HET MEISJE VAN YDE - Drents Museum

HET MEISJE
VAN YDE

Tips voor een werkstuk of spreekbeurt
Een spreekbeurt geven doe je niet zomaar. De voorbereiding
van een spreekbeurt is erg belangrijk. Ook als je een werkstuk
gaat maken, is het belangrijk dat je goed nadenkt waar je een
werkstuk over wilt maken en wat je over het onderwerp wilt weten.
Informatie, waar vind je die?
1. Je wilt een werkstuk maken of een spreekbeurt houden over het meisje van Yde. In dit pakket
vind je veel informatie. Als je nog meer wilt weten kun je zoeken op internet, of in de bibliotheek.
2. Bedenk wat jij zou willen weten over het meisje van Yde en schrijf die vragen op.
3. Ga in het pakket op zoek naar de informatie die je nodig hebt om je vragen te kunnen
beantwoorden.
4. Heb je alle informatie gevonden die je nodig hebt, lees die dan eerst rustig door. Vaak heb je te
veel informatie. Je moet dus goed kijken wat jij belangrijk vindt om te vertellen of op te schrijven.
Hoe pak je het aan?
Schrijf een inleiding. In een inleiding vertel je waarom je
dit onderwerp hebt gekozen en waar je werkstuk in grote lijnen over gaat.
Schrijf bij elke vraag die je gesteld hebt een verhaaltje, waarin je antwoord geeft op die vraag.
Vaak heb je op deze manier al de hoofdstukken van een werkstuk.
Zorg er nu voor dat je de hoofdstukjes in een logische volgorde zet. Dit is de kern van je
werkstuk of spreekbeurt.
Aan het einde van je verhaal komt een samenvatting of conclusie, het slot. Daarin komt je
eigen
mening. Verzin nu ook een leuke titel voor je werkstuk, waardoor iemand anders zin
krijgt om jouw werkstuk te gaan lezen.
Een werkstuk; het oog wil ook wat!
Schrijf duidelijk of typ je werkstuk uit op de computer.
Geef ieder hoofdstuk een nummer. Geef ook elke bladzijde een nummer. In het begin van je
werkstuk maak je dan een inhoudsopgave waarin je ook de nummers van de hoofdstukken en
de bladzijdes gebruikt. Maak deze inhoudsopgave pas helemaal aan het einde, zodat alle
nummers kloppen.
Plaatjes zijn natuurlijk leuk, maar gebruik ze alleen als ze passen bij je verhaal.
Maak een voorkant met daarop de titel en eventueel je naam.
Een spreekbeurt; het oor wil ook wat!
Schrijf het hele verhaal dat je wilt vertellen op papier.
Maak ook bij je spreekbeurt een inleiding: waarom heb je dit onderwerp gekozen en wat
wil je ongeveer gaan vertellen? Aan het einde kun je een samenvatting geven met je
eigen mening. Als je dat leuk vindt kun je ook voor je spreekbeurt een titel bedenken.
Lees de hele spreekbeurt nu een paar keer hardop. Dit kan voor jezelf, maar ook voor je
ouders, broertjes, zusjes of vriendjes.
Maak een samenvatting van je verhaal. Dit doe je door de belangrijkste woorden uit je verhaal
op te schrijven. Je maakt een soort spiekbriefje.
Oefen nu het vertellen van je verhaal, met alleen dit spiekbriefje voor je.
Het is ook leuk om je klasgenoten iets te laten zien: een grote foto of tekening (op het
bord), of een voorwerp. Als je handig bent met de computer kun je ook een
PowerPointpresentatie maken.
Als je alles goed hebt voorbereid kun je je verhaal in de klas vertellen.
Praat duidelijk, niet te vlug en kijk zo veel mogelijk naar de klas.
Een spreekbeurt duurt ongeveer 10 minuten.
2

INLEIDING
Waar is het meisje van Yde? Die vraag wordt door volwassenen en kinderen heel veel gesteld in
het Drents Museum. Dit meisje wordt al meer dan honderd jaar door nieuwsgierige bezoekers
bekeken. Er is iets bijzonders aan haar. Van haar lichaam is namelijk meer bewaard gebleven dan
alleen een skelet. En ze heeft nog meer: er is een reconstructie van haar hoofd gemaakt. Daardoor
heeft ze een gezicht gekregen en lijkt het alsof ze je aankijkt. Een meisje van zestien jaar dat 2000
jaar geleden leefde is daardoor dichter bij ons gekomen.
In dit werkstukpakket kun je meer over het meisje van Yde te weten komen. Zo lees je onder
andere over haar vondst en haar dood, maar ook over het onderzoek dat naar haar gedaan wordt
en hoe ze vroeger geleefd moet hebben. Je leert over het veen en over het maken van offers. Wij
hopen dat dit informatiepakket je zal helpen in het maken van je werkstuk. Veel succes!
Afb. 1) Meisje van Yde
3

1 DE VONDST
Op 12 mei 1897 werd het meisje van Yde door twee arbeiders gevonden in het veen in de buurt
van het plaatsje Yde. Deze arbeiders, Willem Emmens en Hendrik Barkhof uit Yde, waren het veen
aan het baggeren. Toen Willem zijn baggerbeugel omhoog wilde halen, voelde deze erg zwaar aan
en hij sprak een verwensing uit: “De duvel haal’ den vent die dat gat heeft gegraven”. Meteen
kwam er uit het veenwater een zwart hoofd met rood haar omhoog. Dat was de duivel! dachten ze
en ze smeten hun beugels op de grond en renden hard naar huis.
Nadat ze van de schrik bekomen waren, werd het lijk uit de blubber omhoog gehaald. Ze wisten
eerst niet wat ze ermee moesten doen en ze legden het onder heideplaggen. Op zaterdag 15 mei
1897 verscheen er een klein berichtje in de krant. Dat zag er zo uit:
Afb.2) Turfgravers
ALLERLEI.
Men schrijft ons uit Vries:
Door ‘t werkvolk van den heer L. Popken te
IJde werd Woensdag jl. in een veentje tusschen
Vries en IJde een volledig menschengeraamte
gevonden. ’t Haar, ter lengte van wel
anderhalven voet, bedekte nog den schedel.
Overblijfselen van kleeren waren nog aanwezig.
Daar voorwerpen in veen niet dan hoogst
langzaam vergaan, kan genoemd lichaam wel al
menig dozijn jaren in ’t veen hebben gezeten.
De burgemeester van Yde, meneer Aalfs, heeft dit bericht gelezen en is zelf gaan kijken op 21 mei.
Hij vond het lijk dat nog steeds verstopt lag onder de plaggen. Hij bekeek de vondst heel goed en
keek ook in het veen of er nog meer verborgen lag.
Ondertussen werd er aan de oudste mensen in het dorp Yde gevraagd of er misschien een kind
vermist werd. Dit was niet het geval. Omdat er dus niemand vermist werd in het dorp, dachten de
mensen dat het lichaam misschien al wel veel langer in het veen lag. Daarom schreef de
burgemeester maar een brief aan het Drents Museum, om te vertellen dat er iets bijzonders
gevonden was. Hij beschreef hoe het veenlijk eruit zag en dat het wel op een mummie leek. Ook
vertelde hij dat hij dacht dat het een vrouw was geweest. Bij de brief stopte de burgemeester het
bandje dat om de hals zat van het veenlijk, en een stukje stof van de mantel.
Deze brief werd gestuurd naar meneer Joosting; iemand uit het bestuur van het museum. Hij
bekeek de stukjes stof heel goed en zag dat het zuivere wol was. Uit het verhaal van de
burgemeester dacht meneer Joosting dat het lichaam niet in de 19 e eeuw in het veen terecht
gekomen was. Daarom wilde hij zelf graag een kijkje komen nemen. Een paar dagen later ging hij
erheen, samen met de burgemeester. Toen ze op de vindplaats aankwamen, deden ze een nare
ontdekking. Het veenlijk was kapot gemaakt. De inwoners van Yde waren heel nieuwsgierig
geworden en waren komen kijken naar het lichaam. Helaas bleven ze niet alleen maar kijken, want
ze hebben, op één na, alle tanden en kiezen meegenomen en het haar zat ook niet meer aan het
hoofd vast. Ook waren er wat botten verdwenen. Meneer Joosting verzamelde alles wat er te
vinden was en stopte dat in een kistje. Het kistje werd naar het huis van de burgemeester
gebracht. Deze zorgde ervoor dat het pakje naar Assen werd gestuurd.
Meneer Joosting legde het veenlijk bij hem thuis neer om te laten drogen. Met een borstel
verwijderde hij de viezigheid. Ook bekeek hij het veenlijk eens goed. Hij zag dat er een grote wond
zat aan de rechterkant van het hoofd en dat het rechterdijbeen gebroken was. Ook zag hij dat het
hoofd niet meer recht op de romp stond. Daarnaast geloofde ook meneer Joosting dat het lijk van
een vrouw was. Op 19 juni 1897 bracht hij het veenlijk naar het Drents Museum. Daar was het
bestuur heel enthousiast over de ontdekking. Op die datum werd het meisje van Yde in het
inventarisboek van het Drents Museum bijgeschreven.
4

2 HET ONDERZOEK
WANNEER HEEFT ZE GELEEFD?
Meneer Joosting dacht in het begin dat het veenlijk misschien wel 600 jaar oud was. Maar dit
veranderde al snel. Hij schreef namelijk met een vrouw uit Duitsland die veel verstand had van
veenlijken. Zij meende dat het veenlijk uit de tijd tussen het jaar 200 en 400 na Christus kwam,
dus wel 1500 tot 1700 jaar oud moest zijn. Joosting sloot zich hierbij aan.
Meer dan 50 jaar later, in 1955, werd het meisje
van Yde onderzocht om te kijken hoe oud ze was.
Dit deden ze met een onderzoek dat palynologie
wordt genoemd. Dat is een onderzoek waarbij ze
stuifmeelkorrels van planten gaan onderzoeken. Bij
het meisje van Yde werd daarvoor een stukje veen,
dat nog op haar lichaam zat, verwijderd en
onderzocht. Daarbij kwamen ze erachter dat de
stuifmeelkorrels in dat stukje veen uit de tijd
kwamen van tussen 200 en 500 na Christus. Dus
ook het veenlijk moest in die tijd in het veen
terechtgekomen zijn. Wat meneer Joosting al had gedacht, Afb.3) Stuifmeelkorrels van een berk
werd bevestigd.
Alleen is het onderzoek van de palynologie niet zo betrouwbaar. De stukjes veen die op het lichaam
zitten van het meisje van Yde, kunnen veel ouder of jonger zijn dan het veenlijk zelf. Daarom werd
het meisje in 1988 opnieuw onderzocht, maar dan op een heel andere manier: de C14-methode.
Hieronder wordt uitgelegd hoe deze methode werkt.
In de lucht die je inademt zit zuurstof, maar er zitten ook andere stoffen in de lucht zoals
koolstofdioxide (C14). Planten nemen deze stof op. En omdat mensen platen eten, zoals sla en
prei, hebben mensen ook koolstofdioxide in zich. Op het moment dat iemand dood gaat, ‘eet’ hij
geen C14 meer en wat er nog in het lichaam zit wordt langzaam afgebroken; het lost op. Met
ingewikkelde apparaten kunnen ze meten hoeveel koolstofdioxide er nog in het lichaam zit en
omdat ze weten hoe snel het oplost, kunnen ze zeggen hoe oud iets is. Hiervoor hebben ze maar
een heel klein stukje huid nodig. Omdat de code van koolstofdioxide C14 is, heet deze manier van
meten de C14-methode.
Het meisje van Yde is dus ook op deze manier onderzocht. Met een computerprogramma hebben
ze uitgerekend in welke tijd zij heeft geleefd. De uitkomst was 54 v. Chr. – 128 na Chr. Dit is dus
ouder dan de uitkomst van het onderzoek met de stuifmeelkorrels. Het betekent dat ze nu dus
ongeveer 2000 jaar oud is. De tijd waarin ze geleefd heeft noemen wij het einde van de ijzertijd en
het begin van de Romeinse tijd.
5

GESLACHT, LEEFTIJD EN LENGTE
Toen het veenlijk gevonden werd, dacht de burgemeester dat het om een vrouw ging. Hij dacht dat
omdat de hand klein was en de botten niet grof. Het lange haar speelde daarbij ook een rol. De
conclusie van de burgemeester was goed, alleen had hij daar niet echt goede bewijzen voor. Pas
veel later is er met onderzoek bewezen dat het veenlijk een meisje was. Dit konden ze zien aan de
borsten, ook al waren deze wel zo plat als een dubbeltje. Dat komt omdat het lichaam helemaal
uitgedroogd was. Ook hebben meisjes een andere bekkenvorm dan jongens (je beenbotten zitten
vast aan het bekken). Met het onderzoek konden ze zien dat het bekken van het veenlijk een
vrouwelijke vorm heeft. Ook heeft het meisje van Yde een bochel in haar rug. Haar rug is dus niet
recht, maar heeft een s-vorm. Dit word scoliose (een verkromming) genoemd en dat komt bijna
alleen maar bij vrouwen voor.
Bij het onderzoek is ook uitgezocht hoe oud het meisje was. Hiervoor hebben ze de lange botten
(bijvoorbeeld de bovenarm en het bovenbeen) en het gebit onderzocht. Bij de lange botten keken
ze hoever die al volgroeid waren. De ruimtes tussen de lange botten (bijvoorbeeld tussen de
boven- en onderarm) zijn bij kinderen namelijk nog groot. Bij volwassenen is die ruimte gesloten,
het groeit dus dicht. Per bot verschilt het wel wanneer de ruimte sluit. Dat gebeurt op verschillende
leeftijden. Zo sluit de ruimte bij de onderkant van je bovenarm tussen je 14 e en 18 e jaar en je
dijbeen tussen je 15 e en 19 e jaar. De onderzoekers van het meisje van Yde konden zien dat er bij
deze botten nog wat ruimte te zien was. Dat betekende dat het meisje dus nog niet volwassen
was. Na wat rekenwerk bleek dat het meisje ongeveer zestien jaar oud moet zijn geweest toen ze
overleed.
Afb.4) Lengte
Ook het gebit van het meisje werd onderzocht. Daaraan kun je heel
goed zien hoe oud iemand is. De gewone kiezen van het meisje van
Yde zijn helemaal ontwikkeld, maar haar verstandskiezen nog niet.
Deze waren ook nog niet doorgebroken. Ook dit wijst naar een
leeftijd van ongeveer zestien jaar.
Het meisje van Yde was niet groot. Nu zijn meisjes van zestien jaar
gemiddeld ongeveer 1,67m lang. Om te kijken hoe groot het meisje
van Yde was, hebben de onderzoekers haar botten gemeten. Het
lichaam is namelijk niet meer compleet en ze konden haar dus niet
meer van hoofd tot voeten opmeten. Toen ze de lengte van
bepaalde botten wisten, konden de onderzoekers met rekensommen
uitrekenen hoe groot ze is geweest. De uitkomst was ongeveer
1,40 m lang. Dat is niet groot voor een meisje van zestien. Maar
vroeger waren de mensen ook veel kleiner dan nu. Waarschijnlijk
was het in haar tijd een normale lengte.
6

WAT HEEFT HET MEISJE VAN YDE BIJ ZICH?
Toen het meisje van Yde uit de blubber omhooggetrokken werd, kwamen er ook een aantal
stukken stof omhoog. Het gaat om een smal bandje dat om haar hals gewikkeld was, en om een
aantal stukken van een groot rechthoekig kledingstuk. Het bandje is heel belangrijk voor het
verhaal van het meisje van Yde. Er zit namelijk een schuifknoop in het bandje en een schuifknoop
kun je aantrekken…
Het bandje is niet meer compleet. Meneer Joosting heeft er in 1897 een stukje afgeknipt en naar
iemand in Leiden opgestuurd voor onderzoek. Het bandje heeft nu een lengte van 125cm en een
breedte van 4cm. Het is ook op een bepaalde manier gevlochten met lange woldraden. Die manier
van vlechten noemen we sprangen. Het is een heel oude vlechttechniek die sommige mensen ook
nu nog kunnen maken. Zo heeft een mevrouw in 1989 het sprangbandje van het meisje van Yde
nagemaakt. Dat noemen we een replica. Ook is op die manier ontdekt dat het bandje een lengte
heeft gehad van 215-220 cm. Dat is best lang en daarom zou het bandje vroeger als tailleband
gedragen kunnen zijn.
Naast dit sprangbandje zijn er nog zes stukken stof gevonden. Deze stukken stof hebben allemaal
in een groot rechthoekig kledingstuk gezeten: een mantel. Deze mantel is ook niet meer compleet.
Er zijn stukken vergaan, achtergebleven of meegenomen door nieuwsgierige mensen uit de buurt
van Yde. De mantel lijkt op het eerste gezicht mooi egaal bruin. Maar als je goed kijkt zijn er
kleurverschillen te zien. Op sommige plaatsen zijn er donkere banen in geweven. Dat de mantel
bruin is, komt door het verblijf in het veen. Vroeger is het licht van kleur geweest met donkere
banen.
Het is niet meer duidelijk hoe de zes stukken aan elkaar hebben gezeten. Daarvoor is er teveel
verdwenen. Maar hoe groot de mantel ook is geweest, hij is niet echt mooi gemaakt. De draden
zijn onregelmatig en er zitten weeffouten in. Ook is de mantel op sommige plaatsen hersteld omdat
er (bijna) gaten in zaten. Maar dit hebben ze met donkere draden gedaan en daar werd de mantel
niet mooier van. Door dit alles lijkt het erop dat het meisje van Yde deze mantel lang gedragen
heeft: het was een ‘oudje’.
Het is heel bijzonder dat er nog kledingstukken bewaard zijn gebleven van ongeveer 2000 jaar
geleden. Normaal kun je kleding niet zo lang in de grond bewaren, dat vergaat. Hoe het komt dat
er nog wel wat van over is lees je in het volgende hoofdstuk.
HOE KAN ALLES ZO GOED BEWAARD ZIJN GEBELEVEN?
Niet alleen in het Drents Museum kun je voorwerpen en lichamen bekijken die in het veen zijn
gevonden. In meer musea in Noordwest-Europa zijn er vondsten uit het veen te bekijken. Veel
bezoekers verbazen zich erover. Hoe kan het dat er voorwerpen en zelfs mensen zo goed bewaard
zijn gebleven dat je soms zelfs de baardstoppels op de kin van een veenlijk kan zien? Dit komt
omdat het veen conserverende eigenschappen heeft. Dit betekent dat je dingen in het veen kunt
bewaren zonder dat het kapot gaat. Normaal kunnen organische materialen (planten, dieren,
mensen) namelijk niet zo lang bewaard blijven: het vergaat. Maar het veen sluit bijvoorbeeld een
lichaam af van de buitenlucht en verpakt het als het ware luchtdicht, zoals een pak koffie of kaas.
Als er geen lucht bijkomt vergaat het ook niet.
Ook zitten er in het veen looizuren. Looizuur werd door mensen gebruikt om van dierenhuiden leer
te maken. Dit noem je leerlooien. Je kunt zeggen dat dit ook met de veenlijken is gebeurd. De
zuren in het veen hebben de huid en de organen van een mens gelooid. Daarom kun je
bijvoorbeeld de haren, huid en nagels nog zo goed zien bij een veenlijk. Ook hout, hoorn en
kledingstukken van wol, leer en bont blijven goed bewaard in het veen. Linnen kleding vergaat wel
helemaal. Botten blijven ook niet altijd goed bewaard. Dat ligt aan het soort veen, dat kalkarm of
kalkrijk kan zijn. Kalkarm veen ontrekt kalk aan de botten van een lichaam waardoor er weinig tot
geen botten bewaard blijven. Kalkrijk veen onttrekt minder of geen kalk aan de botten zodat er in
kalkrijk veen wel botten bewaard blijven.
7

3 DE DOOD VAN HET MEISJE
Het meisje van Yde is in het veen gevonden met een
bandje om haar hals. Dat bandje had een schuifknoop.
Omdat het meisje ook een groef in haar hals heeft op
de plek van het bandje, is het duidelijk dat ze
waarschijnlijk gewurgd is. Door het aantrekken van het
bandje is het meisje van Yde gestikt. Ook heeft ze een
snee op de plaats van haar halsslagader. Wat eerst is
gedaan is niet duidelijk. Maar hoe is dat zo gekomen?
Is ze vermoord? Was het een straf? Om deze vragen te
beantwoorden moeten we eerst kijken naar het veen,
want dat is een belangrijke aanwijzing. Behalve het
meisje van Yde zijn er namelijk wel veel meer
bijzondere dingen gevonden in het Drentse veen.
Afb.5) Een sprangband
VEEN
Vroeger bestonden grote delen van Drenthe uit moeras, een drassig gebied met veel water en
planten. Die planten gingen natuurlijk een keer dood. Normaal worden die plantenresten dan door
micro-organismen (bacteriën en schimmels) en kleine dieren afgebroken, maar hier is wel zuurstof
voor nodig. In moerassen staan planten voor een deel onder water waar geen zuurstof bij kan.
Daarom vergaan die planten maar gedeeltelijk of helemaal niet. Zo kunnen planten in een drassig
gebied bewaard blijven. Op de resten groeien dan ook weer nieuwe planten, maar ook die rotten
niet helemaal weg. Als dit een paar duizend jaar doorgaat ontstaan er metersdikke pakketten
plantenresten. Dit noemen we veenvorming. Behalve in Nederland, bestaat er ook veen in
bijvoorbeeld de rest van Noordwest-Europa, Azië, Noord-Amerika en Canada. Het totale oppervlak
aan veen in de wereld wordt geschat op 150 miljoen tot 500 miljoen hectare. Dat is ongeveer gelijk
aan 300 miljoen tot 1 miljard voetbalvelden!
Dit lijkt heel erg veel, maar vroeger was er nog veel meer veen. Vanaf de middeleeuwen is de
oppervlakte van het veen namelijk steeds kleiner geworden doordat mensen er gingen wonen en er
akkers van gingen maken. Vanaf het eind van de middeleeuwen werd het veen steeds meer
gebruikt als brandstof. Daarvoor werden er kanalen gegraven, om het water uit het veen weg te
laten lopen. Zo kwam de turf vrij dat als brandstof naar de steden kon worden gebracht. Mensen
die dit werk deden worden veenarbeiders en turfstekers genoemd. Vanaf de 20 e eeuw is de
afgraving van veen sterk verminderd, maar in een paar eeuwen tijd is er veel veen verloren
gegaan. Zo had Nederland vroeger ongeveer 1 miljoen hectare veen. Tegenwoordig is dat bijna
helemaal verdwenen en het veen dat we nog hebben wordt heel goed beschermd.
8

VONDSTEN
De veenarbeiders vonden bij het turfsteken de meest opvallende dingen. Al vanaf het begin van de
turfwinning kwamen er vondsten uit het veen tevoorschijn. Zo horen we al in 1658 over ‘munten
van alle soorten (…), ongewone en oude stenen, ook sieraden met bepaalde inscripties, stukken
van wapens’, enzovoorts. In de 18 e eeuw wordt er in een boek geschreven over ‘lederen kolders,
ruige mutzen, schoenen, potten, geplaveide vuursteden, heggen, sloten, wegen, hoorns van ossen
en herten, tanden van dieren en andere zaaken, welke men onder de veenen vind.’ Wat er met al
deze vondsten gebeurd is, weten we niet. Er bestonden toen nog geen musea die deze dingen
konden bewaren. Wel waren er rijke mensen die allerlei spulletjes verzamelden, waaronder ook
archeologische vondsten. Maar zij gooiden nogal eens dingen weg. Pas in de 19 e eeuw kwamen er
musea die de archeologische vondsten wilden bewaren. Zij wilden ook wel wat geld geven voor de
gevonden spullen. Toen dat bekend werd kwamen de veenarbeiders met van alles en nog wat naar
de musea en ook naar het Drents Museum in Assen. Ze brachten onder andere bijlen van
vuursteen en brons, speerpunten en armbanden van brons, aardewerk, houten schalen, zilveren
munten, kralensnoeren van barnsteen en haarvlechten.
Heel lang hebben de mensen zich niet eens afgevraagd hoe deze vondsten in het veen
terechtgekomen zijn en wat ze zouden betekenen. Zo bedachten ze dat een bronzen bijl of speer
wel verloren was. Schoenen en kledingstukken moesten ook wel per ongeluk achtergelaten zijn. Bij
vondsten van muntschatten werd gedacht dat de eigenaar wat spaargeld had willen verstoppen. Zo
was er voor elke vondst wel een verklaring.
Pas vanaf het midden van de 20 e eeuw kwamen de onderzoekers erachter dat er iets meer aan de
hand moest zijn met deze vondsten. Het aantal gevonden spullen was veel te veel om zomaar
‘toevallig verloren’ te zijn. Soms werd een grote hoeveelheid voorwerpen op één plek gevonden.
Vooral als die voorwerpen uit verschillende tijden kwamen, kon het dus geen toeval zijn. Ook
konden alle voorwerpen op het moment dat ze in het veen terechtkwamen nog gebruikt worden.
Ze hadden dus nog waarde en waren kostbaar.
Niet alleen in het veen werden deze kostbare
voorwerpen gelegd, maar ook in rivierdalen, beken,
bronnen en meertjes. Dat zijn dus allemaal vochtige
plaatsen. Het was vaak moeilijk om op die plekken te
komen en het was er gevaarlijk. Ook hadden die
vochtige plaatsen nogal eens last van laaghangende
mist. Dat maakte deze plekken geheimzinnig en
onheilspellend. Daarom geloofden de mensen vroeger
ook in witte wieven en andere wezens. Je moet ook
niet vergeten dat de mensen in het verleden te maken
hadden met natuurverschijnselen, ziektes en ander
onheil dat niet verklaard kon worden. Ze dachten dan
dat het te maken had met slechte personen of met
boze goden. Afb. 6) Mist in het veen
Het is dus niet gek dat de mensen de goden gunstig wilden stemmen. Een offer, een cadeau voor
een god, was daarvoor heel geschikt. Het leggen van waardevolle spullen in venen, rivieren of
andere vochtige plaatsen was dus een manier van de mensen om in contact te komen met de
goden. We kunnen alleen nooit zeggen waarom een bepaald voorwerp in het veen is gelegd. Daar
kunnen verschillende redenen voor zijn. Misschien was het een dankoffer voor het beter worden
van een zieke of voor een goede oogst. Misschien was het een offer om hulp te vragen tegen de
vijand of omdat iemand gewoon iets heel graag wilde hebben. Maar dat zullen we nooit weten.
9

WAS HET MEISJE VAN YDE EEN OFFER?
Behalve voorwerpen werden er ook mensenoffers gebracht en vaak in venen neergelegd.
Mensenoffers waren de grootste offers die de mensen konden brengen. Ze waren bedoeld om de
goden te bedanken of om hulp te vragen. Het kon zijn dat er een mensenoffer werd gebracht
omdat er een erge noodsituatie was zoals droogte, ziekte of oorlog. Maar ook de dood van een
belangrijk persoon, een zwaar misdrijf of de vraag om een goede oogst kon een reden daarvoor
zijn.
Omdat veen vroeger een heel belangrijke betekenis heeft gehad, mag je aannemen dat de meeste
spullen en mensen die in het veen zijn gevonden, offers zijn geweest. Het meisje van Yde hoort
daar ook bij. Dat zorgt natuurlijk wel voor heel veel vragen: wie waren erbij, hoe was de ceremonie
gegaan, wie trok de schuifknoop aan en is dit bij het veentje gebeurd of ergens anders? We
kunnen hierbij alleen maar bedenken hoe het moet zijn gebeurd. Omdat het een belangrijke sociale
gebeurtenis geweest zou zijn, zullen er best veel mensen aanwezig zijn geweest. De ceremonie zou
geleid zijn door één van de oudste mannen van de familiegroep van het meisje. Het is mogelijk dat
hij bepaalde waarnemingen heeft gedaan, bijvoorbeeld het ‘lezen’ van houtspanen op een wit doek.
Hiermee kon hij het meest geschikte tijdstip bepalen. Het was misschien dezelfde man die later de
knoop van het bandje heeft aangetrokken waardoor het meisje stierf. Misschien bleef het niet
alleen bij wurgen, maar stak hij ook een mes in haar keel. Net boven het linker sleutelbeen is
namelijk een groef te zien. Deze kan door een messteek ontstaan zijn, het kan ook zo zijn dat de
snee pas na haar dood is ontstaan. Het ritueel kan op verschillende plekken uitgevoerd zijn. De
plaats waar het meisje gewurgd is zou ergens anders gebeurd kunnen zijn dan waar ze in het veen
is gelegd.
Wat wilden de mensen eigenlijk met dit offer? Sommige archeologen denken dat dit soort
mensenoffers – het meisje van Yde is niet de enige – iets met vruchtbaarheid te maken hebben.
Een Deense onderzoeker dacht dat deze offers met het voorjaar te maken hadden. We weten
alleen niet in welk seizoen het meisje is geofferd. Een andere reden kon de onrustige tijd zijn
waarin het meisje leefde. In de eerste eeuw na Christus waren er namelijk veel oorlogen met
bijvoorbeeld de Romeinen, en ruzies met andere groepen en families. Deze tijd van stress kon dus
een reden zijn om mensenoffers te brengen om bijvoorbeeld de goden te vragen voor vrede.
En waarom werd juist het meisje van Yde uitgekozen? Het antwoord is niet zeker. Had het iets te
maken met de bochel in haar rug dat alleen maar erger zou worden? Dat kan, maar er zijn ook
andere mogelijkheden. Daarvoor kijken we naar het haar.
Burgemeester Aalfs van Yde had al gezien dat er iets met het haar aan de hand was. De
rechterkant van de schedel was geschoren terwijl de linkerhelft het normale haar nog had. Als je
nu naar de schedel kijkt zie je op de rechterhelft stoppels en op de andere helft hier en daar wat
langere plukken. Het haar van het meisje was dus kort voor haar dood, misschien wel op de dag
zelf, kortgeknipt. Tacitus, een Romeinse schrijver, heeft geschreven over de Nederlanders uit de
eerste eeuw na Christus. Hij schrijft ook over het afknippen van vrouwenhaar. Daar vertelt hij bij
dat het afknippen van het haar een bestraffing is. Misschien is het meisje van Yde dus wel als offer
uitgekozen omdat ze iets gedaan had dat heel erg fout was. Maar misschien betekende het
afknippen van het haar wel wat anders, iets dat Tacitus niet heeft opgeschreven.
Veel over de laatste dag van het meisje van Yde is onzeker. Eigenlijk kan iedereen de details zelf
invullen. Wat zeker is, is dat ze te vroeg is overleden. Maar in het Drents Museum heef ze eigenlijk
een tweede leven gekregen. Ze heeft zelfs haar gezicht teruggekregen. Daarover gaat het in het
volgende hoofdstuk.
10

4 EEN NIEUW GEZICHT
Het gezicht van het meisje van Yde ziet er gerimpeld
en uitgedroogd uit en ze heeft maar één tand. Het
lijkt helemaal niet op het gezicht van een jong
meisje, maar van een oude vrouw. Er is geprobeerd
om het meisje weer een gezicht te geven. Daarvoor
moest ze naar het buitenland en mocht ze voor het
eerst in een vliegtuig!
In 1993 ging ze naar Manchester in Engeland. Daar
werkt Richard Neave, een man die veel doet in
opdracht van de politie. Hij geeft mensen namelijk
weer een gezicht. Wanneer er bijvoorbeeld een lijk
gevonden wordt die niet meer te herkennen is, dan
maakt hij aan de hand van de schedel het hoofd na
met klei. Meestal kan de familie het gezicht dan herkennen. Dit heeft hij ook
met het meisje van Yde gedaan. Afb 7) Dr. Richard Neave
Omdat het lijk niet beschadigd mocht worden hebben ze van het meisje een CT-scan gemaakt. Met
deze scan kan door de huid gekeken worden. Dat is hetzelfde als je in het ziekenhuis een
röntgenfoto laat maken als je iets gebroken hebt. De scan maakt heel veel foto’s van de schedel en
op de computer komt dan een digitaal plaatje van de schedel. De schedel van het meisje van Yde
is niet meer helemaal heel. Er zit een gat in en er zijn een heleboel losse stukjes bot. Met de
computer werd de digitale schedel weer in elkaar gezet als een puzzel. Daarna werd er met de
computer een schedel uit kunststof gesneden. Daarna kwamen de volgende stappen in een vaste
volgorde:
In de schedel werden eerst de oogballen aangebracht. Daarna werden er 24 houten pennetjes in
voorgeboorde gaatjes gestopt. Het uitstekende stokje gaf de dikte aan van de spieren en de huid.
Na het vastzetten van de pennetjes werd de schedel ‘aangekleed’ met klei. Eerst kwamen de
belangrijkste spieren, spierbundels en daarna de klieren in de nek en het gezicht. Dan kwam het
onderhuidse weefsel en de huid zelf. Nergens mocht de klei dikker zijn dan de lengte van de
pennetjes.
De neus en de mond waren het moeilijkste om te maken. Toen dit af was, was er alleen maar een
hoofd van klei zonder ogen en zonder haar. Daarom moest er een hoofd van was worden gemaakt.
In het wassen hoofd werden kunstogen gezet en de huidskleur werd zo goed mogelijk nagemaakt.
Als laatste werden de haren er één voor één ingezet. Dat haar was niet rood, maar blond. Als je
naar het meisje van Yde kijkt, dan zie je dat er rode haren liggen. Die kleur komt door het veen.
Het veen maakt namelijk alles rood en bruin. De haren van het meisje zijn daarom onderzocht om
te kijken naar haar eigen kleur. De haarkleur zit namelijk opgeslagen in pigmentkorrels. Zo hebben
ze ontdekt dat ze blond was. Ook heeft ze krullend haar. Dat kunnen ze zien aan de vorm van de
haarzakjes. Het haarzakje zit in je hoofd waar de haar uit groeit. De vorm van het zakje zorgt er
voor dat je steil, krullend of kroeshaar hebt.
Volgens Richard Neave zou de moeder van het meisje van Yde haar meteen herkennen. Zo erg zal
het beeld op het echte meisje lijken. Er zijn slechts twee dingen die niet zeker zijn. Dat zijn de
kleur van de ogen en de vorm van het topje van haar neus.
Met dit beeld staan we oog in oog met iemand die in een heel andere tijd leefde. Iemand die
andere gewoonten en gebruiken had, andere kleding droeg en in een heel ander huis woonde.
Daarover gaat het volgende hoofdstuk.
Afb. 8)
Ge
zichtsreconstructie
11

5 HET LEVEN ROND HET BEGIN VAN DE JAARTELLING
Stel je eens voor dat je in een wereld leeft waar een heleboel normale dingen niet bestaan. Dus
geen steden, winkels, ziekenhuizen, wegen, auto’s, fietsen, computers, telefoons en iPods. Zelfs
geen gewone ding als papier. In zo’n wereld zou je bijna niet meer kunnen leven.
Het meisje van Yde heeft wel geleefd zonder al deze dingen. Zij leefde rond het begin van de
jaartelling, zo rond het jaar 0. Het was een wereld van houten boerderijen, gereedschappen van
ijzer, karren met houten wielen, met de hand gemaakte potten en simpele bronzen sieraden. Er
stierven in die tijd veel kinderen en de mensen werden niet oud. Er waren altijd wel ruzies met
andere groepen uit de buurt en oorlog was heel normaal. Ook deden ze aan toekomst voorspellen.
Dat deden ze door houtspanen op een wit doek te gooien of te luisteren naar het gehinnik van de
paarden. Zo konden ze bijvoorbeeld kijken of ze een vijand meteen moesten aanvallen of dat ze
beter nog even konden wachten.
Drenthe zag er 2000 jaar geleden heel anders uit dan nu. In die tijd had Drenthe nog veel loofbos.
In die bossen leefden verschillende soorten wilde dieren, zoals wolven, beren, wilde zwijnen,
edelherten, elanden, reeën, oerossen en lynxen. In de beken zwommen veel vissen en ook de
bever en de otter leefden daar. De beekdalen waren nog niet veranderd in weilanden, maar waren
begroeid met elzebroekbos. En er was veel hoogveen. De kleine en grote venen waren nog niet
beschadigd en bedekten grote delen van Drenthe. Het veen had ook een hele belangrijke betekenis
in het leven van het meisje van Yde en haar tijdgenoten. Ze hadden er ontzag en respect voor
omdat ze dachten dat er goden woonden.
WOONPLAATS EN HUIS
Het meisje van Yde zal niet ver van het veentje waar ze is gevonden, gewoond hebben. Er is een
kans dat op de es van Yde een nederzetting, een klein dorpje, heeft gelegen. Een es is een stuk
grond die een beetje bol staat. Het is zo bol geworden doordat er eeuwenlang mest en
heideplaggen op die plek zijn opgehoopt. Vaak worden er op de Drentse essen veel archeologische
vondsten gedaan. Zo worden er plattegronden van boerderijen en bijgebouwtjes gevonden en
kuilen waar afval in werd gegooid.
Een nederzetting was nooit heel groot. Er stonden ongeveer vier of vijf huizen bij elkaar. Het
meisje heeft dus in een gehucht gewoond. Hoe het huis waarin ze geboren en opgegroeid is er
precies uitziet, weten we natuurlijk niet. De es van Yde is namelijk nooit onderzocht. Maar haar
huis zal wel geleken hebben op de huizen die in het Drentse Noordbarge zijn opgegraven. De
plattegronden die ze daarvan vonden, bestonden uit greppels en paalgaten. De greppel laat zien
waar de wand heeft gestaan. Daar waar de greppel onderbroken is, hebben ingangen gezeten. De
kuilen in het midden van de plattegrond geven de plaats aan waar de palen hebben gestaan die de
wand en het dak droegen. De palen in het huis waren niet met spijkers aan elkaar gemaakt. Alles
werd met gevorkte palen gedaan, gaten waar houten pennen in werden gezet en touw. De
huiswand zal gemaakt zijn van vlechtwerk besmeerd met leem. Het dak zal ver hebben uitgestoken
om deze wand te beschermen tegen weer en
wind. Het dak zelf was gedekt met stro of
riet.
Een deel van het huis werd gebruikt als stal
voor het vee. Mensen en dieren woonden dus
onder hetzelfde dak. In de stal konden koeien
staan. Maar koeien waren niet de enige
huisdieren. Ook waren er paarden, varkens,
schapen en ook wel geiten. Op het erf liepen
honden en ganzen rond, maar nog geen
kippen en katten. De dieren werden niet
alleen voor het vlees gehouden, maar voor
zoveel mogelijk dingen gebruikt. De melk van
koe, schaap en geit werd gedronken of er
werd boter, kaas en karnemelk van gemaakt.
Afb. 9) IJzertijdboerderij in Orvelte
12

Koeien en paarden werden gebruikt om op te rijden of om karren mee te
trekken. Van de huiden van de runderen werd leer gemaakt. Van
schapenwol werd kleding gemaakt en van paardenhaar dekens en touwen.
Zelfs de botten werden gebruikt. Daar maakten ze kammen en naalden van. Van vogels konden ze
het vlees, maar ook de eieren en de veren gebruiken.
Het meisje van Yde woonde dus in een woon-stalhuis. Hoe groot het gezin was dat er woonde
weten we niet. Maar het was wel mogelijk dat er drie generaties in één huis woonde. Dat betekent
dat het meisje in één huis woonde met haar ouders én grootouders. Iedereen leefde in hetzelfde
gedeelte. Niemand had daar echt een kamer voor zichzelf, zoals je dat nu wel hebt.
Het gedeelte waarin ze woonden werd verwarmd door een haardvuur. Daar werd ook op gekookt.
In hetzelfde deel van de boerderij stonden waarschijnlijk heel eenvoudige houten meubels. Hoe de
tafel, banken en bedden eruitzagen, weten we niet. Er zijn nog nooit prehistorische tafels en
stoelen teruggevonden. Langs de muren stonden voorraadpotten en potten voor het koken. Deze
waren met de hand gemaakt. Ook stonden daar gevlochten manden. Het bestek was heel simpel
en gemaakt van hout en bot.
HET DAGELIJKSE WERK
De vader en moeder van het meisje van Yde waren boer en boerin. Het ploegen, inzaaien en
oogsten van de akkers waren belangrijke momenten in het jaar. Het land werd bewerkt met een
ploeg of een eergetouw, getrokken door ossen. Op het land verbouwde haar vader tarwe, gerst,
gierst en misschien rogge. Ook werden er vlas en tuinbonen verbouwd. Het graan werd geoogst
met ijzeren sikkels. Dit graan werd dan verzameld in kleine graanschuurtjes.
De moeder van het meisje maalde het graan op ronde maalstenen. Van het meel bakte zij kleine
broden die een beetje plat waren. Ook maakte zij graanpap. Voor een beetje extra smaak werden
er verse bosvruchten in de pap gedaan. Verder werden er ook kazen gemaakt. De mensen dronken
in die tijd water, melk, honingdrank en bier. Wijn kenden ze in dit gebied nog niet.
De vader van het meisje deed dus het werk op het land. Haar moeder maalde niet alleen graan. Ze
maakte ook de potten en kannen, moest het garen spinnen en werkte met het weefgetouw. Met
een weefgetouw kon ze stoffen weven. Daar maakte ze linnen en wollen kleding van voor het
gezin. Op zo’n weefgetouw heeft het meisje van Yde samen met haar moeder de mantel gemaakt
die in 1897 gevonden is. Ze zijn daar samen zeker een winter mee bezig geweest. En hoe zag de
rest van de kleding er eigenlijk uit? Wat hadden haar vader en moeder aan?
DE KLEDING
Veel mensen denken dat de kleding in het begin van de jaartelling bestond uit dierenvellen. Als je
naar het Drents Museum gaat moet je maar eens helemaal naar boven kijken bij de ingang. Daar
staat ‘de Germaan’. Hij heeft alleen maar een leren onderstuk aan en voor de rest is hij naakt. De
vader van het meisje van Yde heeft zeker weten niet zo rondgelopen. Het weer was ongeveer
hetzelfde zoals in onze tijd. Het zou dus heel ongezond zijn om zo weinig kleren aan te trekken.
Haar vader droeg een lange wollen broek. Deze werd
opgehouden met een leren riem. Verder droeg hij een
lang, wollen hemd met mouwen. Om de middel kon een
wollen band of leren riem gedragen worden. Om zijn
schouders droeg hij een kleurige wollen mantel.
De moeder van het meisje droeg een lange jurk zonder
mouwen. Een andere vorm was een lange wollen rok
met een blouse zonder mouwen. Daar droeg ze een
omslagdoek of een mantel bij. Haar lange haar droeg ze
waarschijnlijk in een sprangnet. Vader en moeder
hadden allebei schoenen aan die uit één stuk leer
gemaakt waren.
Afb. 10) Kleding
13

Deze werden met een leren veter aangetrokken. Leer werd ook gebruikt
voor het maken van capes. Een cape kon door mannen én vrouwen gedragen worden.
GELOOF
In de tijd van het meisje van Yde geloofden de mensen in verschillende goden.
Het landschap had een grote rol in dat geloof. De Romeinse schrijver Tacitus
schreef over heiligdommen in het bos, zoals tempeltjes. Op de vochtige plaatsen, zoals
rivierdalletjes en grote en kleine venen, werden offers gebracht. Zo werden er bijvoorbeeld potten
met eten inhoud in het veen gezet. Ook luxe dingen zoals bronzen mantelspelden werden geofferd.
Maar ook voorwerpen zoals maalstenen, eergetouwen en hoorns van runderen werden in het veen
gelegd. Dit kan door een boer gedaan zijn die bijvoorbeeld vraagt om een goede oogst en om de
geboorte van meer kalfjes.
STAMMEN EN FAMILIEGROEPEN
In de buurt van het gehucht waar het meisje van Yde woonde, waren natuurlijk meer kleine
woonplaatsen. De mensen die in de verschillende plaatsjes woonden hadden een band met elkaar.
Ze hoorden bij dezelfde stam. Deze stam had ook een naam. Er was niet één leider die zei wat er
gedaan moest worden. De stam bestond uit kleinere groepen die zelfstandig waren. In die groepen
leefden weer familiegroepen. Belangrijke beslissingen werden gemaakt door de oudsten uit die
familiegroep. Sommige families waren belangrijker dan andere en hadden meer te zeggen.
Tacitus, de Romeinse schrijver, heeft een heleboel namen van Germaanse stammen opgeschreven.
Hij gaf ook aan waar ze ongeveer woonden. Helaas heeft hij dat niet zo precies gedaan. Er kunnen
geen grenzen getekend worden. Juist voor Drenthe weten we bijna niets zeker. Misschien hoorde
een deel van Drenthe bij de Frisii (Friezen). Het oosten van Drenthe hoorde misschien bij de
Amsivarii (Amsivariërs). We weten het niet zeker, dus het kan ook anders zijn. Tacitus heeft
namelijk niet alle namen opgeschreven. Misschien woonde er in Drenthe wel een stam die nooit is
opgeschreven. Te onbelangrijk dus om te noemen. Afb. 11) Germaanse stammen
14

6 SAMENVATTING
Je hebt net allemaal informatie kunnen lezen over het meisje van Yde. Wat weten we nu allemaal
over haar?
Op 12 mei 1897 is het meisje gevonden in het veen door twee veenarbeiders. Deze mannen
schrokken zich een hoedje en hebben haar weer in het veen laten vallen. Een paar dagen later
haalden ze de politie en de burgemeester erbij. Maar niemand wist iets van een moord. Weer wat
later kwam er iemand van het Drents Museum om het lijk te bekijken. Maar ondertussen hadden
nieuwsgierige mensen het veenlijk beschadigd. Er waren tanden en botten weg. De man van het
museum heeft het meisje van Yde mee naar het museum genomen. Daar ontdekten ze dat ze al
een paar eeuwen oud moest zijn. Pas in 1988 konden ze goed onderzoeken uit welke tijd ze kwam.
Ze hebben toen ontdekt dat ze heeft geleefd in de periode tussen 54 voor Chr. en 128 na Chr. De
tijd aan het begin van onze jaartelling.
Door allerlei onderzoeken hebben ze steeds meer ontdekt over het meisje van Yde. Hieronder staat
een omschrijving van het meisje en haar tijd.
Het meisje van Yde was een ongeveer 16 jaar, 1.40 meter lang en ze had blonde, krullende haren.
Ze liep niet helemaal recht, ze had namelijk scoliose. Dat is een ziekte waarbij de ruggenwervel
scheef groeit. Ze woonde in een gehucht van ongeveer vijf boerderijen. Samen met haar familie
leefde ze met de dieren onder één dak. Een eigen kamer had ze niet. Ze kleedde zich in een lange
jurk of in een rok met een blouse. Om het wat warmer te krijgen deed ze een omslagdoek om haar
schouders of droeg ze een mantel.
Haar vader was boer. Hij werkte op het land om het land te ploegen, het graan te zaaien en te
oogsten. Haar moeder was boerin. Het meisje van Yde hielp haar altijd. Zo moest er graan
gemalen worden, moesten er weer nieuwe potten gebakken worden en waren er weer nieuwe
kledingstukken nodig. Samen met haar moeder heeft ze ook haar eigen wollen mantel geweven. Er
waren alweer een paar gaten in gekomen, maar die had ze weer gemaakt. Ze maakten niet alleen
kleding van wol, maar ook van leer en linnen.
Als het meisje om zich heen keek zag ze veel bos. Daar leefden de reeën en de zwijnen, maar ook
de wolven en de beren. In de beekjes in de buurt zwommen de vissen en de bevers. En er was
veen. Veel veen. Daar kon ze maar beter niet in haar eentje rond gaan lopen. Het was daar
gevaarlijk. Maar er leefden ook geesten en goden. Tenminste, dat geloofde het meisje en haar
familie. Die goden konden ze maar beter tevreden houden en ze legden wel eens kostbare
spulletjes in het veen. Dat was dan een cadeau voor een god, een offer. Dat ze zelf geofferd ging
worden kon het meisje misschien niet bedenken. Toch is dat gebeurd.
Zestien jaar werd ze. Langer mocht ze niet leven. Ze is met een bandje om haar hals gewurgd en
er is een mes in haar hals gestoken op de plek van de halsslagader. Zo is haar leven beëindigd.
Over de rest van het hoe en wat op haar laatste dag, daar zullen we naar moeten raden. Was ze
geofferd omdat er oorlog op komst was? Hadden ze een slechte oogst gehad? Of wilden ze de
goden danken? Dat kan helaas niemand ons meer vertellen…
Tweeduizend jaar later ligt het meisje in het Drents Museum. Veel mensen willen haar zien, maar
sommigen vinden het eigenlijk ook wel eng. Dat is helemaal niet gek, want ooit was ze een levend
meisje. Maar door haar kunnen we ook in het verleden kijken. Ze heeft in 1993 zelfs weer haar
eigen gezicht gekregen. Je kan dus eigenlijk zeggen dat ze een tweede leven heeft gekregen. Dat
maakt haar ook best bijzonder. In ieder geval is het meisje van Yde beroemd. Ook al weet ze het
zelf niet…
15

WAAR KOMEN DE PLAATJES VANDAAN?
Afb. 1 – Drents Museum
Afb. 2 – The Myserious Bog People - www.bogpeople.org
Afb. 3 – Vlaams Instiuut voor Onroerend Erfgoed - www.vioe.be
Afb. 4 – Het meisje van Yde - Wijnand van der Sanden
Afb. 5 – Den Blauwen Swaen - www.denblauwenswaen.nl
Afb. 6 – Jupier Images - www.jupiterimages.com
Afb. 7 – The Myserious Bog People - www.bogpeople.org
Afb. 8 – The Myserious Bog People - www.bogpeople.org
Afb. 9 – De Nostalgie – www.de-nostalgie.nl
Afb. 10 – Historisch Openluchtmuseum Eindhoven - www.historisch-openluchtmuseumeindhoven.nl
Afb. 11 – Ivan’s World Website – ivan.ahk.nl
16