techniek 1

Nog slechts enkele scheeprestaurateurs en scheepsbouwers beheer-
sen de techniek van het klinken. Voor het uitvoeren van klinkwerk zijn
tenminste twee en liefst drie of zelfs vier mensen nodig. De eerste, de
nagelpieper, verhit de klinknagels tot ze roodgloeiend zijn. De tweede,
de douwer, duwt de gloeiende klinknagel in het gat waarna nummer
drie, de klinker, de nagel met de klinkhamer in het gat slaat. De vierde,
de aanhouder, houdt aan de andere kant de hete nagels tegen met
behulp van een zwaar stuk ijzer dat ook wel dolly wordt genoemd.
Klinken,
ouderwets vakwerk
Klinken is een bewerkelijke techniek.
Het precies sluitend leggen van de platen,
die niet altijd vlak maar vaak in langsrichting
hol- en dwarsscheeps gebogen
zijn, vraagt meer zorg dan bij laswerk.
Openstaande naden worden immers niet
dichtgelast maar moeten op andere wijze
waterdicht worden afgewerkt. Het is ook
een tijdrovende techniek. Wie kiest voor
klinkwerk, kiest voor het ponsen, boren,
ruimen en soevereinen van honderden
zo niet duizenden klinknagelgaten.
De nieuwe plaat wordt eerst met bouten op zijn plaats gebracht
Na eenmaal passen, volgt dan nog het
demonteren voor het verwijderen van
boorkrullen en de vereiste conservering.
Pas daarna volgt het definitieve opbouwen
met bouten en moeren voordat
er überhaupt met klinken kan worden
begonnen. Het klinken zelf stelt de nodige
eisen aan conditie en lenigheid. De
klinker moet immers voortdurend slaan
terwijl de aanhouder en klinker soms in
de gekste hoeken en gaten en boven zijn
hoofd de hete nagels moet tegenhouden
met behulp van een zware dolly hamer of
pneumatische hamer.
Dat desondanks een groeiend aantal mensen
kiest voor klinken in plaats van lassen
geeft aan dat het traditionele vakwerk in
aanzien stijgt. “Varend erfgoed” krijgt
meer aandacht. De overheid stimuleert
bovendien het behoud van deze schepen.
Hoog tijd voor een kennismaking met
Bart Vermeer, een van de bekendste traditionele
scheepsbouwers van Nederland en
een specialist op het gebied van de klinktechniek.
Vermeer werd dit jaar vanwege
zijn inzet voor het behoud van varend
erfgoed, zijn restauratieprojecten en de
wijze waarop hij zijn kennis overdraagt,
benoemd tot ridder in de Orde van
Oranje-Nassau. Op dit moment werkt hij
aan de restauratie van de paviljoentjalk
Schiedam, een schip gebouwd in 1887.
‘Probleem met klinken is dat je er veel
voor moet overhebben’, waarschuwt
Vermeer. ‘En dan gaat het vooral om
doorzettingsvermogen. Want het wordt
pas echt “jouw scheepje” als je zelf aan

Links: De dommekracht houdt de plaat op
zijn plaats
Rechts: De oude plaat wordt verwijdert en
gebruikt als mal voor het nieuwe vlak
de gang gaat natuurlijk. En dat begint
bij het zorgen voor de goede materialen
zoals de klinknagels. Voor ieder scheepje
heb je in feite weer andere klinknagels
nodig waarbij de diameter van de nagel
overeenkomt met de dikte van de te
klinken platen. En maak dan niet de
fout die menigeen al heeft gemaakt.
Voor twee platen van 6 mm gebruik je
een halfduimse nagel maar waar je de
spant kruist en drie lagen krijgt, wordt
de nagel niet anderhalf maal zo dik. Je
houdt diezelfde halfduimse nagel. De
lengte van de nagel bepaal je afhankelijk
van de dikte met ongeveer een halve nageldiameter
als overlengte om te kunnen
klinken. In dit geval betekent het dat je
een nagellengte nodig hebt van 18 tot
20 mm. Minder dan 18 mm kan niet en
een nagel van iets meer dan 18 mm geeft
een iets boller aanzicht.’
Het verwijderen van de oude klinknagels
is een werkje waarvoor Vermeer liever
slim denkwerk dan brute kracht inzet.
‘Je kunt natuurlijk alle koppen eraf slaan
maar dat is beestenwerk. Ik kies liever
Waar kun je je schip nog (laten) klinken?
Een van de werven waar de klinktechniek nog wordt toegepast is Museumwerf
Nieuwegein. Werfbaas Ton van der Heijden verzorgt de planning, doet de calculaties,
beheert de werf en begeleidt daarbij zowel medewerkers als eigenaren bij hun
werkzaamheden. De werf is bestemd voor historische bedrijfsvaartuigen van 50 jaar
en ouder met een maximale lengte van 25 meter op de waterlijn. ‘Maar we knijpen
wel een oogje dicht voor een jongere schoonheid hoor’, stelt Van der Heijden.
Schippers kunnen bij de Museumwerf Vreeswijk terecht voor onderhoud, reparatie
en restauratie. Afhankelijk van de vakbekwaamheid, energie, beschikbare tijd en
de financiële mogelijkheden van de eigenaar is het mogelijk zelf alle werkzaamheden
te doen en de daarvoor benodigde gereedschappen te huren van de werf. Een
andere optie is het werk geheel of gedeeltelijk aan de werfbaas en zijn medewerker
Hans Monrooij over te laten. Museumwerf Vreeswijk beschikt over een netwerk
van ambachtslieden en vaklui die ingeschakeld kunnen worden voor specifieke
adviezen met betrekking tot restauratie en voor uitvoerende werkzaamheden.
Van der Heijden is zelf een ervaren ijzerwerker. ‘Ik startte op deze werf, toen nog
bekend onder de naam Scheepswerf Buitenweg, als zestienjarige. Het werd me al
snel duidelijk dat je klinken eigenlijk alleen in de praktijk kunt leren. In boeken staat
niet alles beschreven. En dat is tegenwoordig het grote probleem. Er zijn niet meer
zoveel mensen die het vak beheersen en zo hun kennis kunnen overdragen. Bij klinken
gaat het niet alleen om het klinken alleen. Het gaat ook en misschien wel vooral om
de tips en trucs die ervaren scheepsbouwers tijdens het werk vertellen.’
voor een iets meer doordachte techniek.
Wat je doet is de koppen binnen wegvloeien
met de brander. Dan haal je er
een slijptol overheen zodat alle braampjes
weg zijn en daarna kun je de oude
klinknagels er over het algemeen redelijk
makkelijk uittikken. Los van het feit dat
die techniek heel wat prettiger werkt,
is het ook beter voor het schip. Om de
koppen eraf te slaan, moet je immers
heel wat kracht zetten en met die oude
schepen heb je toch te maken met wat
kwetsbaarder materiaal.’
Na het verwijderen van de klinknagels
en het loshalen van de platen volgt
de volgende stap. ‘Als een plaat ver-
Doe-het-zelf
vangen moet worden, heb je de oude
plaat nodig als mal omdat je straks
weer precies op de oude gaten moet
aansluiten. Die gaten teken je af op
de nieuwe plaat. Daarna boor je de
gaten ondermaats. Ik denk dat er maar
weinig mensen zijn die de beschikking
hebben over een pons maar je kunt de
gaten ook ondermaats ponsen. Met
een ruimer kun je dan de gaten precies
op maat ruimen. Voor een optimale
klinking maak je tenslotte een schuine
kant aan de gaten. Dat is een techniek
die soevereinen wordt genoemd. Ik geef
er de voorkeur aan ruim te soevereinen,
ongeveer onder een hoek van 45
graden. Het kost wat meer tijd maar

neem van mij aan dat je er later heel
veel plezier van hebt. Soeverein je niet
of maar heel schraal dan ben je niet de
eerste die last heeft van binnendringend
water. Ik zie wel eens schepen
waar maar heel schraal of zelfs niet is
gesoevereind en die platen hangen puur
op de wrijving aan elkaar. Dat het goed
is gegaan, komt omdat het min of meer
dicht roestte en daardoor bleef zitten.’
Vermeer heeft ooit een ideale serie
Klinken in het kort
ruimers gekocht. ‘Die ruimers soevereinen
ook. Er zit een conische ruimer bij
waarbij het einde van die ruimer schuin
uitloopt. Als je dan een gat boort van
10 m en het puntje van die ruimer
erin zet, ruimt die hem naar 14 mm
compleet met schuine kant. Dat geeft
voldoende ruimte om een halfduimse
nagel te plaatsen want die zet ook weer
wat uit. Als je zoiets op de kop kunt
tikken, altijd doen.’
In de scheepsbouw worden klinknagels met conische verdikking en een conische
kop gebruikt. Deze klinknagels, over het algemeen met een middellijn van af
mm, worden warm geklonken.
1. het boren van de gaten in de delen die met elkaar moeten worden verbonden
Leg, indien mogelijk, de delen al voor het boren op elkaar zodat ze precies
pas zijn.
Ook kan het mogelijk zijn de oude verwijderde platen als mal te gebruiken.
Is dat niet mogelijk, boor dan de gaten circa 3 mm kleiner en “ruim” ze na het
stellen met een speciale ruimer. Om een betere klinking te krijgen, kun je de
gaten schuin uitfrezen. Dit wordt ook wel soevereinen genoemd. Bout nu het
geheel. Een bout en dan enkel gaten.
2. het aanbrengen van de klinknagel
Sla de roodgloeiend gemaakte klinknagel in de gaten om de platen met elkaar
te verbinden. Verwijder de bouten als de open gaten geklonken zijn. Klink deze
vervolgens.
3. het “opstuiken” van het uitstekende gedeelte van de klinknagel
Gebruik een snapper om zodra de klinknagel door de gaten is gestoken de sluitkop
te vormen. Dit wordt het opstuiken van de klinknagel genoemd. Na het opstuiken
van de sluitkop koelt de klinknagel snel af en worden de delen stevig op elkaar
gedrukt.
4. het “koken” van de platen
Het koken is het opdringen van het metaal in de voeg. Eerst kap je met een scherpe
beitel de rand van de bovenste plaat schuin af. Daarna kap je met een gegroefde
10
beitel op de voeg waardoor het metaal tegen elkaar wordt opgedrongen. De term
koken is een verbastering van het Engelse woord “to caulk” waarvan de vertaling
luidt “een waterdichte verbinding maken”.
Bouten en klinken vergt tijd. ‘Haastig
werken kun je met bouten en klinken
wel vergeten’, stelt Vermeer. ‘Voor je
kunt klinken moet je eerst bouten. Sla
na ieder gat twee tot hooguit drie gaten
over en bout dan opnieuw. Het is de
bedoeling de platen zo strak mogelijk
op elkaar te houden. Als alles volledig
gebout is, kun je pas beginnen met
klinken. Sla twee of drie klinknagels
erin, laat het boutgat intact, sla de
volgende twee of drie klinknagels erin
en haal dan pas de tussenliggende bout
eruit. Klink dat gat en ga weer verder
met de volgende drie klinknagels. Maak
niet de fout een rijtje bouten los te
halen om alles in één keer te klinken.’
Wie het wil kan een traditioneel oventje
met een traditioneel kolenvuur gebruiken
voor het verhitten van de nagels maar
Vermeer kiest opnieuw voor praktisch en
gebruikt een gasbrander en een simpel
oventje van vuurvaste steen. ‘Als je de
gasbrander breed laat stralen verwarm je
alle nagels egaal en je kunt de brander
zo afstellen dat ze niet verbranden. Een
verbrande nagel roest veel sneller en is in
feite onbruikbaar. Neem met de nageltang
de roodgloeiende nagel uit het vuur
en plaats die in het gat. De klinker slaat
vervolgens het uitstekende hete puntje
met de hamer vlak. Aan de andere kant
Met de pneumatische hamer wordt de nagel
langzaam in het vlak geslagen

De roodgloeiende nagel wordt aangebracht
heeft de aanhouder de dolly geplaatst
om de klinknagel tegen te houden.
Dolly klinkt reuze interessant maar het
is gewoon een zwaar stuk ijzer, in diverse
vormen worden ze gebruikt om in alle
hoeken te kunnen komen.’
Bart Vermeer is graag bereid mensen de
techniek van het klinken bij te brengen.
‘Als iemand zijn scheepje wil klinken
en er een paar weken in wil steken
om de techniek te leren dan wil ik
graag helpen. Ik vind het niet erg om
zogenaamde beroepsgeheimen prijs te
geven. Misschien dat ik op die manier
een toekomstig collega opleid, maar
zelfs dan is er zoveel vraag naar dit soort
werk dat er altijd voldoende te doen
blijft. Ik vind het fijn mensen te helpen
en de fijne kneepjes van het vak bij te
brengen. Op die manier kunnen ze zelf
daarna kleine klussen uitvoeren. Echt
grote klussen zou ik ondanks alle goede
adviezen die ik heb gegeven toch overlaten
aan de paar mensen die het klinken
nog beroepsmatig uitvoeren.’ n
De nagel is geplaatst
Tips en trucs van de werfbaas:
Doe-het-zelf
Bescherm oren en ogen - Gebruik altijd gehoorbescherming en een gezichts­
masker of tenminste een veiligheidsbril.
Op klinknagels zit na het persen een “pletlaag”. Zodra je de nagel verwarmt, wordt
er een blauw laagje zichtbaar. Als je vervolgens de nagel klinkt, laat dat laagje los,
het versplintert en heeft daarbij een ongelooflijk groot verspreidingsgebied.
Zorg voor eerste hulp voorzieningen - Een gewone EHBO­doos is onvol­
doende. Zorg dat er voldoende middelen voor de behandeling van brandwonden
voorhanden zijn en schaf van tevoren middelen voor een oogspoeling aan. Wees
er zeker van dat iedereen de oogspoeling kan toedienen. Spreek met elkaar af
wie wat doet bij een ongeval. Beschouw klinken als bedrijfsmatig werk. Zelfs het
kleinste bedrijf is verplicht te zorgen voor een goed opgeleide bedrijfshulpverlener.
Ga na wie eerste hulp bij ongelukken kan verlenen.
Conserveer ­ Breng tijdens het werk waar mogelijk tussen de spant en de plaat
vet aan. Het vet werkt conserverend. Je kan er later niet altijd meer bij.
Gebruik nagels van verschillende lengte - Voor plaat op plaat heb je
genoeg aan een ‘tweedikker’. Voor een spant heb je een ‘driedikker’ nodig.
Kies het goede materiaal - Vroeger gebruikten scheepsbouwers speciale
klinkhamers met een extra lange steel. Soms stond aan weerskanten iemand klaar
om de nagel om en om in een vast ritme te slaan. Dat ziet er heel stoer uit maar
het is lastig werken. Een gewone Engelse bankhamer met een goede steel erop
die goed in de hand ligt, is prima gereedschap.
Ook een pneumatische hamer is met enige ervaring mogelijk
Ook nagels kunnen verbranden - Nagels moeten gloeiend zijn maar
mogen niet te lang in het vuur liggen. Als dat wel het geval is, kunnen ze
verbranden of zelfs smelten. Hoe lang ze in het vuur moeten liggen, hangt af
van de hitte van het vuur. Dat kun je alleen in de praktijk leren. Leg in ieder
geval nooit meer dan vijf tot zes nagels tegelijk in het vuur.
Spreek af hoe je met elkaar “praat” - De klinker en de aanhouder kunnen
elkaar vaak niet zien en ook niet horen. Spreek met elkaar een code af zodat je met
elkaar kunt “praten”. Bijvoorbeeld één (1) ratel op de huid dat er een nagel kan
komen en twee ratels als de klinker nog even moet wachten.
Gebruik moderne middelen bij traditioneel vakwerk - Om zeker
te zijn dat het klinkwerk waterdicht is, kun je na het klinken de rand breeuwen.
Je slaat er een randje in waarbij het metaal van de ene plaat in het metaal van
de andere plaat wordt overgeslagen. Op de klinkrand werd vroeger teerpapier
gelegd, als extra beveiliging. In plaats van teerpapier kun je tegenwoordig
Aquafix, een soort vloeibare bitumen, gebruiken.
11