Archeologie van de Klassieke Oudheid, Partim Romeinse.pdf

Archeologie van de klassieke oudheid: Partim Latijn 

Inleiding tot de Romeinse architectuur en beeldende kunst 

I. Heuristiek 

1. Basisbibliografie 

2. Elektronische zoekwijzers 

II. Beschouwingen omtrent Romeinse kunst 

1. Waardering en betekenis 

– tot in de twintigste eeuw: Romeinse kunst als minderwaardig aanzien in vergelijking met Helleense 

en Hellenistische kunstvormen 

– redenen: bij kunsthistorici zelf en bij de antieke Romeinse maatschappij 

– kunsthistorici Romeinse kunst veel te los gezien van haar natuurlijke context – met name de 

breed maatschappelijke basis waaruit ze voortkomt 

– 18de-eeuwse grondlegger van een meer wetenschappelijke en historiserende bestudering 

van kunst uit de Kassieke Oudheid, Pruis Winckelmann vergelijk de Griekse en 

Romeinse kunst 

– Romeinse aard zelf verantwoordelijk voor depreciatie van deze kunst 

– indruk dat men geen duidelijk inzicht heeft waar het cultureel naar toe gaat dat men een 

zeker antiquarisme huldigt en vrij conservatief is en respect betoont voor traditie 

– sinds late 19de eeuw: meer verfijnd en natuurwetenschappelijk onderbouwd kunsthistorisch 

onderzoek hebben betekenis en waardering van Romeinse kunst grondig gewijzigd 

– betekenis van Romeinse kunst gezien worden in het licht van historische evolutie sinds het oude 

Hellas 

– klassieke Griekse kunst (6de-4de eeuw v.C.) vormt het artistiek hoogtepunt van de Oudheid 

– zeer homogeen en origineel, geproduceerd door intellectueel vrij elitair volk 

– latere 4de eeuw: Griekse wereld open gegooid door Alexander de Grote 

– einde van het isolement en begin van grote veranderingen 

– Hellenistische kunst: heterogener, soepeler en geraakte vlotter verspreid 

– vanaf 2de eeuw: namen Romeinen door verovering de Griekse wereld over en traden ze in nauw 

contact met de cultuur van Hellenistische staten 

– gaven Romeinen op cultureel en artistiek gebied blijk van een buitengewoon 

assimilatievermogen 

– de volgende eeuwen: ware Romeinse kunst door samensmelting van vele elementen van 

verschillende oorsprong 

– minder homogeen, vaak origineel (bouwkunst en decoratievormen) 

2. Samenstellende componenten 

– heterogene karakter te verklaren door het feit dat 3 voorname componenten sterk bijgedragen hebben 

tot ontstaan en ontwikkeling: Italische, Etruskische en Grieks-Hellenistische 

– Italische component: niets anders dan de eigen basis in Latium en omringende volkeren in 

Midden-Italië 

– rechtstreekse uitingen vormen werk uit de vroege en midden Republiek 

– minder herkennen in hogere kunstvormen en in duurdere en officiële werk uit die tijd 

– herkenbaar in vormelijk eerder onbeholpen volkskunst 

– Etruskische component: rechtstreeks voort uit politieke en culturele dominantie van dit 

beschavingsvolk over Midden-Italië van 7de tot 5de eeuw 

– 6de eeuw: Rome onder rechtstreeks heerschappij van de Etrusken 

– vooral in bouwkunst hun stempel gedrukt: tempelbouw, grafmonumenten, woningbouw, 

openbare werken en urbanisatie 

– Grieks-Hellenistische component: 

– overname van klassieke repertoria (mythologische scènes), grote bouworden, 

basistechnieken en grote stijlen (realisme en idealisering) 

– hellenisering is lang proces dat aanvangt in Koningstijd (7de eeuw) en duurt tot einde van 

het Principaat (3de eeuw na Chr.) 

– grote doorbraak is gevolg van veroveringspolitiek: overspoeld door Griekse kunstwerken 

– grootschalige plundering van beelden en andere kunstwerken in Athene om privé-huizen

mee te sieren 

– verzamelwoede van de nouveau-riche vanaf 2de eeuw v.C. 

– Golf van imitatie en reproductie van deze kunst 

– talrijke kunstenaars, filosofen, architecten naar Rome worden gehaald: een grote invloed 

op het artistieke milieu 

3. Algemene kenmerken van de beeldende kunsten 

– enkele essentiële trekken waarin deze kunst zich onderscheidt van klassieke Griekse realisaties 

– in hogere kunstvormen als in sierkunsten en meer volkse kunstuitingen niet zelden nadrukkelijk 

dualisme van stijlen waarneembaar 

– naargelang periode of productiestreek omschreven als Etrusco/Hellenistisch of Grieks/Romeins 

of klassiek/anti-klassiek of Gallo-Romeins of Oost-Romeins 

– heterogeniteit te verklaren door het interessant schisma dat bestaat tussen officiële hof-of 

staatskunst 

– trouw blijft aan Griekse traditie en niet zelden ideologisch onderbouwd is en anderzijds de 

kunst voor en door lagere sociale klassen geproduceerd in artisanale context 

– vanaf Keizertijd: heterogeniteit ook uit opmerkelijk verschil tussen officiële kunst in Rome 

en Italië en de productie van provinciale kunstcentra die lokale invloeden ondergaan 

– sinds late Republiek: volkomen klassieke gedaan aangenomen heeft, worden wetten van verhouding 

minder in acht genomen door de Romeinen 

– Griekse architectuur ruimte en structuur van gebouw geometrisch en visueel verbonden 

– Romeinen: muren slechts gebruiken om inwendige ruimte te creëren 

– Griekse sculptuur: alle elementen van beeld of groep zich verhouden tot mekaar 

– Romeinse sculptuur: niet naar binnen maar naar buiten gericht en staat meer in verband met 

omringende ruimte 

– Romeinse kunst: benadrukken van frontaliteit en monumentaliteit 

– tonen vele reliëfs de figuren frontaal, benaderingswijze die vanaf midden-Keizertijd onder 

Oosterse invloed nog aan belang zal winnen 

– decoratieve kunst: ontwikkeld horror vacui-gevoel – talloze versieringen vullen lege ruimten 

aan en domineren ze soms 

4. Chronologische indeling 

– Vroeg-Romeinse kunst (8ste – 2de eeuw v.C.): 

– bekleedt kunst nog een bescheiden plaats in Rome 

– overwegend kunst op bestelling bij kunstenaars uit Etrurië, Magna Graecia, twee culturele centra 

in Italië uit die tijd 

– eigen Romeinse inbreng is minimaal 

– 3de/2de eeuw: experimenteren met nieuwe vormen en materialen 

– Klassiek-Romeinse kunst (2de eeuw v.C. - 3de eeuw n.C.): 

– verder in te delen in grote fasen volgens politieke perioden, heersers en dynastieën 

– lange ontwikkelingsperiode met talrijke vernieuwingen, creaties en hoogtepunten mogelijk 

gemaakt dankzij langdurige politieke stabiliteit van Pax Romana 

– past in het geheel van een volwassen en originele cultuur die vrij complex is: niet enkel mensen 

uit Rome en Latium maar waren toen meer en meer een amalgaam van etnisch, sociaal en 

cultureel verschillende volkeren 

– Late Republiek (200-30 v.C.): nog als geheel beschouwd worden; kwantiteit van overgeleverde 

productie is nog beperkt 

– Augusteïsche periode (30 v.C.-14 n.C) en regeringen van keizers Tiberius en Claudius (tot 

midden 1ste eeuw): vormen zekere eenheid van bijzonder kwaliteit 

– Nero en meer traditiegetrouwe Flaviërs: tweede helft 1ste eeuw 

– Pax Romana 2de eeuw: kunst bloeien tijdens lange regeerperioden van Trajanus (98-117), 

Hadrianus (117-138) en Antonijnen (138-193) 

– Septimius Severus – dynastie van de Severi tot 235 

– onrustige periode 235-284: soldatenkeizers > kunst verdwijnt op achtergrond 

– Laat-Romeinse kunst (late 3de eeuw – 5de eeuw n.C.): 

– scharnierperiode brengt in Westen scherp verval en kondigt in Oosten volwaardige Byzantijnse

kunst aan 

– belangrijke kunstvormen (sierkunsten), toch een periode van geleidelijk verval wegens algemene 

politieke moeilijkheden van het Rijk 

– architectuur niet meer gericht op algemeen comfort, maar slechts vernieuwend en intensief 

toegepast op enkele terreinen namelijk militaire bouwwerken, christelijke kerkenbouw en 

paleizen 

III. Vroeg-Romeinse kunst en antecedenten 

1. De eerste kunstvormen in Rome 

– tot 2de eeuw v.C.: weinig specifieke Romeinse kunst aan te wijzen 

– gekende materiaal uit deze vroege periode omvat vooral lokaal handwerk, utilitaire bouwwerken 

en producten van vreemde kunststromingen via invoer of activiteit van vreemde kunstenaars 

– vanaf de latere 5de eeuw v.C.: lange fase van politieke bloei en expansie 

– meerdere verklaringen voor late verschijning van eigen kunstvormen: 

– agrarische en sobere levenswijze van Romeinen in koningstijd en vroege Republiek 

– militaire ingesteldheid 

– de op praktisch nut ingestelde maatschappij 

– Griekse kunst de zeden verweekte en bedierf 

– concentratie van alle energie, aandacht en middelen op strijd voor politieke expansie 

– mentaliteit verandert na de verovering van Sicilië en Zuid-Italië en Hellenistische staten: rijkdom 

binnenstroomt in Rome 

– groter deel van patriciaat: zich te spiegelen aan hogere Griekse cultuur 

– politieke machthebbers nieuw verworven roem in mooie monumenten gestalte geven 

– productie van grote kunstwerken met Hellenistisch geïnspireerde vormgeving en licht 

propagandistische ondertoon > opkomst van vorm van publieke vrijgevigheid met politieke 

doeleinden 

– vroegste culturele ontwikkelingen niet autonoom en autochtoon, maar te danken aan nabijheid en 

invloed van twee grote beschavingen: de Griekse en Etruskische 

1. De Griekse bijdrage 

– invloed van Helleense wereld bereikte hen via twee kanalen: 

– onrechtstreeks via de Etrusken 

– verovering van Magna Graecia vooral via de Griekse kolonies die vanaf 8ste eeuw v.Chr. werden 

opgericht 

– artistieke prestaties van deze steden waren snel op hetzelfde niveau als deze in de Egeïsche Zee 

– archaïsche tempelbouw (Paestum, Agrigente), urbanisatie (Paestum, Thurii) en uit 

sculptuurscholen in Tarente en Selinonte 

– vanaf 5de eeuw v.Chr.: in Rome tempels voor Griekse goden 

– voornaamste Romeinse goden geïnspireerd waren op hun meest verwante Griekse equivalent 

2. Etruskische kunst 

– rijke beschaving ontwikkelde zich in Etrurië vanuit de autochtone Ijzertijd-cultuur (Villanova): 

– aangevuld met niet-Italische bevolkingselementen en invloeden uit het Oosten 

– vanaf 8ste eeuw: volle ontplooiing dankzij ontginning van enorme minerale rijkdommen en 

breidde uit tot geheel Centraal- en deel van Noord-Italië 

– floreerde kunst onder invloed en door constante stimulus van Griekse kunst en wezenlijke 

inbreng van Griekse kunstenaars en ateliers 

– geen grote vernieuwer maar groot gevoel voor decoratie en realiseerden een aristocratische kunst 

met zeer herkenbaar karakter 

– hoogtepunt van hun kunst lag in archaïsche tijd (7de – midden 5de eeuw): 

– sterk ontwikkelde stedenbouw en eerste stedelijk leven in Italië (Marzabotto) 

– levendige en kleurrijke sculptuur (terracotta), schilderkunst (bewaard in graven), productie 

vaatwerk (bucchero nero, oriëntaliserend werk) onder sterke Griekse invloed 

– monumentale grafarchitectuur met graftomben in huisvorm en rijke binnendecoratie 

– fijne en decoratieve metaalkunst 

3. De vroegste 'Romeinse' kunst (8ste – 6de eeuw) 

– weinig informatie voorhanden over architectuur en kunstproductie in dorpjes die Rome vormden

vanaf 8ste eeuw 

– vanaf latere 7de eeuw: Rome onder Etruskische koningen > eerste realisaties 

– stedenbouw eerste pogingen tot ordening van menselijke ruimte 

– gemeenschap nog overwegend agrarisch karakter behoudt 

– centrale dal tussen de verspreid liggende bewoningskernen gedraineerd en uitgebouwd tot 

politiek centrum (forum) – eerste tempels en grote openbare gebouwen opgetrokken 

– vroegste tempelbouw gedomineerd door constructie van Etruskische tempels 

– gebouwen met stenen sokkel, muren van leemtegels en hout en een dak van hout en 

beschermende terracotta-versieringen (beschilderd) 

– de zuilen van Dorische en Ionische invloed, maar typisch Etruskisch is bouw op een hoog 

podium met nadruk op voorzijde van het gebouw 

– 509 v.C.: grootste tempel gebouwd op de Capitolinus – Jupiter Capitolinus-tempel 

– gewijd aan triade Jupiter, Juno en Minerva 

– slechts onderstructuur bewaard, model voor later in de gehele Romeinse wereld 

verspreide capitolia 

– beeldhouwkunst uit die tijd in functie van de heiligdommen 

– in Zuid-Etruskische stad Veii en Rome zelf meerdere grote beeldengroepen gemaakt in terracotta 

(typische materiaal van Etruskische beeldhouwers) 

– meestal om beelden in volle beweging om op rand van het dak te plaatsen 

– beter bewaard zijn reeks architecturale terracotta's met invloed van Ionische keramiek, antefixen 

in vorm van hoofden van vrouwen, silenen en gorgonen, figuratief, floraal of geometrisch 

versierde friezen en akroteria in vorm van godenfiguren 

– bronssculptuur minstens even belangrijk doch bleef ze minder bewaard 

– deze kunstvorm zeer ontwikkeld was in Zuid-Etrurië en Rome 

– Wolvin van de Capitolinus: vroeg 5de-eeuwse werk (vastgesteld dat het vanuit de 12de eeuw na 

Christus komt) 

– oudste steensculptuur nog sterk Italische invoeden 

2. Ontwikkeling van een eigen Romeinse kunst 

– na nederlaag Etrusken bij Cumae (474 v.C.) vermindert hun invloed in Rome sterk: 

– Griekse tendens toeneemt 

– zoeken naar eigen oplossingen voor nieuw gestelde problemen vooral in architectuur en 

stedenbouw zorgen voor toenemende autochtoon-Romeinse inbreng 

– stedenbouw 4de/de eeuw: Romeinse gestichte kolonies (Cosa, Alba Fucens) 

– toepassing van regelmatige stadsplanning zoals geleerd van Etrusken en Grieken 

– eigen verfijning en inbreng door regelmatig schikken van openbare gebouwen rond het 

forum 

– architectuur: grote vernieuwingen door toepassing van nieuwe technieken, gebruik van nieuwe 

materialen en ontwerpen van nieuwe gebouwtypes 

– enkele al gekend door Grieken, maar werden occasioneel toegepast 

– ingenieurswerken: gewelfbouw om platforms te maken voor grote gebouwen en aanleg van 

bogen in een opeenvolgende reeks 

– beste manier om bruggen en aquaducten te bouwen voorbeelden: Aqua Marcia, Pons 

Aemilius 

– nieuw gebruikte materialen enerzijds fijnere en meer kostbare natuursteen (kalksteen, travertijn, 

marmer) en anderzijds vanaf 3de eeuw: nieuw ontdekte beton dat in combinatie met bogen en 

gewelven gedurfde constructies toeliet 

– nieuw ontworpen gebouwtypes: basilica, thermen en volwaardige atrium-woning 

– tempelbouw nog sterk Grieks beïnvloed met wel aanpassing aan Etruskische en Italische 

tradities 

– beeldhouwkunst in stroomversnelling: 

– Republikeins Rome bleef voorkeur uitgaan naar bronzen rondsculptur 

– typisch Romeins is standbeelden werden opgericht van belangrijke personen rechtstaand 

uitgebeeld met gedrapeerde kledij 

– richtten de gentes monumenten op voor hun illustere stichers

– vanaf 2de eeuw: aanleiding tot ontwikkeling en bloei van portretkunst 

– reliëf-sculptuur onder Etruskisch-Hellenistische invloed 

– askisten: versierd met mythologische scènens bleven bewaard 

– oudste figuratieve schilderkunst in Rome uitgevoerd door Etruskische en vooral Griekse schilders 

– gekend door geschriften van klassieke auteurs 

– vanaf 3de eeuw: oorlogsschilderingen door generaals besteld en publiek vertoond 

– begin van de grote historisch-verhalende, celebratieve en politieke tradities in de Romeinse 

kunst 

– geen kunst om de kunst, deze schilderijen zelfs geen grote artistieke waarde 

– tot in Keizertijd: propagandistische doeleinden 

– meer traditionele wandschilderkunst werd in toenemende mate beoefend 

– zonder twijfel veel Hellenistische invloed door import van oude meesters uit Griekenland 

– inhoud wel Romeins 

– vrijwel niets bewaard en vroegste voorbeelden uit Pompeii (klein provinciestadje): zwak 

idee van verloren Grieks-Romeinse werken 

– wandschilderkunst te Rome zelf: gevonden in grafmonument op de Esquilinus 

– afgebeeld door boven elkaar gezette registers zijn oorlogstaferelen met figuren in rode 

kleur en zwarte omlijning 

– kledij is Romeins, wapenuitrusting Samnitisch (Italisch) 

– opschriften in archaïsch lettertype dateren deze goede getuigenis van narratieve 

schilderkunst in 3de/2de eeuw v.C. 

IV. Architectuur 

1. Algemene kenmerken 

– grootste bijdrage tot kunstgeschiedenis op vlak van bouwkunst 

1. Romeinse bijdrage en vernieuwingen 

– grote technische evolutie die het bouwen doormaakt tijdens Romeinse periode 

– gevolg van het beheersen door de Romeinse architecten van nieuwe bouwtechnieken, zoals 

combinatie en perfectionering van boog en gewelf 

– gebruik van nieuwe materialen is revolutionair zoals in betonbouw en baksteenbouw 

– ontwikkeling en verspreiding van nieuwe gebouwentypes 

– antwoord op Rome's sociale en economische evolutie heeft profane gebouwen doen ontstaan 

zoals basilica, thermen, amfitheater, monumentale gebouwen, graanschuren (horrea), 

appartementsblokken en grote plattelandswoningen (villa's) 

– specifiek Romeins: uniformiteit van architecturale productie 

– mogelijk gemaakt door uitstekende administratieve organisatie over uitgestrekt Rijk en door 

lange duur Romeinse vrede 

– zorgen voor: 

– overbrenging van ideeën en technieken 

– financieren van grootschalige bouwprogramma's 

– organisatie van ambachtslui en materiaaltoevoer 

– blijvend resultaat over meerdere eeuwen 

– grote kolossale bouw is een eigen, niet te onderschatten kenmerk 

– omvang en grootheid gebouwen zijn subtiele en belangrijke kwaliteiten 

– object vergroten zonder proporties en kwaliteiten te veranderen is zeer moeilijk en vereist 

creativiteit 

– ze beheersten dit goed 

– grotere greep kregen op natuurlijke omgeving: 

– dankzij grootschaligheid van ingezette middelen en toepassen nieuwe technieken 

onregelmatigheid van het landschap beter overwinnen 

– terrein hermodelleren in functie van het bouwwerk 

– merkwaardige verschuiving voor van nadruk op buitenkant naar grote aandacht binnenkant van 

gebouwen 

– evolueren van symbool voor groep (Grieken) naar uiting van comfort en zelfbewustzijn van het 

individu (Romeinen)

2. Grote tendensen in de Romeinse architectuur 

1. Classicisme 

– classicisme betekent bij Romeinen geen louter hernemen van klassiek Griekse of het heersende 

hellenisme, maar toepassen van aantal Griekse principes, technieken, stijlen en decoratieschema's 

– Griekse kunst invloed gehad op Romeinse creaties 

– invoering van classicisme gebonden aan één persoon namelijk keizer Augustus 

– wat officiële architectuur door Griekse kunstenaars en volgens Griekse canons liet uitvoeren 

– sterk tijdens de regeringen van Augustus en van zijn directe opvolgers 

– architecturaal vlak zijn hoogtepunt zal kennen in de 2de eeuw n.Chr. 

2. Functionalisme 

– uit zich vooral in het origineel ontwerpen van gebouwen en monumenten met in de eerste plaats hun 

functie als doel 

– stemt volkomen overeen met de praktische en efficiënte ingesteldheid van de Romein 

– eerste plaats functionaliteit, materiële voorspoed en collectief comfort voor ogen 

– rode draad doorheen de Romeinse architectuurgeschiedenis: duidelijk vast te stellen vanaf de 

experimentele fase in de 3de eeuw v.Chr., blijft dominant tot in de Late Oudheid 

3. Een 'barokke' uitwerking 

– uitdrukking van een zeker splendeur en pracht 

– duidelijke neiging tot 'barokke' uitwerking – in het verlengde van het Hellenisme 

– na verovering van de hellenistische wereld deze tendens de Romeinse architectuur binnensluipen 

– pas goed mogelijk nadat bepaalde technische vernieuwingen waren gerealiseerd, zodat bepaalde 

architecturale elementen louter decoratief konden uitgespeeld worden (gebogen lijnen in 

gevelpartijen, schijnzuilen) 

2. Architecten en architectuurtheorie 

– creatieve Romeinse kunst en architectuur bijna volledig anoniem zijn 

– merkwaardig in tijd dat individu toch belangrijk was: zie bloeiende portretkunst 

– verklaring is dat niet de maker, maar de opdrachtgever (patroon) en financier van belang is 

– keizer: een gehele personencultus afspeelde 

– architect is slechts een technieker 

– Servus en Celer: 

– ingenieurs en landschapsarchitecten – 1ste eeuw na Christus 

– scheppers van het Domus Aurea van Nero 

– sterkte was dat ze illusie van een enorm park creëren op relatief beperkte oppervlakte, met valse 

portieken en tromp d'oeil-effecten (4de-eeuwse Pompejaanse fresco-stijl) 

– gewelfbouw, draaiende koepels en opengaande gewelven 

– Rabirius: 

– architect van paleis van Flavii (Domus Flavia) op de Palatijn 

– eerste functionele keizerlijke residentie met talrijke binnentuinen en terrasbouw die goed 

geïntegreerd is op heuvel boven het forum 

– belangrijkste onderdeel was Aula Regia, enorme ontvangstzaal van de keizer met tongewelf 

of houten dak 

– alle interne gewelfdragers volledig te supprimeren en dus gebruik te maken van enorme 

ruimte 

– Appolodores van Damascus 

– laatste der grote keizerlijke architecten (onder Trajanus) waarvan naam bewaard bleef 

– Griek uit het Oosten die als militair ingenieur deelnam aan campagnes van Trajanus 

– houten brug over de Donau (104-105) en het forum en markt van Trajanus (106-113) 

– geslaagde koppeling van monumentaliteit en functionaliteit 

– Vitrivius 

– genie-officier onder Caesar die later onder Augustus als architect werkzaam was 

– basilica van Fanum Fortunae (Fano) 

– belangrijk theoreticus “De Architectura”: enige volledige opus over architectuur bewaard uit de 

Oudheid 

– synthesewerk van verschillende theoretische bundels: observaties over

architectuuropleiding, architectuurprincipes, gebouwentypes, decoratie (orden), urbanisatie 

en ingenieurswerken 

– sterk gebonden aan de idealen van de Griekse kunst 

– “De Architectura” één en ander over architectuurprincipes in Romeinse Oudheid: 

– goede architectuur steunt op: orde, regelmaat, ritme, symmetrie en economische aspecten 

– volgende kwaliteiten doorslaggevend: duurzaamheid, schoonheid en comfort 

– aandacht gaat naar verhoudingen van gebouwen 

– bestaan gedetailleerde voorschriften voor modulaire proporties van zuilen en entablement 

van tempels 

3. Stedenbouwkundige realisaties 

– Romeinse architectuur = essentieel stedelijk 

– platteland: villa rustica 

– grote meerderheid van constructies en monumenten waren bestemd voor een gegroepeerde 

bevolking 

1. Soorten stadsaanleg 

– Romeinse stadsplattegronden geïdentificeerd worden met strakke dambordpatronen, bestond er in 

realisatie van Romeinse stedenbouw voldoende ontwikkeling en variatie dat thans geen sprake kan 

zijn van de Romeinse stad 

– Romeinse urbane centra vooreerst een grondig onderscheid tussen spontaan of organisch gegroeide 

steden en nieuw gestichte steden of heringerichte steden met geordend plan 

1. Spontaan gegroeide stad 

– steden van hoge ouderdom, zowel in Italië als in reeds vroeg verstedelijkte oostelijke provincies 

hebben zo'n organische gegroeide structuur die weinig sporen van systematische urbanisatie en 

ruimtelijke ordening vertoont > Rome 

– permanente bewoning sinds 8ste eeuw als groepering van dorpjes gebouwd op heuvels rond 

moerassige Tibervlakte 

– 7de eeuw: laat drainering toe hier politiek centrum wordt aangelegd, het forum 

– onder hegemonie Etrusken eerste monumentale gebouwen opgericht en geleidelijke uitbouw 

van de stad in de Republikeinse periode voegt nieuwe monumentale complexen toe en 

stedelijke omwalling (4de eeuw) 

– forum en stratennet en woonsectoren echter weinig organisatie 

– 1ste eeuw v.C.: urbanisatiepogingen worden ondernomen 

– keizers dit ook doen, meer dan bouw van enkele nieuwe fora en toevoeging van grote 

religieuze en vooral burgerlijke complexen 

2. Gestichte of heringerichte steden met geordend plan 

– idee van een geordende en strikt lineair georganiseerde stad komt uit westkust van Klein-Azië in de 

6de eeuw v.C. Dambordpatroon van Milete gesystematiseerd door Hippodamus 

– toe gepast in Piraeus, Thurii, Rhodos, Olynthos, Milete 

– einde 4de eeuw v.C.: toegepast op Priëne: strak dambordpatroon ligt er binnen het onregelmatig 

verloop van de stadmuren 

– vroegste voorbeelden van regelmatige stadsplanning in Italië zijn zeker van Griekse landmeters 

– meeste vertonen een patroon van lange smalle blokken (insulae), veel variatie in de plannen 

– oudste toepassing van geometrische planning is Ostia: 

– havenstad werd rond een ouder kern uitgebouwd met rechte kruisende straten die door poorten 

naar buiten leiden 

– ander voorbeeld van uitbreiding van een oudere kern met minder rigide blokken dan bij het klassieke 

dambord is te zien in Pompeii 

– progressief uitgebreid met min of meer rechthoekige woonwijken 

– oorspronkelijk monumentale kern, waar Romeinen nadien geordend forum en officiële 

gebouwen oprichten, komt aldus aan de periferie te liggen: on-Griekse ontwikkeling 

– Romeinse invloed op de vroege ontwikkeling van het Campaanse Pompeii nog ter discussie 

– echte Romeinse kolonies die vanaf 3de eeuw v.C. Tot tijdens het Principaat werden gebouwd 

volgden in grondplan getrouw Hellenistische principes 

– Cosa (273) in Toscane:

– 2 hoofdassen (cardo en decumanus), centraal gelegen forum en nadruk op het defensieve 

– vanaf het einde van de Republiek ontstaat er grote homogeniteit in nieuwe stadsplanning: permanent 

vestigen van vele veteranen na uitgebreide militaire campagnes 

– Aosta, Turijn en Verona 

– ondergingen grote militaire invloed van de kampen en vele aspecten van hun inrichting 

verband met hun tactisch belang, zoals een omgevende weg intra muros, weinig 

stadspoorten en talrijke torens 

– goed surrogaat voor echte kampen en soldaten 

– gebruik van publieke cisternen en aquaducten, veralgemening van rioleringen en aanleg van 

geplaveide wegen en stapstenen 

– in provincies tijdens Pax Romana een grote aangroei van steden, zonder militaire functie 

– defensieve systemen en stadsmuren ontbreken, tenzij in grensstreken of wanneer een bijzondere 

toelating van de Keizer werd bekomen 

– in Afrika: in Keizertijd een zeer rijk gebied dankzij de productie van graan, olijven en markten van 

slaven en wilde dieren 

– veel nieuwe steden vooral langs wegenknooppunten, waar oogst werd ingezameld en belast en 

waar rijke herenboeren hun hoofdverblijf hadden 

– Timgad in Algerije: “ideale Romeinse grondplan” 

– gesticht door Trajanus in 100: gepland door legioenarchitecten en vertoont dus militaire 

regelmaat 

– drie toegangen: westelijke ingang voorzien van een triomfboog 

– naast de decumanus maximus lag centrum van stad het forum 

– rond forum voornaamste gebouwen van de stad: basilica, curia, tempel Fortuna 

– nabij het forum lag het theater, meer dan 10 thermen en een bibliotheek (vermoeden) 

– in Oosten waar onder het Hellenisme reeds een rijke stedelijke cultuur bestond, minder nieuwe 

stichtingen 

– Palmyra in Syrië: 

– tot 2de eeuw: gebouwd met gedroogde kleitegels 

– vanaf dan zullen de Romeinen er de monumentaliteit sterk opvoeren: aanleg van 

monumentale collonadestraten (brede lanen aan weerszijden geflankeerd door Corinthische 

portieken) – diende om schaduw te geven 

– in Westen waar steden voor komst van Rome grotendeels ontbraken, komt Italisch-Romeinse 

stedenbouw in talrijke nieuwe stichtingen goed tot uiting: 

– kampsysteem minder strikt gevolgd en men past zich sterk aan lokale behoeften en 

mogelijkheden aan 

– onrustige 3de eeuw en Late keizertijd: sterk inkrimpen van steden, gepaard gaande met aanleg 

van een nieuw stadsweefsel en optrekken van nieuwe verdedigingswerken 

– Trier aan de Moesel 

– vanaf 293 wordt dit de hoofdstad van de westelijke provincies en tevens grootste stad van 

het Westen 

– ommuurd en voorzien van stevige stadspoorten (Porta Nigra) 

– oorspronkelijk dambordplan nog enkel aanwezig in het centrale deel 

2. Onderdelen en sfeer van de Romeinse stad 

– de Romeinse stad laat zich vooral onderscheiden door nogal gelijkaardige monumentale gebouwen 

die men in urbane kern aantreft 

– vrij centraal gelegen is het forum, min of meer afgesloten plein dat fungeerde als politiek en religieus 

centrum en meestal omgeven was door voornaamste bestuurlijke en religieuze gebouwen: curia, 

basilica en tempels 

– tempels van slecht geromaniseerde godheden of inheemse heiligdommen rand van de stad 

– openbare gebouwen voor ontspanning nabij het centrum: theater en thermen 

– grotere complexen zoals amfitheater en circus rand van de stad 

– Romeinse stad ook economisch centrum 

– forum dan ook een markt en centraliseerde deel van de handel 

– andere commerciële verrichtingen grepen plaats in speciaal daarvoor opgerichte complexen nabij

het centrum (macella) en in winkels onder stadswoningen 

– vaak per soort gegroepeerd in bepaalde wijken en verkoopplaatsen waren dikwijls gebonden 

aan productieplaatsen 

– producties die brandgevaar of geurhinder veroorzaken verbannen naar de rand of de 

buitenwijken van de stad (ook begraafplaatsen – extra muros) 

– aanblik van stadsstraten van Romeinse steden: levendig en kleurrijk 

– huizen met op het gelijkvloers meestal slechts één deur, maar met verdiepingen en kleurrijk 

beschilderd – merkbaar in Ostia 

– overal bevonden zich kleine fonteinen en grote monumentale nymphaea 

– openbare parken en tuinen minder courant, wel open pleinen gebruikt als markten 

– soms stapstenen en dikwijls verhoogde voetpaden 

– colonnadestraten 

4. Ontwikkeling van ontwerp en constructie 

1. Betonbouw: eerste ontwikkelingen tijdens de Late Republiek 

– dankzij betonbouw konden Romeinen afstappen van zuiver lineaire Griekse architectuur 

– Romeinen niet uitvinders van beton, boog en gewelf, maar wel perfectioneerders 

– potentieel inzagen van gecombineerd toepassen van drie technieken 

– mortels werd door Grieken naar Zuid-Italië gebracht en ook vanuit Carthago 

– bogen en gewelven reeds voor in mud-bricks-architectuur in Mesopotamië 

– via Etrusken werden deze technieken naar Rome gebracht 

– geleidelijk tot inzicht komen dat stevige beton niet enkel diende als inerte opvulling tussen 

bekleding van muren of gewelven, maar dat het ook zich kon staan en groot gewicht kon dragen 

– opus caementicum: 

– normaal bestond specie uit aggregaat van kleine steentjes (caementa) gevat in een 

kalkmortel, gemaakt was met kalk, water en zand 

– vrij vroeg gebruikte men hierbij het vulkanische pozzolana-zand: eigenschap heeft hard en 

zeer sterk te worden onder water > niet gegoten, maar gelegd en aangestampt 

– naakte betonconstructies kenden ze niet 

– oudste dateerbaar gebruik van opus caementicum in de stadmuren van Cosa 

– in Rome: gewelven van opslagplaats bij de Tiber – Porticus Aemilia 

– vanaf 1ste eeuw v.C.: regelmatig gebruikt in Latium voor gewelfde terrassen van heiligdom 

van Fortuna Primigenia te Palestrina 

– buitenbekleding van beton vooral met verschillende soorten vulkanische tufsteen en vanaf 

1ste eeuw v.C. Meer en meer met travertijn 

2. Augustus: grote bouwprogramma's en marmer 

– regeerperiode van Augustus vormend stadium in ontwikkeling van de Romeinse architectuur 

– explosie van bouwactiviteit in Rome zelf en vooral de monumentale bouw: 

– ontwikkelingen en vernieuwingen van architectuur van Late Republiek nu op grote schaal 

toegepast 

– gebruik van marmer veralgemeend 

– tekort aan gespecialiseerde mensen een aanzienlijk invoer van marmerbewerkers uit het 

oostelijk Middellands-Zee gebied 

– intensief gebruik van Carrara-marmer en gekleurde marmers stimuleert de marmerhandel en 

verbreekt de traditie van het bouwen met streekeigen materiaal 

– systeem van keizerlijke patronage 

– omvangrijke bouwprogramma van Augustus begon met realisaties van projecten die Caesar reeds 

had gepland 

– het herontwerpen van Forum Romanum en voltooien van Forum Iulium 

– bouwde hij zijn eigen Forum Augusti omheen nieuwe tempel van Mars Ultor 

– uitbreiding stad over het Campius Martius en bouw thermen van Agrippa 

– geen radicale vernieuwing – combinatie van conservatisme en monumentalisme 

3. Nero en de Flaviërs: vernieuwingen in binnenhuisarchitectuur 

– terwijl officiële buitenarchitectuur van openbare gebouwen lang erg conservatief bleef, was er

vernieuwing in het creëren van binnenruimtes der privé-architectuur 

– eerste instantie merkbaar in paleizenbouw van keizers, zullen huizen van rijke patriciërs in Rome 

en daarbuiten op deze nieuwe trends hebben ingespeeld 

– paleizen van Nero, Domus Tiberiana op Palatijn, Domus Transitoria op Oppio-heuvel, Domus Aurea 

– toeleggen op de bouw van een allesovertreffend paleis in het centrum van de stad: Domus Aurea 

of het gouden huis 

– een soort landschappelijk park met verspreide bebouwing 

– gehele park met in het midden een grote vijver (later Colosseum), monumentale fonteinen 

(nymphea) en badcomplex (thermen) 

– opgegraven en gerestaureerde constructies van deze belvédère (gelegen onder latere thermen 

van Trajanus) 

– centrale koepelzaal met koepel en oculus 

– goed voorbeeld van Romeinse centraalbouw met vernieuwende manier van 

ruimteschepping en perspectief-illusie 

– paleis van de Flaviërs (Domus Flavia) op Palatijn: 

– doorbraak van baksteen als bekleding van betonnen muren 

– vrijwel alle met veelkleurige marmerplaten getooid 

– binneninrichting van dit complex door Rabirius 

– grote muurmassa's smaakvol verlevendigd zijn door invoegen van nissen, openingen 

naar fonteinen, beelden en zuilenschermen 

– waterpartijen een hoofdrol te vervullen in interieur 

– periode van de tweede helft 1 st eeuw: start van grote gewelfbouw 

– Romeinse bouwkunst een fundamenteel verschillend karakter krijgt dan de Griekse 

– Grieks gebouw samengesteld uit naast elkaar geplaatste lineaire elementen, is Romeinse 

betonbouw niet uiteen te halen in duidelijk gescheiden delen, ontworpen als samenspel 

4. Trajanus en Hadrianus: hoogtepunten van volwaardige Romeinse architectuur 

– reeks monumentale bouwwerken onder Trajanus: architect Appolodorus van Damascus 

– beheersing van traditionele materialen om effect van grootheid te scheppen (Forum Trajanus) als 

grondige kennis van nieuwe betontechnieken 

– vooruitstrevend is de markt van Trajanus: 

– commercieel complex vulde deel van Quirinalis-heuvel op dat was uitgehakt om Forum van 

Trajanus te bouwen 

– op vijf niveaus gebouwd: 

– laagste twee niveaus vormen een halve cirkel van winkels die die buiging van de exedramuur 

van Forum volgt 

– typisch: in de muur ingewerkte bogen, deuren met travertijn-lijst en vensters 

afgeboord met ondiepe pilasters en bekroond door een gebogen of driehoekig 

pediment – alles in baksteen gemodelleerd 

– bovenste niveaus bevatten ook winkels gelegen langs binnenstraatjes en rond gebogen 

pleinen 

– Hadrianus: nieuwe impulsen aan de Romeinse architectuur 

– reisde veel en was beleerd man met grote architecturale interesses 

– in de provincies kennen we enkele van zijn grote realisaties: bibliotheek en triomfboog in 

Athene, tempel in Ephese en militaire verdedigingssysteem in Britannia 

– twee voornaamste verwezenlijkingen in Italië: 

– zomervilla in Tivoli is beste combinatie van kwaliteiten van Romeinse architectuur: 

– gevarieerde en ingenieuze behandeling van de binnenruimte 

– perfect en soms gewaagd toepassen van betonbouw 

– een goed uitgebalanceerde wisselwerking tussen gebouwen en landschap 

– architect is onbekend: technisch meesterschap en compositievermogen 

– enorm complex van woonruimten, thermen, paviljoenen, tempels, bibliotheken, 

zwembaden en tuinen 

– meeste onderdelen Griekse namen als evocatie van de door Hadrianus verheerlijkte 

Helleense cultuur – geen imitatiekunst

– lang zwembad van de Canopus: omgeven door gebogen architraven, een Oosters 

kenmerk 

– Serapeum: bedekt met halve koepel met segmenten versierd met mozaïeken 

– erg geslaagde combinatie van gebogen muren, nissen, zuilenschermen, koepels en 

merkwaardige gewelven 

– Pantheon: het hoogtepunt van de Romeinse bouwkunst 

– herbouwd onder Hadrianus op de plaats van een ouder traditioneel gebouw van Agrippa 

– in de antieke tijd volledig ingebouwd zodat bijna alle aandacht ging naar de 

binnenarchitectuur 

– traditionele toegangsportiek met tympanon op 8 monolietzuilen in Egyptische graniet is 

rechthoekig en diep 

– overkoepelde cellaruimte met eenvoudige vorm 

– koepel wordt gedragen door acht pijlers verbonden met bogen die in muurwerk zitten 

– binnenzijde van koepel is lichter gemaakt met diepe cassetten 

– grote oculus boven in de koepel is enige lichtgever 

– vloer- en muurpanelen zijn van rijk gekleurde marmers en graniet en deel van muren is 

voorzien van beschilderde stucco-versiering 

– opgedragen aan de 7 planetaire godheden – nabootsing van kosmos 

5. Materialen en decoratiesystemen 

1. Bouwmaterialen 

– bouwmaterialen is datgene wat lokaal beschikbaar is: bepaalt aard van constructie en versiering 

– tot 1ste eeuw v.C.: lokale materialen, later meer en meer import 

1. Klei 

– oudste vorm zijn gedroogde kleitegels 

– Middellands-Zee gebied en Oosten bleven deze lang gebruikt als enige bouwmateriaal 

– na 64: uit stadsbeeld verdwenen en vervangen door betonbouw met baksteenmantel (de brand) 

– eerst voor in vorm van terracotta-versieringen: Etruskische en oudste Romeinse tempels 

– behalve bedekking van dakhout tegen neerslag ook decoratieve mogelijkheden 

– geleidelijk vervangen door stenen sculptuur, nog veel gebruikt bij huizen, rijke graven en 

militaire houtbouw 

– eerste toepassingen van echte bakstenen vooral decoratief: dikwijls gemodelleerd of gehouwen in 

vorm van zuilen 

– soms sporen van stucco of doet de kleurcombinatie van gebruikte bakstenen vermoeden dat ze 

rechtstreeks aan het oog blootgesteld waren 

– baksteen als buitenbekleding van beton in loop van 1 st eeuw de regel 

– baksteenbouw zonder beton nooit populair, maar gebruik van bakstenen muurwerk met mortel in te 

voegen is een belangrijke Romeinse ontwikkeling dia via Byzantijnse Rijk van grote invloed zal zijn 

op latere architectuurgeschiedenis 

2. Natuursteen 

– oudst gebruikte bouwwijze opus polygonale: 

– bestond uit massieve polygonale steenblokken die op vrij onregelmatige wijze waren gestapeld 

– bloeitijd tijdens 4de – 3de eeuw voor Christus 

– vanaf 3de eeuw v.C.: in dezelfde koloniesteden de eerste betonnen gebouwen en langs buiten 

bekleed met verkleinde vorm van opus polygonale 

– kleine steenblokjes worden eerst dicht tegen elkaar gelegd zonder regelmatig patroon (opus 

incertum), evolueren in de loop van de 1ste eeuw v.C. 

– Piramidale blokjes met vierkante basissen die netjes tegen mekaar gelegd worden en aldus 

een diagonaal netvormig patroon gaan vormen (opus reticulatum) 

– zelden buiten Italië worden toegepast, en maakt in Vroege Keizertijd plaats voor de 

bakstenen bekleding 

– van de Grieken namen de Romeinen de natuurstenen muren van grote rechthoekige blokken in 

horizontale lagen gelegd (opus quadratum) 

– verspreid over het ganse rijk 

– gebruikte natuursteensoorten een lokale herkomst

– vooral verschillende vulkanische soorten zoals capellacio-tuf, grotta oscura-tuf en peperino en 

ook travertijn 

– elders overwegen kalksteen- en zandsteensoorten 

– Late Republiek (verovering van Hellenistische Oosten): marmer 

– enorm prestige van gebruik van marmers 

– Romeinen gefascineerd door de marmerarchitectuur van de Grieken 

– begin 1 st eeuw voor Christus: buitenlandse marmers voor in privé-huizen in Rome 

– gekleurde marmers zoals geel uit Numidië (Afrika), groengeaderd uit Carystos (Euboia), 

zwart uit Chios 

– witte Carrara-marmer voor openbare gebouwen vanaf regering Augustus 

– een volledig gebouw in marmer was opgetrokken 

– voor zuilen exotische marmers: afgewerkt en in standaard formaten ingevoerd 

– marmeren wandplaten (crustae): buitenkant van gebouw, maar meestal aangebracht aan 

binnenmuren 

– marmeren voeren (opus sectile): een geometrische compositie gemaakt met platen van verschillende 

kleuren 

2. Bouworden 

– klassieke architectuurorde is samenstelling van een zuil (met basis en kapiteel) met daarboven een 

entablement, opgedeeld in architraaf (linteel), fries, kroonlijst (beschermt fries en laat water van dak 

afvloeien) en fronton 

– kenden vijf bouworden: 

– principes en kenmerken van vier werden door Vitrivius uiteengezet 

– basis van deze orden gelegd in het oude Hellas, Romeinen werkten ze verder uit 

1. Toscaanse orde 

– gebaseerd op de Griekse Dorische orde met invloeden van de Etruskische architectuur 

– kenmerkende verschillen met Grieks Dorische: kleiner kapiteel met meer nadrukkelijke profilering, 

slanke zuilschacht zonder groeven en de basis met plint 

2. Dorische orde 

– gebaseerd op de Griekse Dorische orde, aangepast voor door laat-Republikeinse architecten uit 

Latium en Campanië 

– voornaamste verschillen zijn slankere verhoudingen van de zuilen (eerder Ionisch), kleiner kapiteel 

met meer profilering en soms parelrij op overgang naar de schacht, deze is niet steeds voorzien van 

groeven en soms heeft basis een plint 

– vrij gebruikelijk beide in Republikeinse tijd, maar komen zelden in monumentale bouwkunst van de 

Keizertijd voor 

– Dorische orde wel nog vrij frequent toegepast in kleinschaliger huisarchitectuur 

3. Ionische orde 

– overgenomen uit de Griekse architectuur, mits aanpassingen zoals de schacht die soms zonder 

cannelures is, meestal kleine kapitelen 

– slechts zelden toegepast in de Romeinse architectuur 

– gebruik vastgesteld in zeer decoratieve gebouwen zoals theaters, amfitheaters en nymphea 

4. Corinthische orde 

– werd vooral toegepast en op eigen manier uitgewerkt; meest decoratieve 

– geen typisch Corintisch entablement 

– meer ontwikkelde “Romeinse Corinthische” orde toegepast, gekenmerkt door typische wijze om 

kapiteelbladeren te sculpteren (slanker, eleganter, spitser), hoog-versierde kroonlijst en aanwezigheid 

van soort consoles die kroonlijst lijken te ondersteunen 

– decoratiemotieven en vegetale motieven 

5. Composiete orde 

– eigen Romeinse ontwikkeling, gegroeid uit de Corinthische orde = composiete orde 

– ontstond als zelfstandige orde kort voor Augustus 

– meest karakteristieke element is het kapiteel: combinatie van Corinthische benedendeel met 2 rijen 

acanthusbladeren en een Ionisch bovendeel met 8 voluten 

– later ook figuratieve kapitelen ontwikkeld

3. Originele bijdrage tot het architectonisch decoratiesysteem 

– tijdens Keizertijd zijn eigen gang in de uitwerking van het decoratiesysteem 

– in de gevelconstructie een sterke ontwikkeling vast te stellen van het hoofdgestel en vooral van 

kroonlijst 

– verschil Griekse hoofdgestellen is grote neiging tot uiting van praal en beweeglijkheid 

– praktisch bekomen door: 

– architraaf niet vlak te laten, maar in te delen in drie licht overkragende banden 

– fries meestal te versieren met loofwerk en andere zware reliëfs 

– kroonlijst zwaar uit te werken met overkragende, druk versierde banden die ver 

vooruitsteken en één van de banden wordt gedragen door ver vooruitspringende kraagstenen 

(consoles) 

– het hoofdgestel van gevel in centrum tot boog uit te werken 

– oplossingen om geveltype met zuilenrij en hoofdgestel niet alleen een constructieve functie te geven 

– Keizertijd: werden zuilenrij en hoofdgestel juist voor of tegen gevel van bouwwerk gezet 

– vormen aldus een architectonisch geraamte met geen structurele rol, maar alleen decoratief 

effect 

– volgende mogelijkheden: 

– zuilen en hoofdgestel zijn als het ware voor de helft in de wand gedrukt ofwel met 

halfzuilen, ofwel met rechthoekige pilasters 

– volledige zuilen worden los voor de wand geplaatst 

– dergelijke losse wandzuilen soms verbonden door een vooruitspringend segment van het 

hoofdgestel en vaak bekroond door een fronton 

– tracht het decoratieve effect soms op te voeren door verschillende bouworden boven mekaar 

te plaatsen: vanaf Flavii toegepast bij Romeinse theaters en amfitheaters 

– loskoppelen van decoratie en structuur is vanuit esthetisch standpunt niet zonder meer 

goed te praten 

– breuk van fundamentele eenheid tussen beide delen van een bouwwerk 

6. Typologie van de gebouwen 

– zuivere utilitaire aard van prestaties: aquaducten, bruggen en haveninstallaties 

– Romeinen als “beste ingenieurs van de Oudheid” 

– Romeinse bouwkunst een aanzienlijke verscheidenheid aan soorten gebouwen vertoont 

– merkbaar in de profane bouwprogramma's 

– religieuze architectuur heeft een vormentaal die sterker aanleunt bij de grote Griekse inspirator 

1. Het burgerlijk stadscentrum: forum, basilica en portieken 

– monumentale Romeinse stadscentrum integreerde drie elementen: 

– hoofdtempels van de stad – dominante axialiteit centraal geplaatst juist voor één zijde van het 

forum, forumplein en basilica 

– forum: een regelmatig rechthoekig plein omgeven door een zuilengalerij en vaak afgesloten door 

winkeltjes 

– basilica: soms symmetrisch met de tempel 

– aan de basis van de christelijke kerkenbouw 

– meestal een lange overdekte rechthoekige hal met een dak steunend op zuilen en pijlers 

langs 4 zijden of volledig gesloten zaalgebouw met meestal 3 of 5 beuken 

– meerdere toegangen zijn en meestal axialiteit benadrukt door apsis of exedra in midden van 

de korte zijde 

– middenbeuk normaal hoger en voorzien van vensters 

– ontstond mogelijk in Campanië: oudste voorbeeld de Basilica Porcia in Rome 184 voor 

Christus, in Cosa en Pompeii ook 

– andere openbare gebouwen omheen dit plein geschikt 

– Oosten: monumentale collonadestraten 

2. Religieuze architectuur 

– bouwden de Romeinen tot in de 3de eeuw voor Christus hun heiligdommen in bijna zuiver Griekse 

of Etruskische vormen 

– tussen 200 en 50 voor Christus reeks groots opgevatte heiligdommen opgericht die reeds getuigen

van de typisch Romeinse zin voor organisatie van grote bouwcomplexen 

– Fortuna Primigenia te Palestrina: tussen 150 en 80 voor Christus 

– verschillende opeenvolgende terrassen, portieken en exedrae culminerend in een theatercavea 

en rond godenbeeld-gebouw lijkt verwant met grote Hellenistische heiligdommen, 

maar is meer axiaal gericht, symmetrisch en geïntegreerd in landschap 

– navolging in vele provincies en de bouw van groots opgevatte heiligdommen wordt kenmerk van 

de Keizerlijke religieuze architectuur: keizersfora te Rome, heiligdom van Trajanus te Pergamon 

en Artemis-heiligdom te Jerash 

– cultusgebouw zelf minder origineel uitgewerkt 

– Romeinse tempel bevat Etruskische als Griekse elementen: geen vergaderplaats, maar behuizing 

van het godenbeeld en bewaarplaats van offergaven 

– Etruskisch: bouw op een podium of platform, toegankelijkheid via trappen en vaak diepe 

zuilenportiek en grote cella 

– Grieks: klassieke vormgeving met overname van bouworden en aanwezigheid van 

zuilenrondgang of toevoeging van zuilen 

– Romeinse tempelbouw eigen evolutie gekend: decoratie en reële bijdrage 

– klassieke rechthoekige tempelversie (= architraafbouw) succesvol verspreid over alle provincies 

– ook enkele ronde tempels werden gebouwd, sterk de traditionele tholosbouw van de Grieken 

gevolgd 

– heiligdommen gebouwd met een zeer on-klassieke vormgeving: gevolg zijn van invloed van 

inheemse architectuurtradities en lokale cultusgebruiken 

– gebouwen voor bijzondere religies 

3. Architectuur voor ontspanning 

– hielden erg veel van allerlei vormen van ontspanning en aantal hiervan groeien uit tot zeer geregeld 

gehouden massaspektakels 

– behoefte om voor deze opvoeringen eigen gebouwen te voorzien 

1. Theater 

– eerste stenen theater in Rome gebouwd door Pompejus in 55 voor Christus 

– algemene vorm overgenomen van de Grieken, maar wel aangepast door eerdere eigen 

experimenten met houten theaters 

– belangrijke wijzigingen: monumentaal scènegebouw, ontwikkeling van deels of volledig op 

gewelven gebouwd theater en de typisch naar binnen gekeerde geslotenheid van soms overdekte 

gebouw 

2. Amfitheater 

– originele Romeinse bijdrage is typisch voor het westen 

– gebouwtype ontwikkelt zich in Centraal-Italië 

– geen echte ellipsvorm, maar combinatie van verschillende cirkelsegmenten met verschillende stralen 

– zitruimte opgevat zoals in theater, maar vooral in uitwerking van de arenabegrenzing en van 

dienstruimten is er veel variatie 

– Colosseum: 

– gebouwd door de Flavische keizers op plaats van Nero's vijver 

– constructie van bogen en voorkomen van halfzuilen met drie orden en bovenaan pilasters 

– twee zuivere Romeinse kwaliteiten: technisch kunnen en zin voor het grootse 

3. Circus 

– aantal circussen gebouwd voor het houden van paardenrennen, aloude Etruskische traditie 

– dezelfde vorm van een Grieks stadion: een lange smalle renbaan en omgevende toeschouwersruimte 

en centrale spina (muur of gracht om rond te rijden) 

– veel groter dan een stadion 

– Circus Maximus gelegen aan de voet van de Palatinus in Rome 

4. Thermen 

– openbare badhuizen of thermen behoren tot beste prestaties van Romeinse bouwkunst 

– belangrijk in ontwikkeling van betonbouw en koepelbouw 

– origineel en getuigt van technische vaardigheid 

– ontstaan in Campanië onder invloed van de Griekse gymnasium en palaestra en vanuit Romeinse

ezorgdheid voor persoonlijke hygiëne 

– functionele en overvloedige watervoorzieningen en uitvinding van vloer- en muurverwarming 

– vroegste openbare badhuizen uit late Republiek: kleinschalig en onregelmatig, geen symmetrie en 

waren ondergeschikt aan stadsweefsek 

– Keizertijd: kleinere thermen bestaan (Jacht-thermen te Leptis Magna) 

– vanaf vroege Keizertijd: ontwikkeling naar steeds grotere complexen met regelmatiger plan en 

toenemend comfort 

– symmetrisch gepland omheen een as gaande vanaf de hoofdingang, over de palaestra 

(sportruimte) en doorheen het centrum van het voornaamste frigidarium en caldarium 

– hoofdgebouw in grote tuin geïsoleerd 

– zeer rijke interieurdecoratie 

– thermen van Trajanus, Caracalla en Diocletianus in Rome 

– keizersthermen en Barbarathermen van Trier en thermencomplex van Heerlen 

– esthetische waardering erg uiteenlopend 

5. Woningbouw 

1. Domus 

– vanaf later 4de eeuw voor Christus: traditionele atrium-woning 

– Italisch-Etruskische ontwikkeling ondergaat een groeiende Romeinse inbreng vanaf late 

Republiek 

– basisprincipe is van een lange axiaal opgevatte woning met smalle zijde aan de straatkant 

gelegen 

– meeste kamers zijn symmetrisch geschikt rond een hal (atrium) met een opening in het dak als 

enige lichtbron (compluvium) 

– vanaf 2de eeuw voor Christus: klassieke patriciërswoning onder Hellenistische invloed achteraan 

uitgebreid met een binnentuin met portiek (peristylium) en nemen drang naar decoratie en comfort 

overhand toe 

– loop van Keizertijd: éénsgezinswoningen in vele grote steden vaak deels opgesplitst en 

onderverhuurd worden 

– systematische vorm van appartementenbouw tot 6 bouwlagen hoog 

2. Villa 

– kenmerkend voor deel van Romeinse woningbouw buiten de steden is zeker vanaf late Republiek: 

– comfort van de stedelijke verblijven over te planten naar residenties op platteland 

– zowel in huizen van hereboeren en grondbezitter die het centrum vormden van een rurale 

economische productieeenheid (villa rustica) 

– meer luxueuze tweede-verblijven van rijke patriciërs net buiten stad (villa urbana) of aan zee 

(villa maritima) 

– kenmerken deze complexen zich meestal door een goede organisatie 

6. Eremonumenten 

– als onderdeel van hun propagandacultuur ten behoeve van het Rijk en hoge gezagsdragers brachten 

de Romeinen een aantal monumententypes tot ontwikkeling 

– constructies meestal dragers van zowel tekst als een vorm van sculptuur waarvan beeldentaal niets 

aan duidelijkheid te wensen overliet 

– monumentale altaren (Ara Pacis), triomfbogen, erezuilen en tropaea 

– vaak historische reliëfs 

– behalve een functie als eventuele toegangspoort tot stad of forum had triomfboog een symbolische 

kijkwaarde en herdenkingsbetekenis: facet van persoonlijkheidscultus van de Keizer 

– oorsprong terug tot midden-Republiek: omzetting in monumentale vorm van tijdelijke structuren 

die tijdens militaire triomftochten in Rome waren opgetrokken 

– gedomineerd door de doorgangen zelf, geflankeerd door zuilen waartussen zich nissen of 

reliëfsculptuur bevonden 

– uitgezet op verdiep boven de boog (attica) – herdachten normaal een concreet feit 

7. Grafmonumenten 

– herdenking van doden bood grenzeloze mogelijkheden om grafmonumenten een bepaalde 

architecturale behandeling te geven

– uitgestrektheid van Romeinse Rijk en achtergronden zorgden voor een ongekende variatie en 

creativiteit op dit terrein 

– meest monumentale en decoratieve grafstructuren uit Romeinse wereld doen zich voor als: 

– graven in vorm van huizen: familiegraven met tuintjes (Isola Sacra-necropolis in Ostia) 

– graven opgesteld zoals huizen in de straat (Vaticaan-necropolis in Rome) 

– gebouwtjes met sculpturen die meestal de overledene voorstellen, geplaatst op sokkel 

– grafpijlers en graftorens versierd met sculptuur, pilasters en halfzuilen (monument van de Julii te 

Glanum, graftoren van Palmyra) 

– rotsgraven met monumentale gevels (Petra) 

– grote mausolea meestal of rond of polygonaal grondplan (mausolea van Augustus en Hadrians 

(Castel S. Angelo) 

V. Beeldhouwkunst 

1. Een hybridische kunstvorm 

– omvat resem van verschillende stijlen ontleend uit meerdere bevolkingsgroepen, culturen en 

kunststromingen 

– beeldhouwkunst in Romeinse wereld niet het product is van een beperkte, selecte en homogene 

groep 

– erg uiteenlopende stijlen ontwikkeld binnen een zeer breed gamma van sociaal en etnisch 

verschillende bevolkingslagen 

– in Rome vanaf late Republiek een duidelijk onderscheid tussen de Patricische smaak en stijl die sterk 

Grieks beïnvloed is en de Plebejische kunst die ontsproten is uit een autochtone centraal-Italische 

traditie 

– ook kloof tussen centrum en periferie of tussen officiële norm en lokale vrije expressie kan groot 

zijn 

– duidelijk niveauverschil in westelijke provincies tussen officiële kunstvormen 

– ook uit verschillende aard en motieven van opdrachtgevers ontstaat variatie en verscheidenheid 

– opdrachtgevers van Romeinse beeldhouwkunst waren staat, privé-personen in gedaante van 

vermogende individuen 

– tijdens Republiek onderscheid moeilijk te maken 

– vanaf Keizertijd: keizer en staat synoniem 

– naast officiële keizerlijke sculptuur alle overige beeldhouwkunst gevolg van privé-sponsoring in 

vorm van: portretten, funeraire sculptuur en miniatuur-beeldjes 

2. Algemene ontwikkeling 

– vorming van “Romeinse” beeldhouwkunst tijdens late Republiek beïnvloed door centraal-Italische 

en Hellenistische kunststromingen 

– Centraal-Italische: beeldhouwwerk in terracotta en lokale steensoorten na 

– getuigt van strenge stijl, toch ontwaart men ook Hellenistische invloed op iconografisch en 

stilistisch vlak 

– na verovering van Hellenistische staten kreeg de laat-Griekse beeldhouwkunst voet aan grond in 

Italië: snelle opmars en grote invloed te verklaren door het systematisch opstellen op publieke 

plaatsen en in tempels van beelden uit het veroverde Hellenistische Oosten 

– 1 st eeuw voor Christus: heersende stijl van het Neo-Attische: 

– Athene als voornaamste centrum en kende grootste bloei in 2de helft van 2 nd helft van de 2de 

eeuw voor Christus 

– kenmerkend: eclectisch beeldentaal, classicerende tendensen, academische en 

intellectualistische opvattingen en algemeen teruggrijpen naar klassieke stijl uit 6 th en 4 th 

eeuw voor Christus 

– getuigt van weinig originaliteit en scheppende energie 

– vooral kopieën van klassieke meesterwerken 

– grote specialiteit was het omwerken van vroegere meesterwerken in allerlei stijlen, van 

archaïserend over streng, klassiek of maniëristisch 

– grootschalige kopieerrage om verzamelwoede van betere klassen te bevredigen 

– boeiend bij de Romeinse kunst van het maken van vrijstaande beelden is minder de vorm zelf maar 

de context waarin het beeld opgesteld stond en de keuze van de onderwerpen

– interpretatio romana 

– mens spirituele ontmoetingen te bezorgen en om de juiste sfeer of idee over te brengen naar de 

toeschouwer 

– inhoud en vorm waren bepaald door hun doel en smaak van opdrachtgever 

– tijdens vroege Keizertijd, 2 nd helft van 1 st eeuw na Christus zal de Romeinse beeldhouwkunst zich 

meer zelfstandig ontwikkelen en loskomen van de rationele Griekse stijlen: 

– zoeken naar optische effecten van licht en schaduw 

– creëren van nieuwe effecten van beweging 

– zoeken naar groter perspectief 

– deze ontwikkelingen zorgen voor veel impressionistischere stijl dan de Griekse 

– vanaf 3de eeuw en late Keizertijd: breken met klassieke Griekse traditie en in de richting van 

“expressionisme” 

3. Het historische reliëf 

– reliëfs met historische thematiek normaal uitgevoerd om bijzondere gebeurtenissen of 

verwezenlijkingen van Romeinse leider te herdenken 

– waren vrijwel steeds onderdeel van monumentale architectuur en uitgevoerd in opdracht van de 

protagonisten van historische gebeurtenissen zelf of van een officieel orgaan 

– karakter en stijl bepaald door de vorm van het gebouw of monument 

– beeldhouwer van dergelijke reliëfs door aantal factoren beperkt in handelen en conceptualisering 

– omvang en graad van detaillering erg ondergeschikt aan de schaal van het werk en plaats van 

bestemming op monument 

– onderwerpen gelimiteerd 

1. Oorsprong 

– in klassieke-Griekse kunst bestond deze kunstvorm niet echt 

– historische gebeurtenissen soms in reliëf uitgebeeld, normaal in de gecamoufleerde vorm van 

mythische of allegorische taferelen 

– in Hellenistische kunst: voorlopers van het historische reliPef 

– Alexander-sarcofaag van Sidon: uitbeelding van slag bij Issos (333 voor Christus) van Grieken 

tegen Perzen 

– mozaïek uit het Huis van de Faun in Pompeii is kopie van origineel Grieks schilderij 

– in Etruskische kunst: oorlogsscènes aan uit geschiedenis van Centraal-Italië, enkel in schilderkunst 

– in sculptuur vooral mythologische scènes 

– in Rome zelf vanaf 3 rd eeuw voor Christus grote historische schilderingen op paneel 

– geen bewaard, maar getuigenissen hiervan uit de literatuur 

– publiek vertoond en in triomftochten meegedragen, werden soms voor electorale doeleinden 

gebruikt 

– schilderijen hebben bijgedragen tot de totstandkoming van het Romeins historisch reliëf: 

getuigen zelfde gevoel voor geschiedenis en gedetailleerde weergave van feiten 

2. Ontwikkeling en kenmerken aan de hand van de voornaamste voorbeelden 

1. De late Republiek en het vroege Principaat 

Monument van Aemilius Paullus in Delphi (168 voor Christus) 

– herdenkt de overwinning van de Romeinen op de Macedoniërs in slag bij Pydna 

– lange fries omheen een rechthoekige pijler waarop een ruiterstandbeeld van bevelhebber Aemilius 

Paullus stond 

– vier scènes uit de slag bij Pydna 

– stijl en composities zijn puur Grieks: gevechtscène geplaatst ten opzichte van een neutrale 

achtergrond en uitgevoerd in conventionele 'heroïsche' stijl 

– één van de ruiters is Aemilius Paullus zelf: oudste portret in Romeinse reliëfkunst 

Altaar van Domitius Ahenobarbus (100 voor Christus) 

– wellicht geen altaar, maar de basis van een beeldengroep in een tempel 

– mythologische fries van het huwelijk van Poseidon en Amphitrite geflankeerd door nereïden op rug 

van zeewezens en tritons en cupido's (München) 

– fries met historische voorstelling van een census en lustrum (lustratio = zuiveringsritueel) (Louvre) 

– redenaar Marcus Antonius die als priester gekleed de inschrijving van nieuwe lichting soldaten

organiseert en teven een suovetaurilia leidt in het bijzijn van de god Mars 

– merkwaardig verschil tussen beide friezen, zowel in thema als stijl: 

– incoherentie die vele Romeinse reliëfmonumenten typeert 

– fries uit München: Grieks-mythologisch onderwerp in conventionele (Neo-Attische) laat- 

Hellenistische stijl (symmetrie, goed uitgebalanceerde compositie, Pentelisch marmer) 

– fries uit Parijs: typisch Romeinse feitelijke gebeurtenis weer 

– opsplisting in kleine groepjes zonder duidelijke relatie met mekaar 

– houterige figuren zijn onbeholpen en onnatuurlijke verhoudingen 

Ara Pacis Augustae (13 – 9 voor Christus) 

– religieus eremonument geschonken door de senaat voor behouden terugkeer van Augustus uit Spanje 

en Gallië en voor vrede na de burgeroorlogen 

– beklemtoont belangrijkste thema's van Augustus' ideologie 

– opgesteld in een muuromheining met twee tegenovergestelde ingangen 

– reliëfdecoratie opnieuw incoherentie: 

– op vier panelen aan weerszijden van ingangen staan mythologische scènes beïnvloed door 

Hellenistische landschapsreliëf 

– rest van monument omvat een rijke florale decoratie, die vruchtbaarheid door vrede illustreert, 

lange fries met historisch onderwerp (boven en buitenkant) 

– voorgesteld processie van Romeinse gezagsdragers, priesters en leden van de keizerlijke 

familie op dag inhuldiging van het altaar 

– historische fries zeer hoogstaand werk in heldere stijl en met eenvoudige elegantie 

– topwerk van het neo-classicisme onder Augustus 

– geïnspireerd op het Panatenaïsche optocht-reliëf van Parthenon, uitgevoerd door Griekse 

beeldhouwers behorend tot late Neo-Attische school 

Fries van Devicomagistri (50 na Christus) 

– reliëf van wijkburgemeesters is slecht één zijde van een vermoedelijk altaar 

– processie van magistraten, priesters en jongeren met 3 offerdieren 

– houterige figuren typisch voor de plebejische kunst 

– kenmerkend voor deze periode is dat men meer gaat experimenteren met diepte en dus tracht te 

breken met het strakke neo-classicisme 

Reliëfs op de boog van Titus (71 of 81 na Christus) 

– belangrijk de twee panelen die oorspronkelijk geplaatst waren aan weerszijden van de doorgang van 

de ze triomfboog boven de Via Sacra 

– vertonen twee opeenvolgende momenten van de triomftocht van Titus in 71 na zijn overwinning 

op Judea en inname van Jeruzalem 

– noordelijk paneel toont Titus op wagen met Victoria, voorafgegaan door lictoren 

– zuidelijk paneel het dragen van de oorlogsbuit uit tempel van Salomon 

– keerpunt: eerste volwaardige uiting van het Romeins impressionisme 

– combinatie van grote beeldende kwaliteit met het wekken van grote ruimte-illusie 

– gewerkt op vier reliëf-niveaus 

– naar centrum toe werden figuren in hoger reliëf gehouwen, waardoor toeschouwer van op straat 

als het ware opgenomen wordt in de voorstelling 

– compositie is realistisch-narratief van aard 

2. Hoogtepunten van de 2de eeuw 

– regering van Trajanus bijzonder rijk aan monumentale reliëfs 

– bloeiende periode waarin zich ene volwaardige Romeinse keizerlijke stijl heeft gevormd 

Triomfboog van Beneventum (114 – 117 na Christus) 

– drie groepen panelen met voorstellingen omtrent de regering van Trajanus 

– hun plaatsing is bewust gekozen: 

– zijde richting Rome: gebeurtenissen in verband met de hoofdstad 

– zijde richting platteland: gebeurtenissen in verband met de provincies 

– in doorgang zelf: gebeurtenissen in verband met Beneventum 

– stijl van deze historische sculpturen vergelijkbaar met boog van Titus 

– iets meer dieptereliëf, merkwaardig zijn reeks goede portretten en de uitbeelding van reële

menselijke figuren in natuurlijke houdingen; triomfbogen vanaf Trajanus een uitgebreider 

sculpturale versiering krijgen 

Zuil van Trajanus (110-113 na Christus) 

– erezuil met portretstandbeeld reeds gekend in de late Republiek, maar wordt onder Trajanus 

monumentaal 

– 30 meter hoge zuil met bronzen standbeeld plaatsen als centraal punt van zijn forum 

– oorspronkelijk geflankeerd door twee bibliotheken 

– soort fries in spiraalvorm omheen de zuilschacht gekapt 

– 'doorlopend verhalende stijl' gebeurtenissen verteld van twee campagnes van Trajanus tegen de 

Daciërs 

– beide verhalen gescheiden door een Victoria met twee trofeeën 

– realistische scènes zijn direct met mekaar verbonden of worden onderbroken door een 

landschapselement 

– menselijke figuren domineren het omgevende landschap 

– diepteperspectief wordt bekomen door de kleinere achtergrond hoger te plaatsen en licht te 

kantelen waardoor een soort van vogelperspectief wordt bekomen 

– realistische stijl omvat zeer levendige voorstellingen die vrij natuurlijk in mekaar overvloeien 

Grote Trajanusfries op zijn forum in Rome 

– panelen op 4 verschillende plaatsen bewaard: Louvre, Museo Borghese, Antiquarium en boog van 

Constantijn te Rome waar het gezicht van Trajanus vervangen werd door dat van Constantijn 

– doorlopende verhalende stijl, maar de hoogte gaf hem een monumentaler karakter 

– keizer is protagonist: aankomst keizer in de stad (adventus) en (Dacische) oorlogsscène met de 

keizer te paard 

– thema meer allegorisch en meer propagandistisch van aard zijn 

– veel hoger reliëf met meer niveaus en ander perspectief 

– werk de indruk nogal overvol te zijn en minder vloeiende overgangen te bevatten 

– nieuwe beeldentaal geschapen: krachtige, levendige en verhalende sculptuur met effecten van diepte 

en optische illusie 

– kenmerkend zijn objectiviteit, zakelijk realisme en sobere maiestas met propagandistische 

achtergrond 

Met Hadrianus: heropbloei van geraffineerd classicisme: 

– esthetiserende trend aangewakkerd door grote persoonlijke interesse van keizer voor Griekse kunst 

en door artistieke interesse en pronkzucht van de kleine burgerij 

De Jachttondi van Hadrianus (130-138 na Christus) 

– reliëfs afkomstig van verloren gegaan monument, bewaard doordat ze later op boog van Constantijn 

zijn geplaatst 

– voorgesteld zijn de rust na de leeuwenjacht en het offer van de keizer aan Hercules 

– eclectische stijl verraad een sterk Grieks karakter met aspecten van het Hellenistisch picturaal reliëf 

– nadruk ligt op de krachtige, maar eenvoudige compositie met levensecht weergegeven 

bewegingen, geen dieptesuggestie meer 

Reliëfs van de (verdwenen) “Arco di Porto Gallo” uit het Palazzo Dei Conservatori 

– v oorstelling van de apotheose van Sabina (echtgenote van Hadrianus): dood en deïficatie van de 

keizerin en een adlocutio (openbare toespraak) 

– bijna rondsculpturen tegen een neutrale achtergrond 

Van Antonius Pius zijn niet veel grote reliëfs bewaard 

– geen sterke breuk waar te nemen met de kunst uit tijd van Hadrianus 

Vanaf Marcus Aurelius meer nieuwe stappen gezet in de richting van laat-antieke kunst 

Zuil van Antonius Pius en Faustina I 

– werd in opdracht van Marcus Aurelius opgericht op het Marsveld 

– ererzuil, soort cenotaaf, werd versierd met vier bewaard reliëfs op de rechthoekige sokkel 

– scherp contrast tussen twee scènes is opnieuw zeer typisch voor de reeds genoemde bipolariteit 

– enerzijds is er de apotheose van het keizerlijk paar (gevleugelde genius en 2 arenden ter hemel 

gevoerd) met onderaan de godin Roma en de liggende personificatie van het Campus Martius 

(met Augusteïsche obelisk)

– zeer classicistisch en helder werk, maar nogal academisch, koud en levenloos 

– anderzijds een parade van de cavalerie (decursio): zeer levendig werk met bijna plebejisch 

karakter 

– geen dieptezicht meer, noch landschappelijke achtergrond 

– schaal en ruimte worden stilaan irrationeel 

Reliëfpanelen van een verloren gegaan eremonument van Marcus Aurelius (176-180 na Christus) 

– acht reliëfs hergebruikt in boog van Constantijn 

– voorstellingen van de keizer: te paard, in triomftocht met wagen en offerend op de Capitolinus 

– stijl stapt geleidelijk af van de conventionele tradities der officiële Grieks-Romeinse kunst, zoals 

objectief naturalisme en organische samenhang 

– introductie van nieuwe 'impressionistische' technieken: negatieve modellering met behulp van een 

boor, wat scherpe contouren oplevert 

Zuil van Marcus Aurelius 

– eremonument afgewerkt onder Commodus en opgericht ter nagedachtenis van de keizer stond 

centraal op het plein van de tempel van Divus Marcus 

– duidelijke navolging van de zuil van Trajanus 

– band is breder en gebeiteld in hoger reliëf (betere zichtbaarheid) 

– oorlog tegen Germanen en Sarmaten opnieuw gezet in een realistische omgeving van landschappen, 

bruggen en kampen 

– stilistisch zijn meer op weg naar een desintegratie van organische vorm: menselijke figuur wordt 

lomp en slecht geproportioneerd, sommige figuren worden hiëratisch frontaal voorgesteld en heerst 

sterke dramatische uitdrukking 

Voortgezet onder Septimius Severus, keizer die zich wilde legitimeren als wettige erfgenaam van de 

Antonijnen 

Triomfboog (quadrifons) in Leptis Magna (203 na Christus) 

– rijke versiering in dezelfde traditie als de reliëfpanelen van Marcus Aurelius 

– typisch zijn het asymmetrisch ritme en het vlakker modelé: men wil meer classizeren en idealiseren, 

kenmerkende Oosterse trek (School van Aphrodisias) 

– hiëratisch frontale opstelling 

Boog van de Argentarii (204 na Christus) 

– in opdracht van de zilversmeden draagt een rijke sculpturale (florale) decoratie alsook scènes met 

leden van de keizerlijke familie 

– gelijkenis met monument in Leptis Magna, maar barokke ondertoon verraadt Flavische invloed van 

gebouwen uit Rome zelf 

Triomfboog op Forum Romanum 

– reliëfpanelen illustreren de oostelijke campagnes van de keizer 

– ruwe, minder afgewerkte stijl met houterige figuren zonder enige gratie, doch wel nog pogingen tot 

dieptezicht 

– hard plasticisme is gevolg van harde lijnen getrokken met de boor 

3. Terugval tijdens de 3de en 4de eeuw 

– loop van de 3de eeuw nog maar weinig monumentale sculptuur geproduceerd: wel portretten, 

sarcofagen en kleine reliëfs 

– verklaren door het algemeen politiek en economisch verval en door het gegeven dat soldatenkeizers 

noch de tijd, financiële middelen hadden om grote historiserende monumenten te realiseren 

– algemene trend van afstand nemen van de classicistische idealen worden voortgezet 

– situatie van monumentale reliëf verbetert in begin van de 4de eeuw: introductie Tetrarchie 

– duidelijke breuk met stijlen uit Hoge Keizertijd 

Zuilen van Diocletianus op het Forum Romanum (303 na Christus) 

– erezuilen ter verheerlijking van de Tetrarchie: 

– stelden de vier keizers en oppergod Jupiter voor 

– slechts van één basis is sculptuur bewaard: zuil van Constantius Chlorus 

– afgebeeld zijn offerscène, offer door de keizer en processie 

– maximale toepassing van het negatief modelé, illusie van hoogreliëf oplevert en maximale 

gebruik van het drilboortje – zeer lineair en picturaal

Boog van Galenus in Thessaloniki 

– quadrifons uit begin van de 4de eeuw zijn slechts 2 pijlers bewaard, reliëfs van veldtochten van 

Galerius in Armenië voorstellend 

– uitgebeelde thema's bekend uit de 2de eeuw: adlocutio, offers brengen, gevechten, triomfen 

– nieuw concept van compositie, met grote symmetrie en frontaliteit 

– hiërarchische proporties, waarbij keizers of tetrarchen veel groter zijn dan omstanders, piramidale 

opstelling met keizer in de top 

– reflecteert de nieuwe bewindsvorm van het Dominaat en het symboliseren van de keizerlijke 

almacht 

– algemeen effect = belangrijk, niet de details 

Boog van Constantinus in Rome (315 na Christus) 

– hergebruikte reliëfs van vroegere monumenten is er ook eigentijdse sculptuur rond het thema van de 

strijd van Constantinus tegen Maxentius 

– twee voornaamste reliëfs: Constantijn die het volk toespreekt en Constantijn die toeziet op de gratis 

geldbedeling aan het Romeinse volk 

– alles is strikt symmetrisch en ondergeschikt is aan de dominerende keizer 

4. Portretkunst 

– vanaf Late Republiek kende Romeinse maatschappij een grote traditie van het vervaardigen en 

opstellen van portretten van zowel levenden als overledenen 

– functie vervuld zowel binnen het gens als in de res publica: vraag naar zowel nieuwe originelen als 

kopieën hiervan 

– grote hoeveelheden in steen, soms ook in brons, terracotta of andere materialen 

– derhalve niet louter artistieke creaties, maar vervulden in hoge mate een rol in de beleving en 

ophemeling van het verleden 

– politieke propaganda niet weg te denken 

– veel meer inhoud dan de perfect gevormde maar intellectueel en emotioneel inhoudsloze Griekse 

portretten 

– vroege bloei van die kunst was aanzet tot een langdurige en rijke ontwikkeling 

1. Oorsprong van het laat-Republikeins realistisch portret 

– oorsprong veel gediscussieerd onder kunsthistorici van de Oudheid 

– meerdere stromingen bijdroegen tot de totstandkoming ervan 

– schriftelijke bronnen suggereren dat ideologie van het typisch Romeins portret stamt uit de 

vooroudercultus van Romeinse patriciërsklasse en praktijk om dodenmaskers te maken 

– indirecte invloed van het Egyptisch portret dat groter realisme en zelfs naturalisme heeft 

– algemeen stilistische invloed uit van Hellenistische kunst, normaal iets meer idealiserend 

– invloed van het centraal-Italisch milieu waar zeker expressionisme en intensieve 

uitdrukkingskracht de sculptuur kenmerken 

– belang van het individualisme in Romeinse maatschappij 

– in portretkunst van late Republiek: twee grote stijlen of trends 

– idealiserende trend: portretten van politieke leider van 90-30 voor Christus 

– gevoel voor realisme versmelt hier met een heroïserende intonatie 

– bezorgdheid om uitdrukking van ethos dan om lelijkheden of uiterst individuele trekjes te 

tonen 

– veristische trend, overdreven realisme: terug in portretten van privé-personen uit zelfde periode 

– buste gebeeldhouwd, een typisch Romeinse voorstellingsvorm 

– geen herkenbare Hellenistische invloed 

– aansloten bij dodenmaskers van toen 

2. Evolutie van de portretkunst in de Keizertijd 

– vanaf Keizertijd: geen onderscheid meer tussen genoemde stijlen, maar wordt de officiële 

portretkunst van de keizers en hun familie de trendsetter en stijlbepaler 

– ook kledij en haartooi 

– Hoge Keizertijd: grote productie 

1. De regering van Augustus (27 v.C. - 14 n.C.) 

– Grieks-klassieke idealen nagestreefd in het verlengde van de Neo-Attische stijlrichting

– portretten van Augustus meestal door Attische beeldhouwers vervaardigd 

Harnasbeeld van de Prima Porta 

– gemodelleerd op de Doryphoros van Polykleitos 

– Augustus spreekt hier het leger toe (adlocutio) als Imperator 

– Romeinse geklede waardigheid in plaats van de Griekse naaktheid 

– harnas met mythologische, religieuze en historische figuren en scènes (terugkomst van de 

legioentekens die door Parthen in 53 v.C veroverd waren) 

– vrij academisch en streeft ideale standaarden van de 5de-eeuwse kunst na 

– hoofd is koud en straalt weinig psychologisch inzicht uit 

Augustus van Devia Labicana 

– keizer als pontifex uitgebeeld, Romeins type in toga 

– levendiger met een gevoelig modelé met schaduwwerking in het gelaat 

Portret Agrippa 

– Augustus' schoonzoon en favoriete generaal 

– getuigen van een nog grotere psychologische kwaliteit 

– typische uitlopers van de Hellenistische traditie 

2. De 1ste eeuw 

– onder Julio-Claudische heersers is stijl der keizersportretten ongeveer zoals bij Augustus 

– eerder academisch, met dezelfde haartooi en de typische fysionomische familietrekken: driehoekig 

gelaat, uitgesproken oren 

– vanaf nu worden de vrouwelijke familieleden trendsetters in de haartooi 

– idealiserende trend minder uitgesproken in portretten van privé-personen uit die tijd, waar het 

realisme nu echt gerijpt artistiek werk laat zien 

– vanaf Claudius en zeker Nero: grotere picturaliteit en gevoeligheid in het modelé van 

keizersportretten 

– leidt tot grote karakterisering en psychologische uitdrukking 

– trend zet zich door onder de Flavische keizers 

– sprake van soort terugkeer naar laat-Republikeins realisme 

– stemt overeen met algemene politiek van Flavii herstellen van laat-Republikeinse waarden 

3. De 2de eeuw 

– portretten Trajanus perfecte combinatie van idealisering en realistische uitdrukking van zijn 

persoonlijkheid 

– tendens tot meer vertrouwelijke goedmoedigheid 

– Hadrianus: nostalgische terugkeer naar Griekse klassieke idealen zonder verlies van verworvenheden 

van de psychologische uitbeelding 

– nieuwe iconografisch inbreng van de baard: uitdrukking van zijn liefde voor Hellas 

– plastische uitvoering van iris en pupil in het oog, vroeger enkel inkleuring van de ogen 

– talrijke busten van Antinoüs, jonge Bithinische vriend van de keizer 

– voorliefde voor Griekse canons en terugkeer naar een idealiserende en “romantische” 

beeldentaal 

– vaak als god afgebeeld 

– vanaf Antoninus Pius en Marcus Aurelius: nieuwe trend die breekt met Griekse idealen 

– portretten worden zeer picturaal, gedetailleerd en kleurrijk uitgewerkte baard- en haartooi die fel 

gaan contrasteren met de glimmend gepolijst vleesoppervlakken 

– gebruik van boor verwekt een barok effect 

– om portretkunst van goede kwaliteit met als voornaamste kenmerk een zacht, verfijnde 

plasticiteit 

– Septimus Severius sluit zich hier bij aan 

4. De 3de eeuw 

– breuk met Klassieke en Hellenistische idealen in figuratieve kunst benadrukt in de 3de-eeuwse 

portretkunst 

– onzeker periode van militaire anarchie 

– Caracalla veranderde reeds haar- en baardtooi: korte, dikke krullen, later wordt het haar met 

slechts ondiepe groefjes weergegeven

– zacht plasticisme wordt meer en meer verlaten 

– bekomt stijve, hardere, duidelijk afgelijnde, abstraherende vormen 

– mannenportretten stralen niet meer rust en zekerheid uit, wel troebele en aggressieve 

atmosfeer = karakterportretten 

– keizers zelf komen uit de provincies 

– vrouwenportretten zijn meer classicerend en rustig met een pruikachtige haarstijl en vaak 

lange haartooi op de schouders 

– stilistische ommekeer tijdens renaissance van Galenus (jaren 260): terugkeer naar een meer 

plastische visie en het classicerend modelé 

– van korte duur en bleef slechts gebonden aan deze keizer 

5. De portretkunst vanaf Diocletianus (285 – 305) 

– definitief verval van keizerlijke portretkunst 

– totaal verdwijnen van fysische gelijkenis met uitgebeelde keizer: typologisch portret 

– invloeden uit het Oosten 

– stilistisch gekenmerkt door harde frontaliteit en symmetrie en massieve vorm die abstraherend en 

zelf kubistisch aandoet 

– ideologische onderbouw is concept van keizer als absoluut monarch, als god: onderdrukken van de 

persoonlijkheid en individuele trekken van de keizer 

– voorbeelden: grote beeltenissen van Constantijn met simpel en monotoon modelé, onnatuurlijk grote 

en benadrukte ogen en afstandelijke blik 

– technische achteruitgang vanaf 4de eeuw 

5. Funeraire sculptuur 

– belangrijk domein waarin sculptuur werd gerealiseerd 

– keuze van steen als basismateriaal en van beeldhouwwerk als decoratievorm: duurzaamheid 

– lokale beschikbare steensoorten verschuift in de Keizertijd naar levendige handel in marmer 

– meest courante uitdrukkingsvormen: busten, vrijstaande beelden, grafstenen (stelae) en sarcofagen 

1. Busten en beelden 

– algemene ontwikkeling van deze vorm van sculptuur behandeld in portretkunst 

– privé-personen keizerlijke voorbeelden navolgden 

– populair voor mannen het levensgrote togabeeld of voor vrouwen de portrettering in rijk gedrapeerde 

kledij 

– militaire uitrusting voor keizer of belangrijke legerleiders 

– naakten op grote schaal vervaardigd, in regel om kopieën of variaties van Griekse beelden 

– bijzondere vorm van borstbeelden zijn Hermesportretten 

2. Grafstenen 

– vanaf late Republiek doorheen gans de Keizertijd op grote schaal grafstenen vervaardigd 

– vorm van hoge en platte opstaande steen (stela), bestaat veel variatie in vorm 

– Rome tijdens Republiek eerst vooral gemakkelijk te bewerken steensoorten gebruikt (perperino, 

tuf) en later soorten als travertijn en soms marmer (domineren tijdens Keizertijd) 

– vele grafstenen dragen behalve een inscriptie, afbeeldingen in reliëf van overledenen 

– vrij stereotiepe houdingen en kledij vaak ongeïnspireerde volledige frontaliteit 

– militaire stelae vrij stereotiep 

– overledene als god wordt uitgebeeld 

3. Sarcofagen 

– Oosten: in de Hellenistische periode een grote sarcofaagtraditie 

– in verval in vroeg-Romeinse tijd 

– crematie het meest gedaan tot de 2de eeuw wanneer inhumatie terug populariteit inwint 

– crematie-urnen of askisten met hun eenvoudige versiering en tekst plaats maken voor de grote 

sarcofagen 

– van 2de tot 5de eeuw: sculpturale versiering van deze stenen lijkkisten een hoofdopdracht van de 

Romeinse beeldhouwers 

– reliëfs ook van kunsthistorisch belang: bieden immers een zeer omvangrijke en ononderbroken 

documentatie die toelaat ontwikkeling van Romeinse beeldhouwkunst op de voet te volgen 

– niet altijd nauwkeurig te dateren

– vier belangrijke productieplaatsen: Attica, Proconnesus, Docimeum, Rome 

– lokalisatie is gebonden aan beschikbaarheid van witte marmers van uitstekende kwaliteit 

– leveren meestal halffabrikaten die dan op plaats van bestemming werden afgewerkt 

– hadden eigen afzetgebieden, weinig overlapping tenzij in Rome zelf 

– veel wisselwerking tussen oosterse en westerse ateliers en onderlinge beïnvloeding 

1. Attica 

– gebruikte steensoort in Athene is het Pentelisch marmer: 

– fijnkorrelig witte, lumineuze steen met honingkleurige patina 

– door moeilijk transport vrij duur 

– voornaamste voorstellingen omvatte in 2de eeuw guirlandes met dierenkoppen of eroten en in 

3de eeuw vooral mythologische scènes met op hoeken vaak kariatiden 

– deksel was bij oudste in vorm van een dak en later dikwijls bed met echtgenotenpaar 

– gezichten ter plaatse van aankomst uitgewerkt 

– gebruikelijke stijlen zijn vrij sober en erg traditioneel: omzetting van de Attisch-Hellenistische 

richting, met meer menselijkheid 

– vooral export naar Griekenland en oostelijke eilanden 

2. Proconnesus 

– eiland Marmara bezit een grijswitte marmersoort met parallelle blauwe of grijze banden 

– niet gemakkelijk breekbaar, grofkorrelig en niet lumineus 

– groot succes te danken aan relatief lage prijs wegens transport over de zee 

– produceerde grote sarcofagen langs 4 zijden versierd 

– decoratie in 2de eeuw: guirlandes en festoenen van bloemen en fruit tussen eroten 

– dikwijls kleine mytholgische scènes 

– vorm was opgevat als huis met zadeldak 

– 3de eeuw: half-afgewerkt naar Rome verscheept 

– stilistisch kenmerk van reliëfs is soms vrij zware versiering zonder het illusionistisch spel van licht 

en schaduw 

– afzetgebieden waren Alexandrië en Egypte, Zwarte Zee, Klein-Azië, Adriatische Zee en Rome 

3. Docimeum (Frygië) 

– binnenland van westelijk Klein-Azië: groepering van keizerlijke marmergroeven die wit en purperwit, 

fijnkorrelig marmer produceerde 

– erg duur wegens het lange landtransport 

– oudste Frygische sarcofagen dragen meestal een zadeldak en zijn tot 2,5 meter lang 

– jongste zijn afgesloten met een deksel van liggende figuren: zeer groot zijn wellicht uit 

statusoverwegingen 

– versiering (4 zijden) is met guirlandes, vooral met zuilen en nissen en daartussen figuren bijna in 

rondsculptuur 

– mythologische onderwerpen aanvankelijk, later de overledene zelf 

– korte zijde een deurmotief en het geheel werd afgewerkt met architecturale mouluren 

– stijl ontwikkelt naar steeds krachtiger modelé en grotere driedimensionaliteit van de figuren 

– verspreiding gebeurde naar de rest van Klein-Azië en elders in het Oost-Romeinse rijk 

4. Rome 

– marmer voor aanmaken van sarcofagen in de Romeinse ateliers kwam aanvankelijk vooral uit Luni 

(Carrara), later meestal geïmporteerd uit Oost-Romeinse groeven (Pentelikon, Docimeum, 

Proconnesus) 

– niet zelden is kist van Oosters marmer en deksel van Luni-marmer 

– vorm onderscheidt zich aanvankelijk sterk van de oosterse voorbeelden: 

– plat dak, vooraan een opstaande rand en rechthoekige kist 

– bedoeld om op te stellen tegen een muur en daarom slechts langs 3 zijden versierd 

– vanaf 3de eeuw treft men er alle courante vormen aan 

– tijdens 2de eeuw meestal reliëfs met mythologisch thema op voorzijde en louter decoratieve 

zijpanelen in zeer vlak reliëf 

– voorkeur voor tragische mythologische onderwerpen 

– vanaf late 2de tot einde 3de eeuw: Rome een bijzondere creatieve fase van sarcofaagkunst

– tussen mythologische scènes komt vaak het portret of buste van de overledene voor, meestal 

geplaatst in schild (clipeus) of medaillon 

– vanaf Marcus Aurelius: thema van de veldslag tussen Romeinen en barbaren populair 

– stilistische invloed gelijk loopt met die van de historische keizersreliëfs 

– in de 3de eeuw: badkuipsarcofaag (het lenos-type) 

– grote sarcofaag met afgeronde uiteinden, meer driedimensionale vorm heeft doorgaans een 

plastischer versiering gans rondom 

– omlopende fries van figuratieve voorstellingen, zoals bacchanale scènes of huwelijkscènes 

– dragen een grote symbolische geladenheid 

– soms is het portret van de overledene in een medaillon of schelp onderdeel van de decoratie 

– stijlkenmerken of haartooi laten vaak benaderende datering toe 

– karakteristieke versiering zijn de strigillen 

– op deze wijze versierde sarcofagen dragen soms leeuwenkoppen aan de uiteinden of wild 

verslindende dieren 

– in de 2de helft 3de eeuw: opkomst van filosofensarcofagen waarop de overledene in gesprek met 

filosoof en omringd door muzen wordt afgebeeld 

– soms is overledene zelf voorgesteld als filosoof 

– nieuw elan van bezinning over de diepe zin van het leven: kern neoplatonisme 

– thema treft men ook aan op de vroegste christelijke sarcofagen 

– populair vanaf 2de helft 3de eeuw: vooral in Plebejische stijl 

6. Bronzen 

1. Grootbronzen 

– in de Romeinse beeldhouwkunst belangrijke bronzen meesterwerken 

– vrij grote aantallen individuele beelden onder andere opgesteld op triomfbogen: slechts enkele vroeg 

Centraal-Italische en/of Etruskische geïnspireerde werken (Brutus en wolvin van de Captiolinus (niet 

echt zo oud)) bleven bewaard en portretten van keizers en grote ruiterstandbeeld van Marcus 

Aurelius op het Capitool 

2. Kleinbronzen 

– in Hellenistische periode begon hogere klasse de gewoonte aan te nemen bronzen kopieën van 

meesterwerken van klein formaat in huizen op te stellen 

– nam deze gewoonte over via verovering van het Hellenistische Oosten 

– kwamen bronsgieters tot de ontwikkeling van een eigen Romeinse stijl, gekenmerkt door harde, 

stugge ogen en haarbehandeling en eerder hoekige, stijve kledij-uitwerking 

– beeldjes dikwijls minder academisch en levendiger dan de grote bronzen 

– weerspiegelen soms goed de verschillende sociale strata en provinciale milieus waaruit ze 

ontsproten 

VI. Schilderkunst 

– zoals Grieken kenden de Romeinen ook paneelschilderkunst op houten dragers 

– zoals reliëfkunst was aanzienlijk segment van de schilderkunst derhalve nauw verbonden met de 

omgevende architectuur 

– ons bekende Romeinse wandschilderkunst was in eerste plaats een private kunst: scheerde in 

beslotenheid van de woonvertrekken der welgestelden 

– vele van deze ruimten belangrijke sociale ontmoetingsplaatsen waren, genoot de schilderkunst toch 

een zeker aanzien en voldoende aandacht aan besteed 

1. Bronnen 

– antieke literaire bronnen geven een welkome aanvulling op onze informatie over de Romeinse 

schilderkunst 

– over technische aspecten vrij veel bekend 

– 4de/3de eeuw schilderkunst essentieel beperkt bleef tot de versiering van tempels en tot panelen en 

wandschilderingen met een politieke en celebratieve functie (tonen van veldtochten en 

overwinningen) 

– bleef tot in Keizertijd bewaard, doch schilderkunst meer en meer vervangen door reliëfkunst 

– unieke documentatie uit de hoogtij van deze kunstvorm is beschikbaar uit 4 Vesuvius-steden: 

Pompeii, Herculaneum, Stabiae en Oplontis

– uitzondering vormt Romeins Egypte alwaar portretschilderingen op paneel erg populair waren in de 

funeraire traditie 

– kwaliteitsverschil tussen kamers onderling, naargelang sociale functie 

2. Invloeden 

– uit de resterende Pompejaanse productie op te maken dat minstens viertal brede stromingen invloed 

hebben uitgeoefend: Griekse schilderkunst, Centraal-Italische tendens en ideeën uit Etrurië en 

Egypte 

– Griekse invloed: meest figuratieve scènes vooral van mythologische en epische aard zijn en 

direct ontleend aan de Griekse meesters uit de Klassieke tijd 

– vaak een kopiëren van Griekse meesterwerken, wel soms mits wijziging van de stijl 

– typisch voor Neo-Attische traditie uit late Republiek 

– steeds meer modellen overzetten in andere variaties 

– zuiver Griekse mythologische scènes ook meer en meer geassimileerd 

– Italische tendens: volkse richting aanwezig, die in 3de en 4de eeuw sterk verspreid zal worden 

– kenmerken: het direct realisme, narratieve kwaliteiten, detaillistische uitwerking, spontaan 

expressief en ongedwongen, maar vaak geen juist lineair perspectief of coherente compositie 

– Etruskische ideeën: nog in geringe mate door 

– verklaren misschien deel van de levendigheid en beweging in sommige werken en zijn zeker 

verantwoordelijk voor de ideeën achter sommige thema's als historische scènes en bepaalde 

uitbeeldingen van dagelijkse leven 

– Hellenistisch Egypte: komen ook enkele opvattingen binnen onder andere op het vlak van 

weergave van het landschap 

3. Technieken 

– veel aandacht besteed aan de preparatie van het muuroppervlak 

– uit werk van onder andere Vitruvius, weten we dat vaak achtereenvolgens op muur werden 

aangebracht: 

– ruwe deklaag, drie mortellagen van gebluste kalk en zand (pozzolano) en drie laagjes van 

gebluste kalk met marmerpoeder (fijner van samenstelling) 

– na drogen ging men muurvlak polijsten met stukken marmer, glas of stof 

– blijkt wel dat het meestal met enkele laagjes minder kon 

– latere schilderkunst: voorbereidend werk soms beperkt tot het aanbrengen van slechts twee 

mortellagen 

– blijkt dat het basistekenwerk soms op muur werd voorbereid in een rode oker-schets 

– kleuren normaal opgebracht in fresco-techniek, dus op het nog vochtige muurvlak, met soms 

afwerking van details in tempera, soms bracht men vloeibare was aan als eindafwerking 

– bij portretten op houten panelen: ad encausto-techniek: 

– kleuren werden opgelost in hete was en met een spatel opgebracht 

– gebruikte pigmenten vaak aardkleuren: ijzeroxyde (rood, geel), glauconietrijke aarde (groen), 

kalk of lood (wit), verglaasd koper (blauw), houtskool of verbrand been (zwart) 

– bijzondere kleuren: indigo, purper, vermiljoen en goud(blad) 

– bloeiende handel in deze pigmenten – zorgvuldig vermengd en door schilders in kleine potjes 

bewaard 

– ze plaatsen er vaak stucco-werk voor: fijne pleister, mengsel van kalk en marmerpoeder, in vlak 

reliëf gemodelleerd met moules of met spatel en in vochtige toestand opgebracht 

– stucco vaak ook beschilderd 

– meestal ging om louter decoratief en non-figuratief werk 

– Farnesina-huis in Rome (20 voor Chr.), Domus Aurea van Nero en de villa van Hadrianus in 

Tivoli 

– tijdens late Republiek en Hoge Keizertijd een vrij strakke indelingswijze 

– vooral in Romeinse woningen en graven werden wanden over ganse hoogte beschilderd 

– onderscheidt hierop 2 onderdelen: 

– het decoratief systeem geeft aan wandschildering geleding en kader voor figuratieve 

voorstellingen, dat rekening moet houden met architectuur en soms zelfs als enige 

aanwezige is

– de figuratieve voorstellingen zijn essentie, blikvanger: betekenis niet louter decoratief, 

vooral belangrijk omwille van wat ze symboliseren 

4. Ontwikkeling van de decoratiesystemen 

1. De vier Pompejaanse stijlen 

– de basisstudie van A. Mau (1882) gevolgd, berustend op onderscheid in 4 mekaar opvolgende stijlen 

die voornamelijk in Pompeii werden vastgesteld 

– Pompejaanse decoratiestijlen uit late Republiek/vroege Keizertijd zijn alle in Rome ontstaan en pas 

kort daarna in provinciesteden als deze van de baai van Napels toegepast 

– twee stijlen, de 2de en 3de, drongen kort na hun ontstaan ook goed door in meeste provincies 

toegepast 

1. De 1ste Pompejaanse stijl 

– incrustatie-stijl toegepast van 200 tot 80 voor Christus 

– bedekking van de wanden met een imitatie in beschilderde stucco van marmerincrustatie (crustae) of 

regelmatig muurwerk, bestaande uit rechthoekige panelen of blokken van verschillende afmetingen 

en kleuren 

– oudste zijn in licht reliëf, vanaf late 2de eeuw is want volledig plat 

– de wand is in horizontaal opzicht is drieledig 

– afgeboord met een kroonlijst in stucco en onderaan met een monochroom beschilderde sokkel 

– breedste middendeel, onderverdeeld in panelen, zitten soms architectonische elementen 

– rechtstreeks overgenomen uit de Hellenistische wereld: in Delos, Priëne, Pergamon 

– toont de passie van de Romeinen voor gekleurde marmers en hun zucht naar praal 

– meer dan in Hellenistische wereld wordt hier geëxperimenteerd met kleuren en vormen 

– huis van Sallustius (Pompeii), huis van de faun (Pompeii) en Samnietisch huis (Herculaneum) 

2. De 2de Pompejaanse stijl 

– architectuur-stijl, tussen 90 en 15 voor Christus 

– eerste zelfstandig in Italië ontwikkelde stijl 

– duidelijk ontwikkeld uit voorgaande stijl 

– wand krijgt nu een zware architectonische geleding door het schilderen van een zuilenrij met 

hoofdgestel voor de achtergrond, die zelf bestaat uit marmerincrustatie of figuratieve panelen met 

landschappen, zeegezichten, stadsgezichten, tuinen of paleizen 

– doorbreken van de enge, gesloten kamerruimte met behulp van diepe perspectief-gezichten: wekt 

illusie 

– invloed van toenmalige theaterscènes, waarop zeker een levendige schilderkunst bestond 

– latere fase van deze stijl komt een drieledige indeling van wand voor, waarbij het centrum een 

figuratieve voorstelling onder tympanon draagt en zijkanten diepe doorzichten bieden 

– architectuur wordt minder realistisch 


– ornamentele stijl, 15 voor Christus tot 50 na Christus 

– wordt in de provincies tot ongeveer in het midden van de 2de eeuw toegepast 

– zeer kenmerkend is dat de architectonische elementen nog louter decoratief zijn: 

– te fijne en te licht om realistisch te blijven 

– geen diepe doorzichten meer: muur heeft opnieuw een afsluitende functie 

– panelen bevatten meestal centraal één grote figuratieve voorstelling, dikwijls kopie van een 

meesterwerk, terwijl andere panelen opgevuld zijn met zeer geraffineerd fantastische decoratie van 

kandelabers met figuurtjes op, plantaardige ranken en bloementrossen en miniatuurmotieven uit 

Egyptisc-Alexandrijnse kunst 

– duidelijke Egyptische invloed voort uit nauwe contacten met Egypte onder Caesar en Augustus 


– theaterstijl, 50 en 100 na Christus: reeds iets vroeger ontwikkeld 

– scenografische of fantastische stijl veel bewaarde voorbeelden 

– opnieuw een stap verder in de evolutie kan deze theaterstijl aanzien worden als een versmelting van 

beide voorgaande stijlen 

– minder homogeen en gedisciplineerd 

– het gecreëerde architecturaal kader is vrij complex

– meer belang door plaatsing van tengere, fantastische architectuurstructuren, vergelijkbaar met de 3de 

stijl 

– het irreëel decoratief repertorium uit de 3de stijl blijft in gebruik 

– zelf praliger en overdadiger toegepast – bijna barok onder Nero 

– hevige polychromie met veel geel- en gooudkleuren 

– nieuw is de sterk picturale, impressionistische schilderstechniek, die nu duidelijk minder lineair en 

meer plastisch is dan voorheen 

2. Decoratiestijlen van de 2de tot 4de eeuw n.C. 

– na 100 lijkt het hoogtepunt van de Romeinse schilderkunst voorbij 

– volgen nog nauwelijks nieuwe decoratieschema's: beperkt zich tot overname en vereenvoudiging van 

de bestaande stijlen 

– schilderwerk vervangen door echte marmerplaten en wandmozaïeken 

– vanaf 2de eeuw meer tempera-werk wat goede bewaring niet heeft bevorderd 

– periode van Trajanus worden wandschilderingen doorgaans terug soberder, met minder 

gecompliceerde ornamentiek 

– regering van Hadrianus luidt opnieuw een classicerende tendens in met coherente architectonische 

vormen van 2de Pompejaanse stijl 

– schilderkunst van tweede helft 2de eeuw is vooral gekend uit Ostia 

– overheersen opnieuw onrustige, dynamische decoratiestijlen met wel nog architecturale 

elementen en doorzichten, maar ook veel elementen van de 4de stijl 

– gebrek aan organische verbanden en symmetrie 

– twee varianten: 

– verdeling van de wand in horizontale zones van verschillende grootte en afwisselend effen 

panelen en perspectief-gezichten, opvallend levendige polychromie en slanke architectuur 

– monochrome achtergrond met licht architectonisch kader; effen vlakken op 

impressionistische wijze verlevendigd met motieven als vogels, vissen, maskers,.. 

– periode van Severi: grondige wijzigingen 

– traditionele formules verlaten: geen architecturaal kader meer, ornamentele motieven wijzigen, 

geen natuurlijk perspectief meer 

– wandversiering abstraherend en geometrisch – overeen met toenemende symbolische en 

transcendentale geesteshouding 

– achtergrond een effen witten stuc en daarboven een net van rode en groene strepen getekend 

– blijft als structuur tot het eind van de 4de eeuw in gebruik 

– kleine figuratieve scènes of geïsoleerde figuurtjes (putti, genii, dolfijnen, vogels, 

bloemenkorven, ranken) geschilderd 

– meer impressionistisch en getuigen van rijk kleurengebruik 

– lineaire stijl wordt tijdens 3de/4de eeuw voortgezet in catacomben 

– uitgebeelde scènes staan meestal in verband met het voortbestaan na de dood 

– tijdens de 4de eeuw terugkeer naar megalografie en perspectiefillusie uit de 1 st eeuw: in 

plattelandsvilla's en paleizen 

5. Overzicht van de figuratieve genres 

– figuratieve voorstellingen van allerlei formaat en aard geschilderd 

– duidelijke ontwikkeling doorheen tijd zichtbaar 

– ten tijd van 1ste Pompejaanse stijl: geen figuratie 

– 2de Pompejaanse stijl: grote doorlopende friezen op om later vooral plaats te maken voor driedelige 

wandverdeling met grote figuratie in het midden 

– voortgezet in 3de en 4de Pompejaanse stijl: dikwijls grote, zelfstandige scènes aan 

– 2de en 3de eeuw: minder en kleinere figuratieve voorstellingen 

1. De figurale fries 

– meest monumentale prestaties van Romeinse wandschilderkunst zijn grote doorlopende friezen of 

megalografieën: tot stand in 1ste eeuw voor Christus 

– één van de meest kwaliteitsvolle muurschilderingen uit Oudheid is de grote fries van de Villa dei 

Misteri (Pompeii, 60 voor Christus): 

– doorlopende fries die onafhankelijk van de eenvoudige achtergrond bewegen

– thema is een inwijding in Dionysische mysteriën 

– model van de scène is gehaald uit Neo-Attische reliëfs uit 100 voor Christus 

– fries is ongetwijfeld van de hand van een bekwaam schilder, sterk in compositie en handig in 

lichteffecten 

– enkele details, zoals de behandeling van handen en gelaat, zijn wat minder geslaagd 

– fries uit een huis op de Esquilinus uit 20 voor Christus (Nozze Aldobrandine: rituele voorbereiding 

van Grieks huwelijk) 

– fries in het graf van de Statilii aan de Porta Maggiore 

2. Panelen uit mythologie en epos 

– overgrote meerderheid der figuratieve voorstellingen stellen sacrale, mythologische en epische 

onderwerpen voor 

– meestal op grote zelfstandige panelen binnen het architectonisch kader 

– meestal betreft het gekopieerde voorstellingen van klassiek-Griekse werken 

– aanpassingen in stijl en vormgeving: schijnbaar met lichteffecten en diepte 

– deze voorstellingen een belangrijke bron van kennis over Griekse en Romeinse mythologie 

3. Voorstellingen uit het dagelijks leven 

– twee soorten: 

– zeer realistische scènes uit het dagelijks leven door reëel uitziende mensen in een realistische, 

soms vulgaire en expressief volkse stijl 

– scènes met eroten die realistische handelingen voorstellen van de mooie kanten van het dagelijks 

leven, bloemenpluk, ontspanning in stad of landschap, handel en ambacht 

4. Het portret 

– eerder zeldzame onderwerpen in Romeinse wandschilderkunst 

– Pompejaanse schilderkunst men meestal het typologisch portret, van historische of mythologische 

personages waarop zelden individuele gelaatstrekken voorkomen 

– geschilderd die een karakter of eigenschap van figuur uitdrukken 

– echte portretschilderkunst zeer succesvol, maar bleef in Italië en meeste provincies slecht bewaard 

– portret van Proculus en zijn vrouw: 

– beide jonge echtgenoten zijn voorgesteld als intellectuelen, zijn typische zuiderse figuren die 

vermoedelijk zeer werkelijkheidsgetrouw werden geprotretteerd 

– talrijke voorbeelden van individuele of fysionomische portretten bewaard in het droge klimaat van 

Egypte 

– Fayoem-portretten: geschilderd op houten panelen of doek en meestal gewikkeld in 

mummiewindsels van uitgebeelde overledene 

– traditie van dodenschildering op lijkkist is wel Egyptisch, maar het is een Romeinse innovatie 

om individuele gelaatstrekken van dode te schilderen 

5. Het landschap 

– landschapsschilderkunst is pas in Hellenistische tijd als volwaardige vorm tot ontwikkeling gekomen 

– gevolg van het nieuw versterkt natuurgevoel uit die periode 

– door Romeinen werd het landschap vanaf 2de Pompejaanse stijl toegepast, hetzij als achtergrond van 

figuratie, hetzij als zelfstandige voorstelling, hetzij als panoramisch doorzicht 

1. Alexandrijns of Egyptizerend landschap 

– gevolg van reeds genoemde invloed van laat-Hellenistisch Egypte op het Romeinse milieu 

– cartografische schilderijen uit Alexandrië (einde 2de eeuw v.C.) - voorlopers gelden 

– allerlei constructies en cultusgebouwen en ook veel elementen van het Nijllandschap met fel 

bewegende figuurtjes 

2. Idyllisch-sacraal landschap 

– weergave van het idyllisch en religieus getint natuurgevoel vooral uit 1ste eeuw 

– typische elementen zijn slanke en lichte constructies van Hellenistische bouwkunst, 

huizen met tuinen, votiefzuilen met vazen, gewijde bomen 

– alles straal ontspannen, kalme sfeer uit 

– Huis van Livia op Palatijn: fries lange aaneenschakeling van taferelen enkel ritmisch 

onderbroken door zuilen

3. Realistisch landschap 

– type landschap is ontsproten uit directe waarneming in natuur, een belangrijke ontwikkeling 

– belangrijkste motief is hier de villa, geplaatst in grootse landschappen met heuvels, bossen, havens, 

tuinen en vijvers, eilandjes, baaien,... 

– conventioneel drukken deze landschappen zeer goed het realisme en objectivisme van de Romeinse 

smaak uit 

– voorbeelden: huis van M. Lucretius Fronto (Pompeii) en in villa Livia te Primaporta nabij Rome 

4. Mythologisch landschap 

– typisch voor de eclectische smaak in periode Augustus-Nero is deze mengvorm van figuratieve 

voorstelling en landschapsschilderkunst 

– hier het inschuiven van grote (mythologische) figuratie in sacrale en later ook realistische 

landschappen 

– voorbeelden Odyssea-landschappen gevonden in het huis op Esquilinus 

– grote eenheid van figuratie en omgeving, een vrij realistisch mediterraan landschap, vervaardigd 

door Griekse schilders 

6. Het stilleven 

– weinig courant genre is Hellenistisch van oorsprong en smaak 

– betreft het kleine panelen geplaatst in een architectonisch kader 

– typisch is de inclusie van kleine levende wezens tussen de objecten 

– vertonen Romeinse stillevens geen coherente compositie en is de uitwerking van de diepte eerder 

gebrekkig

Archeologie van de Klassieke Oudheid, Partim Romeinse.pdf

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?