Elanden in de Biesbosch - ARK Natuurontwikkeling
Elanden in de Biesbosch - ARK Natuurontwikkeling
Elanden in de Biesbosch - ARK Natuurontwikkeling
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Bram Houben & Leo L<strong>in</strong>nartz<br />
<strong>ARK</strong> Natuurontwikkel<strong>in</strong>g<br />
15 maart 2010<br />
<strong>Elan<strong>de</strong>n</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong><br />
Boegbeeld voor wil<strong>de</strong>rnisnatuur<br />
Def<strong>in</strong>itief
Inhoud<br />
1. Aanleid<strong>in</strong>g ........................................................................................................................................ 4<br />
1.1 Waarom elan<strong>de</strong>n ..................................................................................................................... 4<br />
1.2 Waarom <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> ............................................................................................................. 5<br />
2. De <strong>Biesbosch</strong> ................................................................................................................................... 6<br />
2.1 He<strong>de</strong>n ...................................................................................................................................... 6<br />
2.2 Toekomst ................................................................................................................................. 6<br />
3. De eland ........................................................................................................................................... 8<br />
3.1 Biotoop .................................................................................................................................... 8<br />
3.2 Voedsel .................................................................................................................................... 8<br />
3.3 Sociaal gedrag en voortplant<strong>in</strong>g .............................................................................................. 9<br />
3.4 Leefgebied ............................................................................................................................. 10<br />
3.5 Populatiestructuur................................................................................................................. 10<br />
3.6 M<strong>in</strong>imum populatie ............................................................................................................... 11<br />
3.7 Natuurlijke dichthe<strong>de</strong>n .......................................................................................................... 11<br />
4. Recent en historisch voorkomen ................................................................................................... 12<br />
4.1 Europa ................................................................................................................................... 12<br />
4.2 Ne<strong>de</strong>rland .............................................................................................................................. 13<br />
5. Her<strong>in</strong>troductie ............................................................................................................................... 14<br />
5.1 IUCN-criteria .......................................................................................................................... 14<br />
5.2 Her<strong>in</strong>troductie-pilot............................................................................................................... 15<br />
6. <strong>Elan<strong>de</strong>n</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong>: Een analyse ........................................................................................... 16<br />
6.1 Gebiedsbeschrijv<strong>in</strong>g en natuurwaar<strong>de</strong>n ............................................................................... 16<br />
6.2 Leefgebied voor elan<strong>de</strong>n ....................................................................................................... 19<br />
6.3 Interactie met an<strong>de</strong>re herbivoren ......................................................................................... 19<br />
6.4 Draagkracht en populatiegrootte .......................................................................................... 21<br />
6.5 Populatiebeheer .................................................................................................................... 22<br />
6.6 Specifieke rol van eland <strong>in</strong> het <strong>Biesbosch</strong>- ecosysteem ........................................................ 23<br />
7. Her<strong>in</strong>troductie of proefproject ...................................................................................................... 24<br />
7.1 Algemeen ............................................................................................................................... 24<br />
7.2 Ervar<strong>in</strong>gen met her<strong>in</strong>troducties ............................................................................................ 24<br />
De her<strong>in</strong>troductie van elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> Kamp<strong>in</strong>oski Nationaal Park ................................................ 24<br />
7.3 Ervar<strong>in</strong>gen met elan<strong>de</strong>n b<strong>in</strong>nen rasters ................................................................................ 25<br />
2
<strong>Elan<strong>de</strong>n</strong>project <strong>in</strong> ‘Oberlausitzer Hei<strong>de</strong>- und Teichlandschaft’, Duitsland ............................. 25<br />
Natuurpark Lelystad .................................................................................................................... 28<br />
7.4 Herkomst elan<strong>de</strong>n: wildvang of dierentu<strong>in</strong> ........................................................................... 30<br />
7.5 Transport ............................................................................................................................... 30<br />
7.6 Veter<strong>in</strong>aire eisen ................................................................................................................... 31<br />
7.7 Juridische aspecten ............................................................................................................... 31<br />
Vergunn<strong>in</strong>gen ............................................................................................................................... 31<br />
Veiligheid en risico’s .................................................................................................................... 32<br />
Welzijnswet voor Dieren/ Destructiewet .................................................................................. 33<br />
8. Plan van aanpak ............................................................................................................................. 34<br />
8.1 Gefaseer<strong>de</strong> aanpak ................................................................................................................ 34<br />
Stappenplan .................................................................................................................................. 34<br />
8.2 De 1 ste fase ............................................................................................................................. 35<br />
Lonkend toekomst perspectief ................................................................................................... 35<br />
Extra partners .............................................................................................................................. 36<br />
Enthousiasmeren van partners .................................................................................................. 36<br />
Risico analyse ............................................................................................................................... 36<br />
Voorlicht<strong>in</strong>g en communicatie .................................................................................................... 36<br />
Opzet projectgroep ...................................................................................................................... 36<br />
Selectie pilotgebied ...................................................................................................................... 37<br />
Selectie elan<strong>de</strong>n ........................................................................................................................... 37<br />
Metho<strong>de</strong> van uitzetten ................................................................................................................. 38<br />
Voorbereid<strong>in</strong>g wetenschappelijk on<strong>de</strong>rzoek ............................................................................. 39<br />
Kostenoverzicht en f<strong>in</strong>ancier<strong>in</strong>g pilotproject ............................................................................ 40<br />
9. Samenvatten<strong>de</strong> conclusies ............................................................................................................ 40<br />
10. Literatuur ................................................................................................................................... 41<br />
3
1. Aanleid<strong>in</strong>g<br />
Al <strong>in</strong> 1945 werd door <strong>de</strong> befaam<strong>de</strong> ecoloog Victor Westhoff geopperd om een proef met elan<strong>de</strong>n op<br />
te zetten <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland. S<strong>in</strong>dsdien is meer<strong>de</strong>re malen over dit on<strong>de</strong>rwerp gespeculeerd maar <strong>de</strong> stap<br />
om daadwerkelijk elan<strong>de</strong>n uit te zetten <strong>in</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse natuur is nog steeds niet genomen.<br />
Door <strong>de</strong> recente uitbreid<strong>in</strong>gen van <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> is voor Staatsbosbeheer en het Wereld Natuurfonds<br />
het moment aangebroken om daar veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g <strong>in</strong> aan te brengen. 1000 jaar na het uitsterven van<br />
elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland lijken <strong>de</strong> omstandighe<strong>de</strong>n gunstig voor een eerste proef met elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> dit<br />
snel uitdijen<strong>de</strong> zoetwatergetij<strong>de</strong>ngebied. Een eland <strong>in</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse natuur zal op vele vlakken een<br />
meerwaar<strong>de</strong> zijn en kan vele nieuwe <strong>in</strong>zichten geven <strong>in</strong> <strong>de</strong> ecologie van <strong>de</strong>ze prachtige herbivoor.<br />
Foto 1: eland hoort van orig<strong>in</strong>e thuis <strong>in</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse moerassen.<br />
1.1 Waarom elan<strong>de</strong>n<br />
De eland is een oorspronkelijk <strong>in</strong>heemse herbivoor en heeft naast an<strong>de</strong>re snoeiers en grazers als ree,<br />
e<strong>de</strong>lhert, rund, paard en wisent een specifieke ecologische rol. Als selectieve ‘browser’ vervult <strong>de</strong><br />
eland een cruciale rol <strong>in</strong> <strong>de</strong> ontwikkel<strong>in</strong>g van rivier-, moeras- en bosecosystemen. In natte<br />
moerassystemen, waar <strong>de</strong> helft van Ne<strong>de</strong>rland van oorsprong uit bestaat, is <strong>de</strong> eland zelfs <strong>de</strong> enige<br />
grote herbivoor on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> zoogdieren die er zijn voedsel zoekt. Deze Europese ‘hoogsnoeier’ heeft<br />
door zijn voedselkeuze veel effect op <strong>de</strong> ontwikkel<strong>in</strong>g van struiken en bomen.<br />
De eland heeft een voorkeur voor ooi- en moerasbossen met zachthoutsoorten als wilg, berk en<br />
populier. Het voortduren<strong>de</strong> browsen van jonge bosstadia door elan<strong>de</strong>n heeft een sterke <strong>in</strong>vloed op<br />
het successiepatroon van die vegetaties. Dit komt doordat <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> struik- en boomsoorten<br />
an<strong>de</strong>rs reageren op <strong>de</strong> vraat door opnieuw uit te lopen of juist af te sterven. Enerzijds vertragen<br />
elan<strong>de</strong>n jonge bosstadia door hun vraat, an<strong>de</strong>rzijds stimuleren ze ook <strong>de</strong> ontwikkel<strong>in</strong>g naar een<br />
gevarieer<strong>de</strong>r bos. Op <strong>de</strong>n duur wor<strong>de</strong>n namelijk <strong>de</strong> m<strong>in</strong>st smakelijke soorten waaron<strong>de</strong>r veel<br />
4
hardhoutsoorten bevoor<strong>de</strong>eld. Ook <strong>de</strong> ontwikkel<strong>in</strong>g van rijke mantel- en zoomvegetaties wordt door<br />
elan<strong>de</strong>n gestimuleerd en juist <strong>de</strong>ze subtiele overgangen van bos naar grasland zijn rijk aan kle<strong>in</strong>e<br />
zoogdieren, vogels en <strong>in</strong>secten. De aanwezigheid van elan<strong>de</strong>n betekent dus dat er meer openheid en<br />
structuur <strong>in</strong> bossen ontstaat. In moerassen kunnen elan<strong>de</strong>n bovendien een rol spelen bij het lokaal<br />
vertragen van <strong>de</strong> verland<strong>in</strong>g van open water.<br />
Hoewel <strong>de</strong> soort niet op wereldschaal bedreigd is, is <strong>de</strong> eland wel <strong>in</strong> een aanzienlijk <strong>de</strong>el van zijn<br />
oorspronkelijke areaal <strong>in</strong> Europa uitgeroeid. Tegenwoordig heeft <strong>de</strong> eland een overwegend boreale<br />
verspreid<strong>in</strong>g, maar voorheen kwam hij ook <strong>in</strong> <strong>de</strong> gematig<strong>de</strong> klimaatzone voor. Buiten Scand<strong>in</strong>avië en<br />
Rusland komen s<strong>in</strong>ds kort <strong>in</strong> <strong>de</strong>len van Polen en Duitsland weer elan<strong>de</strong>n voor. Om bovengenoem<strong>de</strong><br />
re<strong>de</strong>n is het van evi<strong>de</strong>nt belang om ook <strong>in</strong> het westelijk <strong>de</strong>el van het Noord-Europese laagland<br />
opnieuw ruimte te bie<strong>de</strong>n aan elan<strong>de</strong>n (Kurstjens, 2000).<br />
Om <strong>de</strong> natuur <strong>in</strong> Europa te herstellen is het van groot belang dat zo veel mogelijk soorten uit het<br />
oorspronkelijke grazerspectrum terugkeren. Zon<strong>de</strong>r elan<strong>de</strong>n kunnen moeras- en bosecosystemen<br />
zich m<strong>in</strong><strong>de</strong>r compleet ontwikkelen. Terugkeer van <strong>de</strong> eland betekent dan ook herstel van natuurlijke<br />
biodiversiteit en het herbivorenspectrum <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland zal hiermee completer wor<strong>de</strong>n.<br />
Door <strong>de</strong> her<strong>in</strong>troductie van <strong>de</strong> eland <strong>in</strong> <strong>de</strong> voedselrijke <strong>de</strong>lta van West-Europa keert een<br />
buitengewoon <strong>in</strong>teressant en groot zoogdier terug. Met zijn overwegend solitaire gedrag vormt <strong>de</strong><br />
eland een buitenbeetje te mid<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re grote herbivoren van Europa. Het observeren van<br />
een ‘eenzame’ eland <strong>in</strong> <strong>de</strong> wil<strong>de</strong>rnis is voor het publiek een onvergetelijke wil<strong>de</strong>rniservar<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse natuur.<br />
1.2 Waarom <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong><br />
De <strong>Biesbosch</strong> is een van <strong>de</strong> we<strong>in</strong>ig zoetwatergetij<strong>de</strong>ngebie<strong>de</strong>n van Europa. Juist <strong>in</strong> dit uitgestrekte<br />
gebied bestaan<strong>de</strong> uit moerasbossen afgewisseld met graslan<strong>de</strong>n en rietvel<strong>de</strong>n hoort een herbivoor<br />
als <strong>de</strong> eland thuis. Meer dan an<strong>de</strong>re herbivoren voelt een eland zicht thuis <strong>in</strong> een rivier-, moeras en<br />
bosecosysteem. De eland is een soort die van nature voorkomt <strong>in</strong> dit soort moerasvegetaties en <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
natste, venige <strong>de</strong>len is het zelfs <strong>de</strong> enige grote herbivoor on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> zoogdieren die er zijn voedsel<br />
zoekt en zich er prettig voelt .<br />
In <strong>de</strong> toekomst staan verschillen<strong>de</strong> ontwikkel<strong>in</strong>gen gepland voor <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong>, zo zullen nieuwe<br />
gebie<strong>de</strong>n o.a. <strong>in</strong> <strong>de</strong> Brabantse <strong>Biesbosch</strong> wor<strong>de</strong>n <strong>in</strong>gericht als natuur. Natuurlijke processen en<br />
natuurlijke dynamiek krijgen meer en meer <strong>de</strong> ruimte <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong>. De eland kan gezien wor<strong>de</strong>n<br />
als <strong>de</strong> ambassa<strong>de</strong>ur of symbool voor <strong>de</strong>ze nieuwe natuurontwikkel<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> en <strong>de</strong> Delta.<br />
De <strong>Biesbosch</strong> kan <strong>de</strong> eerste plek <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland kunnen wor<strong>de</strong>n waar <strong>de</strong> eland weer <strong>in</strong> <strong>de</strong> natuur<br />
rondloopt na 1000 jaar afwezigheid. Dit zal het herbivorenspectrum <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland meer compleet<br />
maken. Na <strong>de</strong> her<strong>in</strong>troductie van <strong>de</strong> bever zal dit opnieuw een baanbrekend en vernieuwend project<br />
kunnen zijn van <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong>.<br />
5
2. De <strong>Biesbosch</strong><br />
2.1 He<strong>de</strong>n<br />
Het Nationaal Park De <strong>Biesbosch</strong> is met zijn diverse rivieren, eilan<strong>de</strong>n, kle<strong>in</strong>e en grotere kreken een<br />
groen doolhof. Het gebied is een van <strong>de</strong> grootste waar<strong>de</strong>volle natuurgebie<strong>de</strong>n van ons land.<br />
Bovendien is het een van <strong>de</strong> we<strong>in</strong>ige nog bestaan<strong>de</strong> zoetwatergetij<strong>de</strong>ngebie<strong>de</strong>n <strong>in</strong> Europa. De<br />
Nieuwe Merwe<strong>de</strong> ver<strong>de</strong>elt het Nationaal Park <strong>in</strong> een Noord-Brabants en een Zuid-Hollands <strong>de</strong>el. De<br />
Zuid-Hollandse <strong>Biesbosch</strong> bestaat uit <strong>de</strong> Sliedrechtse en Dordtse <strong>Biesbosch</strong>. Het hele gebied heeft<br />
een oppervlakte van ongeveer 9000 hectare. De begroei<strong>in</strong>g bestaat groten<strong>de</strong>els uit wilgenbossen,<br />
ontstaan dankzij het doorschieten van voormalige grien<strong>de</strong>n. Deze moerasbossen wor<strong>de</strong>n afgewisseld<br />
met graslan<strong>de</strong>n en verruig<strong>de</strong> rietvel<strong>de</strong>n. De planten en dieren die er voor 1970 voorkwamen, waren<br />
alle kenmerkend voor een dynamisch zoetwatermilieu. Na 1970 verm<strong>in</strong><strong>de</strong>r<strong>de</strong> <strong>de</strong> getij<strong>de</strong>nwerk<strong>in</strong>g<br />
aanzienlijk door <strong>de</strong> afsluit<strong>in</strong>g van het Har<strong>in</strong>gvliet. Dit had ook gevolgen voor <strong>de</strong> planten- en<br />
dierenwereld. Een nieuwe ontwikkel<strong>in</strong>g zette zich <strong>in</strong>, waar<strong>in</strong> <strong>de</strong> natuur op zoek g<strong>in</strong>g naar een nieuw<br />
evenwicht. Bepaal<strong>de</strong> planten verdwenen, an<strong>de</strong>re kwamen ervoor terug. Met <strong>de</strong> dieren g<strong>in</strong>g dat net<br />
zo. De overgangssituatie die toen werd <strong>in</strong>gezet, is eigenlijk nog steeds aan <strong>de</strong> gang. Het beheer is er<br />
<strong>in</strong> bepaal<strong>de</strong> <strong>de</strong>len van <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> op gericht om zo m<strong>in</strong> mogelijk <strong>in</strong> te grijpen <strong>in</strong> <strong>de</strong> natuurlijke<br />
processen.<br />
Foto 2: <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> bestaat voor grote <strong>de</strong>len uit een e<strong>in</strong><strong>de</strong>loze afwissel<strong>in</strong>g van kreken, rietruigtes en<br />
vloedbossen.<br />
2.2 Toekomst<br />
Tussen 1995 en nu (2010) zijn hon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n hectaren landbouwpol<strong>de</strong>rs omgevormd tot nieuwe<br />
Biesbosnatuur en <strong>in</strong> <strong>de</strong> toekomst zullen hier nog hon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n hectaren bijkomen. Een voorbeeld is het<br />
Natuurontwikkel<strong>in</strong>gsproject Noordwaard, gelegen <strong>in</strong> <strong>de</strong> Brabantse <strong>Biesbosch</strong>. Rivierwater van <strong>de</strong><br />
Nieuwe Merwe<strong>de</strong> kan onbelemmerd via een bre<strong>de</strong> doorgang tot <strong>in</strong> het hart van <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> komen.<br />
6
In dit natuurontwikkel<strong>in</strong>gsgebied kunnen weer zandbanken wor<strong>de</strong>n afgezet, kreken uitslijten en<br />
bomen ontworteld wor<strong>de</strong>n. Kortom <strong>de</strong> rivierdynamiek wordt <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> <strong>in</strong> ere hersteld. En <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
toekomst wordt ook gekeken naar verbeter<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> getij<strong>de</strong>ndynamiek. De natuur van <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong><br />
is afhankelijk van rivier- en getij<strong>de</strong>ndynamiek, van extremen, van stormen en hoog water. De schaal<br />
van het Nationaal Park <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> is hierbij van groot belang. Er komt steeds meer ruimte voor<br />
getij en <strong>de</strong> rivierstroom, voor zandbanken op onverwachte plekken, voor ontwortel<strong>de</strong> bomen en<br />
voor duizen<strong>de</strong>n vogels. <strong>Elan<strong>de</strong>n</strong> en an<strong>de</strong>re grote herbivoren kunnen meehelpen <strong>de</strong>len van <strong>de</strong><br />
<strong>Biesbosch</strong> open te hou<strong>de</strong>n, wat <strong>de</strong> diversiteit en <strong>de</strong> veiligheid ten goe<strong>de</strong> komt.<br />
Door zijn unieke ligg<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het <strong>de</strong>ltalandschap zal wil<strong>de</strong>rnisnatuur <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> zich ontwikkelen<br />
als een zoetwatergetij<strong>de</strong>nmoeras. Natuurlijke processen, waaron<strong>de</strong>r rivierdynamiek, getij<strong>de</strong>n,<br />
herbivorie en w<strong>in</strong>d geven vorm aan een gevarieerd natuurgebied. Herbivoren als ree, gans, bever,<br />
paard, rund en eland beïnvloe<strong>de</strong>n <strong>de</strong> aanwezige vegetatie ie<strong>de</strong>r op hun eigen specifieke manier.<br />
Hierdoor ontstaat een gevarieerd landschap met een mozaïek van open en gesloten <strong>de</strong>len met een<br />
hoge biodiversiteit: het natuurlijke karakter van <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Delta.<br />
Foto 3: eland <strong>in</strong> <strong>de</strong> toekomst ook weer on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el van onze moerassen?<br />
7
3. De eland<br />
3.1 Biotoop<br />
Met zijn lange benen en gesprei<strong>de</strong> teenstand is <strong>de</strong> eland goed aangepast aan het leven <strong>in</strong><br />
sneeuwgebie<strong>de</strong>n, moerassen en an<strong>de</strong>re drassige gebie<strong>de</strong>n. Zijn voorkeur gaat uit naar beboste<br />
rivierdalen en an<strong>de</strong>re water- en vegetatierijke gebie<strong>de</strong>n waar voedsel en <strong>de</strong>kk<strong>in</strong>g optimaal aanwezig<br />
zijn. Gebie<strong>de</strong>n met veel jonge boomopslag van zachte loofhoutsoorten (wilg, berk en populier) zijn<br />
daarbij van primair belang. De herkauwen<strong>de</strong> eland eet ook waterplanten en kan goed zwemmen en<br />
duiken. In <strong>de</strong> w<strong>in</strong>ter wordt graag <strong>de</strong> <strong>de</strong>kk<strong>in</strong>g van bos opgezocht, terwijl ‘s zomers zeggenmoerassen,<br />
rietlan<strong>de</strong>n, natte wilgenbossen en halfopen loofbossen tot het leefgebied van <strong>de</strong> eland behoren.<br />
Tij<strong>de</strong>ns warmte vertoeft <strong>de</strong> eland vanwege parasieten vaak <strong>in</strong> <strong>de</strong> buurt van het water.<br />
<strong>Elan<strong>de</strong>n</strong> zijn zeer flexibel zowel qua migratie als qua voortplant<strong>in</strong>gssysteem en ze vertonen een snelle<br />
aanpass<strong>in</strong>g aan onvoorspelbare omstandighe<strong>de</strong>n ontstaan door stormen, <strong>in</strong>sectenplagen,<br />
bosbran<strong>de</strong>n en overstrom<strong>in</strong>gen.<br />
3.2 Voedsel<br />
Geduren<strong>de</strong> het hele jaar eet <strong>de</strong> eland twijgen, bla<strong>de</strong>ren, takken en bast van bomen en struiken. Zijn<br />
voorkeur gaat uit naar sappig en makkelijk verteerbaar voedsel: <strong>de</strong> e<strong>in</strong>dtwijgen van allerlei soorten<br />
loofbomen. Afhankelijk van <strong>de</strong> vegetatie en het jaargetij<strong>de</strong> staan soorten als wilg, (ratel)populier,<br />
berk en grove <strong>de</strong>n maar ook (dwerg)struiken als blauwe bosbes, vossenbes, struikhei<strong>de</strong>, hondsroos,<br />
sporkehout en framboos op het menu. <strong>Elan<strong>de</strong>n</strong> zijn ook verzot op fruit. Soorten als eik, es, brem en<br />
kard<strong>in</strong>aalsmuts zijn m<strong>in</strong><strong>de</strong>r geliefd. Vlier wordt nauwelijks gegeten. De genoem<strong>de</strong> soorten wor<strong>de</strong>n<br />
gesnoeid op een hoogte van ca. 1 tot 2,5 meter. Langs mantelvegetaties en locaties met jong<br />
opkomend bos staat veel voedsel op <strong>de</strong>rgelijke elandhoogte. De dieren strippen bla<strong>de</strong>ren en trekken<br />
twijgen en bast van een boom met hun bre<strong>de</strong> vlakke kiezen en lippen. Afgevallen takken door storm<br />
of kap zijn daarnaast een <strong>in</strong>teressante voedselbron. <strong>Elan<strong>de</strong>n</strong> zijn echte browsers en grazen<br />
nauwelijks omdat het ze grote moeite kost. Indien ze door voedselgebrek gedwongen wor<strong>de</strong>n tot<br />
grazen krijgen ze last van endoparasiteiten waar ‘echte’grazers als het paard en het rund beter tegen<br />
kunnen. Net als alle browsers zijn elan<strong>de</strong>n egaal verspreid over <strong>de</strong> dag en nacht een groot aantal<br />
keren actief. Tussen <strong>de</strong>ze activiteitspieken wordt gerust en herkauwd (zie Figuur 1).<br />
Figuur 1: activiteitspieken van <strong>de</strong> browser eland vergeleken met die van <strong>in</strong>termediate fee<strong>de</strong>r e<strong>de</strong>lhert en<br />
grazer rund. Naar Hofmann 1989.<br />
De dieren vertonen <strong>in</strong> <strong>de</strong> herfst me<strong>de</strong> on<strong>de</strong>r <strong>in</strong>vloed van vorst en sneeuwval gericht trekgedrag<br />
vanuit moerassen naar droger gelegen bosgebie<strong>de</strong>n waar voedsel beter bereikbaar is. ‘s W<strong>in</strong>ters eten<br />
elan<strong>de</strong>n vooral twijgen, bast en naal<strong>de</strong>n van grove <strong>de</strong>n. In <strong>de</strong> zomer is het menu gevarieer<strong>de</strong>r en<br />
wor<strong>de</strong>n naast jonge scheuten ook veel bla<strong>de</strong>ren, krui<strong>de</strong>n, jonge rietloten, moeras- en waterplanten<br />
8
verorberd. Van krui<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n vooral <strong>de</strong> gemakkelijk bereikbare bloemhoofdjes gegeten. In<br />
beperkte mate wor<strong>de</strong>n grassen, zeggen, varens, paar<strong>de</strong>nstaarten, mossen en pad<strong>de</strong>nstoelen<br />
gegeten.<br />
Foto 4: elan<strong>de</strong>n eten <strong>in</strong> <strong>de</strong> w<strong>in</strong>ter on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re veel <strong>de</strong>nnennaal<strong>de</strong>n.<br />
Voor <strong>de</strong> opbouw van een gewei hebben <strong>de</strong> stieren extra behoefte aan kalk en fosfaat. Ook an<strong>de</strong>re<br />
(sporen)elementen dienen beschikbaar te zijn. De natriumbehoefte wordt <strong>in</strong> sommige gebie<strong>de</strong>n<br />
vervult door het eten van waterplanten (Jordan, 1987). Bij kopergebrek zijn <strong>in</strong> Alaska<br />
hoefgroeistoornissen opgetre<strong>de</strong>n (Flynn & Franzmann, 1987).<br />
De eland kan zich goed aanpassen aan nieuwe voedselsituaties zoals blijkt uit <strong>de</strong> herkolonisatie van<br />
<strong>de</strong> bossteppezone van Rusland. Tal van landbouwgewassen wer<strong>de</strong>n daarbij <strong>in</strong> <strong>de</strong> nazomer en w<strong>in</strong>ter<br />
gegeten (Perovsky, 1974).<br />
3.3 Sociaal gedrag en voortplant<strong>in</strong>g<br />
Vrouwelijke dieren zijn ongeveer 25% kle<strong>in</strong>er dan mannelijke. De stier heeft een schofthoogte van<br />
180 tot 220 centimeter en een lichaamsgewicht van 320 tot 800 kilogram, <strong>de</strong> koe een schoft van 150<br />
tot 170 centimeter en een gewicht van 275 tot 400 kilogram.<br />
De eland leeft solitair <strong>in</strong> <strong>de</strong> zomer: stieren alleen, koeien met hun kalveren, terwijl <strong>in</strong> <strong>de</strong> w<strong>in</strong>ter, vanaf<br />
<strong>de</strong> bronsttijd, kle<strong>in</strong>e groepjes kunnen wor<strong>de</strong>n gevormd. De voortplant<strong>in</strong>g v<strong>in</strong>dt plaats <strong>in</strong> september-<br />
oktober waarbij een stier één tochtige koe het hof maakt. De eland is monogaam en het mannetje<br />
verzamelt geen grote roe<strong>de</strong>ls om zich heen zoals het e<strong>de</strong>lhert. Stieren kunnen na par<strong>in</strong>g met een koe<br />
op zoek gaan naar een an<strong>de</strong>re. Het territorium wordt met geuren gemarkeerd via klieren die <strong>de</strong><br />
dieren op <strong>de</strong> kop en benen hebben zitten. De stier graaft kuilen waar<strong>in</strong> hij ur<strong>in</strong>eert en wentelt.<br />
Daarnaast ramt <strong>de</strong> stier met zijn schoffelgewei bomen en struiken.<br />
9
De draagtijd is gemid<strong>de</strong>ld ca. 234 dagen (bijna 8 maan<strong>de</strong>n). Voor <strong>de</strong> geboorte tussen e<strong>in</strong>d april en<br />
mei zoekt <strong>de</strong> koe een rustig plekje op. Ou<strong>de</strong>re koeien werpen regelmatig tweel<strong>in</strong>gen (tot wel 40%<br />
van alle geboorten). Driel<strong>in</strong>gen komen zel<strong>de</strong>n voor.<br />
<strong>Elan<strong>de</strong>n</strong> kunnen zich al vanaf 16 maan<strong>de</strong>n voortplanten, maar zijn pas volgroeid na 5 tot 6 jaar.<br />
Meestal wor<strong>de</strong>n elan<strong>de</strong>n ca. 15 jaar maar er zijn gevallen van ca. 20 jaar bekend.<br />
3.4 Leefgebied<br />
De grootte van het leefgebied van een eland beslaat ca. 400-500 ha <strong>in</strong> <strong>de</strong> zomer en kan geduren<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> w<strong>in</strong>ter <strong>in</strong>krimpen tot 100-200 ha. In <strong>de</strong> bronsttijd ligt <strong>de</strong> homerange van een tij<strong>de</strong>lijk paar ook <strong>in</strong><br />
die or<strong>de</strong> van grootte. In gebie<strong>de</strong>n met een ger<strong>in</strong>g sneeuw<strong>de</strong>k (lager dan 30-50 cm) en een korte<br />
sneeuwrijke perio<strong>de</strong> overw<strong>in</strong>teren elan<strong>de</strong>n meestal <strong>in</strong> het gebied waar ze ‘zomers ook verblijven.<br />
Migratie over lange afstan<strong>de</strong>n treedt voornamelijk op <strong>in</strong> gebie<strong>de</strong>n waar langdurige een sneeuw<strong>de</strong>k<br />
van meer dan 50 cm ligt. <strong>Elan<strong>de</strong>n</strong> leggen dan afstan<strong>de</strong>n af die 30-40 tot soms wel meer dan 100 km<br />
bedragen. Trek vanwege hoge dichtheid (sociale onrust) treedt vooral op bij subadulte mannetjes.<br />
<strong>Elan<strong>de</strong>n</strong> hebben rustgebie<strong>de</strong>n nodig om te herkauwen en slapen en <strong>de</strong> koeien zoeken voor <strong>de</strong><br />
geboorte van hun kalfjes een stil plaatsje op.<br />
Foto 5: elan<strong>de</strong>n komen <strong>in</strong> <strong>de</strong> schemer<strong>in</strong>g te voorschijn om jong riet te eten <strong>in</strong> een natuurgebied <strong>in</strong> Estland.<br />
3.5 Populatiestructuur<br />
Kalfjes wor<strong>de</strong>n doorgaans geboren <strong>in</strong> een geslachtsverhoud<strong>in</strong>g van 1:1. In <strong>de</strong> totale populatie is er<br />
meestal een wat scheve verhoud<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het voor<strong>de</strong>el van <strong>de</strong> koeien omdat die ca. 5 jaar ou<strong>de</strong>r wor<strong>de</strong>n<br />
dan stieren. Een natuurlijke populatie is meestal als volgt opgebouwd:<br />
kalveren (0-1,5 jaar) 15-25%<br />
jonge geslachtsrijpe dieren (1,5-3,5 jaar) 25-30%<br />
10
volwassen geslachtsrijpe dieren 45-50%<br />
dieren van 10 jaar en ou<strong>de</strong>r 5 %<br />
3.6 M<strong>in</strong>imum populatie<br />
Op grond van genetische aspecten is voor overlev<strong>in</strong>g op korte termijn een populatie met 50 zich<br />
actief voortplanten<strong>de</strong> mannetjes en vrouwtjes <strong>in</strong> een geslachtsverhoud<strong>in</strong>g van 1:1 het m<strong>in</strong>imum. De<br />
werkelijke populatiegrootte, uitgaan<strong>de</strong> van een natuurlijk opgebouw<strong>de</strong> populatie en reken<strong>in</strong>g<br />
hou<strong>de</strong>nd met een variabel aantal nakomel<strong>in</strong>gen per <strong>in</strong>dividu, ligt <strong>in</strong> <strong>de</strong> or<strong>de</strong> van grootte van 125-150<br />
dieren. Voor het op peil hou<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> genetische variatie <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze m<strong>in</strong>imum populatie is uitwissel<strong>in</strong>g<br />
van één dier per generatie (bij elan<strong>de</strong>n ca. 5 jaar) voldoen<strong>de</strong> (Kurstjens, 2000).<br />
In het Poolse nationale park Kamp<strong>in</strong>oski leeft een populatie van ca. 100-120 <strong>in</strong>dividuen. Deze<br />
bejaag<strong>de</strong> populatie ligt relatief geïsoleerd maar er v<strong>in</strong>dt wel enige uitwissel<strong>in</strong>g plaats met an<strong>de</strong>re<br />
populaties. In Canada wordt meld<strong>in</strong>g gemaakt van een geïsoleer<strong>de</strong> populatie van 152 elan<strong>de</strong>n die op<br />
het 3600 ha grote Newfoundland Island leeft.<br />
3.7 Natuurlijke dichthe<strong>de</strong>n<br />
De meeste elan<strong>de</strong>n leven <strong>in</strong> boreale of cont<strong>in</strong>entale gebie<strong>de</strong>n met een relatief lage productiviteit<br />
(taiga, toendra) en lange strenge w<strong>in</strong>ters met veel sneeuwval. In <strong>de</strong>rgelijke leefgebie<strong>de</strong>n variëren <strong>de</strong><br />
dichthe<strong>de</strong>n van 6-12 per 1000 ha (Zwe<strong>de</strong>n), van 1-5 tot 7-10 per 1000 ha (Sovjet-unie) en ca. 3 per<br />
1000 ha (Biebrza/ Polen). In Europa wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> meeste populaties bejaagd om bosbouwscha<strong>de</strong> te<br />
voorkomen, zodat hogere natuurlijke dichthe<strong>de</strong>n niet wor<strong>de</strong>n gehaald. Zowel <strong>in</strong> Zwe<strong>de</strong>n (Halle-<br />
Hunneberg) als <strong>in</strong> Rusland (Oka natuurgebied) wor<strong>de</strong>n (tij<strong>de</strong>lijke) hoge dichthe<strong>de</strong>n van wel 22 tot 34<br />
per 1000 ha genoemd (Heptner & Nasimowitsch, 1967). In het Isle Royale Nationaal Park <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
Verenig<strong>de</strong> Staten leeft een geïsoleer<strong>de</strong> populatie elan<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>r <strong>in</strong>vloed van wolvenpredatie en <strong>de</strong><br />
elan<strong>de</strong>n dichtheid varieert er tussen 11 en 28 dieren per 1000 ha met zelfs een uitschieter naar 44<br />
per 1000 ha <strong>in</strong> 1995 (Peterson, 1999).<br />
Voor rijkere systemen <strong>in</strong> <strong>de</strong> gematig<strong>de</strong> klimaatzone lijken hogere dichthe<strong>de</strong>n mogelijk alhoewel<br />
voedsel niet <strong>de</strong> enige beperken<strong>de</strong> factor is. De overwegend solitair leven<strong>de</strong> eland heeft ook<br />
voldoen<strong>de</strong> sociale ruimte nodig. Volgens Heptner & Nasimowitch (1967) treedt bij elan<strong>de</strong>n<br />
dichtheidsafhankelijke aantalsregulatie op. Bij zeer hoge dichthe<strong>de</strong>n daalt <strong>de</strong> levensverwacht<strong>in</strong>g <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> populatie en verm<strong>in</strong><strong>de</strong>rt <strong>de</strong> groeisnelheid: er wor<strong>de</strong>n meer zwak ontwikkel<strong>de</strong> kalfjes geboren, er<br />
blijven meer jonge dieren achter <strong>in</strong> ontwikkel<strong>in</strong>g, dieren wor<strong>de</strong>n later geslachtsrijp, er zijn m<strong>in</strong><strong>de</strong>r<br />
dragen<strong>de</strong> koeien en <strong>de</strong> sterfte <strong>in</strong> <strong>de</strong> populatie kan groter wor<strong>de</strong>n dan <strong>de</strong> natuurlijke aanwas door het<br />
optre<strong>de</strong>n van sterfte ten gevolge van ziekten en w<strong>in</strong>teruitval door extreme vermager<strong>in</strong>g.<br />
In voedselrijke Ne<strong>de</strong>rlandse wetlands kan wor<strong>de</strong>n uitgegaan van 20 tot 30 exemplaren per 1000 ha<br />
waarbij <strong>de</strong>ze dichtheid me<strong>de</strong> afhankelijk is van an<strong>de</strong>re aanwezige grazers en <strong>de</strong> variatie <strong>in</strong><br />
voedselaanbod (Kurstjens, 2000). Voor een genetische m<strong>in</strong>imumpopulatie van 125-150 dieren is dan<br />
een oppervlakte van ca. 4200 à 7500 ha nodig. In m<strong>in</strong><strong>de</strong>r productieve gebie<strong>de</strong>n zoals droge bossen<br />
op schrale bo<strong>de</strong>ms zullen <strong>de</strong> dichthe<strong>de</strong>n veel lager liggen: ca. 3-4 per 1000 ha.<br />
11
4. Recent en historisch voorkomen<br />
4.1 Europa<br />
De oorspronkelijke verspreid<strong>in</strong>g van elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> het Holoceen omvatte grote <strong>de</strong>len van Noord, West<br />
en Oost Europa. Geduren<strong>de</strong> <strong>de</strong> vroege Mid<strong>de</strong>leeuwen is <strong>de</strong> soort overal <strong>in</strong> Noordwest en Mid<strong>de</strong>n<br />
Europa uitgeroeid: Engeland, Ne<strong>de</strong>rland, Duitsland en Denemarken. In <strong>de</strong> loop van <strong>de</strong> 18e eeuw is<br />
het areaal ver<strong>de</strong>r verkle<strong>in</strong>d doordat elan<strong>de</strong>n verdwenen uit Polen, Roemenië, Oekraïne en <strong>de</strong><br />
Kaukasus. De oorzaken van dit uitsterven zijn overbejag<strong>in</strong>g door <strong>de</strong> mens, overbegraz<strong>in</strong>g met<br />
landbouwhuisdieren en het kappen van bossen. Alleen <strong>in</strong> <strong>de</strong> uitgestrekte en dunbevolkte boreale<br />
moerasbossen van Scand<strong>in</strong>avië, <strong>de</strong> Baltische staten en Rusland wist <strong>de</strong> soort zich te handhaven.<br />
Figuur 2: areaal van <strong>de</strong> eland <strong>in</strong> Europa tij<strong>de</strong>ns het Holoceen (gestippeld) en recent (gestreept)<br />
In Scand<strong>in</strong>avië breid<strong>de</strong> het aantal elan<strong>de</strong>n zich vooral na 1970 - sterk uit (Ce<strong>de</strong>rlund & Markgren,<br />
1987) en <strong>in</strong> Rusland keer<strong>de</strong> <strong>de</strong> soort <strong>in</strong> een groot <strong>de</strong>el van het oorspronkelijk areaal terug (Heptner &<br />
Naumov, 1966). Dit herstel heeft te maken met (lokale) bescherm<strong>in</strong>g, herbeboss<strong>in</strong>g, het ontstaan van<br />
kapvlaktes door <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne bosbouw en het <strong>de</strong>els uitroeien van wolven, <strong>de</strong> belangrijkste predator<br />
van <strong>de</strong> eland <strong>in</strong> Europa (Nowak, 1971; Dzięciołowski & Pielowski, 1993).<br />
In Polen wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong> Pripjat-moerassen (<strong>in</strong> het huidige Wit-Rusland gelegen) <strong>in</strong> <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> helft van <strong>de</strong><br />
19e eeuw weer gekoloniseerd. Door bei<strong>de</strong> wereldoorlogen <strong>de</strong>cimeer<strong>de</strong> <strong>de</strong> stand <strong>in</strong> Polen. Nabij<br />
Rajgród <strong>in</strong> het huidige nationale park Biebrzanski <strong>in</strong> Noordoost-Polen wist een tiental elan<strong>de</strong>n te<br />
overleven tot het e<strong>in</strong>d van W.O.II. Nadien breid<strong>de</strong> <strong>de</strong> eland zich weer uit <strong>in</strong> Polen vanuit <strong>de</strong>ze<br />
restgroep en door migranten uit Russische populaties (Tomek, 1977). Bovendien zijn er <strong>in</strong> het<br />
nationale park Kamp<strong>in</strong>oski bij Warszawa enkele dieren uitgezet. Zwerven<strong>de</strong> dieren bereikten an<strong>de</strong>re<br />
<strong>de</strong>len van Polen en zelfs Duitsland (Berlijn, Beieren), Tsjechië en Oostenrijk (Pielowski, 1969).<br />
Momenteel wor<strong>de</strong>n er steeds vaker zwerven<strong>de</strong> dieren waargenomen <strong>in</strong> het oosten van Duitsland.<br />
Tot nu toe zijn het vaak <strong>in</strong>dividuele dieren die bij gebrek aan partners na enige tijd weer vertrekken,<br />
12
maar lokaal is s<strong>in</strong>ds kort sprake van zeer kle<strong>in</strong>e populaties. Het is een kwestie van tijd voor zich <strong>in</strong> het<br />
oosten van Duitsland een populatie gaat vestigen, mits <strong>de</strong> beheer<strong>de</strong>rs en <strong>de</strong> omgev<strong>in</strong>g dit toestaan.<br />
Zwervers komen <strong>in</strong> Duitsland steeds westelijker voor, met als uitschieter eland ‘Knutschi’, die<br />
zelfstandig tot bij Kassel gekomen is op slechts 250 km van <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse grens. Helaas is het dier<br />
daar gestorven. Mogelijk dat <strong>in</strong> <strong>de</strong> verre toekomst <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nteel zwervers tot <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland komen. Dit<br />
hangt echter sterk af van <strong>de</strong> populatieontwikkel<strong>in</strong>g <strong>in</strong> Duitsland.<br />
4.2 Ne<strong>de</strong>rland<br />
Vanaf <strong>de</strong> laatste ijstijd tot het tijdstip van uitsterven heeft <strong>de</strong> eland door een groot <strong>de</strong>el van<br />
Ne<strong>de</strong>rland rondgezworven en <strong>de</strong> eland was dus vanouds een bewoner van Ne<strong>de</strong>rland. Tot <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
Vroege Mid<strong>de</strong>leeuwen (500-700 na Chr.) zijn er elandresten gevon<strong>de</strong>n <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland: Wijk bij<br />
Duurste<strong>de</strong>, Me<strong>de</strong>mblik, Rijnsburg en Valkenburg (Z-H). De meeste archeologische vondsten stammen<br />
uit <strong>de</strong> Rome<strong>in</strong>se tijd van ne<strong>de</strong>rzett<strong>in</strong>gen (Nijmegen, Alphen a/d Rijn, Rijnsburg) en van <strong>de</strong> Friese en<br />
Gron<strong>in</strong>gse terpen (Walch, 1987). Van <strong>de</strong> hogere zandgron<strong>de</strong>n zijn we<strong>in</strong>ig elandresten bekend omdat<br />
botten er lang niet zo goed conserveren als <strong>in</strong> klei en veen. Wel wordt er meld<strong>in</strong>g gemaakt over jacht<br />
op elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> Drenthe <strong>in</strong> een oorkon<strong>de</strong> van kon<strong>in</strong>g Otto I uit 944 aan bisschop Bal<strong>de</strong>rik van Utrecht.<br />
In 1006 en 1025 is <strong>de</strong>ze oorkon<strong>de</strong> herhaald (Prell, 1941). Waarschijnlijk g<strong>in</strong>g het hier om een<br />
moerasbos <strong>in</strong> <strong>de</strong> omgev<strong>in</strong>g van Vollenhoven dat toen tot Drenthe behoor<strong>de</strong>. Geconclu<strong>de</strong>erd kan<br />
wor<strong>de</strong>n dat <strong>de</strong> eland <strong>in</strong> ie<strong>de</strong>r geval tot <strong>in</strong> <strong>de</strong> 11e eeuw voorkwam <strong>in</strong> West-Ne<strong>de</strong>rland en het<br />
rivierengebied. Gezien het biotoop <strong>in</strong> die tijd is het waarschijnlijk dat tot die tijd ook <strong>in</strong> an<strong>de</strong>re <strong>de</strong>len<br />
van Ne<strong>de</strong>rland nog elan<strong>de</strong>n hebben geleefd. Over <strong>de</strong> dichthe<strong>de</strong>n ervan is we<strong>in</strong>ig te zeggen, wel blijkt<br />
dat <strong>de</strong> dieren geen hoofdjachtbuit waren van <strong>de</strong> toenmalige bewoners.<br />
Het uitsterven wordt geweten aan een comb<strong>in</strong>atie van jachtdruk maar vooral ook<br />
biotoopvernietig<strong>in</strong>g (ontg<strong>in</strong>n<strong>in</strong>g van bos en droogmakerij van moeras).<br />
Figuur 3: v<strong>in</strong>dplaatsen van elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland vanaf <strong>de</strong> Rome<strong>in</strong>se tijd tot he<strong>de</strong>n (a) en niet na<strong>de</strong>r te<br />
dateren Holocene vondsten (b). Overgenomen uit Walch (2000).<br />
13
5. Her<strong>in</strong>troductie<br />
5.1 IUCN-criteria<br />
We spreken van her<strong>in</strong>troductie als het gaat om het uitzetten van een soort <strong>in</strong> een gebied dat eer<strong>de</strong>r -<br />
<strong>in</strong> een perio<strong>de</strong> met een overeenkomstig klimaat en biotoop - tot het areaal van die soort behoor<strong>de</strong>.<br />
Het IUCN (1995) heeft een aantal vuistregels opgesteld waaraan her<strong>in</strong>troducties behoren te voldoen.<br />
Die zijn gebaseerd op grondige evaluaties van vele uitzett<strong>in</strong>gen en op adviezen van tal van<br />
on<strong>de</strong>rzoeksdiscipl<strong>in</strong>es. De drie belangrijkste criteria zijn:<br />
natuurlijke herkolonisatie is (vrijwel) onmogelijk of wordt sterk beperkt,<br />
het leefgebied is weer (of nog) geschikt voor een levensvatbare wil<strong>de</strong> populatie,<br />
<strong>de</strong> oorzaak van het uitsterven van <strong>de</strong> soort is opgeheven of op zijn m<strong>in</strong>st geneutraliseerd.<br />
An<strong>de</strong>re richtlijnen van het IUCN omvatten o.a. uitgebreid ecologisch on<strong>de</strong>rzoek van <strong>de</strong> betreffen<strong>de</strong><br />
soort, on<strong>de</strong>rzoek aan eer<strong>de</strong>re her<strong>in</strong>troducties, geschiktheidanalyse van het her<strong>in</strong>troductiegebied,<br />
besprek<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> taxonomische status, <strong>de</strong> herkomst van uit te zetten <strong>in</strong>dividuen en begelei<strong>de</strong>nd<br />
on<strong>de</strong>rzoek na het uitzetten. De IUCN stelt ook dat moet wor<strong>de</strong>n voldaan aan sociaaleconomische<br />
voorwaar<strong>de</strong>n. Her<strong>in</strong>troducties moeten a<strong>de</strong>quate politieke en f<strong>in</strong>anciële steun hebben en voldoen aan<br />
<strong>de</strong> gel<strong>de</strong>n<strong>de</strong> wetten (Smul<strong>de</strong>rs et al, 2006).<br />
Foto 6: hoewel elan<strong>de</strong>n grote afstan<strong>de</strong>n af kunnen leggen is <strong>de</strong> kans kle<strong>in</strong> dat ze zelfstandig Ne<strong>de</strong>rland<br />
bereiken vanuit het uiterste oosten van Duitsland.<br />
14
5.2 Her<strong>in</strong>troductie-pilot<br />
Nu er <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland weer geschikte leefgebie<strong>de</strong>n voor elan<strong>de</strong>n zijn ontstaan, ligt het voor <strong>de</strong> hand om<br />
<strong>in</strong> één van <strong>de</strong>ze gebie<strong>de</strong>n ervar<strong>in</strong>g op te doen met <strong>de</strong> terugkeer van elan<strong>de</strong>n. Natuurlijke terugkeer<br />
van een populatie elan<strong>de</strong>n vanuit Polen is op korte en mid<strong>de</strong>llange termijn uitgesloten gezien <strong>de</strong><br />
moeilijk overbrugbare <strong>in</strong>frastructuur <strong>in</strong> Duitsland en Ne<strong>de</strong>rland. Inci<strong>de</strong>nteel kunnen zwervers<br />
Ne<strong>de</strong>rland bereiken, maar zullen bij gebrek aan partners Ne<strong>de</strong>rland ook weer verlaten of <strong>in</strong><br />
eenzaamheid sterven.<br />
De oorzaken van uitsterven (biotoopvernietig<strong>in</strong>g en jacht) zijn opgeheven. Er wordt immers op veel<br />
plaatsen actief gewerkt aan moerasontwikkel<strong>in</strong>g en -herstel. Door <strong>de</strong> eland bij terugkeer een<br />
bescherm<strong>de</strong> status te geven kan jacht wor<strong>de</strong>n verbo<strong>de</strong>n. Hiermee wordt voldaan aan <strong>de</strong> drie<br />
belangrijkste eisen die het IUCN stelt aan een her<strong>in</strong>troductie. An<strong>de</strong>re IUCN-richtlijnen komen el<strong>de</strong>rs<br />
<strong>in</strong> dit rapport aan bod.<br />
Aangezien <strong>de</strong> eland bijna een millennium lang uit Ne<strong>de</strong>rland is verdwenen, kan het beste eerst over<br />
een experiment wor<strong>de</strong>n gesproken. Al eer<strong>de</strong>r is door ecologen als Westhoff (1945), Poort<strong>in</strong>ga (1982),<br />
Van <strong>de</strong> Veen (1985) en Vera (1988) her<strong>in</strong>troductie van <strong>de</strong> eland voorgesteld. Tot op he<strong>de</strong>n is het er<br />
echter nog niet van gekomen. De tijd is er nu rijp voor, me<strong>de</strong> omdat <strong>in</strong>tussen ervar<strong>in</strong>g is opgedaan<br />
met an<strong>de</strong>re grote herbivoren (bever, otter, e<strong>de</strong>lhert, wisent) en <strong>de</strong> oppervlakte geschikt<br />
natuurgebied nog steeds wordt vergroot.<br />
Er hoeft niet meteen sprake te zijn van een complete her<strong>in</strong>troductie van <strong>de</strong> eland. Een experiment,<br />
of pilotproject op beperkte schaal ligt meer voor <strong>de</strong> hand. Door eerst <strong>in</strong> een kle<strong>in</strong> gebied te beg<strong>in</strong>nen<br />
kan kennis en ervar<strong>in</strong>g opgedaan wor<strong>de</strong>n met elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse situatie en on<strong>de</strong>r<br />
gecontroleer<strong>de</strong> omstandighe<strong>de</strong>n. Er kan on<strong>de</strong>rzocht wor<strong>de</strong>n welke effecten elan<strong>de</strong>n op het<br />
landschap hebben en wat hun natuurlijk voedselgebruik is. Daarnaast kan bekeken wor<strong>de</strong>n hoe<br />
elan<strong>de</strong>n en publiek samengaan en hoe <strong>de</strong> dieren samenleven met an<strong>de</strong>re grazers. Terwijl er ervar<strong>in</strong>g<br />
en kennis opgedaan wordt, kan <strong>de</strong> pilot opgeschaald wor<strong>de</strong>n en te zijner tijd uitgroeien tot een<br />
her<strong>in</strong>troductie van <strong>de</strong> eland <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland.<br />
De <strong>Biesbosch</strong> lijkt bij uitstek geschikt voor zo’n pilotproject. De omvang, ligg<strong>in</strong>g en aard van het<br />
gebied met zijn moerasbossen, kreken, rietvel<strong>de</strong>n en graslan<strong>de</strong>n, voldoen ruimschoots aan wat een<br />
m<strong>in</strong>imumpopulatie elan<strong>de</strong>n nodig lijkt te hebben. In <strong>de</strong> nabije toekomst wor<strong>de</strong>n bovendien nieuwe<br />
gebie<strong>de</strong>n <strong>in</strong> o.a. <strong>de</strong> Brabantse en Dordtse <strong>Biesbosch</strong> <strong>in</strong>gericht als (wil<strong>de</strong>rnis)natuur. Gelegen tegen <strong>de</strong><br />
zuidvleugel van <strong>de</strong> randstad biedt het gebied bovendien <strong>de</strong> mogelijkheid om <strong>de</strong> relatie tussen<br />
elan<strong>de</strong>n en publiek <strong>in</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>de</strong>lta te on<strong>de</strong>rzoeken.<br />
15
6. <strong>Elan<strong>de</strong>n</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong>: Een analyse<br />
6.1 Gebiedsbeschrijv<strong>in</strong>g en natuurwaar<strong>de</strong>n<br />
De <strong>Biesbosch</strong> bestaat uit een groot aantal eilan<strong>de</strong>n en kreken, die groten<strong>de</strong>els zijn begroeid met<br />
wilgenbos, <strong>in</strong> afwissel<strong>in</strong>g met struwelen, ruigten, rietlan<strong>de</strong>n en graslan<strong>de</strong>n. Het gebied stond bekend<br />
als het grootste zoetwatergetij<strong>de</strong>ngebied van Europa, maar een <strong>de</strong>el van <strong>de</strong>ze faam is teloorgegaan<br />
door <strong>de</strong> uitvoer<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> Deltawerken. Wat zich s<strong>in</strong>dsdien gevormd heeft, is een ondoordr<strong>in</strong>gbare<br />
wil<strong>de</strong>rnis die, vooral door haar uitgestrektheid, van groot belang is voor een heel scala aan<br />
habitattypen en moerassoorten, waaron<strong>de</strong>r bever, ijsvogel, blauwborst, noordse woelmuis, f<strong>in</strong>t en<br />
grote mod<strong>de</strong>rkruiper. Ook is het gebied rijk aan bijzon<strong>de</strong>re epifytische mossen. Aan <strong>de</strong><br />
noordoostkant van het gebied ligt een pol<strong>de</strong>r- en uiterwaar<strong>de</strong>nlandschap met enkele van <strong>de</strong> beste<br />
voorbeel<strong>de</strong>n van stroomdalgrasland en Wei<strong>de</strong>kervelhooiland <strong>in</strong> ons land. Het beheer is er <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
meeste <strong>de</strong>len van <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> op gericht om zo m<strong>in</strong> mogelijk <strong>in</strong> te grijpen <strong>in</strong> <strong>de</strong> natuurlijke<br />
processen en <strong>de</strong> natuurlijke loop zijn gang te laten gaan, terwijl men op an<strong>de</strong>re plekken bepaal<strong>de</strong><br />
habitattypen tracht te behou<strong>de</strong>n of te verbeteren.<br />
Het meest opvallend <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> zijn <strong>de</strong> uitgestrekte wilgenbossen, die overal vanaf het water<br />
zichtbaar zijn. De on<strong>de</strong>rgroei is op <strong>de</strong> meeste plekken weel<strong>de</strong>rig en ruig (en vrijwel ondoordr<strong>in</strong>gbaar)<br />
als gevolg van het voedselrijke water en sediment. Opvallen<strong>de</strong> soorten zijn Sp<strong>in</strong>dotter, Bittere<br />
veldkers en Moerasstreepzaad. Door <strong>de</strong> verdrog<strong>in</strong>g zijn echter ook over grote oppervlakten<br />
ruigteplanten als Grote brandnetel en Reuzenbalsemien <strong>in</strong> het bos gaan dom<strong>in</strong>eren. De voormalige<br />
biezen- en rietvel<strong>de</strong>n hebben op <strong>de</strong> meeste locaties plaats gemaakt voor ruigte en struweel. Hier<br />
groeien moerasruigtesoorten als Sp<strong>in</strong>dotterbloem, Rivierkruiskruid, Moeraswolfsmelk,<br />
Moerasmelkdistel of Kle<strong>in</strong>e kaar<strong>de</strong>nbol. Deze natte ruigten vormen samen met resteren<strong>de</strong> rietvel<strong>de</strong>n<br />
en vochtige graslan<strong>de</strong>n het leefgebied van een grote populatie Noordse woelmuizen.<br />
Foto 7: Kreken, rietvel<strong>de</strong>n en wilgenvloedbossen kenmerken <strong>de</strong> huidige <strong>Biesbosch</strong>.<br />
16
In <strong>de</strong> Brabantse en Dordtse <strong>Biesbosch</strong> heeft zich na het <strong>in</strong>storten van <strong>de</strong> begroei<strong>in</strong>gen met<br />
Doorgroeid fonte<strong>in</strong>kruid plaatselijk Rivierfonte<strong>in</strong>kruid weten te vestigen. De laatste jaren weet <strong>de</strong>ze<br />
soort zich uit te brei<strong>de</strong>n, mogelijk als gevolg van <strong>de</strong> verbeter<strong>de</strong> kwaliteit van het rivierwater. Ook<br />
allerlei diersoorten profiteren van dit laatste. Een voorbeeld is <strong>de</strong> Rivierrombout, die lange tijd <strong>in</strong> ons<br />
land was uitgestorven, maar vanaf het mid<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> jaren 1990 weer is waargenomen en een<br />
opmars <strong>in</strong>zette.<br />
De wilgenbossen met hun kreken zijn <strong>de</strong> wereld van <strong>de</strong> Bever, het grootste knaagdier van Europa,<br />
dat hier tot het beg<strong>in</strong> van <strong>de</strong> 19<strong>de</strong> eeuw nog voorkwam; <strong>de</strong> laatste meld<strong>in</strong>g dateer<strong>de</strong> van 1825.<br />
Tussen 1988 en 1992 zijn 42 bevers <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> uitgezet, <strong>de</strong> eerste her<strong>in</strong>troductie van <strong>de</strong> soort <strong>in</strong><br />
ons land. De Bever creëert open plekken door het eten van jonge wilgen en het omknagen van<br />
bomen, waarmee meer variatie <strong>in</strong> het bos ontstaat. Het aantal broe<strong>de</strong>n<strong>de</strong> moerasvogels is na het<br />
<strong>de</strong>mpen van het getij en <strong>de</strong> verruig<strong>in</strong>g van rietgorzen sterk toegenomen. Het uitgroeien van <strong>de</strong><br />
bossen heeft veel bosvogels naar <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> gelokt en daarnaast is <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> ook een<br />
belangrijk gebied voor doortrekken<strong>de</strong> en overw<strong>in</strong>teren<strong>de</strong> watervogels.<br />
Ten noor<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> Nieuwe Merwe<strong>de</strong>, op het eiland van Dordrecht, ligt een <strong>de</strong>elgebied dat we<strong>in</strong>ig<br />
gemeen heeft met het beeld dat <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> bij <strong>de</strong> meesten oproept. Hier resteert <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
Hengstpol<strong>de</strong>r, het Kraaiennest en op <strong>de</strong> Kop van <strong>de</strong> Ou<strong>de</strong> Wiel een verschei<strong>de</strong>nheid aan<br />
rivierbegelei<strong>de</strong>n<strong>de</strong> graslan<strong>de</strong>n. Naar verhoud<strong>in</strong>g <strong>in</strong>tensieve graslan<strong>de</strong>n, die tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> vogeltrek<br />
wor<strong>de</strong>n bevolkt door ganzen en een<strong>de</strong>n, wisselen af met verschillen<strong>de</strong> typen extensief en bloemrijk<br />
grasland. Deze variatie is te danken aan het natuurlijke reliëf, <strong>de</strong> gradiënten <strong>in</strong> waterhuishoud<strong>in</strong>g en<br />
bo<strong>de</strong>m (van puur zand tot zware zavel) en het consequent toegepaste beheer van hooien en/of<br />
extensief bewei<strong>de</strong>n. Het betreft hier Stroomdalgrasland, Glanshaverhooiland en<br />
Wei<strong>de</strong>kervelhooiland. Op <strong>de</strong> Kop van <strong>de</strong> Ou<strong>de</strong> Wiel wordt het grootste restant <strong>in</strong> West-Ne<strong>de</strong>rland<br />
aangetroffen van het sterk bedreig<strong>de</strong> habitattype Stroomdalgrasland (Medicag<strong>in</strong>i-Avenetum<br />
pubescentis). Het type komt hier voor <strong>in</strong> een zeer goed ontwikkel<strong>de</strong> vorm. Staatsbosbeheer streeft<br />
met veel geduld naar uitbreid<strong>in</strong>g van <strong>de</strong>ze begroei<strong>in</strong>gen. Door langdurige, jaarlijkse toepass<strong>in</strong>g van<br />
hooibeheer veran<strong>de</strong>rt hier eertijds <strong>in</strong>tensief gebruikt grasland gelei<strong>de</strong>lijk <strong>in</strong> <strong>de</strong> beoog<strong>de</strong> habitattypen.<br />
17
Figuur 4: overzichtskaart <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong><br />
18
6.2 Leefgebied voor elan<strong>de</strong>n<br />
Op basis van literatuuron<strong>de</strong>rzoek en <strong>de</strong> huidige vegetatiesamenstell<strong>in</strong>g is een <strong>in</strong>schatt<strong>in</strong>g gemaakt<br />
van <strong>de</strong> voedselsituatie <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong>. Ook is gebruik gemaakt van <strong>de</strong> ervar<strong>in</strong>gen van het natuurpark<br />
Lelystad en het elan<strong>de</strong>nproject <strong>in</strong> Oberlausitz, Duitsland.<br />
In <strong>de</strong> zomerperio<strong>de</strong> staan naast twijgen en bla<strong>de</strong>ren van loofbomen ook krui<strong>de</strong>n, moeras- en<br />
waterplanten op het menu van <strong>de</strong> eland. In <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> zelf zijn vooral schietwilg en <strong>in</strong> m<strong>in</strong><strong>de</strong>re<br />
mate katwilg, kraakwilg, bittere wilg en populier <strong>de</strong> belangrijkste voedselbomen, waarbij jonge<br />
exemplaren of omgewaai<strong>de</strong> en weer uitgelopen ou<strong>de</strong>re exemplaren van belang zijn. Es, eik en<br />
struiken wor<strong>de</strong>n ook aangetroffen en kunnen gegeten wor<strong>de</strong>n. In het voorjaar zijn volop jonge<br />
rietscheuten voorhan<strong>de</strong>n. Qua krui<strong>de</strong>n en moerasplanten heeft <strong>de</strong> moeraszone ‘s zomers genoeg<br />
eetbaars te bie<strong>de</strong>n: harig wilgenroosje, haagw<strong>in</strong><strong>de</strong>, grote brandnetel, grote lisdod<strong>de</strong>, dotterbloem en<br />
an<strong>de</strong>re moerasruigte soorten. In beperkte mate zijn bovengenoem<strong>de</strong> ruigtesoorten ook aanwezig <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> drogere randzone.<br />
Door <strong>de</strong> uitbreid<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> en <strong>de</strong> ontwikkel<strong>in</strong>g van nieuwe natuurgebie<strong>de</strong>n op ou<strong>de</strong><br />
landbouwgron<strong>de</strong>n tre<strong>de</strong>n er gunstige omstandighe<strong>de</strong>n op voor <strong>de</strong> kiem<strong>in</strong>g en vestig<strong>in</strong>g van nieuw<br />
jong wilgenbos. Deze jonge wilgenopslag is voor elan<strong>de</strong>n geduren<strong>de</strong> het hele jaar stapelvoedsel.<br />
Voor hun dr<strong>in</strong>kwaterbehoefte, die bij elan<strong>de</strong>n overigens vrij beperkt is, zijn <strong>de</strong> dieren tij<strong>de</strong>ns strenge<br />
vorst aangewezen op het eten van sneeuw of op wakken <strong>in</strong> het ijs bij duikers van sloten <strong>in</strong> het<br />
gebied. Via hun voedsel krijgen <strong>de</strong> dieren vaak al genoeg vocht b<strong>in</strong>nen.<br />
Qua m<strong>in</strong>eralenbehoefte zijn kalk, fosfaat, natrium en koper voor elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> ie<strong>de</strong>r geval van groot<br />
belang. In hoeverre elan<strong>de</strong>n eventueel problemen hebben om aan voldoen<strong>de</strong> m<strong>in</strong>eralen te komen,<br />
kan wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rzocht geduren<strong>de</strong> het pilotproject. Waterplanten, als fonte<strong>in</strong>kruid, kunnen een<br />
belangrijk bron zijn van natrium.<br />
In <strong>de</strong> zomer zullen <strong>de</strong> dieren vooral hun voedsel zoeken <strong>in</strong> <strong>de</strong> natte <strong>de</strong>len om vanaf <strong>de</strong> herfst of het<br />
beg<strong>in</strong> van <strong>de</strong> w<strong>in</strong>ter naar <strong>de</strong> drogere <strong>de</strong>len te gaan. In hoeverre <strong>in</strong> <strong>de</strong> w<strong>in</strong>ter het voedselaanbod<br />
voldoen<strong>de</strong> gevarieerd is, zal <strong>in</strong> <strong>de</strong> praktijk moeten blijken. Het opportunisme en <strong>de</strong> bre<strong>de</strong><br />
habitatkeuze van elan<strong>de</strong>n maken het waarschijnlijk dat <strong>de</strong> soort ook <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> zijn kostje bij<br />
elkaar kan scharrelen.<br />
Geconclu<strong>de</strong>erd kan wor<strong>de</strong>n dat <strong>de</strong> voedselsituatie voor <strong>de</strong> eland <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> relatief gunstig is. Er<br />
is jaarrond voldoen<strong>de</strong> gevarieerd voedsel aanwezig, waarmee <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> geschikt is voor elan<strong>de</strong>n.<br />
Het is echter wel een nieuwe situatie waar<strong>in</strong> <strong>de</strong> eland zal komen te lopen en er zijn geen<br />
vergelijkbare gebie<strong>de</strong>n met elan<strong>de</strong>n. Het is daarom van belang om vanaf het beg<strong>in</strong> <strong>de</strong> elan<strong>de</strong>n goed<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> gaten te hou<strong>de</strong>n en kennis op te doen. De eland is zeer flexibel en als grote grazer <strong>in</strong> staat om<br />
te leven van moeilijk verteerbaar voedsel. De soort leeft zelfs <strong>in</strong> omstandighe<strong>de</strong>n met een zeer kort<br />
groeiseizoen, zoals sneeuwrijke taiga’s en uiterst magere hoogveengebie<strong>de</strong>n.<br />
6.3 Interactie met an<strong>de</strong>re herbivoren<br />
De aanwezige soorten <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> (grauwe gans, bever, ree, rund en paard) kunnen faciliterend<br />
(positieve voorwaar<strong>de</strong>n scheppend) of concurrerend werken op <strong>de</strong> populatieontwikkel<strong>in</strong>g van <strong>de</strong><br />
eland.<br />
19
Naar verwacht<strong>in</strong>g zal <strong>de</strong> eland als browser en moerasbewoner bij niet al te hoge dichthe<strong>de</strong>n (tot ca.<br />
1 dier per 4 ha) van <strong>de</strong> echte grazers, rund en paard nauwelijks concurrentie on<strong>de</strong>rv<strong>in</strong><strong>de</strong>n. De grazers<br />
concentreren zich dan op <strong>de</strong> open grazige terre<strong>in</strong><strong>de</strong>len waar <strong>de</strong> eland nauwelijks zijn voedsel zoekt.<br />
Voedselcompetitie v<strong>in</strong>dt vooral <strong>in</strong> <strong>de</strong> w<strong>in</strong>terperio<strong>de</strong> plaats. In die perio<strong>de</strong> vullen paar<strong>de</strong>n en<br />
run<strong>de</strong>ren hun menu aan met respectievelijk schillen van bast en vreten van takken en twijgen.<br />
<strong>Elan<strong>de</strong>n</strong> snoeien echter hoger <strong>in</strong> <strong>de</strong> vegetatie dan run<strong>de</strong>ren en paar<strong>de</strong>n. Echt hoge dichthe<strong>de</strong>n van<br />
grazers (vanaf ca. 1 dier per ha) zullen tot gevolg hebben dat er <strong>in</strong> <strong>de</strong> w<strong>in</strong>terperio<strong>de</strong> behoorlijke<br />
concurrentie ontstaat met <strong>de</strong> browsen<strong>de</strong> eland om bast en takken van bomen en struiken.<br />
Bovendien kan <strong>de</strong> bosontwikkel<strong>in</strong>g bij <strong>de</strong>rgelijke dichthe<strong>de</strong>n vrijwel tot stilstand komen en pas weer<br />
gaan opleven bij lagere dichthe<strong>de</strong>n.<br />
Bevers en Grauwe Ganzen hebben veel <strong>in</strong>vloed op <strong>de</strong> moeraszone. <strong>Elan<strong>de</strong>n</strong> profiteren van door<br />
bevers gevel<strong>de</strong> bomen. Blaadjes en twijgen aan <strong>de</strong> top van een gevel<strong>de</strong> boom komen nu b<strong>in</strong>nen het<br />
bereik van elan<strong>de</strong>n. De opnieuw uitlopen<strong>de</strong> wilgen zijn een welkome voedselbron voor elan<strong>de</strong>n.<br />
Grauwe ganzen zetten <strong>de</strong> verland<strong>in</strong>g <strong>de</strong>els terug zodat gunstige voorwaar<strong>de</strong>n voor pioniersoorten<br />
ontstaan. In hoeverre elan<strong>de</strong>n profijt trekken uit <strong>de</strong> terugkeer van pioniervegetaties door<br />
grootschalige ganzenvraat <strong>in</strong> het rietmoeras is een <strong>in</strong>teressant on<strong>de</strong>rwerp voor het begelei<strong>de</strong>nd<br />
on<strong>de</strong>rzoek.<br />
Foto 8: e<strong>de</strong>lhert komt nu niet voor <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong>, maar is van oudsher een soort die zich prima langs <strong>de</strong><br />
grote rivieren thuis voelt en samen met eland <strong>de</strong>el uitmaakt van het natuurlijke palet aan herbivoren.<br />
Het ree is vergeleken met <strong>de</strong> eland meer een selectieve snoeper waardoor het een an<strong>de</strong>re plek <strong>in</strong> het<br />
ecosysteem bezet. Bovendien snoeien reeën <strong>de</strong> vegetatie op een lagere hoogte dan elan<strong>de</strong>n.<br />
An<strong>de</strong>rsom faciliteren elan<strong>de</strong>n voor reeën door <strong>de</strong> struik- en boomvegetatie lager te hou<strong>de</strong>n,<br />
waardoor het voedsel beter bereikbaar blijft voor <strong>de</strong>ze laatste. Aangezien reeën <strong>in</strong> <strong>de</strong> w<strong>in</strong>ter vooral<br />
grassen eten en <strong>de</strong> eland vrijwel alleen houtigen, mag we<strong>in</strong>ig competitie tussen eland en ree wor<strong>de</strong>n<br />
20
verwacht. In Zwe<strong>de</strong>n treedt enige concurrentie op wanneer ze bei<strong>de</strong> op knoppen selecteren <strong>in</strong><br />
perio<strong>de</strong>n met een dik sneeuw<strong>de</strong>k (Ce<strong>de</strong>rlund et al., 1980). Overigens komt een dik sneeuw<strong>de</strong>k <strong>in</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rland zel<strong>de</strong>n voor.<br />
E<strong>de</strong>lherten zijn momenteel niet aanwezig <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong>, maar kunnen bij een grote populatie een<br />
voorname concurrent vormen, ondanks dat elan<strong>de</strong>n door hun grotere schofthoogte een etage hoger<br />
snoeien dan e<strong>de</strong>lherten. In drogere gebie<strong>de</strong>n blijkt eland <strong>in</strong> het na<strong>de</strong>el ten opzichte van e<strong>de</strong>lhert<br />
omdat hij kieskeuriger is. In moerasgebie<strong>de</strong>n en gebie<strong>de</strong>n met veel sneeuw zijn elan<strong>de</strong>n beter<br />
aangepast. Nog belangrijker is dat elan<strong>de</strong>n meer dan e<strong>de</strong>lherten zijn aangewezen op jonge bosstadia<br />
of <strong>de</strong> aanwezigheid van een dichte struiklaag. In graslan<strong>de</strong>n en ou<strong>de</strong>re bossen met een gevarieer<strong>de</strong><br />
kruidlaag, maar zon<strong>de</strong>r struweel zijn herten <strong>in</strong> het voor<strong>de</strong>el (Ahlén, 1975).<br />
Figuur 5: Verschil <strong>in</strong> voedselkeuze tussen e<strong>de</strong>lhert en eland <strong>in</strong> Zwe<strong>de</strong>n (naar Bun<strong>de</strong>samt für Naturschutz,<br />
1998).<br />
6.4 Draagkracht en populatiegrootte<br />
Qua voedselvoorzien<strong>in</strong>g is <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> een geschikt leefgebied. De vraag is hoeveel elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> het<br />
gebied kunnen leven naast <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re aanwezige herbivoren (draagkracht) en of het gebied groot<br />
genoeg is voor een genetisch en sociaal gezon<strong>de</strong> populatie elan<strong>de</strong>n.<br />
De totale <strong>Biesbosch</strong> omvat ca. 9000 ha. In <strong>de</strong> toekomst zal dit wor<strong>de</strong>n uitgebreid tot circa 11.000 ha.<br />
Hiervan is 2000 ha open water en circa 500 ha open grasland ongeschikt als leefgebied voor elan<strong>de</strong>n.<br />
Uitgaan<strong>de</strong> van circa 6500 ha geschikt leefgebied en een dichtheid van 20 tot 30 elan<strong>de</strong>n per 1000 ha<br />
(zie hoofdstuk 3.7), bedraagt <strong>de</strong> draagkracht voor <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> 130-195 elan<strong>de</strong>n. Deze dichthe<strong>de</strong>n<br />
zijn zeker haalbaar <strong>in</strong> dit moerasgebied op voedselrijke zeeklei en het huidige gebrek aan<br />
concurrentie. De huidige dichthe<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re herbivoren <strong>in</strong> <strong>de</strong> Oostvaar<strong>de</strong>rsplassen zijn ook<br />
boven ie<strong>de</strong>rs verwacht<strong>in</strong>g, terwijl <strong>de</strong> groei er nog niet uit is (Groot Bru<strong>in</strong><strong>de</strong>r<strong>in</strong>k et al., 1999). Zelfs als<br />
wordt uitgegaan van een lage dichtheid (10 per 1000 ha), dan kunnen er nog 65 elan<strong>de</strong>n leven.<br />
21
In <strong>de</strong> toekomst, als het gebied is uitgebreid tot 11.000 ha waarvan mogelijk 8000 ha geschikt<br />
leefgebied, kan <strong>de</strong> draagkracht voor <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> stijgen naar 160-240 elan<strong>de</strong>n. Mits uiteraard <strong>de</strong><br />
nieuw <strong>in</strong> te richten gebie<strong>de</strong>n zich voldoen<strong>de</strong> ontwikkelen tot voor elan<strong>de</strong>n geschikte leefgebied en<br />
<strong>de</strong>ze ook bereikbaar zijn voor elan<strong>de</strong>n. Daarnaast speelt <strong>de</strong> factor rust een belangrijke rol. <strong>Elan<strong>de</strong>n</strong><br />
hebben rustige gebie<strong>de</strong>n nodig om on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re te herkauwen en hun kalfjes te verstoppen. In grote<br />
<strong>de</strong>len van het gebied is ‘s zomers voldoen<strong>de</strong> rust aanwezig <strong>in</strong> <strong>de</strong> talloze grote en voor mensen<br />
ontoegankelijke moerassen en wilgenwou<strong>de</strong>n.<br />
Voor een genetisch en sociaal gezon<strong>de</strong> populatie zijn m<strong>in</strong>imaal 125-150 elan<strong>de</strong>n nodig (hoofdstuk<br />
3.6). De <strong>Biesbosch</strong> biedt hiervoor voldoen<strong>de</strong> ruimte, waarbij het m<strong>in</strong>imum <strong>in</strong> potentie zelfs ruim<br />
wordt overstegen. Een grotere populatie betekent een extensiever genetisch beheer en dus m<strong>in</strong><strong>de</strong>r<br />
genetische uitwissel<strong>in</strong>g met an<strong>de</strong>re gebie<strong>de</strong>n. In een afgesloten gebied met een beperkte populatie<br />
blijft het <strong>in</strong> ie<strong>de</strong>r geval nodig om enig genetisch beheer uit te voeren, net als bij an<strong>de</strong>re grote<br />
herbivoren <strong>in</strong> afgesloten gebie<strong>de</strong>n, zoals <strong>de</strong> Gel<strong>de</strong>rse Poort of <strong>de</strong> Oostvaar<strong>de</strong>rsplassen.<br />
6.5 Populatiebeheer<br />
De groei van <strong>de</strong> populatie elan<strong>de</strong>n zal <strong>in</strong> het beg<strong>in</strong> afhangen van het aantal losgelaten dieren en<br />
daarna van <strong>de</strong> kwaliteit van het leefgebied. Door plaats<strong>in</strong>g van rasters v<strong>in</strong>dt <strong>in</strong> pr<strong>in</strong>cipe geen migratie<br />
naar gebie<strong>de</strong>n buiten <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> plaats en omgekeerd. De populatieomvang wordt daardoor<br />
volledig bepaald door geboorte en sterfte. Omdat natuurlijke predators afwezig zijn, zal <strong>de</strong><br />
populatiegrootte door <strong>de</strong> hoeveelheid voedsel <strong>in</strong> <strong>de</strong> w<strong>in</strong>ter wor<strong>de</strong>n bepaald. Daarnaast speelt bij<br />
elan<strong>de</strong>n sociale stress en on<strong>de</strong>rl<strong>in</strong>ge competitie een rol. Naar verwacht<strong>in</strong>g neemt bij een hoge<br />
populatiedichtheid het aantal nakomel<strong>in</strong>gen af en <strong>de</strong> kalversterfte toe. Dit is waarschijnlijk het eerst<br />
te merken aan een afname van het percentage tweel<strong>in</strong>gen dat wordt geboren. Dit<br />
dichtheidsafhankelijke regulatiemechanisme is een belangrijke vorm van natuurlijke aantalregulatie<br />
(zie ook hoofdstuk 3.7).<br />
Actief <strong>in</strong>grijpen door <strong>de</strong> mens <strong>in</strong> <strong>de</strong> populatieomvang kan om diverse re<strong>de</strong>nen noodzakelijk zijn<br />
bijvoorbeeld wanneer voor landbouwhuisdieren besmettelijke ziekten on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> elan<strong>de</strong>n uitbreken.<br />
De eland wordt <strong>in</strong> dit opzicht gelijk geschakeld met an<strong>de</strong>re herkauwen<strong>de</strong> hoefdieren zoals e<strong>de</strong>lhert.<br />
Vanwege <strong>de</strong> ger<strong>in</strong>ge populatiegrootte is voor het behoud van voldoen<strong>de</strong> genetische variatie van<br />
belang om 1 dier per 5 jaar of een koppel per 10 jaar aan <strong>de</strong> populatie toe te voegen. Bij een grotere<br />
populatie kan <strong>de</strong> frequentie van genetische uitwissel<strong>in</strong>g evenredig verkle<strong>in</strong>d wor<strong>de</strong>n.<br />
Indien <strong>de</strong> populatie zich niet op natuurlijke wijze reguleert <strong>in</strong> afwezigheid van predatie, is actieve<br />
aantalregulatie door <strong>de</strong> mens is ook een mogelijkheid. Afschot of leven<strong>de</strong> vangst ten behoeve van<br />
an<strong>de</strong>re natuurgebie<strong>de</strong>n zijn daarbij <strong>de</strong> twee mogelijkhe<strong>de</strong>n. Het is echter buitengewoon lastig<br />
wildvang te transporteren zon<strong>de</strong>r dat <strong>de</strong> dieren zware stress vertonen. Een of an<strong>de</strong>re vorm van<br />
beheersjacht blijft dan over als oploss<strong>in</strong>g om het aantal te reguleren.<br />
On<strong>de</strong>rzoek naar <strong>de</strong> aantalontwikkel<strong>in</strong>g en <strong>de</strong> eventuele noodzaak tot <strong>in</strong>grijpen <strong>in</strong> <strong>de</strong> populatie<br />
run<strong>de</strong>ren, paar<strong>de</strong>n en e<strong>de</strong>lherten <strong>in</strong> <strong>de</strong> Oostvaar<strong>de</strong>rsplassen, laat zien dat <strong>de</strong> aantallen van <strong>de</strong>ze<br />
grote herbivoren zon<strong>de</strong>r menselijke bemoeienis waarschijnlijk rond een (hoog) evenwicht gaan<br />
schommelen (Groot Bru<strong>in</strong><strong>de</strong>r<strong>in</strong>k et al., 1999). Dit zal ook voor eland opgaan. De vraag is echter of er<br />
bij hogere dichthe<strong>de</strong>n geen problemen met uitbraak gaan optre<strong>de</strong>n. Welke vorm van<br />
populatiebeheer gekozen wordt staat niet los van <strong>de</strong> maatschappelijke acceptatie hiervan. Het kan<br />
22
evenwel ook een mix zijn, waarbij <strong>in</strong> kerngebie<strong>de</strong>n niet <strong>in</strong>gegrepen wordt en aan <strong>de</strong> rand een lagere<br />
populatie wordt nagestreefd.<br />
6.6 Specifieke rol van eland <strong>in</strong> het <strong>Biesbosch</strong>- ecosysteem<br />
B<strong>in</strong>nen het hele scala aan grote herbivoren concentreert <strong>de</strong> eland zich het meest op <strong>de</strong> houtigen <strong>in</strong><br />
het systeem. Door het snoeien van takjes, bla<strong>de</strong>ren en knoppen wor<strong>de</strong>n jonge houtigen tij<strong>de</strong>lijk<br />
teruggezet <strong>in</strong> ontwikkel<strong>in</strong>g. Hierdoor krijgen jonge bomen en struiken een bonsai uiterlijk en<br />
ontstaan dichte mantelvegetaties. Op <strong>de</strong>ze manier stimuleren elan<strong>de</strong>n <strong>de</strong> ontwikkel<strong>in</strong>g van een rijk<br />
moeras- en bosecosysteem waar tal van an<strong>de</strong>re dieren en planten van kunnen profiteren.<br />
Foto 9: bonsaivormige bosopslag door vraat van on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> een Pools beekdal.<br />
In <strong>de</strong> moeraszone van <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> zullen elan<strong>de</strong>n <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong> wilgen maar vooral <strong>de</strong> periodiek<br />
massaal kiemen<strong>de</strong> wilgenopslag bijhou<strong>de</strong>n en door hun pa<strong>de</strong>n en vraat voor meer structuur <strong>in</strong> <strong>de</strong> nu<br />
enigsz<strong>in</strong>s monotone rietvel<strong>de</strong>n zorgen. Door begraz<strong>in</strong>g van moeraskrui<strong>de</strong>n langs <strong>de</strong> ran<strong>de</strong>n van<br />
rietvel<strong>de</strong>n ontstaan kansen voor an<strong>de</strong>re moerasplanten en lokaal ook voor <strong>de</strong> vestig<strong>in</strong>g van wilgen of<br />
an<strong>de</strong>re boomsoorten. Het mozaïekpatroon <strong>in</strong> het moeras wordt dus gevarieer<strong>de</strong>r door <strong>de</strong><br />
aanwezigheid van elan<strong>de</strong>n.<br />
In <strong>de</strong> bossen zal <strong>de</strong> aanwezigheid van elan<strong>de</strong>n vooral effect hebben op <strong>de</strong> smakelijke jonge stadia van<br />
bosontwikkel<strong>in</strong>g die op open plaatsen zijn aan te treffen. Door het regelmatig snoeien van jonge<br />
bomen en struiken op een hoogte van 1,5 tot 2,5 meter ontstaan grote verschillen <strong>in</strong> <strong>de</strong> ontwikkel<strong>in</strong>g<br />
ervan. Hierdoor ontstaat veel structuur <strong>in</strong> <strong>de</strong> vorm van verschillen<strong>de</strong> etages <strong>in</strong> het opgroeien<strong>de</strong> bos.<br />
M<strong>in</strong><strong>de</strong>r aantrekkelijke struweel- en boomsoorten (hardhout) wor<strong>de</strong>n relatief bevoor<strong>de</strong>eld omdat ze<br />
m<strong>in</strong><strong>de</strong>r wor<strong>de</strong>n gegeten door <strong>de</strong> elan<strong>de</strong>n. Plaatselijk zal bij hoge dichthe<strong>de</strong>n van elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> w<strong>in</strong>ter<br />
bos door schilscha<strong>de</strong> afsterven waardoor open plekken ontstaan. Omgewaai<strong>de</strong> en scheefgezakte<br />
ou<strong>de</strong> wilgen lopen vaak weer uit. <strong>Elan<strong>de</strong>n</strong> kunnen volop profiteren van dit jonge lot en zo nog meer<br />
23
structuur <strong>in</strong> <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> vloedbossen brengen. In comb<strong>in</strong>atie met an<strong>de</strong>re natuurlijke processen en door<br />
<strong>de</strong> activiteiten van an<strong>de</strong>re grazers en knagers zal het karakter van het bossen gelei<strong>de</strong>lijk veran<strong>de</strong>ren<br />
<strong>in</strong> een halfopen natuurbos met rijke overgangsvegetaties. Op termijn kan dit woud zich daardoor<br />
meten met <strong>de</strong> rijkste bossen <strong>in</strong> het rivierengebied.<br />
7. Her<strong>in</strong>troductie of proefproject<br />
7.1 Algemeen<br />
Zoals beschreven <strong>in</strong> het vorige hoofdstuk is <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> geschikt voor een populatie elan<strong>de</strong>n.<br />
Denkend op een grote schaal is er plaats voor een zelfredzame populatie van 130 tot 240 dieren.<br />
Voordat <strong>de</strong> stap naar een <strong>de</strong>rgelijke <strong>Biesbosch</strong>omvatten<strong>de</strong> populatie gezet wordt of overgegaan<br />
wordt tot een her<strong>in</strong>troductie, is het goed om eerst op een kle<strong>in</strong>e schaal te beg<strong>in</strong>nen en ervar<strong>in</strong>gen op<br />
te doen met elan<strong>de</strong>n b<strong>in</strong>nen een raster. Het is daarom aan te bevelen om te starten met een<br />
controleerbaar proefproject, een pilot.<br />
Ervar<strong>in</strong>gen met het uitzetten van elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> Polen en het hou<strong>de</strong>n van elan<strong>de</strong>n b<strong>in</strong>nen rasters <strong>in</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rland en Duitsland, vormen een goe<strong>de</strong> basis voor <strong>de</strong> gefaseer<strong>de</strong> her<strong>in</strong>troductie van elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong>. De keuze tussen wildvang of elan<strong>de</strong>n uit dierentu<strong>in</strong>en, <strong>de</strong> wijze van transport, <strong>de</strong><br />
benodig<strong>de</strong> vergunn<strong>in</strong>gen en juridische aspecten van <strong>de</strong> her<strong>in</strong>troductie komen <strong>in</strong> dit hoofdstuk ook<br />
aan bod.<br />
7.2 Ervar<strong>in</strong>gen met her<strong>in</strong>troducties<br />
De her<strong>in</strong>troductie van elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> Kamp<strong>in</strong>oski Nationaal Park<br />
Juist ten noordwesten van <strong>de</strong> Poolse hoofdstad Warschau ligt het circa<br />
36.500 ha grote natuurgebied Kamp<strong>in</strong>os <strong>in</strong> <strong>de</strong> oervallei van <strong>de</strong> Wisla. Het<br />
gebied wordt jaarlijks door m<strong>in</strong>stens een half miljoen mensen bezocht. Een<br />
aanzienlijk <strong>de</strong>el van het park bestaat uit stuifdu<strong>in</strong>en met oud naaldbos<br />
afgewisseld met bre<strong>de</strong> laagveenzones en elzenbroek. Het bos wordt<br />
bevolkt door e<strong>de</strong>lhert, ree, wild zwijn, das en vos. Naast bever (1980) en<br />
lynx (1992) zijn al eer<strong>de</strong>r elan<strong>de</strong>n teruggezet <strong>in</strong> het gebied. De eland was <strong>in</strong><br />
het beg<strong>in</strong> van <strong>de</strong> 19e eeuw <strong>in</strong> dit Kon<strong>in</strong>klijke jachtgebied uitgestorven.<br />
Het succesvolle her<strong>in</strong>troductieproject van elan<strong>de</strong>n startte <strong>in</strong> 1951. De eerste jaren zijn <strong>de</strong> dieren<br />
gehou<strong>de</strong>n <strong>in</strong> een omrasterd reservaat van 165 ha. Er is gestart met vijf dieren uit Wit-Rusland (een<br />
driejarige stier, een koe en drie jaarl<strong>in</strong>gen waarvan 1 stier en 2 koeien ). Tot en met 1955 breid<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>ze groep zich uit tot 25 exemplaren. In 1956 zijn <strong>de</strong> eerste 14 elan<strong>de</strong>n losgelaten. Naast <strong>de</strong><br />
startgroep is <strong>in</strong> 1957 nog een vierjarige Zweedse stier toegevoegd aan het reservaat en <strong>in</strong> 1959 zijn<br />
alle resteren<strong>de</strong> dieren vrijgelaten.<br />
In <strong>de</strong> eerste jaren hiel<strong>de</strong>n <strong>de</strong> elan<strong>de</strong>n zich vooral op rondom het reservaat, waar ze soms nog wat<br />
bijgevoerd kregen, maar daarna versprei<strong>de</strong>n ze zich over het hele nationale park. Door een fl<strong>in</strong>ke<br />
populatiegroei (waarbij een koe gemid<strong>de</strong>ld meer dan 1,5 nakomel<strong>in</strong>g per jaar kreeg) bestond <strong>de</strong><br />
populatie e<strong>in</strong>d 1964 uit ca. 80 dieren. De groeifactor stabiliseer<strong>de</strong> zich vanaf 1960 rond 0.9 tot 1<br />
nakomel<strong>in</strong>g per koe. Na vrijlat<strong>in</strong>g <strong>in</strong> 1956 wer<strong>de</strong>n tot e<strong>in</strong>d 1964 66 sterfgevallen van elan<strong>de</strong>n bekend,<br />
waarvan 19 direct door mensen (stroperij en hon<strong>de</strong>n). Natuurlijke sterfte trad op door<br />
24
wolvenpredatie en kalversterfte. Ook kwamen drie stieren om bij gevechten tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> bronst.<br />
M<strong>in</strong>stens 50 dieren, waaron<strong>de</strong>r vooral jonge stieren, trokken weg uit het gebied, waarvan enkele<br />
zelfs buiten Polen! Me<strong>de</strong> hierdoor groei<strong>de</strong> <strong>de</strong> geslachtsverhoud<strong>in</strong>g scheef <strong>in</strong> het voor<strong>de</strong>el van <strong>de</strong><br />
koeien (2:1). In <strong>de</strong> perio<strong>de</strong> 1962-1965 wer<strong>de</strong>n aanwijz<strong>in</strong>gen voor overbevolk<strong>in</strong>g gevon<strong>de</strong>n <strong>in</strong> een<br />
toename van <strong>de</strong> emigratie-<strong>in</strong>tensiteit en van het aantal gevechten tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> bronst. De al eer<strong>de</strong>r<br />
genoem<strong>de</strong> afname van het aantal nakomel<strong>in</strong>gen per koe wijst op een zelfregulerend mechanisme <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> populatie (Pielowski, 1969).<br />
In 1998 werd <strong>de</strong> populatieomvang geschat op 100-120 dieren <strong>in</strong> een dichtheid van 3-4 dieren per<br />
1000 ha. Deze dichtheid wordt als bovengrens gebruikt <strong>in</strong> Polen om scha<strong>de</strong> aan bosbouw te<br />
voorkomen, me<strong>de</strong> daarom wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> het Kamp<strong>in</strong>oski nationaal park bejaagd.<br />
Geconclu<strong>de</strong>erd kan wor<strong>de</strong>n dat er sprake is van een succesvolle her<strong>in</strong>troductie op basis van een<br />
kle<strong>in</strong>e uitzetgroep <strong>in</strong> comb<strong>in</strong>atie met een relatief lange uitwenperio<strong>de</strong>. De genetische basis van <strong>de</strong><br />
populatie is zeer smal (maximaal 6 ‘foun<strong>de</strong>rs’ en een kle<strong>in</strong> aantal nog aanwezige dieren) maar daar<br />
staat beperkte vrije migratie en dus uitwissel<strong>in</strong>g van <strong>in</strong>dividuen tegenover.<br />
7.3 Ervar<strong>in</strong>gen met elan<strong>de</strong>n b<strong>in</strong>nen rasters<br />
<strong>Elan<strong>de</strong>n</strong>project <strong>in</strong> ‘Oberlausitzer Hei<strong>de</strong>- und Teichlandschaft’, Duitsland<br />
In een omrasterd gebied van 160 ha groot wor<strong>de</strong>n momenteel 11 elan<strong>de</strong>n gehou<strong>de</strong>n. Dit project is<br />
opgestart <strong>in</strong> 2003 met 3 dieren. Beg<strong>in</strong> 2010 liepen er 11 elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> het gebied, 3 koeien, 2 stieren en<br />
6 gecastreer<strong>de</strong> stieren. Zes van <strong>de</strong>ze dieren zijn <strong>in</strong> het gebied geboren. De an<strong>de</strong>re dieren komen met<br />
name uit dierentu<strong>in</strong>en. De dieren die <strong>in</strong> het projectgebied geboren zijn bleken een stuk schuwer dan<br />
<strong>de</strong> dieren die uit dierentu<strong>in</strong>en en freiwildgeheges stammen.<br />
Het elan<strong>de</strong>nproject <strong>in</strong> Oberlausitz is hoofdzakelijk een begraz<strong>in</strong>gsproject waarbij men elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong>zet<br />
als beheermid<strong>de</strong>l om het gebied open te hou<strong>de</strong>n. De rol van eland als snoeier staat op <strong>de</strong> eerste<br />
plaats <strong>in</strong> het gebied. Dat <strong>de</strong> populatiestructuur en opbouw niet <strong>in</strong> or<strong>de</strong> is, is een bijzaak. Vandaar dat<br />
een <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> dieren gecastreerd is. Op een beperkt oppervlakte kunnen op <strong>de</strong>ze manier meer<br />
mannelijke dieren gehou<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n. Dit zou an<strong>de</strong>rs niet mogelijk zijn geweest. Met name <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
bronst is <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rl<strong>in</strong>ge competitie <strong>in</strong> dit kle<strong>in</strong>e gebied on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> mannelijke dieren an<strong>de</strong>rs te groot.<br />
Castreren leidt bij <strong>de</strong> mannelijke dieren echter tot een vervormd gewei. Na het castreren groeit het<br />
gewei wel maar valt niet meer af. De bast blijft zitten en omdat <strong>de</strong>ze jeukt, gaan <strong>de</strong> dieren schuren.<br />
Hierdoor verdwijnen <strong>de</strong> haren. Het gewei verhard niet, maar groeit het jaar daarop door, zodat het<br />
gewei dikker of knobbelvormig wordt. Soms zitten <strong>de</strong> vergroei<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> <strong>de</strong> weg, maar dit leidt niet tot<br />
problemen omdat <strong>de</strong> elan<strong>de</strong>n irritante vergroei<strong>in</strong>gen weg schuren.<br />
25
Foto 10: een van <strong>de</strong> gecastreer<strong>de</strong> elandstieren <strong>in</strong> Oberlausitz. Door castratie blijft het gewei groeien en valt<br />
niet meer af.<br />
Voedsel<br />
In <strong>de</strong> w<strong>in</strong>ter en <strong>in</strong> het voorjaar wor<strong>de</strong>n met name <strong>de</strong> naal<strong>de</strong>n van grove <strong>de</strong>n gegeten, aangevuld met<br />
twijgen van berk. In <strong>de</strong> zomer wor<strong>de</strong>n bla<strong>de</strong>ren van ratelpopulier, wilgen en berk verorberd. Takken<br />
van populier en wilg wor<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> bek genomen om <strong>de</strong> blaadjes er af te trekken. Met <strong>de</strong>ze han<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g<br />
komt <strong>de</strong> schors van wilgen en populieren vaak mee. Die van berk blijft zitten, waardoor dit afritsen<br />
m<strong>in</strong><strong>de</strong>r effect op berken heeft. <strong>Elan<strong>de</strong>n</strong> schillen geregeld fl<strong>in</strong>ke stukken stam van ratelpopulieren. In<br />
<strong>de</strong> herfst wor<strong>de</strong>n berken tot 8 cm dik omgeknakt om bij <strong>de</strong> laatste groene blaadjes te komen. Ver<strong>de</strong>r<br />
eten <strong>de</strong> elan<strong>de</strong>n hei. <strong>Elan<strong>de</strong>n</strong> wor<strong>de</strong>n vrijwel niet grazend waargenomen. Als ze ‘grazen’, dan lopen<br />
<strong>de</strong> elan<strong>de</strong>n happend door bloemrijke graslan<strong>de</strong>n en eten dan vooral <strong>de</strong> bloemhoofdjes.<br />
Raster<br />
Het raster <strong>in</strong> Oberlausitz is gemid<strong>de</strong>ld 2.5 meter hoog. Bovenaan zit een lat en voor het raster staat<br />
nog een lat op ongeveer 2 meter afstand en een meter hoogte. Deze latten zijn bedoeld als visuele<br />
barrière. <strong>Elan<strong>de</strong>n</strong> zien namelijk heel slecht en zou<strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rs tegen <strong>de</strong> draad kunnen aanrennen. Het<br />
raster komt niet tot op <strong>de</strong> grond, maar laat aan <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rkant een vrije ongeveer een halve meter<br />
vrij. Hierdoor kunnen reeën, e<strong>de</strong>lherten, damherten, zwijnen, wolven en an<strong>de</strong>re dieren on<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />
draad door om het gebied <strong>in</strong> en uit te gaan. Het gebied is voor <strong>de</strong>ze dieren een rustgebied omdat er<br />
niet gejaagd mag wor<strong>de</strong>n. Ook elandkalfjes lopen zo af en toe naar buiten, maar ook net zo makkelijk<br />
weer terug naar hun moe<strong>de</strong>r. <strong>Elan<strong>de</strong>n</strong> kunnen uit stilstand 2,5 meter hoog spr<strong>in</strong>gen. Ze gooien dan<br />
eerst hun voorpoten over het hek en drukken het omlaag. De rest komt er vanzelf achter aan. In<br />
Oberlausitz is dit nog nooit voorgekomen. De elan<strong>de</strong>n blijven eigenlijk altijd achter <strong>de</strong> voorste lat.<br />
Wel zijn er uitbraken geweest van jaarl<strong>in</strong>gen. Deze dieren wor<strong>de</strong>n verstoten door hun moe<strong>de</strong>r vlak<br />
voordat <strong>de</strong>ze weer gaat kalveren. In paniek kruiken <strong>de</strong> jaarl<strong>in</strong>gen dan on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> draad door. Eenmaal<br />
26
tot rust gekomen kunnen ze niet meer terug, omdat ze dan wel rechtop blijven lopen. De<br />
uitgebroken jaarl<strong>in</strong>gen bleven <strong>in</strong> <strong>de</strong> buurt en wer<strong>de</strong>n weer gevangen of terug gedreven b<strong>in</strong>nen <strong>de</strong><br />
omhe<strong>in</strong><strong>in</strong>g.<br />
Foto 11: elandraster en gecastreer<strong>de</strong> elandstier <strong>in</strong> Lausitz<br />
Publiek<br />
Het elan<strong>de</strong>ngebied is niet toegankelijk voor publiek. Alleen mensen die <strong>in</strong> het gebied moeten werken<br />
of <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoekers gaan het gebied <strong>in</strong>, waarbij ze altijd voorzichtig zijn. Een eland is en blijft een wild<br />
dier die zich goed kan ver<strong>de</strong>digen <strong>in</strong>dien <strong>de</strong>ze zich bedreigd voelt. Een trap van een eland kan zeer<br />
gevaarlijk zijn. In dit project hebben ze echter nooit problemen gehad met elan<strong>de</strong>n en mensen. De<br />
meeste elan<strong>de</strong>n van hun zijn re<strong>de</strong>lijk tam en komen zelfs uit <strong>de</strong> emmer brokken eten terwijl <strong>de</strong><br />
beheer<strong>de</strong>r naast <strong>de</strong> eland staat.<br />
Warmtestress<br />
In het voorjaar bij grote temperatuurstijg<strong>in</strong>g kan een eland last hebben van warmtestress. In <strong>de</strong>ze<br />
perio<strong>de</strong> hebben ze nog <strong>de</strong> w<strong>in</strong>tervacht en bij plotsel<strong>in</strong>ge hoge temperatuurstijg<strong>in</strong>gen kunnen elan<strong>de</strong>n<br />
het erg warm krijgen, met oververhitt<strong>in</strong>g tot gevolg. Vooral <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze perio<strong>de</strong> moeten voldoen<strong>de</strong><br />
verkoel<strong>in</strong>gsplekken <strong>in</strong> <strong>de</strong> vorm van schaduw of poelen beschikbaar zijn.<br />
Sociaal gedrag<br />
Mannelijke jongere dieren trekken vaak met een ou<strong>de</strong>re stier op om van <strong>de</strong>ze volwassen stier te<br />
leren. Af en toe komen wolven <strong>in</strong> het gebied. Op zo’n moment trekken <strong>de</strong> elan<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong> veiligheid<br />
meer naar elkaar toe.<br />
27
Transport<br />
Wil<strong>de</strong> dieren kunnen het beste verdoofd getransporteerd wor<strong>de</strong>n en pas uit <strong>de</strong> verdov<strong>in</strong>g gehaald<br />
wor<strong>de</strong>n als ze uit <strong>de</strong> trailer zijn. Wil<strong>de</strong> elan<strong>de</strong>n zijn erg stressgevoelige dieren en een wil<strong>de</strong> eland<br />
onverdoofd transporten levert volgens <strong>de</strong> beheer<strong>de</strong>r veel stress op voor het dier. Zoveel zelfs, dat<br />
het <strong>de</strong> dood tot gevolg kan hebben.<br />
Herkomst elan<strong>de</strong>n<br />
Zij ra<strong>de</strong>n aan om probleemdieren te vermij<strong>de</strong>n en voor aanschaf eerst on<strong>de</strong>rzoek te doen naar <strong>de</strong><br />
conditie en het gedrag van <strong>de</strong> elan<strong>de</strong>n. Als <strong>de</strong> elan<strong>de</strong>n op een kle<strong>in</strong> oppervlakte staan, zoals <strong>in</strong><br />
dierentu<strong>in</strong>en, dan hebben ze vaak last van endoparasieten. <strong>Elan<strong>de</strong>n</strong> horen Het hele jaar door en zelfs<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> w<strong>in</strong>ter re<strong>de</strong>lijk dik te z<strong>in</strong>. Pas helemaal aan het e<strong>in</strong>d van <strong>de</strong> w<strong>in</strong>ter zijn <strong>de</strong> ribben vaag zichtbaar.<br />
Ook moeten <strong>de</strong> dieren geen negatieve associaties met mensen hebben of an<strong>de</strong>re problemen <strong>in</strong> het<br />
verle<strong>de</strong>n. Zij hebben 3 vrouwelijke dieren over. Deze kunnen wij krijgen voor het project. De<br />
transport- en veter<strong>in</strong>airkosten zijn dan <strong>de</strong> kosten voor ons.<br />
Natuurpark Lelystad<br />
S<strong>in</strong>ds 1975 lopen er elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> het Natuurpark Lelystad en <strong>in</strong>mid<strong>de</strong>ls hebben ze <strong>de</strong> nodige ervar<strong>in</strong>g<br />
opgedaan met <strong>de</strong>ze dieren. In die jaren <strong>de</strong><strong>de</strong>n zich ook <strong>de</strong> nodige problemen voor. Door het jonge<br />
eiwitrijke gras <strong>in</strong> het vroege voorjaar raakten <strong>de</strong> dieren aan <strong>de</strong> diarree en kregen ze een slechte<br />
conditie. Een aantal keren bezweken <strong>de</strong> elan<strong>de</strong>n zelfs door een slechte conditie. Ze aten te veel gras<br />
en te we<strong>in</strong>ig houtigen, kregen een wormbesmett<strong>in</strong>g (Trichuris) en diarree, vermager<strong>de</strong>n en stierven<br />
uite<strong>in</strong><strong>de</strong>lijk. Daarentegen zijn er ook een aantal keren gezon<strong>de</strong> kalfjes geboren <strong>in</strong> het park.<br />
In <strong>de</strong> jaren 90 brak een koe regelmatig uit maar veroorzaakte geen problemen. Ze sprong zelf weer<br />
terug over <strong>de</strong> afraster<strong>in</strong>g. In 1999 is een koe en haar tweel<strong>in</strong>g ontsnapt uit het natuurpark. De<br />
moe<strong>de</strong>r is e<strong>in</strong>d juli op <strong>de</strong> snelweg tussen Almere en Emmeloord verongelukt door een fatale bots<strong>in</strong>g<br />
met een auto. De bei<strong>de</strong> jongen zijn later afgeschoten om ver<strong>de</strong>re ongelukken te vermij<strong>de</strong>n.<br />
In het park leef<strong>de</strong>n <strong>de</strong> elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> het beg<strong>in</strong> samen met rendieren en later samen met e<strong>de</strong>lherten. Dit<br />
bleek niet samen te gaan. De gebie<strong>de</strong>n waren te kle<strong>in</strong> om bei<strong>de</strong> soorten samen te hou<strong>de</strong>n. Anno<br />
2010 leven <strong>in</strong> Natuurpark Lelystad 3 elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> een gebied van 6 hectare. Het gaat om een koe en 2<br />
jaarl<strong>in</strong>gen (vrouwelijke dieren). In <strong>de</strong> w<strong>in</strong>ter van 2009 is <strong>de</strong> moe<strong>de</strong>r van een van <strong>de</strong>ze jaarl<strong>in</strong>gen<br />
gestorven als gevolg van een slechte conditie met name door maagproblemen en diarree. De dieren<br />
wor<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> w<strong>in</strong>ter bijgevoe<strong>de</strong>rd met brokken, hooi en snoeihout. De conditie wordt door <strong>de</strong><br />
verzorgers <strong>in</strong> <strong>de</strong> gaten te hou<strong>de</strong>n, maar <strong>de</strong>ze blijven het lastig v<strong>in</strong><strong>de</strong>n om <strong>de</strong> dieren <strong>in</strong> een goe<strong>de</strong><br />
conditie te hou<strong>de</strong>n <strong>in</strong> een <strong>de</strong>rgelijk kle<strong>in</strong> gebied.<br />
Voedsel<br />
De elan<strong>de</strong>n verkiezen wilgentwijgen uit het scala van <strong>de</strong> aangeplante houtigen. Hiertoe behoor<strong>de</strong>n<br />
schietwilg, canadapopulier (Populus “Zeeland”), katwilg, bittere wilg, kruipwilg, grauwe wilg, ro<strong>de</strong><br />
kornoelje, zomereik, sitkaspar en meidoorn. Naast <strong>de</strong> wilgen wor<strong>de</strong>n ook meidoorns, Spaanse aak,<br />
rozen en ro<strong>de</strong> kornoelje graag gegeten. De dieren zijn ook verzot op fruit (appels en peren). De<br />
spontaan opgekomen gewone vlier wordt nauwelijks gegeten, maar wel als veeg- en schuurboom<br />
benut. Jonge opkomen<strong>de</strong> rietstengels wor<strong>de</strong>n wel geconsumeerd door <strong>de</strong> elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> tegenstell<strong>in</strong>g<br />
28
tot ou<strong>de</strong>r Riet. Rietveldjes vormen een geschikte schuil- en rustplaats. ‘s W<strong>in</strong>ters wordt ook wel aan<br />
<strong>de</strong> sitkasparren geknabbeld. In <strong>de</strong> zomer is gezien dat elan<strong>de</strong>n aan gele plomp en zwanenbloem<br />
vraten en smalbladige fonte<strong>in</strong>krui<strong>de</strong>n opslurpten. Opvallend is daarnaast <strong>de</strong> voorlief<strong>de</strong> voor <strong>de</strong><br />
bloemknoppen van melkdistels en akkerdistel. De bla<strong>de</strong>n (maar niet <strong>de</strong> stengels) van<br />
reuzenbereklauw lusten <strong>de</strong> dieren graag. De laatste jaren is een beperkte hoeveelheid mast <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
vorm van eikels en hazelnoten beschikbaar die <strong>de</strong> elan<strong>de</strong>n graag benutten. Moeras- en ruigtekrui<strong>de</strong>n<br />
zoals harig wilgenroosje, haagw<strong>in</strong><strong>de</strong>, grote brandnetel en grote lisdod<strong>de</strong> staan op het menu. Ook<br />
maken ze veelvuldig gebruik van <strong>de</strong> liksteen met m<strong>in</strong>eralen en sporenelementen.<br />
Foto 12: elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> Natuurpark Lelystad.<br />
Ervar<strong>in</strong>g met verdoven.<br />
Het is vrijwel onmogelijk om elan<strong>de</strong>n levend te vangen en daarom wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> dieren verdoofd bij<br />
vangacties. De ervar<strong>in</strong>g laat zien dat beter met het verdov<strong>in</strong>gsmid<strong>de</strong>l Inmobilon dan Rompun kan<br />
wor<strong>de</strong>n gewerkt omdat elan<strong>de</strong>n van dit laatste mid<strong>de</strong>l moeten braken. Na verdov<strong>in</strong>g is bijspuiten<br />
met Revifon van belang. Bovendien moet wor<strong>de</strong>n opgepast met verdr<strong>in</strong>ken na verdov<strong>in</strong>g.<br />
Transport<br />
Het Natuurpark heeft <strong>de</strong> beste ervar<strong>in</strong>g met het plaatsen van niet verdoof<strong>de</strong> en niet vastgebon<strong>de</strong>n<br />
elan<strong>de</strong>n op <strong>de</strong> wagen, elk apart met een tussenschot. Verdoof<strong>de</strong> dieren kunnen <strong>in</strong> <strong>de</strong> wagen<br />
bijgespoten wor<strong>de</strong>n en dan meteen op transport. In het Natuurpark wor<strong>de</strong>n elan<strong>de</strong>n ook wel on<strong>de</strong>r<br />
verdov<strong>in</strong>g over korte afstand naar <strong>de</strong> stal vervoerd en daar bijgespoten. Later kunnen ze dan<br />
onverdoofd of licht verdoofd <strong>de</strong> wagen <strong>in</strong>gedreven wor<strong>de</strong>n. De stieren wor<strong>de</strong>n al dan niet met<br />
afgezaagd gewei afhankelijk van <strong>de</strong> tijd van het jaar vervoerd. De stieren mogen niet wor<strong>de</strong>n<br />
getransporteerd met een bastgewei; het moet geveegd zijn. Er is geen ervar<strong>in</strong>g met hoogdrachtige<br />
koeien tij<strong>de</strong>ns transport. Transport met grote kisten kan ook maar is erg kostbaar.<br />
29
Stamboek<br />
Er is voor zover bekend geen stamboek van elan<strong>de</strong>n bij Europese dierentu<strong>in</strong>en. De genetische<br />
variatie van elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> dierentu<strong>in</strong> is nauwelijks bekend.<br />
Raster<br />
De elan<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n gehou<strong>de</strong>n achter een twee meter hoog Arfman raster. Door het plaatsen van een<br />
raster op een talud met een sloot ervoor kan <strong>de</strong> hoogte van dit raster wor<strong>de</strong>n verlaagd tot een<br />
meter. Normaal is dit voldoen<strong>de</strong> om <strong>de</strong> dieren b<strong>in</strong>nen te hou<strong>de</strong>n. Bij sociale onrust of an<strong>de</strong>re vormen<br />
van stress spr<strong>in</strong>gen elan<strong>de</strong>n als het moet over <strong>de</strong> twee meter hoge rasters. Schrikdraad is niet nodig<br />
en belet <strong>de</strong> dieren niet om te ontsnappen.<br />
Veter<strong>in</strong>aire vergunn<strong>in</strong>gen<br />
Geïmporteer<strong>de</strong> dieren wor<strong>de</strong>n na transport altijd 30 dagen <strong>in</strong> quaranta<strong>in</strong>e gehou<strong>de</strong>n voordat ze<br />
mogen wor<strong>de</strong>n vrijgelaten. Zij zorgen ervoor dat <strong>de</strong> dieren, voordat ze wor<strong>de</strong>n losgelaten <strong>in</strong> het park,<br />
veter<strong>in</strong>aire gecontroleerd en 100% gezond zijn.<br />
Kosten<br />
Voor her<strong>in</strong>troductieprogramma’s of dierentu<strong>in</strong>en levert Natuurpark Lelystad <strong>de</strong> elan<strong>de</strong>n gratis. De<br />
veter<strong>in</strong>aire kosten, VWA regel<strong>in</strong>gen en overige kosten zijn voor <strong>de</strong> koper.<br />
7.4 Herkomst elan<strong>de</strong>n: wildvang of dierentu<strong>in</strong><br />
Voor een keuze over <strong>de</strong> herkomst van <strong>de</strong> uit te zetten elan<strong>de</strong>n is het belangrijk om <strong>de</strong> voor- en<br />
na<strong>de</strong>len van wildvang versus dierentu<strong>in</strong>elan<strong>de</strong>n op een rijtje te zetten. Het vangen van elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong><br />
het wild is buitengewoon lastig en het transporteren van wildvang gaat gepaard met veel stress en<br />
uitval. Zeker over langere afstan<strong>de</strong>n waarbij <strong>de</strong> dieren moeten wor<strong>de</strong>n verdoofd. Wildvang heeft ook<br />
<strong>in</strong>vloed op <strong>de</strong> bronpopulatie, maar dat speelt bij elan<strong>de</strong>n een ger<strong>in</strong>ge rol aangezien vrijwel alle<br />
Europese populaties fl<strong>in</strong>k bejaagd wor<strong>de</strong>n. Het belangrijk voor<strong>de</strong>el van wildvang boven<br />
dierentu<strong>in</strong>elan<strong>de</strong>n is hun optimale aanpass<strong>in</strong>g aan het leven <strong>in</strong> <strong>de</strong> vrije natuur. Een uitwenperio<strong>de</strong><br />
voor het daadwerkelijke uitzetten, is bij wildvang niet nodig. Toch wegen <strong>de</strong> na<strong>de</strong>len van wildvang<br />
zwaar<strong>de</strong>r dan laatstgenoemd voor<strong>de</strong>el en wordt voorgesteld om zo natuurlijk mogelijk leven<strong>de</strong>,<br />
gehou<strong>de</strong>n elan<strong>de</strong>n voor het uitzetexperiment <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> te gebruiken.<br />
<strong>Elan<strong>de</strong>n</strong> uit Polen verdienen een lichte voorkeur omdat ze - meer dan Russische en Scand<strong>in</strong>avische<br />
populaties - zijn aangepast aan vegetaties en bossen van <strong>de</strong> gematig<strong>de</strong> zone. Overigens wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
elan<strong>de</strong>n van Europa en West-Siberië tot één on<strong>de</strong>rsoort gerekend: Alces alces alces. Het ligt voor <strong>de</strong><br />
hand om <strong>in</strong> samenwerk<strong>in</strong>g met diverse dierentu<strong>in</strong>en en wildparken <strong>in</strong> Europa elan<strong>de</strong>n aan te<br />
schaffen van een zo divers mogelijke genetische pluimage. Het is belangrijk om te achterhalen of het<br />
om zuivere Europese elan<strong>de</strong>n gaat, aangezien er soms Amerikaans bloed tussen zit.<br />
7.5 Transport<br />
De w<strong>in</strong>ter (januari/ februari) is een goe<strong>de</strong> transportperio<strong>de</strong> omdat <strong>de</strong> koeien dan niet hoogdrachtig<br />
zijn (maximaal vier tot vijf maan<strong>de</strong>n) en <strong>de</strong> stieren hun gewei hebben afgeworpen. Indien <strong>de</strong> stieren<br />
hun gewei nog niet hebben afgeworpen kunnen ze er <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze perio<strong>de</strong> ook zon<strong>de</strong>r problemen wor<strong>de</strong>n<br />
afgezaagd. Bij gebrekkig voedselaanbod <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze perio<strong>de</strong> kan er ook voor gekozen wor<strong>de</strong>n om <strong>de</strong><br />
30
dieren <strong>in</strong> het vroege voorjaar (maart) te transporteren en uit te zetten <strong>in</strong> het gebied. De vegetatie<br />
beg<strong>in</strong>t dan te groeien, waardoor er voldoen<strong>de</strong> voedsel beschikbaar is voor <strong>de</strong> dieren <strong>in</strong> voor hun<br />
onbekend terre<strong>in</strong>.<br />
Gehou<strong>de</strong>n elan<strong>de</strong>n kunnen het best elk apart <strong>in</strong> een compartiment wor<strong>de</strong>n vervoerd; los op <strong>de</strong><br />
wagen en niet verdoofd. Wat dat betreft zijn ze dus te vergelijken met een transport van Koniks uit<br />
Polen. Voor <strong>de</strong>rgelijke diertransporten over lange afstan<strong>de</strong>n zijn strenge dierenbescherm<strong>in</strong>gswetten<br />
van kracht (o.a. niet langer dan 24 uur achtereen op reis, voldoen<strong>de</strong> rustperio<strong>de</strong>n en genoeg<br />
dr<strong>in</strong>kwater en voer). Het verdiend aanbevel<strong>in</strong>g om <strong>de</strong> dieren een tranquillizer te geven, zodat <strong>de</strong> reis<br />
en het verblijf <strong>in</strong> een kle<strong>in</strong>e ruimte met m<strong>in</strong><strong>de</strong>r stress doorstaan wordt.<br />
Verwil<strong>de</strong>r<strong>de</strong> of wil<strong>de</strong> elan<strong>de</strong>n kunnen over korte afstand het best verdoofd vervoerd wor<strong>de</strong>n en pas<br />
nadat ze <strong>in</strong> het terre<strong>in</strong> uit <strong>de</strong> wagen zijn gehaald weer bij gespoten te wor<strong>de</strong>n. Indien ze <strong>in</strong> <strong>de</strong> wagen<br />
bij positieven komen kan <strong>de</strong> stress hoog oplopen, wat <strong>de</strong> dood tot gevolg kan hebben.<br />
De optimale manier en tijd van transport is dus afhankelijk van <strong>de</strong> situatie. Dit is maatwerk en dient<br />
goed voorbereid te wor<strong>de</strong>n door <strong>de</strong>skundigen.<br />
7.6 Veter<strong>in</strong>aire eisen<br />
Een elan<strong>de</strong>ntransport b<strong>in</strong>nen <strong>de</strong> EU, gaat vergezeld van een door een officiële dierenarts<br />
on<strong>de</strong>rtekend gezondheidscertificaat en attest waar<strong>in</strong> moet wor<strong>de</strong>n voldaan aan <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong><br />
veter<strong>in</strong>aire eisen, waarbij <strong>de</strong> elan<strong>de</strong>n:<br />
niet <strong>in</strong> het ka<strong>de</strong>r van een programma voor uitroei<strong>in</strong>g van een besmettelijke ziekte dienen te<br />
wor<strong>de</strong>n geruimd;<br />
niet mogen zijn <strong>in</strong>geënt tegen mond- en klauwzeer<br />
afkomstig zijn van een bedrijf waar ze vanaf hun geboorte of geduren<strong>de</strong> <strong>de</strong> laatste <strong>de</strong>rtig<br />
dagen voorafgaand aan <strong>de</strong> verzend<strong>in</strong>g permanent hebben verbleven;<br />
bij on<strong>de</strong>rzoek geen kl<strong>in</strong>ische verschijnselen vertonen van een ziekte waarvoor ze vatbaar zijn;<br />
afkomstig zijn van een beslag dat officieel vrij is van tuberculose en brucellose of van een<br />
bedrijf waar <strong>de</strong> testen op bei<strong>de</strong> ziekten bij alle dieren een negatief resultaat oplever<strong>de</strong>n<br />
geduren<strong>de</strong> <strong>de</strong> laatste <strong>de</strong>rtig dagen voorafgaan<strong>de</strong> aan het transport.<br />
Transporten van dieren uit lan<strong>de</strong>n buiten <strong>de</strong> EU gaan weer gepaard met an<strong>de</strong>re veter<strong>in</strong>aire eisen.<br />
7.7 Juridische aspecten<br />
Vergunn<strong>in</strong>gen<br />
Zolang <strong>de</strong> elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> een gebied kle<strong>in</strong>er dan 5000 ha leven en op eigen terre<strong>in</strong> wor<strong>de</strong>n ze juridisch<br />
gezien als een gehou<strong>de</strong>n wil<strong>de</strong> diersoort. Er is dan nog geen sprake van een her<strong>in</strong>troductie met<br />
bijbehoren<strong>de</strong> vergunn<strong>in</strong>gen. Daarmee hoeft <strong>de</strong> eland ook nog niet meteen op <strong>de</strong> huidige lijst van<br />
<strong>in</strong>heemse diersoorten te komen. Dit kan <strong>in</strong> een later stadium opgepakt wor<strong>de</strong>n.<br />
De eland staat niet op <strong>de</strong> CITES lijst van bedreig<strong>de</strong> uitheemse plant- en diersoorten. Er is daarom<br />
geen <strong>in</strong>voervergunn<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het ka<strong>de</strong>r van het CITES verdrag nodig.<br />
31
Volgens <strong>de</strong> Flora- en Faunawet is het <strong>in</strong> pr<strong>in</strong>cipe verbo<strong>de</strong>n om uitheemse plant- en diersoorten <strong>in</strong> het<br />
wild uit te zetten. Mochten <strong>de</strong> elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> een later stadium wor<strong>de</strong>n vrijgelaten, dan zal het dus nodig<br />
zijn om een vergunn<strong>in</strong>g aan te vragen bij het M<strong>in</strong>isterie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij.<br />
De <strong>Biesbosch</strong> is een Natura2000 gebied en waarschijnlijk is voor <strong>de</strong> uitvoer<strong>in</strong>g van het pilotproject<br />
een vergunn<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het ka<strong>de</strong>r van <strong>de</strong> Natuurbescherm<strong>in</strong>gswet vereist. Het project zal <strong>in</strong> ie<strong>de</strong>r geval<br />
getoetst moeten wor<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> <strong>in</strong>standhoud<strong>in</strong>gsdoelen van het Natura2000 gebied <strong>Biesbosch</strong>.<br />
Doordat eland een snoeier is en geen grazer, is een positieve <strong>in</strong>vloed te verwachten op soorten van<br />
rietruigtes, zoals noordse woelmuis en blauwborst. Doordat elan<strong>de</strong>n snoeien en schillen wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
ou<strong>de</strong> vloedbossen naar verwacht<strong>in</strong>g opener. Hiervan profiteren zeldzame epifytisch groeien<strong>de</strong><br />
mossen en <strong>in</strong> <strong>de</strong> nattere <strong>de</strong>len getij<strong>de</strong>nsoorten als sp<strong>in</strong>dotter en zomerklokje.<br />
Veiligheid en risico’s<br />
Door plaats<strong>in</strong>g van een hoog raster wordt er van uit gegaan dat elan<strong>de</strong>n b<strong>in</strong>nen het gebied blijven.<br />
Problemen zoals het ontsnappen uit natuurpark Lelystad en <strong>in</strong> Duitsland, zijn zeker <strong>in</strong> eerste <strong>in</strong>stantie<br />
niet te verwachten omdat <strong>de</strong> dieren <strong>in</strong> een uitgebreid gebied voldoen<strong>de</strong> sociale ruimte hebben. Wel<br />
dienen er goe<strong>de</strong> afspraken gemaakt te wor<strong>de</strong>n en dient er een protocol klaar liggen mochten er<br />
dieren uitbreken. Dit is nooit 100% uit te sluiten. Omdat het gehou<strong>de</strong>n dieren zijn, is <strong>de</strong> eigenaar<br />
juridisch aansprakelijk voor scha<strong>de</strong> die ontsnapte dieren aanrichten. Hiervoor kan een verzeker<strong>in</strong>g<br />
afgesloten wor<strong>de</strong>n.<br />
Als elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> toekomst <strong>in</strong> een groter <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> mogen leven, bestaat er een ger<strong>in</strong>g<br />
risico voor ongelukken met motorvoertuigen op doorgaan<strong>de</strong> wegen <strong>in</strong> het leefgebied van <strong>de</strong> elan<strong>de</strong>n<br />
en op aanvar<strong>in</strong>gen met bezoekers (wan<strong>de</strong>laars, (brom-)fietsers). Het risico op verkeersongelukken<br />
kan dan tot een m<strong>in</strong>imum wor<strong>de</strong>n beperkt door <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> maatregelen:<br />
- snelheidsbeperken<strong>de</strong> maatregelen (drempels, verkeersbor<strong>de</strong>n)<br />
- waarschuw<strong>in</strong>gsbor<strong>de</strong>n<br />
- wildspiegels<br />
- <strong>in</strong> <strong>de</strong> toekomst afrasteren van <strong>de</strong> snelwegen A15, A27, A16 en N3. Eventueel <strong>in</strong> een later stadium<br />
gevolgd door <strong>de</strong> A59.<br />
De kans op agressie van elan<strong>de</strong>n naar mensen toe is uiterst kle<strong>in</strong>. <strong>Elan<strong>de</strong>n</strong> vallen zel<strong>de</strong>n mensen aan.<br />
Er zijn alleen gevallen bekend dat elan<strong>de</strong>n mensen aanvielen geduren<strong>de</strong> <strong>de</strong> bronst of van moe<strong>de</strong>rs<br />
met kalfjes. In een uitgebrei<strong>de</strong> voorlicht<strong>in</strong>g rondom <strong>de</strong> <strong>in</strong>troductie van elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> kan<br />
het publiek wor<strong>de</strong>n geïnformeerd over het gedrag van <strong>de</strong>ze grote nieuwe zoogdieren.<br />
Voordat <strong>de</strong> dieren wor<strong>de</strong>n uitgezet <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> dienen <strong>de</strong>ze veter<strong>in</strong>air gecontroleerd te wor<strong>de</strong>n,<br />
zodat men alleen met 100% gezon<strong>de</strong> dieren werkt. Voorkomen moet wor<strong>de</strong>n dat <strong>in</strong>geschaar<strong>de</strong><br />
grazers (rund en paard) van buitenaf dierziekten <strong>in</strong>brengen <strong>in</strong> <strong>de</strong> elandpopulatie.<br />
32
Foto 13: In Scand<strong>in</strong>avië kun je zo maar een eland tegen het lijf lopen. Over het algemeen gaan <strong>de</strong>ze dieren<br />
mensen uit <strong>de</strong> weg.<br />
Welzijnswet voor Dieren/ Destructiewet<br />
Gezondheids- en Welzijnswet voor Dieren<br />
Zolang het oppervlak kle<strong>in</strong>er blijft dan 5000 ha, is er juridisch sprake van een wildpark met gehou<strong>de</strong>n<br />
dieren. Er is dan een eigenaar en er moet wor<strong>de</strong>n voldaan aan <strong>de</strong> Welzijnswet voor Dieren. Indien <strong>de</strong><br />
elan<strong>de</strong>n komen te leven <strong>in</strong> een gebied met een omvang groter dan 5000 ha, wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> dieren<br />
beschouwd als wild, ook als het gaat om een gesloten systeem (“wildbaan”).<br />
Zolang <strong>de</strong> dieren <strong>in</strong> een pilotgebied lopen, zal dit kle<strong>in</strong>er zijn dan 5000 ha en moet aan <strong>de</strong><br />
Welzijnswet voor Dieren wor<strong>de</strong>n voldaan (o.a. voorkomen van onnodig lij<strong>de</strong>n door ziekte of ernstig<br />
voedselgebrek).<br />
Destructiewet<br />
Om <strong>de</strong> kadavers van elan<strong>de</strong>n te mogen laten liggen <strong>in</strong> het gebied hoeft mogelijk geen ontheff<strong>in</strong>g te<br />
wor<strong>de</strong>n aangevraagd. De lijken van gestorven e<strong>de</strong>lherten en reeën mogen ook blijven liggen,<br />
alsme<strong>de</strong> die van <strong>de</strong> paar<strong>de</strong>n en run<strong>de</strong>ren die <strong>in</strong> <strong>de</strong> Oostvaar<strong>de</strong>rsplassen liggen. Overleg hierover met<br />
het m<strong>in</strong>isterie van LNV is gewenst.<br />
33
8. Plan van aanpak<br />
8.1 Gefaseer<strong>de</strong> aanpak<br />
Momenteel zijn <strong>de</strong> eerste gesprekken gevoerd met Staatsbosbeheer, <strong>de</strong> gron<strong>de</strong>igenaar en beheer<strong>de</strong>r<br />
van <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong>. De gesprekken lopen positief en Staatsbosbeheer en <strong>ARK</strong> zijn bei<strong>de</strong> enthousiast<br />
over het project. De eerste plannen zijn gemaakt en er liggen zeker mogelijkhe<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> toekomst.<br />
De eland is welkom <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong>. Er is wel een goed doordacht proces nodig om <strong>de</strong> eland op een<br />
juiste manier terug te brengen <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland, zodat <strong>de</strong>ze ook door ie<strong>de</strong>reen positief wordt<br />
ontvangen.<br />
Als eerste stap naar een her<strong>in</strong>troductie is het goed om op kle<strong>in</strong>e schaal te beg<strong>in</strong>nen met een<br />
proefproject, een pilot. In een geschikt uitgerasterd gebied <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> kan op een<br />
gecontroleer<strong>de</strong> manier kennis en ervar<strong>in</strong>g opgedaan wor<strong>de</strong>n met elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse natuur.<br />
Er kan on<strong>de</strong>rzocht wor<strong>de</strong>n welke effecten elan<strong>de</strong>n op het landschap hebben en wat hun natuurlijk<br />
voedselgebruik is. Daarnaast kan bekeken wor<strong>de</strong>n hoe elan<strong>de</strong>n en publiek samengaan en hoe <strong>de</strong><br />
dieren samenleven met an<strong>de</strong>re grazers. Door <strong>de</strong> elan<strong>de</strong>n ook voor het publiek zichtbaar te maken,<br />
kan <strong>de</strong> omgev<strong>in</strong>g wennen aan <strong>de</strong>ze nieuwkomer. De <strong>Biesbosch</strong> wordt dan <strong>de</strong> eerste plek <strong>in</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rland waar het publiek elan<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>r natuurlijke omstandighe<strong>de</strong>n kan aanschouwen. Dit is een<br />
unieke belev<strong>in</strong>g voor veel mensen en creëert draagvlak en begrip voor <strong>de</strong> toekomst.<br />
Terwijl er ervar<strong>in</strong>g en kennis opgedaan wordt en enthousiasme ontstaat, kan <strong>de</strong> pilot opgeschaald<br />
wor<strong>de</strong>n en te zijner tijd uitgroeien tot een echte her<strong>in</strong>troductie van <strong>de</strong> eland <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland. Na<br />
voldoen<strong>de</strong> vooron<strong>de</strong>rzoek, overleg en maatregelen is het <strong>in</strong> <strong>de</strong> toekomst mogelijk dat, uite<strong>in</strong><strong>de</strong>lijk,<br />
elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> vrije natuur rondlopen.<br />
Stappenplan<br />
0 <strong>de</strong> fase: vooron<strong>de</strong>rzoek (voorliggend rapport)<br />
Beknopte analyse van <strong>de</strong> haalbaarheid<br />
1 ste fase: Concretiser<strong>in</strong>g fase<br />
Het schrijven van een lonkend toekomst perspectief/ visie met Staatsbosbeheer<br />
Zoeken extra partners (zie uitwerk<strong>in</strong>g <strong>in</strong> hoofdstuk 8.2)<br />
Enthousiasmeren Staatsbosbeheer en overige partners<br />
Risicoanalyse<br />
Voorlicht<strong>in</strong>g en communicatie<br />
Opzet projectgroep<br />
Selectie pilotgebied en ontwerp <strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g<br />
Selectie elan<strong>de</strong>n<br />
Bepalen metho<strong>de</strong> van uitzetten<br />
Voorbereid<strong>in</strong>g en f<strong>in</strong>ancier<strong>in</strong>g wetenschappelijk on<strong>de</strong>rzoek<br />
Kostenoverzicht en f<strong>in</strong>ancier<strong>in</strong>g pilotproject<br />
2 <strong>de</strong> fase: uitvoer<strong>in</strong>g pilotproject<br />
Inricht<strong>in</strong>g gebied (raster, uitkijkpunten, voorlicht<strong>in</strong>gsbor<strong>de</strong>n)<br />
Website<br />
34
3 <strong>de</strong> fase<br />
4 <strong>de</strong> fase<br />
Feestelijke start<br />
Loslaten elan<strong>de</strong>n<br />
Voorlicht<strong>in</strong>g & communicatie (aan recreanten, publiek, pers, natuurbeheer<strong>de</strong>rs,<br />
bestuur<strong>de</strong>rs en ambtenaren)<br />
Monitor<strong>in</strong>g / wetenschappelijk on<strong>de</strong>rzoek<br />
Vergroten/ opschalen van het project<br />
Eventuele officiële her<strong>in</strong>troductie<br />
Acceptatie ‘<strong>in</strong>heems wild’ status eland<br />
Vergunn<strong>in</strong>g aanvraag LNV<br />
Eland van Voor<strong>de</strong>lta tot Loeveste<strong>in</strong><br />
De on<strong>de</strong>rwerpen on<strong>de</strong>r elke fase staan niet <strong>in</strong> chronologische volgor<strong>de</strong>. De werkzaamhe<strong>de</strong>n<br />
overlappen elkaar <strong>in</strong> tijd. De begrot<strong>in</strong>g voor <strong>de</strong> 1 ste fase is opgemaakt <strong>in</strong> een apart document.<br />
8.2 De 1 ste fase<br />
Lonkend toekomst perspectief<br />
In gezamenlijk overleg met Staatsbosbeheer, WNF, het Nationaal park en an<strong>de</strong>re partners <strong>in</strong> het<br />
project wordt een werven<strong>de</strong> brochure over elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> als on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el van <strong>de</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse Delta gemaakt. In <strong>de</strong>ze visie staat <strong>de</strong> eland als symbool voor en ambassa<strong>de</strong>ur van<br />
wil<strong>de</strong>rnisnatuur <strong>in</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Delta. Deze visie is een hulpmid<strong>de</strong>l bij <strong>de</strong> communicatie met <strong>de</strong><br />
buitenwereld. Aspecten die <strong>in</strong> <strong>de</strong> visie aan bod kunnen zijn on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re:<br />
<strong>de</strong> eland als ambassa<strong>de</strong>ur/ symbool van <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Delta en <strong>de</strong> wil<strong>de</strong>rnisnatuur van <strong>de</strong><br />
<strong>Biesbosch</strong><br />
ecosysteemherstel: <strong>de</strong> eland vervult een sleutelrol <strong>in</strong> het functioneren van het <strong>Biesbosch</strong><br />
ecosysteem<br />
herstel van het verspreid<strong>in</strong>gsgebied van <strong>de</strong> eland<br />
het compleet maken van het herbivorenspectrum <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland<br />
bijdrage aan <strong>de</strong> natuurbelev<strong>in</strong>gswaar<strong>de</strong> van het publiek: een wil<strong>de</strong>rniservar<strong>in</strong>g<br />
als kroon op het werk (gezien <strong>de</strong> natuurontwikkel<strong>in</strong>g en <strong>de</strong> natuurherstelprojecten <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>Biesbosch</strong>)<br />
ervar<strong>in</strong>g opdoen <strong>in</strong> een proefproject<br />
In overleg wordt <strong>de</strong> communicatiestrategie bepaald. Het belangrijkste doel hierbij is dat <strong>de</strong> pilot<br />
doorgaat. Bij succes werkt <strong>de</strong>ze immers als wegberei<strong>de</strong>r voor <strong>de</strong> rest van <strong>de</strong> toekomstvisie.<br />
35
Extra partners<br />
Zijn er meer organisaties of belangengroepen die een partner kunnen zijn <strong>in</strong> het project? Momenteel<br />
zijn Staatsbosbeheer, het WNF en <strong>ARK</strong> bezig met dit project. Gekeken kan wor<strong>de</strong>n of an<strong>de</strong>re<br />
organisaties samen willen werken <strong>in</strong> het project, als mogelijke partner of belangenbehartiger. Men<br />
kan <strong>de</strong>nken aan gemeente Drimmelen, Werkendam of Dordrecht, prov<strong>in</strong>cie Zuid-Holland of Noord-<br />
Brabant, het Nationaal Park De <strong>Biesbosch</strong>, De Sticht<strong>in</strong>g Natuur- en Vogelwacht Dordrecht, De<br />
Verenig<strong>in</strong>g Behoud <strong>Biesbosch</strong>, De Zoogdierveren<strong>in</strong>g<strong>in</strong>g, Verenig<strong>in</strong>g Het E<strong>de</strong>lhert, Free, Sticht<strong>in</strong>g<br />
Kritisch Bosbeheer, Universiteiten en on<strong>de</strong>rzoeks<strong>in</strong>stituten. Hoe meer partners het project steunen<br />
en er bij betrokken zijn, hoe groter <strong>de</strong> draagkracht en <strong>de</strong> haalbaarheid van het project zal zijn.<br />
Enthousiasmeren van partners<br />
De eland is voor veel personen <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland een onbekend dier waar men we<strong>in</strong>ig ervar<strong>in</strong>g mee<br />
heeft. Een werkbezoek aan een voorbeeldgebied, lez<strong>in</strong>gen of themadagen laten het project leven bij<br />
betrokkenen van Staatsbosbeheer en <strong>de</strong> overige partners. Met meer <strong>in</strong>formatie over elan<strong>de</strong>n en het<br />
project wor<strong>de</strong>n mensen enthousiaster en gaat het project leven.<br />
Risico analyse<br />
Het transporteren en het hou<strong>de</strong>n van elan<strong>de</strong>n is niet eenvoudig en zal ondanks <strong>de</strong> grootst mogelijke<br />
zorgvuldigheid gepaard gaan met een zeker sterftepercentage on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> dieren. In <strong>de</strong> voorlicht<strong>in</strong>g<br />
rondom het proefproject is het belangrijk om uitleg te geven over <strong>de</strong>ze normale uitval. Bij <strong>de</strong> Poolse<br />
her<strong>in</strong>troductie <strong>in</strong> Kamp<strong>in</strong>oski was er een uitvalpercentage van 50% tegenover een natuurlijke aanwas<br />
van 50% <strong>in</strong> <strong>de</strong> eerste jaren. De uitval was te wijten aan menselijke (stroperij) en natuurlijke oorzaken<br />
(migratie, ziekte, kalversterfte). Het proefproject <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> moet natuurlijk niet kost wat kost<br />
wor<strong>de</strong>n doorgezet bij extreme uitval. Het is goed om een afblaasmoment vast te leggen bij een<br />
extreem uitvalpercentage.<br />
Met problemen als uitbraken van elan<strong>de</strong>n dient reëel omgegaan te wor<strong>de</strong>n. Deze kans is aanwezig.<br />
Er dient een protocol opgesteld te wor<strong>de</strong>n wat men doet bij dit soort situatie. Bij <strong>de</strong> keuze van <strong>de</strong><br />
locatie van het proefproject wordt reken<strong>in</strong>g gehou<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> risico’s <strong>in</strong> <strong>de</strong> directe omgev<strong>in</strong>g bij<br />
mogelijke uitbraken. Indien mogelijk wordt een locatie gekozen waar <strong>de</strong> risico’s <strong>in</strong> <strong>de</strong> omgev<strong>in</strong>g het<br />
kle<strong>in</strong>st zijn. In <strong>de</strong> risico analyse komen dit soort zaken aan bod.<br />
Voorlicht<strong>in</strong>g en communicatie<br />
De omgev<strong>in</strong>g dient stap voor stap goed voorbereid te wor<strong>de</strong>n op <strong>de</strong> komst van <strong>de</strong> eland <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>Biesbosch</strong>. Door <strong>in</strong> een vroeg stadium bekendheid te geven aan het project kan draagvlak wor<strong>de</strong>n<br />
gecreëerd voor <strong>de</strong> uitvoer<strong>in</strong>g van het project. Om te beg<strong>in</strong>nen kan <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>in</strong>formatiecentra over <strong>de</strong><br />
eland en zijn rol <strong>in</strong> een moerasgebied als <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> wor<strong>de</strong>n verteld. Zo wordt het publiek op <strong>de</strong><br />
hoogte gesteld over <strong>de</strong>ze relatief onbeken<strong>de</strong> soort. Ook via <strong>de</strong> lokale pers, lez<strong>in</strong>gen voor natuurclubs<br />
en vrijwilligers en een elan<strong>de</strong>nwebsite kan kennis verspreid en draagvlak opgebouwd wor<strong>de</strong>n. Met<br />
een open en goed doordachte communicatie over het project kan begrip en draagvlak wor<strong>de</strong>n<br />
gekweekt on<strong>de</strong>r het publiek. Hiervoor word een beknopt communicatieplan opgezet.<br />
Opzet projectgroep<br />
Een werkgroepje direct betrokken personen die er voor zorgt dat <strong>de</strong> elan<strong>de</strong>npilot ook daadwerkelijk<br />
wordt gestart en er zorgvuldig gecommuniceerd wordt.<br />
36
Selectie pilotgebied<br />
In een verkennend terre<strong>in</strong>bezoek en aansluitend gesprek met <strong>de</strong> Staatsbosbeheer <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong><br />
kwam een viertal <strong>in</strong> potentie geschikte locaties voor een pilotgebied naar boven (zie Fig. 2):<br />
1. Dordtse <strong>Biesbosch</strong> (800ha)<br />
2. Noordwaard en pol<strong>de</strong>r Maltha (500ha)<br />
3. kern van <strong>de</strong> Brabantse <strong>Biesbosch</strong> (300ha)<br />
4. Sliedrechtse <strong>Biesbosch</strong> (300ha)<br />
Figuur 6: Locaties mogelijke pilotgebie<strong>de</strong>n. 1: Dordtse <strong>Biesbosch</strong>, 2: Noordwaard en pol<strong>de</strong>r Maltha, 3: kern<br />
Brabantse <strong>Biesbosch</strong> en 4: Sliedrechtse <strong>Biesbosch</strong><br />
Na afweg<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> positieve en <strong>de</strong> negatieve punten van elke locatie, kan een keuze gemaakt<br />
wor<strong>de</strong>n. Dit wordt uitgewerkt <strong>in</strong> kort keuzedocument en bediscussieerd <strong>in</strong> <strong>de</strong> projectgroep, waarna<br />
een weloverwogen keuze voor <strong>de</strong> beste locatie voor het pilotgebied wordt gemaakt. In het<br />
keuzedocument komen <strong>in</strong> ie<strong>de</strong>r geval <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> punten aan <strong>de</strong> or<strong>de</strong>: geschiktheid als leefgebied<br />
voor elan<strong>de</strong>n, voldoen<strong>de</strong> gevarieerd voedselaanbod, <strong>de</strong> diversiteit van aanwezige habitats, risico’s <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> directe omgev<strong>in</strong>g, terre<strong>in</strong>doelstell<strong>in</strong>gen Staatsbosbeheer en Nationaal park De <strong>Biesbosch</strong>,<br />
afrasterbaar, praktische afweg<strong>in</strong>gen, toegankelijkheid en zichtbaarheid van elan<strong>de</strong>n voor het publiek<br />
en politieke omgev<strong>in</strong>g.<br />
Selectie elan<strong>de</strong>n<br />
Zoals eer<strong>de</strong>r gemeld verdienen elan<strong>de</strong>n uit Polen en Duitsland een lichte voorkeur omdat ze, meer<br />
dan Russische en Scand<strong>in</strong>avische populaties, zijn aangepast aan vegetaties en bossen van <strong>de</strong><br />
gematig<strong>de</strong> zone. <strong>Elan<strong>de</strong>n</strong> uit het project <strong>in</strong> Oost Duitsland zou hierbij een goe<strong>de</strong> optie zijn. Het ligt<br />
37
voor <strong>de</strong> hand om <strong>in</strong> samenwerk<strong>in</strong>g met diverse dierentu<strong>in</strong>en en wildparken <strong>in</strong> Europa elan<strong>de</strong>n aan te<br />
schaffen met een zo groot mogelijke genetische variatie, maar zon<strong>de</strong>r Amerikaans bloed. Deze<br />
elan<strong>de</strong>n dienen over een goe<strong>de</strong> conditie te beschikken en geen negatieve associaties met mensen<br />
gehad te hebben. Aanschaf van probleemdieren moet verme<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n. Voor <strong>de</strong> aanschaf van<br />
elan<strong>de</strong>n moet contact gelegd wor<strong>de</strong>n met meer dierentu<strong>in</strong>en en wildparken.<br />
De keuze van het pilotgebied bepaalt met hoeveel dieren kan wor<strong>de</strong>n gestart. Hierbij wordt<br />
uitgegaan van een draagkracht van 20 à 30 elan<strong>de</strong>n per 1000 ha. In een pilotgebied van 500 ha is er<br />
dus plaats voor 10 à 15 elan<strong>de</strong>n. Omdat <strong>de</strong> kud<strong>de</strong> door natuurlijke aanwas groeit is het verstandig<br />
om met een lager aantal te starten: met circa 5 á 6 dieren <strong>in</strong> een pilotgebied van 500 ha. Daaruit<br />
blijkt ook dat hoe groter het pilotgebied is, hoe beter. De startgroep kan bijvoorbeeld bestaan uit 1<br />
volwassen stier, 2 volwassen koeien, 1 jaarl<strong>in</strong>g stier en 1 á 2 jaarl<strong>in</strong>g koeien. Op <strong>de</strong>ze manier is er nog<br />
ruimte voor een groei van <strong>de</strong> populatie en hoeft niet meteen wor<strong>de</strong>n <strong>in</strong>gegrepen. De daadwerkelijke<br />
draagkracht zal blijken uit het project zelf. De conditie van <strong>de</strong> dieren en hun neig<strong>in</strong>g tot uitzwermen<br />
zijn hiervoor een goe<strong>de</strong> maat.<br />
Metho<strong>de</strong> van uitzetten<br />
Het meest geschikte moment om <strong>de</strong> dieren uit te zetten, is het vroege voorjaar (maart). Dit is nog<br />
ruim voor het moment dat <strong>de</strong> koeien kalveren krijgen (e<strong>in</strong>d april en mei) en het is <strong>de</strong> start van het<br />
nieuwe groeiseizoen. De uitzetplek moet zorgvuldig gekozen wor<strong>de</strong>n. Na het loslaten moeten <strong>de</strong><br />
elan<strong>de</strong>n meteen <strong>in</strong> optimaal leef- en rustgebied komen, <strong>de</strong>ze plek moet goed bereikbaar zijn met <strong>de</strong><br />
transportwagen en we willen er natuurlijk een feestelijk t<strong>in</strong>tje aan kunnen geven met pers en<br />
genodig<strong>de</strong>n.<br />
Foto 14: het loslaten van nieuwe dieren <strong>in</strong> <strong>de</strong> natuur krijgt altijd veel aandacht van <strong>de</strong> pers.<br />
38
Omdat het pilotgebied een omraster<strong>de</strong> wildbaan betreft, is er ook een (dier)beheer<strong>de</strong>r, die juridisch<br />
verantwoor<strong>de</strong>lijk is voor het welzijn van <strong>de</strong> dieren. Voor <strong>de</strong> dieren is een acclimatisatieperio<strong>de</strong> nodig<br />
waarb<strong>in</strong>nen <strong>de</strong> beheer<strong>de</strong>r <strong>de</strong> dieren goed <strong>in</strong> <strong>de</strong> gaten houdt en mogelijk <strong>in</strong> moet grijpen. De dieren<br />
zullen zich moeten aanpassen aan het voedsel van <strong>de</strong> rijke zeekleibo<strong>de</strong>m en het mil<strong>de</strong> klimaat van <strong>de</strong><br />
<strong>Biesbosch</strong>. Door alle volgroei<strong>de</strong> dieren te voorzien van halsbandzen<strong>de</strong>rs kan hun positie geduren<strong>de</strong><br />
één á twee jaar gevolgd wor<strong>de</strong>n. De tamheid van elan<strong>de</strong>n uit dierentu<strong>in</strong>en en wildparken vergroot<br />
daarbij <strong>de</strong> zichtbaarheid van <strong>de</strong> dieren. Dit maakt het meteen goed mogelijk om wetenschappelijk<br />
on<strong>de</strong>rzoek te doen aan <strong>de</strong> uitgezette elan<strong>de</strong>n. Door te kiezen voor halsbandzen<strong>de</strong>rs met ‘remote<br />
drop off’ kunnen <strong>de</strong>ze van <strong>de</strong> dieren verwij<strong>de</strong>rd wor<strong>de</strong>n bij een <strong>de</strong>fect of als <strong>de</strong> batterij bijna leeg is.<br />
De zen<strong>de</strong>rs kunnen vervolgens hergebruikt wor<strong>de</strong>n als nieuwe dieren geïntroduceerd wor<strong>de</strong>n.<br />
Voorbereid<strong>in</strong>g wetenschappelijk on<strong>de</strong>rzoek<br />
Het pilotproject is buitengewoon <strong>in</strong>teressant om te volgen en on<strong>de</strong>rzoek aan te koppelen. Daarnaast<br />
stelt <strong>de</strong> IUCN dat her<strong>in</strong>troducties door wetenschappelijk on<strong>de</strong>rzoek dienen te wor<strong>de</strong>n opgevolgd.<br />
Maar bovenal is het doel van <strong>de</strong> pilot is om ervan te leren en <strong>de</strong>ze kennis te gebruiken om <strong>de</strong><br />
her<strong>in</strong>troductie van elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> vrije natuur dichterbij te brengen. Het on<strong>de</strong>rzoek kan zich<br />
toespitsen op <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> zaken: voedselkeuze, terre<strong>in</strong>effecten, draagkracht, sociaal gedrag,<br />
<strong>in</strong>teractie met an<strong>de</strong>re herbivoren, gedrag richt<strong>in</strong>g mensen, populatieontwikkel<strong>in</strong>g, <strong>in</strong>teelt-on<strong>de</strong>rzoek,<br />
gezondheid en functioneren rasters.<br />
Foto 15: zen<strong>de</strong>ron<strong>de</strong>rzoek kan veel kennis opleveren over <strong>de</strong> elan<strong>de</strong>n en het proefproject.<br />
Halsbandzen<strong>de</strong>rs met GPS en GSM maken het mogelijk om <strong>de</strong> dieren op te sporen en voedselgedrag<br />
per seizoen, conditieverloop en voortplant<strong>in</strong>gsgedrag te bestu<strong>de</strong>ren on<strong>de</strong>r <strong>Biesbosch</strong>omstandighe<strong>de</strong>n.<br />
Het on<strong>de</strong>rzoek kan uitgevoerd wor<strong>de</strong>n door stu<strong>de</strong>nten van HBO’s en<br />
universiteiten. Een commissie on<strong>de</strong>rzoekers, experts en natuurbeschermers kan het<br />
wetenschappelijk on<strong>de</strong>rzoek begelei<strong>de</strong>n. Het is van groot belang dat <strong>de</strong> uitkomsten van het<br />
39
on<strong>de</strong>rzoek wor<strong>de</strong>n vertaald richt<strong>in</strong>g publiek en collega natuurbeheer<strong>de</strong>rs. Gezocht moet wor<strong>de</strong>n<br />
naar universiteiten die een rol willen spelen bij <strong>de</strong> begeleid<strong>in</strong>g van het on<strong>de</strong>rzoek en daarvoor<br />
on<strong>de</strong>rzoeksgel<strong>de</strong>n willen aanvragen.<br />
Kostenoverzicht en f<strong>in</strong>ancier<strong>in</strong>g pilotproject<br />
On<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el van <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> fase is een ge<strong>de</strong>tailleerd kostenoverzicht voor <strong>de</strong> uitvoer<strong>in</strong>g van het<br />
pilotproject nadat het uitzetgebied en <strong>de</strong> wijze van omraster<strong>in</strong>g gekozen is. Hierbij wor<strong>de</strong>n afspraken<br />
gemaakt over <strong>de</strong> f<strong>in</strong>ancier<strong>in</strong>g van het pilotproject door <strong>de</strong> partners en aan te vragen subsidies.<br />
9. Samenvatten<strong>de</strong> conclusies<br />
De <strong>Biesbosch</strong> is een van <strong>de</strong> we<strong>in</strong>ig zoetwatergetij<strong>de</strong>n gebie<strong>de</strong>n van Europa. Juist <strong>in</strong> dit uitgestrekte<br />
gebied bestaan<strong>de</strong> uit moerasbossen afgewisseld met graslan<strong>de</strong>n, rietvel<strong>de</strong>n en kreken hoort een<br />
herbivoor als <strong>de</strong> eland thuis. In natte moerassystemen is <strong>de</strong> eland zelfs <strong>de</strong> enige grote herbivoor die<br />
er zijn voedsel zoekt en zich er prettig voelt.<br />
In <strong>de</strong> toekomst staan verschillen<strong>de</strong> ontwikkel<strong>in</strong>gen gepland voor <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Delta en <strong>de</strong><br />
<strong>Biesbosch</strong>. Zo zullen nieuwe gebie<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re <strong>in</strong> <strong>de</strong> Brabantse <strong>Biesbosch</strong> wor<strong>de</strong>n <strong>in</strong>gericht als<br />
natuur. Natuurlijke processen en natuurlijke dynamiek krijgen meer en meer <strong>de</strong> ruimte <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>Biesbosch</strong>. De eland kan gezien wor<strong>de</strong>n als <strong>de</strong> ambassa<strong>de</strong>ur of symbool voor <strong>de</strong>ze nieuwe<br />
natuurontwikkel<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> en <strong>de</strong> Delta. Zijn terugkomst <strong>in</strong> <strong>de</strong> Delta zal het<br />
herbivorenspectrum en daarmee <strong>de</strong> natuur <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland completer maken. Het observeren van een<br />
‘eenzame’ eland <strong>in</strong> <strong>de</strong> wil<strong>de</strong>rnis zal voor het publiek een onvergetelijke wil<strong>de</strong>rniservar<strong>in</strong>g zijn.<br />
In <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong> blijkt <strong>in</strong> potentie ruimte voor 160 tot 240 elan<strong>de</strong>n, terwijl voor een zelfredzame<br />
populatie slechts 125 tot 150 elan<strong>de</strong>n nodig zijn. Ook blijkt er een voldoen<strong>de</strong> gevarieer<strong>de</strong><br />
leefomgev<strong>in</strong>g voor elan<strong>de</strong>n te zijn. Door op kle<strong>in</strong>e schaal te beg<strong>in</strong>nen met een pilotproject met 5 á 6<br />
elan<strong>de</strong>n kan op een gecontroleer<strong>de</strong> manier ervar<strong>in</strong>g opgedaan wor<strong>de</strong>n met beheer en ecologie van<br />
elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Biesbosch</strong>. Begelei<strong>de</strong>nd wetenschappelijk on<strong>de</strong>rzoek zorgt voor kennisopbouw en <strong>de</strong><br />
publicaties hierover. Publieksvoorlicht<strong>in</strong>g, websites, persberichten, excursies en uitkijkpunten zorgen<br />
ervoor dat ook het publiek <strong>de</strong> elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> hun harten sluit.<br />
Na een succesvolle proef kan stapsgewijs gewerkt wor<strong>de</strong>n aan een uitbreid<strong>in</strong>g van het leefgebied en<br />
uite<strong>in</strong><strong>de</strong>lijk een her<strong>in</strong>troductie van elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> het wild. In overleg met terre<strong>in</strong>eigenaar en<br />
natuurbeheer<strong>de</strong>r Staatsbosbeheer zijn een viertal potentiële pilotlocaties uitgekozen. In <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong><br />
projectfase moet hieruit één proeflocatie gekozen wor<strong>de</strong>n. Dan kunnen ook <strong>de</strong> kosten bepaald<br />
wor<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong> <strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g van het gebied als proefproject voor her<strong>in</strong>troductie van elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse natuur en kan <strong>de</strong> daadwerkelijke plann<strong>in</strong>g hiervan starten. Er liggen nu goe<strong>de</strong> kansen<br />
voor het project en mits goed opgepakt, zijn er <strong>in</strong> <strong>de</strong> nabije toekomst elan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland.<br />
40
10. Literatuur<br />
Ahlén, I. 1975. W<strong>in</strong>ter habitats of moose and <strong>de</strong>er <strong>in</strong> relation to land use <strong>in</strong> Scand<strong>in</strong>avia. Viltrevy 9<br />
(3): 45-192.<br />
Ce<strong>de</strong>rlund, G., H. Ljungquist, G. Markgren & F. Stålfelt. 1980. Foods of Moose and Roe-<strong>de</strong>er at<br />
Grimsö <strong>in</strong> Central Swe<strong>de</strong>n. Results of Rumen Content Analyses. Swedish Wildlife Research 11(4): 169-<br />
247.<br />
Ce<strong>de</strong>rlund, G. & G. Markgren. 1987. The <strong>de</strong>velopment of the Swedish moose population,1970-1983.<br />
Swedish Wildlife Research, Suppl.1:55-62<br />
Flynn, A. & A.W. Franzmann, 1987. M<strong>in</strong>eral element studies <strong>in</strong> North American moose. Swedish<br />
Wildlife Research, Suppl. 1: 289-299.<br />
Groot Bru<strong>in</strong><strong>de</strong>r<strong>in</strong>k, G.W.T.A., J.M. Baveco, K. Kramer, A.T. Kuiters, D.R. Lammertsma, S. Wij<strong>de</strong>ven, P.<br />
Cornelissen, J.Th. Vull<strong>in</strong>k, H.H.T. Pr<strong>in</strong>s, S.E. van Wieren, F. <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>r & V. Wigbels. 1999. Dynamische<br />
<strong>in</strong>teracties tussen hoefdieren en vegetatie <strong>in</strong> <strong>de</strong> Oostvaar<strong>de</strong>rsplassen. IBN-rapport 436, Wagen<strong>in</strong>gen.<br />
Heptner, V.G. & N.P. Naumov. 1966. Die Säugetiere <strong>de</strong>r Sowjetunion. Band I: Paarhufer und<br />
Unpaarhufer. VEB Gustav Fisher Verlag, Jena.<br />
Heptner, V.G. & A.A. Nasimowitsch. 1967. Der Elch. Neue Brehm-Bücherei, Wittenberg-Lutherstadt.<br />
Jordan, P.A. 1987. Aquatic forag<strong>in</strong>g and the sodium ecology of moose: a review. Swedish Wildlife<br />
Research, Suppl. 1: 119-137.<br />
Kurstjens , G. 2000. Her<strong>in</strong>troductie van <strong>de</strong> eland <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland. Experiment <strong>in</strong> uitgebrei<strong>de</strong><br />
Oostvaar<strong>de</strong>rsplassen. Ark rapport <strong>in</strong> opdracht van WNF.<br />
Nowak, E. 1971. The range expansion of animals and its causes. Instytut Ekologii PAN, Zeszyty<br />
Naukowe No. 3: 1-255.<br />
Peterson, R.O. 1999. Wolf-moose <strong>in</strong>teraction on Isle Royale: the end of natural regulation? Ecological<br />
Applications 9 (1): 10-16.<br />
Pielowski, Z.1969. Die Wie<strong>de</strong>re<strong>in</strong>bürgerung <strong>de</strong>s Elches - Alces alces (L.) im Kamp<strong>in</strong>os-Nationalpark <strong>in</strong><br />
Polen. Zeitschrift für Jagdwissenschaft 15 (1): 6-17.<br />
Prell, H. 1941. Die Verbreitung <strong>de</strong>s Elches <strong>in</strong> Deutschland zu geschichtlicher Zeit. Dr. Paul Schöps<br />
Verlag, Leipzig.<br />
Smul<strong>de</strong>rs M. et al. 2006. Her<strong>in</strong>troduceren van soorten, bijplaatsen of verplaatsen: een<br />
afweg<strong>in</strong>gska<strong>de</strong>r. Alterra-rapport 1390<br />
Tomek, A. 1977. The occurrence and some ecological parameters of the moose <strong>in</strong> Poland. Acta<br />
Theriologica 22 (33): 485-508.<br />
Walch, K. 1987. De eland <strong>in</strong> het Holoceen van Ne<strong>de</strong>rland. Doctoraalverslag Biologisch Archeologisch<br />
Instituut, Gron<strong>in</strong>gen.<br />
41