
Fase Fase A: 6 000 – 5 5 400/5 400/5 200 200 BP BP (4 (4 900 900 – 4 4 300/4 300/4 000 000 cal cal BC)
BC)
(Epi-) Rössen-cultuur (tot ± 5 400 BP)
- De Rössencultuur is de rechtstreekse opvolger van de BK. In Frankrijk noemt men deze
cultuur de Cerny-cultuur. Vooral in het buitenland is er info te vinden over deze cultuur.
Uit deze info blijkt dat er enorm veel gelijkenissen zijn met de BK en Blicquy-cultuur.
Mogelijk duidt dit op het feit dat de Rössen-cultuur een verderzetting is van deze culturen.
Sites:
- België:
• Givry “Bosse de l’Tombe” (epi)
• Ittre “Mont à Henry” (epi)
- Nederland :
• Maastricht “Randwyck” (Rössen)
- Luxemburg (2 grotsites en 3 openluchtsites)
• Waldbillig “Karelslé” (Rössen)
• Diekirch “Dechensgaart” (Rössen)
Gidsfossiel:
- Breitkeile:
• Dit is een gepolijste bijl die doorboord is (één van de oudste doorboorde
werktuigen).
• Omvorming van BK-dissels tot bijlen
• Deze zijn vaak te vinden in NW-Europa. Voornamelijk in het
Rijngebied, maar ook in onze zandstreken. Toch zijn in deze
streken weinig nederzettingen terug gevonden. Mogelijk wijst dit op een
uitwisseling van objecten tussen de boeren uit de Leemstreek en de
jager-verzamelaars in de Zandstreek.
Huizenbouw:
- Over het algemeen is er een grote architecturale overeenkomst met de BK en
Blicquy-huizen.
- De huizen worden gekenmerkt door hun grote afmetingen (40 – 50 m lengte).
- De huizen zijn niet meer rechthoekig, maar hebben nu een licht convexe lange
zijde, waardoor ze ongeveer een sigaarvorm krijgen. De vernauwing naar de
noordwestelijke kant is een verderzetting van de Blicquy, toch zijn er enkele
verschillen.
42

KunstHistorische Kring Thierry Van Neste
Prehistorie
- Verschil Blicquy en Rössen:
• Interne organisatie:
Er is nu slechts één rij van zware nokpalen in het centrum.
De wanden bestaan uit palen die vlak naast elkaar zijn geplaatst in een continue
greppel.
De breedste korte zijde (ZO) wordt niet meer afgesloten en vormt nu een open
portaal.
• Discontinuïteit in de inplanting in het landschap:
Er is vrijwel nooit een overlapping in Rössen en BK-nederzettingen.
Economie:
- Zowel Emmer als Eenkoorn blijven, net zoals bij
de BK, gecultiveerd worden. Toch werden
broodtarwe en gerst dominant.
Steenindustrie
- Zowel continuïteit als verschillen.
- Afslagbijlen of tranchets (a)
• Reeds in Blicquy-groep, maar wordt nu
belangrijker.
- Klingschrabbers (b)
- Zware afslagschrabbers (c)
- Pijlpunten:
• driehoekige pijlpunten (d)
bifaciaal geretoucheerd.
• dwarspijlen (e)
- Fundamenteel verschil tussen BK/Blicquy en Rössen:
• Gebruikte grondstof: De mensen van de Rössen-cultuur gaan voor het eerst aan
mijnbouw doen om betere silex uit kalklagen te halen.
Aardewerk:
- Op het vlak van aardewerk is er een duidelijke breuk in de vorm en
de versiering.
- De meest typische vormen worden nu de kogelvormige potjes en
brede kommen met een vlakke bodem.
- De versiering bestaat uit een dennennaaldenmotief in voornamelijk
verticale stroken.
Swifterbandcultuur (tot ± 5 200/5 100 BP)
Sites en spreiding:
- Nederland:
• Swifterband
• Almere
• Hardinxveld
• Bergschenhoek
• Hazendonk (onderste lagen)
43

KunstHistorische Kring Thierry Van Neste
Prehistorie
- België:
• Doel “Deurganckdok”
• Melsele “Hof ten Damme”
- De Swifterband kende een verspreiding van
Vlaanderen tot Nederland, mogelijk tot in Noord-
Duitsland. Waarschijnlijk kwam de cultuur tot
aan de grens met de Ertebölle-cultuur
(Scandinavië).
- De gekende sites hebben bijna allemaal
dezelfde landschappelijke kenmerken: het zijn
namelijk allemaal wetland-sites (Deltagebied
Schelde-Maas-Rijn, zie ook: Neolithisatie).
Enige sporen van bewoning tussen het deltagebied en de Leemstreek zijn totnogtoe nog
niet veel gekend, wat mogelijk het gevolg is van het niet-bewonen van deze gronden
tijdens het Midden-Neolithicum.
Normaal gezien zijn de sites gelegen op oeverwallen langs actieve kreken. Deze
oeverwallen zijn kleine ophogingen van ± 10-30 cm boven het landschap, pal tegen de
oevers van de kreken. Deze oeverwallen waren waarschijnlijk de enige droge plaatsen in
het deltagebied.
Andere bewoonbare plaatsen in het moerasgebied waren de rivierduinen of donken,
gelegen naast de riviergeulen.
Steenindustrie:
- Over het algemeen is er een continuïteit met het Mesolithicum, maar geleidelijk aan
komen er Neolithische innovaties. Toch sluit deze steenindustrie perfect aan bij het
Mesolithicum.
• Trapezia
• Veel werktuigen op microklingen
• Er werd gebruik gemaakt van dezelfde grondstof, namelijk Wommersom kwartsiet.
- Op het einde van de Swifterbandcultuur is de Neolithische invloed veel sterker (eind 5 e
mill.)
• Zware afslagen
• Mijnklingen
• Neolithische pijlpunten.
Aardewerk:
- Dit is nieuw voor het Mesolithicum. Het heeft niks gemeen met het
aardewerk van de Rössen-cultuur: enkel de kennis is overgenomen.
- Vorm:
• Slanke S-profielen
• Vaak aangepunte/conische bodem
- Versiering:
• Deze was beperkt tot de rand en/of de wand. De enige versieringen
bestonden uit kleine, circulaire knobbeltjes die op de buitenwand
werden geplakt en inkepingen aan de rand.
• Naar het einde van het 5 e millennium kwam er meer versiering.
Economie:
- Vroege fase:
• Zuiver Mesolithisch dieet (jacht, visvangst, verzamelen)
44

- Jongere fase:
• Een combinatie van de oude (Mesolithische) en nieuwe (Neolithische) economie.
Exploitatie van natuurlijke voedselbronnen, gecombineerd met landbouw en
veeteelt (= ‘Extended Broad-Spectrum economy’).
- Visvangst:
• Steur, snoek, zalm en meerval.
• Bergschenhoek: fuik (in rode kornoelje)
Intact, enkel ineengedrukt door het gewicht van het sediment.
Korf met brede opening die steeds versmald
• Hardinxveld: boomstamkano uit één stuk linde
• Hardinxveld: peddels.
- Vogelvangst:
• Zeearend, kroeskoppelikaan, roodkeelduiker, roerdomp,
reuzenalk, kraanvogel
- Jacht:
• Actieve jacht op edelhert en everzwijn.
• Passieve jacht ( vallen en strikken) op pelsdieren (otters en
bevers)
• Hardinxveld: boog.
- Huisdieren en graan (eind 5 e mill.)
• Hiaat tussen 4 400 en 4 000 v.C.: geen sites gekend
Nederzettingen:
- Hutjes uit organisch materiaal
- Bergschenhoek
• Kleinste Swifterbandsite (3-4m)
• Aangelegd op een stuk veen dat dreef in een
brakwaterplas en ooit vastgeraakte op de oever.
• Waarschijnlijk is het een gespecialiseerd viskamp dat
meerdere malen gebruikt is.
• De centrale haard bevat verschillende lagen die
corresponderen met verschillende brandhaarden.
• Rond de haard lagen bundels takken en riet die als vloer
dienst deden.
• De gevonden planken zijn mogelijk resten van een kano.
• Vondst van ingedeukte fuik.
Graven:
- Duidelijke aansluiting met het Mesolithicum
- Hardinxveld
- Swifterband S2
• Zowel mannen, vrouwen als kinderen
• Waarschijnlijk zijn dit familieleden. Ze hebben namelijk allemaal dezelfde
afwijking in het tandemail.
• De individuen liggen op de rug, met de armen naast of op het lichaam.
- Grafgiften:
• Kralen van doorboorde tanden
• Nieuw: kralen van doorboorde barnsteen/amber.
KunstHistorische Kring Thierry Van Neste
Prehistorie
45

Fase Fase B: 5400/5200 BP - 4800/4700 BP ≈ 4300/4000 4300/4000-3500
4300/4000
3500 cal.BC
KunstHistorische Kring Thierry Van Neste
Prehistorie
Michelsbergcultuur:
Verspreiding:
- De eerste ontwikkeling in de Leemstreek (± 4 300 BC) is gelijktijdig met de Swifterband
in de Zandstreek.
- Mogelijk is deze cultuur
ontstaan uit de Bischeimcultuur
(Laat-Rössen).
- Vanwege een uitbreiding
naar de Zandstreek wordt de
Swifterband tegen ± 4 000
BC geheel vervangen door de
Michelsbergcultuur. Zij zijn
daar de eerste landbouwers.
In Noord-Nederland blijft de
Swifterbandcultuur wel nog
doorleven.
• waarschijnlijk was de
Schelde belangrijk voor
deze doortocht.
• Kaartje:
grijs = Leemstreek in België
Nr.2 = Deurganckdok.
Aardewerk:
- De meeste vormen uit Rössen blijven, maar er is
een klein technisch verschil: de gebruikte
verschraling bestaat nu namelijk uit verbrijzelde
silex.
• De silex werd verbrand en de kleine fragmenten (= podlits) werden
gebruikt als verschraling.
- Vormen:
• fles (a)
• voorraadpot (b)
• schotel (c)
• tulpbeker(d)
• bakplaat (e) (nieuw)
platte plaat in gebakken klei
onbekende functie.
Steenindustrie:
- tranchets:
- Driehoekige en bladvormige pijlpunten.
- Zware afslagklingen
- Nieuw: eerste gepolijste bijlen in silex
Economie:
- De Michelsbergcultuur is een agrarisch cultuur met veeteelt en landbouw.
- Onder de gewassen waren vooral gerst en broodtarwe dominant.
46

KunstHistorische Kring Thierry Van Neste
Prehistorie
Nederzettingen:
- De info over de nederzettingen is van een slechte kwaliteit.
- Er waren 3 soorten nederzettingen, elk met een eigen inplanting in het landschap:
1. Hoogtenederzettingen
Sites:
o Thieussies
o Schorisse
o Neufvilles
o Kemmelberg
o Petit-Spiennes
Deze zijn het meest
courant.
Ze zijn te vinden op de
hoogste delen van het
landschap, meestal op heuveltoppen of landtongen die langs 3 zijden zijn omgeven
door steile flanken. Op plateaus vindt men ze normaal gezien aan de rand. Steeds
zijn ze geplaatst op een strategische plaats die overzicht over de vallei biedt.
2. Terrasnederzettingen
Deze zijn te vinden op voormalige rivierterrassen, buiten de alluviale vlakte van de
rivieren. Meestal liggen ze op oeverwallen.
3. Alluviale nederzettingen.
Deze vindt men meestal op donken. Ze sluiten meestal direct aan op een actieve
rivierbedding ( typische wetland-situatie).
Oudenaarde “Donk”:
o Deze site ligt op de fossiele Scheldegeul op kronkelwaardruggen.
o Michelsbergsite van ± 10/20 m x 10/20 m.
o Geen omheining
o Er zijn slechts weinig of geen huisplattegronden teruggevonden, hoewel het
loopvlak perfect bewaard is. Hieruit valt af te leiden dat er nooit gebouwd is.
Waarschijnlijk werd deze site slechts tijdelijk bezocht voor specifieke
activiteiten.
o Het botmateriaal bestaat uit varken, schaap, geit en rund. Ook is er een groot
aandeel van jachtwild. De aanwezige visresten behoren toe aan
zoetwatervissen. Ondanks de stap naar een nieuwe economie bleef de
traditionele jacht en visvangst duidelijk aanwezig.
• Hoogtenederzettingen en terrasnederzettingen:
Deze kenden enorme afmetingen. Gemiddeld waren ze ± 15 ha., maar dit
kon oplopen tot boven de 20 of 30 ha.
Soms werden deze nederzettingen omheind met een
systeem van wal, gracht en
palissade. Dit
omheiningsysteem werd soms
verschillende keren na elkaar
toegepast op eenzelfde site.
Dit omheiningsysteem komt
ook voor buiten België. De
grachten zijn altijd gesegmenteerd
en de onderbrekingen zijn soms
kort op elkaar. Een onderbreking in de gracht, is niet per se een onderbreking in de
palissade (vb. Spiere “Halkijn”).
47

KunstHistorische Kring Thierry Van Neste
Prehistorie
De functie van de binnenruimtes (tussen de omheiningen) is onbekend:
o Er zijn bijna geen sporen van structuren of huizen gevonden binnen de
omheiningen. Mogelijk is dit het resultaat van een lichte fundering in
combinatie met erosie (zeker aan de plateaurand), maar dit is vrijwel
onmogelijk aangezien er wel nog artefacten te vinden zijn.
o Mogelijk zijn het niet allemaal nederzettingen.
- Thieussies
• Hier zijn palenclusters teruggevonden, maar deze staan te dicht (1m) om een huis te
zijn. Deze clusters staan dicht tegen de palissade.
- Schorisse
• Één rij palen (nokpalen?)
- Mairy
• Dit is de enige duidelijke
Michelsbergnederzetting.
• Tientallen gebouwen met ongeveer de
kenmerken van de Rössen-gebouwen:
Centrale rij nokpalen
Open portaal
Aansluitende palen als muur
Deze gebouwen waren
rechthoekig (>< de sigaarvorm
van de Rössen-gebouwen).
• Tussen de gebouwen liggen enkele
kuilen/silo’s:
Deze kuilen hadden ofwel
verticale wanden, ofwel waren
ze klokvormig. Ze werden
volgepropt met graan waarna ze werden afgesloten met planken en bedekt met
zand om het rottingsproces tegen te gaan. In het voorjaar werden deze silo’s
opnieuw geopend om het graan te zaaien.
Later werden deze kuilen gebruikt als afvalkuilen, waardoor er veel
nederzettingsafval in terug te vinden is.
Hazendonk 3-groep:
- Deze cultuur was nauw verwant met de Michelsbergcultuur en bestond in
dezelfde periode.
- Hazendonk 3 combineerde Michelsbergkenmerken met kenmerken van de
Swifterband (vb. dekkende versiering van de Swifterband op het
aardewerk).
- Wateringen 4:
• deze site is de enige met huizenplattegronden. Deze
huizen waren veel kleiner dan de huizen van de
Michelsbergcultuur. Ze hadden tevens een andere
structuur.
- Schipluiden:
• Net achter de prehistorische duinengordel ligt een
Hazendonk 3-site van meerdere km².
48