Catharina van Rennes - Elza-Vis de Clercq Stichting

Wie was Catharina van Rennes (ook bekend onder de naam Van Rennès);
en wie waren haar gelijkwaardige kunstzusters Rika en Manna?
Door musicoloog Dr. Pieter Vis
Even ter verduidelijking: Soms leest men ‘Van Rennes,’ maar ook vaak ‘Van Rennès’.
Zij zelf schreef het accent grave op de e om zo de klemtoon op de laatste lettergreep te leggen!
Catharina werd geboren op 2 augustus 1858 en kwam te Utrecht in een muzikale familie terecht.
Zodra vader Jan van Rennes, graanhandelaar, en zelf een uitstekend pianist en vele jaren lang tenor
in het Utrechtse Toonkunstkoor - evenals moeder Marianna Josepha Van Rennes-De Jong -
merkten dat Catharina (‘Catootje’), de oudste van de drie kinderen, muzikaal begaafd was, stelden
zij alles in het werk om haar talent verder te ontwikkelen. Het speelse, wispelturige en snel
geëmotioneerde meisje had echter weinig geduld voor de pianolessen die zij eerst van haar vader kreeg in hun grote woning
aan de Mariaplaats. Cato’s belangstelling ging eerder uit naar de klanken van de draaiorgels, die ze in de oude Domstad
dikwijls achterna liep. Catharina bezocht vanaf haar twaalfde jaar de zangschool van Richard Hol (1825-1904). Deze was een
vooraanstaand musicus en had zich in 1862 in Utrecht gevestigd als dirigent van het stadsorkest. Hij was tevens organist van
de Dom en tot 1887 directeur van de plaatselijke ‘Muziekschool der afdeling Utrecht van de Maatschappij ter Bevordering der
Toonkunst’.
Naast haar serieuze vakopleiding onder Hols leiding, waaronder muziektheorie, pedagogie, compositie en solozang, studeerde zij nog
bij de beroemde baritonzanger Johannes Messchaert (1857–1922). Op 5 oktober 1883 slaagde zij - opgeleid door Th.L. van der Wurff
- voor klavierspel en pianolerares. Op 30 juni 1884 behaalde zij het diploma zangonderwijs en solozang. Onmiddellijk na haar
eindexamen nam Daniël de Lange haar op in zijn Amsterdams a Capella-Koor, waarmee zij ondermeer in 1885 als soliste in de
Londense Albert Hall Oud-Nederlandse Volksliederen ten gehore gebracht. Onder leiding van Richard Hol zong Cato de sopraansolo
in ‘Das Paradies und die Peri’ en ‘Der Rose Pilgerfahrt’ van Robert Schumann. Op talrijke liederenavonden en in verscheidene
oratoria oogstte zij veel succes onder meer met haar vertolking van ‘De Schipbreuk’, een lang gedicht van De Schoolmeester, dat op
muziek was gezet door haar studiegenoot Johan Wagenaar (1862-1941) en onder diens leiding werd uitgevoerd. Vooral in dit door
haar vaak gezongen meesterwerk kon zij haar grote gevoel voor humor tot uiting brengen. Aangezien Van Rennes over een weliswaar
mooie, maar niet bijzondere stem beschikte, zag zij voor zichzelf geen toekomst op het concertpodium weggelegd, al zou zij nog tot
haar vijftigste blijven optreden. Liever wilde zij zangpedagoge worden. In 1887 solliciteerde ze daarom bij de Utrechtse Muziekschool
naar de functie van lerares solozang, die na het vertrek van Richard Hol was vrijgekomen. De fel begeerde betrekking ging echter aan
Catharina’s neus voorbij. Vermoedelijk werd ze niet benoemd omdat men vreesde dat haar scherpe tong tot conflicten met de
leerlingen zou leiden. De teleurstelling was groot. Verbitterd ondertekende zij korte tijd later een brief aan een vriendin met de
woorden: ‘C.v.R., Gediplomeerd en gepasseerd door de Maatschappij tot bevordering der Toonkunst’ aldus de oud-leerling Nancy van
der Elst. 1)
‘Muziek leren moest voor de kinderen een soort spel zijn’
Catharina van Rennes startte in 1884 een lespraktijk voor kinderen. Zij
ontwikkelde een lesmethode die de belevingswereld van het kind centraal stelde.
‘Muziek leren moest voor de kinderen een soort spel zijn’ aldus Van Rennes.
Met dit doel componeerde ze verschillende vertellingen aan de piano zoals ‘De
avonturen van Pop Topsy’, ‘De poppenbruiloft’ en ‘Het Alfabet aan de piano’.
Af en toe liet zij haar leerlingen zelf versjes schrijven waarvan ze de beste in
haar ‘Rooie Boekje’ noteerde en van muziek voorzag. Deze pedagogische
innovaties bezorgden haar grote faam, met als gevolg dat ze zelfs door het
Amsterdamse conservatorium als zangpedagoge werd gevraagd. Van Rennes bedankte echter voor de eer en
bleef zich toeleggen op haar eigen muziekpedagogie. In november 1887 opende zij haar zangschool met de
mooie naam ‘Bel Canto’. Eerst was de school gehuisvest in de Fransche Bewaarschool en vanaf 1901 definitief in haar grote herenhuis
aan de Brigittenstraat nr. 1 te Utrecht. Later opende zij nog dependances in Hilversum, Amsterdam en Den Haag, waar ze eveneens
zelf les gaf, geassisteerd door haar zuster Francine Esselink-van Rennes die haar langdurig ter zijde heeft gestaan. Cato’s zuster
begeleidde de zanglessen aan de piano en nam ook de voorbereidende klassen voor haar rekening. Maar ook enkele oud-leerlingen,
zoals Mies Rinkel-De Vos (1889-1986) en de sopraan Jo IJzer-Vincent assisteerden hun lerares menige jaren. De zangleerlingen van
Cato waren over het algemeen kinderen van goeden huize. Voor de ouders en andere belangstellenden organiseerde zij ‘Matinees voor
kinderen en kindervrienden’. Grote bekendheid kreeg haar school toen de jonge prinses Juliana van 1916 tot 1921 zangonderwijs kreeg
in klassikaal verband in het Haagse Paleis Noordeinde. In Van Rennes’ beroemd geworden: ‘Rooie Boekje’ staan 2 jeugdversjes van
Juliana, ‘Nu gaan wij vrolijk dansen’, dat ze op 8-jarige leeftijd schreef, en twee jaar later het dromerige ‘Mooi weer’. Beide versjes
kregen een frisse en sfeervolle pianobegeleiding van haar zanglerares en werden 2 jaar na haar dood (1940) nog postuum in het door
Duitsland bezette Nederland uitgebracht en gestuurd naar Canada waarnaar prinses Juliana met haar 3 meisjes was uitgeweken.
Nog enkele, later beroemd geworden, leerlingen hebben haar zangmethode en liederen op het internationale podium uitgedragen. Met
de vermaarde coloratuursopraan Hanna Verbena (1884-1965) ging Van Rennes als pianiste in 1912 op tournee naar het thans
voormalige Nederlands-Oost-Indië. Ook de later zo populair geworden oratorium- en concertzangeres Jo Vincent (1898-1989)
vertolkte met regelmaat Catharina’s ‘Madonnakindje’ en de ‘Kleengedichtjes’. Maar met het ‘Zonnelied’ maakte zij zich het meest
geliefd bij het Nederlandse publiek.

Manna de Wijs-Mouton
Toen de zangklassen van juffrouw Cato in 1902 van Hilversum naar de Nieuwe Muziekhandel op de
Leidsestraat in Amsterdam werd verplaatst, kreeg ‘Jootje’ tussen haar negende en veertiende jaar serieus
zangles van juffrouw Van Rennès. Om den brode was Jo, als 18-jarige, een tijdlang assistente van haar eerste
zanglerares Van Rennès. Ze kon zelfs boven de muziekhandel inwonen. Al gauw werd ze door groot en klein
'juffrouw Jo’ genoemd. 2) Nog een oud-leerlinge en later Cato’s goede vriendin was Manna de Wijs-Mouton
(1873-1947). Zij introduceerde deze zingende Haagse huismoeder in 1917 in het klassieke muziekleven. De
Wijs-Mouton trok met groot succes door het land en bracht haar eigen geschreven levensliedjes met
gitaarbegeleiding voor het voetlicht.
Catharina van Rennès ook wel vaak Carina of Cato genoemd, componeerde
voornamelijk vocale werken, waaronder veel één- twee- en meerstemmige kinderliederen. Haar
beroemd geworden liedbundel ‘Kleengedichtjes’ uit 1904, op verzen van de West-Vlaamse
priester-dichter Guido Gezelle (1830-1899) werd in 1977 voor de 73 ste keer herdrukt en kende
vertalingen zowel in het Engels als in het Frans en in het Duits. Over deze bundel (Opus 51) kende
haar biograaf J.D.C. Van Dokkum in ‘Mannen en Vrouwen van Beteekenis’ de volgende anekdote:
‘Catharina van Rennes in 1917; onder haar composities is haar bovenal lief de bundel
‘Kleengedichtjes’ van Guido Gezelle met welke zij, behalve het publiek succes, dat zeer groot was,
ook een aantrekkelijker intiem succes behaalde. Met de Liedekens in proefdruk bij zich, reisde zij
naar Ingoyghem, waar zij ze voorzong en voorspeelde aan de sympathieke grijze pastoor Hugo
Verriest, Gezelle’s boezemvriend, die er allerlei fijne en mooie dingen over zei, en met van
aandoening trillende stem zijn spijt te kennen gaf, dat Gezelle het niet had kunnen beleven, zijn
poëzie zó begrepen en verklankt te zien…’.
Twee Utrechtse muziekfenomenen: Catharina en Willem
Van Rennes dirigeerde het Amsterdams Concertgebouworkest!
Muziekpedagoge Catharina van Rennes had nog andere ambities. Zo vond zij het heel jammer dat
in haar tijd voor vrouwen nog geen dirigentencarrière was weggelegd. Het publiek was niet gewend
aan vrouwen met een dirigeerstok in de hand. Maar in 1898 ging haar droom toch in vervulling en
wel bij de kroningsfeesten voor Koningin Wilhelmina. Zij dirigeerde een koor van een 1800-tal
jongens en meisjes met begeleiding van een militaire kapel in haar opus 33, ‘De Oranje Nassau-
Cantate’. 3) Tot driemaal toe heeft zij door bemiddeling van haar vroegere stadsgenoot en
muziekvriend Willem Mengelberg (1871-1951) het Amsterdams Concertgebouworkest gedirigeerd.
Een van haar hoogtepunten vond zij het optreden in 1905 met haar cantate ‘Van de zeven
zonnestraaltjes’ (opus 50). Dat benadrukte zij nog jaren later in het aprilnummer van 1927 ‘Eigen Haard’ - maandblad voor het gezin:
‘Naar aanleiding van haar dirigeren in het Concertgebouw te Amsterdam van de eerste uitvoering van haar Cantate ‘De zeven
Zonnestraaltjes’ door het ‘Dameskoor van Toonkunst Amsterdam’, met het “grootste orkest van het Concertgebouw”, in een
orkestbewerking van Peter van Anrooy, zeide C. V. R. tijdens een vraaggesprek vervolgens: “Daarom alléén kan ‘t me soms wel spijten
dat ik géén man geboren ben. Want al heb ik ook als dirigente, zelfs over Mengelberg’s volmaakte orkest reeds driemaal mijn liefste
illusie verwezenlijkt mogen zien, waar ik mijn collegialiteit bij W. beantwoord vind, die levenstaak staat jammer genoeg in dezen tijd
voor een vrouw nog niet open”. Op 15 juni 1908: werkte het koor van Catharina’s leerlingen mee aan de opening van het tweede
internationale congres van de Wereldbond voor Vrouwenkiesrecht in het Amsterdams Concertgebouw. De componiste dirigeerde en
Marie Landré begeleidde alle koorwerken aan de vleugel. Het programma vermeldde o.a., ‘Een Prinsje’ (manuscript). ‘Zwaluwen’,
‘Het Angelus’ en ‘Dorpskinderdans’, evenals de ‘Oranje-Nassau Cantate’ maar met veranderde tekst ‘Oud Hollands Nieuwe Tijd’,
opus 33bis. Uit respect en vriendschap droeg zij op oudejaarsdag 1909 één van haar mooiste kerstliederen op aan haar 13 jaar jongere
collega Mengelberg, Het kreeg de titel mee ‘Samenspraek van de kinderen met het Kerstkindje’. Haar opus 60, was oorspronkelijk een
Oud-Duits versje dat vertaald was door Jan Dirk Cristiaan van Dokkum (1868-1938), een gezamenlijke huisvriend van de beide
Utrechtse musici. De sopraan Hanna Verbena verzorgde samen met een Meisjeskoor o.l.v. de componiste een eerste uitvoering in de
Pieterskerk te Utrecht op maandagmiddag Tweede Kerstdag 1910 met Johan A. H. Wagenaar als organist. Opnieuw gaf Mengelberg als
dank aan zijn muziekvriendin Van Rennès de ruimte tijdens het ‘Nederlandsche Muziekfeest’ in juni 1912. Het muzikaal gebeuren
vond in het Concertgebouw plaats onder zijn algemene leiding. Op het eerste gehouden muziekcongres, dat hieraan vooraf ging,
demonstreerde en concerteerde Catharina de ‘Dalcroze-ritmiek’ voor het eerst in Nederland.
Bijna drie jaar later, in mei 1915, schrijft ze verheugd aan haar Haagse vriendin en troubadourster Manna de Wijs-Mouton:
“Amsterdam - woensdag; Ik ben door het Concertgebouwbestuur uitgenodigd om op donderdag 6 mei daar te komen dirigeren, en
wel: 2 cantates van mij die zullen ingestudeerd worden door ’t beroemde dameskoor van Toonkust en ’t niet minder beroemde orkest.
U begrijpt welk een onderscheiding dat voor mij is. Nooit nog dirigeerde er ‘n andere vrouwelijke dirigente in dat vermaarde Gebouw.
Nu – wat ik al vermoedde is waarheid gebleken. De repetities zijn op dinsdag en vrijdag. Mengelberg gaf mij daarvoor dit consigne, en
u weet wel – dit is onafwijsbaar.” 4) En zo stond ze dan voor de derde maal in haar loopbaan op de bok voor het Amsterdams
Concertgebouworkest. Zij dirigeerde vol élan, tijdens deze serie ‘abonnementsconcerten rond Nederlandse muziek’, haar Avondcantate
uitgevoerd door het goed zingend Toonkunstkoor afd. Amsterdam, met als soliste de sopraan Hanna Verbena. De orkestratie was van
Cornelis Dopper, 2 de dirigent van het Concertgebouworkest. Ook haar cantate ‘De Zeven Zonnestraaltjes’ klonk sprankelend in de
uitverkochte zaal van het Amsterdams Concertgebouw. Zowel het publiek alsook de landelijke pers waren vol lof.

Na al haar Amsterdamse hoogtepunten schreef Catharina een smakelijke gebeurtenis in het blad ‘Het Muziekcollege’ (tweede
jaargang, februari, nr 7). Het was een persoonlijke herinnering aan pater Prof. De Sonnaville, een beroemd musicoloog en
muziekpedagoog uit die tijd. ‘Een viering in intieme kring van zijn zeventigste verjaardag vindt plaats in een van de bovenzalen van
het Amsterdamse Concertgebouw en wel op 17 januari 1915. En toen was de officiële ban gebroken, en allen schaarden zich tot een
genoeglijker feestpolonaise, op de muziek van Willem Mengelberg. die met ‘n leuk knipoogje naar de piano was gesprongen en daar
een feestmars improviseerde op De Sonnaville‘s beroemde, maar muzikale notenrijtjes. C, E, G, B!- D, F, A! Dat was zό kluchtig-lelijk
en toch zo artistiek-kranig, dat ik mij niet herinner ooit in mijn leven een Polonaise te hebben gedanst op ‘n origineler muziek en ook
niet..., met zo’n hoflijker Cavalier als onze pater.’
Begin voorjaar 1932 ging Van Rennès geheugen achteruit. Daarom besloten enkele familieleden alsook haar goede vriendin Hanna
Verbena, dat zij kon gaan wonen in het Lutherse bejaardenoord 'Huize Klimop' te Amsterdam-Zuid. Daar had men haar Utrechtse
zitkamer nauwkeurig nagebouwd, zodat Van Rennès niet in de gaten had dat ze was verhuisd. Op 23 november 1940 is deze vrouw
ook wel 'Catharina de Grote’ genoemd – “geheel onverwachts zonder enig lijden” op 82-jarige leeftijd (zoals broer Jacob dat in de
rouwadvertentie plaatste) heengegaan. Zij werd in haar zo geliefde Domstad op de derde algemene begraafplaats begraven. In mei
1941 werd onder grote belangstelling aan haar voormalige woonhuis ‘Bel Canto’ aan de Brigittenstraat 1 een plaquette aangebracht
door de Utrechtse beeldhouwster Bella van Beek Calkoen. De onthulling geschiedde door twee voormalige zangleerlingen van
Catharina van Rennes, de tweelingzusters Hanny en Nancy van der Elst.
In de Domstad leefde en werkte nog een 4 jaar oudere kunstzuster van Carina en ze werd ook in een adem
met haar genoemd. Hendrika van Tussenbroek (1854-1935) kan gezien worden als een der belangrijkste
pioniersters van het Nederlandse kinderlied en kinderoperettes uit de 20 ste eeuw. Rika (zoals zij door
vrienden werd genoemd) was haar levenlang een bescheiden verschijning. Ze had het tegenovergestelde
karakter dan haar uitbundige en extraverte stadsgenote Carina. In haar laatste levensjaren koos Van
Tussenbroek liever voor het landelijke Doorn. Ruim 10 jaar heeft ze nog rustig kunnen wonen bij haar
vriendin en componiste Geertruida van Vladeracken (1880-1947) in het vriendelijke Woudhuis aan de
Woestduinlaan. In 2010 is het 75 jaar geleden dat Van Tussenbroek begraven werd op de Oude
Dorpsbegraafplaats in de gemeente Doorn. Als je haar portret bekijkt, zie je
een frêle gestalte – ze had een zachte stemvoering - maar een olijke blik in haar
ogen. Zij bleek geliefd te zijn geweest bij zingend Nederland want na haar
dood werden haar liedjes zoals ‘Wordt wakker, het zonnetje is al op’, en ‘Amsterdam, die grote stad’,
naast de ‘Fabels van de La Fontaine’, nog generaties lang gezongen. Zo nam ik ter gelegenheid van haar
50 ste sterfdag in 1985 met verschillende zangleerlingen en het vermaarde Utrechts Kathedraalkoor twee
grammofoonplaten op met circa 50 van haar mooiste liedjes. In 1994 werden deze platen opnieuw
uitgebracht op drie CD’s, zodat haar composities ook nog in de 21 ste eeuw kunnen worden gehoord.
In 1985 bezocht de auteur en zanger Pieter Vis het vervallen graf van Hendrika.
Op ‘t afgelopen herdenkingsconcert t.g.v. Van Rennès’ 150ste geboortejaar (12 oktober 2008)
klonk weer eens haar populaire ‘Zonnelied’
Catharina van Rennès heeft zowel voor de kinderstem als voor de geschoolde volwassenenstem tientallen sololiederen gecomponeerd,
naast duetten en kwartetten waaronder het beroemd geworden opus 24 ‘Drei Quartette für Frauenstimmen’. Doch de meest populaire
composities zijn: ‘Drie kleine kleutertjes’ en het ‘Zonnelied’. Het laatstgenoemde lied, op een tekst van Anna Fles (1854-1906),
beleefde na het jaar van verschijnen al in 1898 de 50 ste herdruk. Ook in de 20 ste eeuw werd dit lied nog graag gezongen vanwege de
tijdloze tekst en frisse componeerstijl. Uit circa 800 monden klonk het ‘Zonnelied’ in de volle Sint Catharina Kathedraal te Utrecht, na
de presentatie van haar jubileum-platenbox. Hiermee werd de gehouden viering ter gelegenheid van haar 125 ste geboortejaar in op
zondag 4 november 1983 feestelijk afgesloten. Daar droeg ook bij het inspirerend pianospel van Nancy van der Elst. Zowel dr. Nancy
als schrijver dezes zorgden er voor dat niet alleen Catharina’s composities werden opgenomen maar ook van haar kunstzusters
Hendrika van Tussenbroek, Manna De Wijs-Mouton naast andere tijdgenoten. Wij stonden ook borg voor een lijvig biografisch
naslagwerk, voorzien van talloze foto’s. Na 25 jaar blijkt het een muziekdocumentatie van betekenis te zijn geworden. Ook met het
uitbrengen van de vier grammofoonplaten hebben we getracht een leemte rond de geschiedenis van de ‘Nederlandse Kinder-, Volks-
en Luisterliedjes’ in de 20 ste eeuw op te vullen! Thans 150 jaar na Van Rennès’ geboorte, komt men haar naam niet alleen in
geschiedenis- of muziekboeken tegen, maar prijkt zij, wel of niet met een è, op honderden straatborden in ons land. Gelukkig klinken
haar composities via de media door tot in onze huiskamers, dit dankzij de heruitgaven van de 4 grammofoonplaten op 5 cd’s. Daardoor
kunnen wij al de mooie composities van deze bijzondere en muzikale vrouw, blijven koesteren! 5)
1. Dr. Nancy van der Elst, ‘Catharina van Rennès’, in Zes vrouwelijke componisten. Onder red. van Helen Metzelaar (e.a.) (Zutphen, 1991) blz. 53-84.
2. Jo Vincent. Zingend door het leven. Amsterdam, Elsevier, 1956.
3. Opgenomen in: Biografisch Woordenboek van Nederland deel 4 (Den Haag 1994)
4. Brief van C.v. R. aan Manna de Wijs-Mouton, Woensdag – Amsterdam, 6 mei; met dank voor de inzage in de correspondentie van grootmoeder De Wijs; de
heer Hugo de Wijs uit Vianen.
5. In 1983 verscheen de platenbox met 4 LP’s onder leiding van zanger en producer Pieter Vis. In 1993 verscheen deze eerdere uitgave opnieuw, maar dan in
een box met 5 cd’s. met ruim 200 liederen van o.a. C. van Rennès, H. van Tussenbroek, M. de Wijs-Mouton, R. De Clercq, N. van der Elst, P. Vis e.v.a. Bij de
beide audio-boxen was ook een boekwerk verzorgd door de musicologen dr. Nancy van der Elst en dr. Pieter Vis. onder auspiciën van de Elza Vis-De Clercq
Stichting; Kervelhof 6, Houten. E-mail: psaris@zonnet.nl / Zie ook www.elzavisdeclercqstichting.nl / www.pietervis.com / telefonisch bereikbaar: 030-6382482
/GSM 06-23149414
31 Oktober 2008, Houten