Wisent terug in Nederland - ARK Natuurontwikkeling

2 Binnenlandjuni 20082007in de tussentijd: Rondom ARKRegelmatig vraagt de redactie aan uiteenlopende personen uit het werkveldnatuur en landschap, op te schrijven hoe ze het werk van ARK zien.Deze keer geven wij de pen aan Jaap Dirkmaat, directeur van de VerenigingNederlands Cultuurlandschap.Landschapsveiling brengt ruim een ton op!natuur versus cultuurHier in Nederland bepaalt, als het om natuur gaat, de mens vrijwel alles. Leven enlaten leven van ganzen, zwijnen en muskusratten: het is in onze hand. Net als herintroductievan otters en bevers, het toestaan van arenden en kraanvogels, en deweigering van wolven of lynxen.Zelfs ongenode exoten halen we naar Nederland, desnoods als verstekelingenaan scheepsrompen. We wijzen gebieden aan voor de Ecologische en AgrarischeHoofdstructuur, voor bebouwing en grondstoffenwinning. Nieuwe natuur vervangtoude natuur. Ruimtelijke ordening is bepalend voor wat waar is en mag zijn en inwelke mate. Over Nederland en haar bewoners is wereldwijd bekend dat – ofschoonGod de aarde schiep – de Hollanders hun eigen land maakten. Dit volkvan dijken en terpenbouwers, leegmalers en polderaars, neemt telkens opnieuwde vrijheid het land te herschikken. En met de klimaatverandering voor de deur,ontstaat daartoe opnieuw een dwingende noodzaak.Maar een vol klein land, met zoveel mensenwensen en zo ongekend veel dynamiek,is voor veel natuurlijke processen en verscheidenheid aan levensvormen de doodin de pot. Daarom alleen al is het werk van ARK Natuurontwikkeling zo belangrijk.Ze streeft naar eerherstel van processen die lange tijd werden gefrustreerd of nietmochten bestaan. Maar de huidige dynamiek is niet alleen dodelijk voor natuurlijkeprocessen, ze tast ook erfgoedwaarden aan. Waneer je middeleeuwse polders eneeuwenoude droogmakerijen onder water zet, of voor-Romeinse heggenlandschappenaan de nevengeulen wil offeren en Schotse hooglanders en Galloways houtwallenlaat vertrappen, dan kunnen protesten niet uitblijven. In een vol land meteen lange vechtgeschiedenis tegen het water, is het zichtbaar houden van die cultuurhistorienet zo goed belangrijk. Helaas heeft de landinrichting, de mechanisatieen intensivering van landbouwsector het grootste deel van ons erfgoed verwoest.Grote delen van ons land missen momenteel kwaliteit, zowel ecologische alscultuurhistorische. Aan de andere kant noopt de huidige voedselschaarste (diedoor bevolkingstoename, biobrandstofvraag en klimaatverandering de komendejaren alleen maar zal toenemen) landen hun voedselproductie op te voeren of opz’n minst te handhaven. Nieuwe natuur en behoud van de laatst overgeblevencultuurhistorische waarden – vrijwel uitsluitend in handen van natuurbeschermingsorganisaties– mogen niet haaks op elkaar komen te staan. Beide zijn vergelijkbaregroot heden die niet inwisselbaar zijn en evenmin samen kunnen bestaan; wel naastelkaar. Compromissen sluiten en de kool en de geit proberen te sparen zijn noch inhet belang van de een, noch in het belang van het ander.kortingscouponLezers van deze jaARKrant krijgen bij inlevering van deze bon in hetWilderniscafe 20% korting op koffie met huisgemaakte notencake.De bon is geldig t/m december 2008 en kan niet gebruikt worden incombinatie met andere acties.www.wilderniscafe.nladvertentieErlecom, 15 september 2007‘Eenmaal, andermaal, verkocht!’. En weerging een stuk landschap van de hand.Staand op een platte kar hanteerde burgemeesterPaul Wilbers bekwaam deveilinghamer. Ruim 250 mensen haddenzich voor hem in het zonovergotenweiland verzameld. Burgers, bedrijvenen buitenlui adopteerden vandaag voor¤ 118.000,- aan landschapselementen.Daarmee stellen zij o.a. boer Zeger Stappershoefin staat om 10 jaar lang eengroene corridor over zijn land te beheren.Een corridor die de uiterwaardenMillingerwaard, 2 juni 2007Maar liefst 110 soorten nachtvlindersvormden afgelopen nacht de oogst tijdenseen vlinderexcursie. Hieronderzeldzame soorten als de wolfsmelkpijlstaarten witvlekbosrandspinner. Dezelaatste is kenmerkend voor de bosranklianenvan het hardhoutooibos.Een maand eerder was de Millingerwaard al het toneel van een aantalexplosie vanhet zeldzame bruin blauwtje. Duizenden vlindertjes dwarrelden door de structuurrijkegraslanden. Op twee plaatsen in deze uiterwaard groeide dit jaar de rodebremraap, een parasiet op sikkelklaver.Rapport Alterra toont aan:Natuur peiler ondereconomie Gelderse PoortWageningen, maart 2007De ontwikkeling van nieuwe natuurgebiedenblijkt van groot belang voor deeconomie van de Gelderse Poort. Datstaat in een rapport dat Alterra in opdrachtvan Staatsbosbeheer uitbracht.Zo ontstonden tientallen nieuwe banenin de recreatiesector en delfstoffenwinning,het aantal overnachtingen in deGelderse Poort steeg sneller dan hetlandelijk gemiddelde en de huizenprijzenstegen relatief snel. Belangrijke gegevensdie laten zien dat voor de aanwijzingvan nieuwe natuurgebiedenniet alleen ecologische maar ook eenveelheid aan economische argumentenkunnen worden aangevoerd. Voor meerinformatie: www.alterra.nl/rapportenvan de Gelderse Poort voor plantenen dieren verbindt met de NijmeegseHeuvelrug. Maar er werden ook voorzieningenvoor wandelaars geveild: eenpad door het boerenland en een bruggetjeover het Meertje. En wat vandaagniet werd verkocht, schoof door naar denieuwe veilingsite groenegoededoelen.nl. De ‘eerste landschapsveiling ter wereld’was een gezamenlijk initiatief vanexpertisecentrum Triple E, landschapsfondsVia Natura en ARK. Op andereplekken in Nederland heeft het idee inmiddelsal een vervolg gekregen.Gelderse Poort barst van het levenFlora & fauna GeldersePoort onder de loepKekerdom, 3 april 2007De tijd van oogsten is aangebroken.Ruim 15 jaar natuurontwikkeling in deGelderse Poort begint aan alle kantenhaar vruchten af te werpen. Meer dan80 bijzondere planten en diersoortenhebben zich nieuw gevestigd en eengroeiende groep vrijwilligers volgtdeze ontwikkelingen op de voet. Redenvoor ARK om bij te dragen aan deoprichting van een Flora & Faunawerkgroepdie de spectaculaire resultatenvan natuurontwikkeling op de voetblijft volgen.Vele tientallen vrijwilligers maaktenin 2007 de veldinventarisaties tot eengroot succes.

2007Binnenlandjuni 20083spectaculaire hertenbronst in weerterbosBestuurders en scholierenstaan versteld van natuurspektakelWeert, 3 oktober 2007Na de Veluwe en de Oostvaardersplassen heeft Nederlandnu een derde plek waar het publiek kan genieten van spectaculairehertenbronst: het Weerterbos op de grens vanBrabant en Limburg. Hier hebben ARK en het LimburgsLandschap in 2006 een groep van 15 herten losgelaten. Onderde inmiddels 26 dieren, bevinden zich enkele mannelijkeherten die elkaar onder luid geburl naar de kroon steken.Honderden kinderen waren er tijdens veldlessen algetuigen van en tijdens speciale excursies voor bestuurdersuit de regio, konden ook zij genieten van het hertengeweld.Ondertussen is begonnen met de bouw van eenwildkansel, waarvandaan het publiek straks een prachtiguitzicht heeft over de herten.foto koen middeljanskadavers kijken bij arkEerherstel voor opruim -ploegen in de natuurde aanhouder wint!Uitvoering Grensmaasplannen gaat definitief doorOoij, september 2007Kadavers horen bij de natuur. Net zoalsdode bomen in het bos zijn kadaverseen bron van leven. Honderden diersoortenprofiteren ervan. Toch wordenkadavers steevast opgeruimd, bijvoorbeeldomdat mensen (ten onrechte)bang zijn voor ziektes. Om deze en anderemisverstanden uit de wereld tehelpen en om de grote betekenis vankadavers onder de aandacht te brengenis ARK samen met Staatsbosbeheer enmet steun van het vsbfonds een projectgestart. Reeën, die als verkeersslachtoffergevonden zijn, wordensinds het najaar van 2007 op een vasteplaats bij een webcam neergelegd. Bezoekersaan de website www.dooddoetleven.nlzijn sindsdien online getuigevan dassen, eksters, steenmarters ensteenuiltjes die helpen bij de recyclingvan de kadavers.advertentieDen Haag, 8 februari 2007De Raad van State heeft deze maand eeneinde gemaakt aan alle onzekerheid:het ambitieuze Grensmaasproject kandefinitief doorgaan. Daarmee komt het16 jaar oude plan van Stroming en ARKNatuurontwikkeling eindelijk tot uitvoering:meer dan 1.000 ha spectaculairenatuur en een veilige rivier overmeer dan 45 kilometer lengte dankzijoppervlakkige grindwinning. Nog in2007 is begonnen met de graafwerkzaamhedenin het deelproject bij Roosterenen met het vervolg op de pilotMeers. ARK zal dit project verder begeleidenmet voorlichting, veldonderwijsen speciale acties gericht op meerpublieke bekendheid van dit uniekeen om vangrijke natuurontwikkelingsproject.gidsencursus bevers Het gaat goed met de bevers in Nederland.Volgens schattingen van Alterra nam hun aantal toe van 160 in 2002 tot 315 in2007. De herintroducties in Gelderland en Limburg, waarbij ARK betrokken was, hebbenhier een belangrijke rol bij gespeeld. Wie meer wil weten over het doen en latenvan de groeiende populatie Limburgse bevers en die kennis vervolgens wil verspreiden,kan zich aanmelden voor de Gidsencursus Bevers van ARK. Het herkennen vansporen, de ecologische achtergronden en de relatie met het waterbeheer; zijn aspectendie aan de orde komen. In 2007 werd deze cursus al op drie plaatsen in Limburgverzorgd. Voor meer informatie: hettie.meertens@ark.euPeddelen langs de GrensmaasadvertentieUw eerste kennismakingmet deGrensmaas begintin de HompescheMolen bij Stevensweert.In deze sfeervolle18e eeuwse molen is ARK uwgastheer, mede namens de Panheelgroepen Natuurmonumenten.In 2008 krijgt de molen - naast theeenkoffieschenkerij - ook een horecafunctie.Net als in de andere wilderniscafészullen we daarbij het meestmilieuvriendelijke, klimaat neutralebier gaan tappen: dat van Gulpener uithet Limburgse heuvelland.Maaseik, 20 mei 2007Ruim 4.000 fietsers hebben vandaagmeegedaan aan een grensoverschrijdendefietstocht langs de Grensmaas.Met deze tocht willen ARK en andereorganisaties in België en Nederlandmeer bekendheid geven aan het Grensmaasproject.Ter gelegenheid hiervanzijn ook een poster en een specialefietsfolder uitgegeven. Een zeer geslaagdedag en duizenden enthousiaste, moegereden fietsers, maken dat dit succesvolleevenement in 2008 herhaaldwordt.Witte Börstel nu méttoefje slagroomMeers, juni 2007In dorpscafé de Witte Börstel in Meersis een informatiehoek over de Grensmaasingericht. Vlakbij voorbeeldgebiedMeers kunnen bezoekers hierin één oogopslag zien hoe de huidige,diep ingesneden Grensmaas met deuitvoering van het Grensmaasprojecteen metamorfose zal ondergaan naareen brede grindrivier met meerderegeulen, eilanden en ooibossen. ARKheeft deze inrichting verzorgd in opdrachtvan De Maaswerken.

4juni 20082007Frank Maasland slaat vleugels uit18 jaar en op eigen benenEindelijk FREEArnhem, 4 juli 2007Zo’n zevenhonderd grote grazers inbinnen- en buitenland zijn dit jaar geruisloosovergegaan van ARK Natuurontwikkelingnaar FREE. FREE staatvoor Foundation for Restoring EuropeanEcosystems en richt zich – in eersteinstantie – op de terugkeer van diersoortendie oorspronkelijk een sleutelrolvervulden in de Nederlandse en Europesenatuur. Maar waarom was dieafsplitsing van ARK nodig? De missiesvan beide organisaties stemmen tochenorm overeen? Frank Maasland: ‘ARKis een pionierorganisatie die snel wilkunnen inspringen op nieuwe projectenen nieuwe kansen. Het kuddebeheeris onder de vleugels van ARK uitgegroeidtot een zelfstandig draaiendeorganisatie, die zelf zijn financiëlebroek kan ophouden. Goed kuddebeheeris een permanent proces, dat omzorgvuldige aandacht vraagt. Een goedvoorbeeld daarvan is de constante selectievan onze dieren op publieksvriendelijkheiden zelfredzaamheid.De vraag naar natuurlijke begrazinguit binnen- en buitenland neemt toe.Met FREE kunnen we ons daar nu geheelop richten. ARK pioniert vannieuw idee naar nieuw idee, FREE concentreertzich op het uitbouwen van derol van natuurlijke begrazing en predatiein binnen- en buitenland en wordtdaarmee een stabiele partner voor terreineigenaren’.Het verschil tussen ARK en FREE zithem dus niet zozeer in de doelen, maarin de werkwijze waarbij ARK het accentop innovatie en communicatie legt enfreeFREE dat op praktisch werk. Of dat inde toekomst anders wordt, zullen wezien. Er is toch veel meer te zeggen overde verschillen? ‘Maasland: Ik zie FREEnog niet in Nieuwe Marken springen,in een Zeetoren of in een Jeugdpro-gramma Loevestein. Misschien hetmaar niet hebben over de verschillen,dat zijn er teveel om op te noemen’.‘Voorlopig ga ik er vanuit dat we metregelmaat zullen samenwerken’, zegtMaasland. ‘ARK huurt dan onze expertisein of omgekeerd. Op die manierstaan we echt los van elkaar. In ‘oude’projecten als de uitgezette wisenten inhet Kraansvlak en projecten in de omgevingvan Rotterdam, zien we dat ditwerkt. Maar ook in nieuwe projectenals de Diezemonding in Den Bosch (ziepagina 5) gaat dat heel mooi. De medewerkersvan FREE ervaren deze enormereorganisatie als een kans. Ze zittenweer dicht bij het vuur en kunnen overnagenoeg alles binnen FREE meedenkenomdat de breedte van het werkveldis afgenomen. Voor mijn gevoel is ereen soort hernieuwd elan’, aldus eentrots kijkende Maasland.FREE zal zich de komende tijd op eenaantal thema’s richten. Maasland: ‘Onskuddebeheer loopt heel goed en we bereikengeweldige resultaten. Maar datis voor niet iedereen zichtbaar en herkenbaar.Wat de relatie grazers-publiekbetreft lijken journalisten vooral geïnteresseerdin incidenten. Geen ongelukkenmet je kuddes is moeilijk tecommuniceren. En hoewel de verschillentussen boerenvee en onze grazersvoor ons steeds duidelijker worden, isdat lang niet voor iedereen in de natuurbeschermingzo. Verder willen weons ook verbreden, want met alleen begrazingben je kwetsbaar. Daarom startenwe nu met vijf projecten om dat terealiseren. Welke? Dat houden we nogheel even voor ons…’Nieuwe financiëlestandaard voor begrazingOoij, september 2007Parallel aan de afsplitsing van FREE liep de aanbestedingdoor Staatsbosbeheer van het kudde beheer inde Gelderse Poort (ca. 1.100 ha). In concurrentie metvier andere organisaties heeft ARK/FREE een offerteuitgebracht. Op basis van deze offertes heeft Staatsbosbeheerdeze maand de opdracht aan FREE gegund.Dit betekende een enorme opsteker voor de jongeorganisatie.Belangrijker nog is dat Staatsbosbeheer Regio Oosthiermee zijn nek uit heeft gestoken om een standaardte zetten voor natuurlijke begrazing langs de Nederlandserivieren. Tot nu toe was daar nauwelijks overheidsgeldvoor beschikbaar. FREE, ARK en StaatsbosbeheerOost hopen dat er in de toekomst eenlandelijke norm komt waarmee de ontwikkeling vanongekend rijke rivierecosystemen verder gestimuleerdwordt. Per saldo staan de kosten van deze werkwijze ingeen verhouding tot de bereikte natuur resultaten en devolledige openstelling voor het publiek.Staatsbosbeheer-Zuidkiest voor natuurlijkeprocessenTilburg, 26 november 2007In opdracht van Staatsbosbeheer heeft ARK eenadvies geschreven over de ontwikkeling en hetbeheer van 15 grote natuurgebieden in Zuid-Nederland. Op basis van dit interne rapport zalSBB in 2008 besluiten in welke gebieden natuurlijkeprocessen als rivierdynamiek, zoetwatergetijdeof natuurlijke begrazing meerruimte kunnen krijgen.

2007juni 20085advertentiewildernisvleesAls u van lekker vlees houdt,natuur een warm hart toedraagten de Koniks en runderenvan FREE Nature eenwaardig leven gunt, dan isWildernisvlees iets voor u!ARK en FREE in groene delta Den BoschDen Bosch, 22 november 2007De gemeente Den Bosch heeft grootse groene plannen! Onderde noemer ‘De Groene Delta’ werkt Den Bosch samenmet de provincie, waterschappen en natuurorganisaties aande opwaardering van natuur en landschap rond de Bosschevestingwallen. ARK Natuurontwikkeling maakte een inrichtingsplanvoor het eerste deel van het natuurpark. Zogeheten‘reliëfvolgende kleiwinning’ kan dit gebied voor driekwartin een zoetwatermoeras veranderen, waarbij enkelehoogwatervrije plekken droge voeten voor de in het gebiedgeplande kudde Rode Geuzen garanderen. FREE Nature bekommertzich om het beheer van deze runderen. Het projectstart in de Ertveldpolder. En natuurlijk staat ook hier weervrije toegang voor wandelaars uit de nabije stad centraal!Lezers van deze jaARKrant ontvangeneen eenmalige probeerkorting. Wie nuvia de webshop op www.wildernisvlees.nl een gemengd pakket rundvlees van5 of 10 kilo besteld, ontvangt een kortingvan 7,50 euro. Vermeld bij uw bestelling‘jaARKrant-aanbieding’.7,50 kortingUit De Gelderlander, 15 december 2007

6Buitenlandjuni 20082007ark nu ook langs donau actiefBBI-Matra steunt samenwerking met Nationaal Park Kopacki RitOsieck, augustus 2007Natuurlijke begrazing in één vande rijkste binnendelta’s van Europa:het nationaal park Kopacki Rit bij desamen loop van Donau en Drava inKroatië. Dat is de inzet van een meerjarigproject dat ARK samen met hetnationaal park gaat uitvoeren. Edelhertenen wilde zwijnen, die hier reeds ingroten getale leven, krijgen gezelschapvan wild levende runderen en paarden.Een breder scala aan grazers betekenteen gevarieerder, natuurlijker landschapmet een nog grotere rijkdom aaninheemse planten en diersoorten. Viahet bbi-Matrafonds ondersteunt hetministerie van lnv dit project.sredna arda en studen kladecTwee grote, nieuwe projecten in Bulgarijedoemeemetadvertentie‘Bijdragen aan een schoneen rechtvaardige wereld’ issinds 1989 de doelstellingvan de Nationale PostcodeLoterij. Voor ARK betekentdit dat ze vanaf 1996 eenbedrag van maar liefst 6,1miljoen euro van de loterijontving!de nationale postcodeloterij!… en maak een verschil voor ARK-projecten in Oost-EuropaKoop een lot via www.nationalepostcodeloterij.nlMadjarovo, mei 2007Dankzij het kuddefonds van ARK krijgt het succesvollebegrazingsproject bij Madjarovo een vervolgin twee nieuwe grote natuurgebieden in het Rodopi-gebergte:Sredna Arda en Studen Kladec. In ditlaatste gebied van bijna 7.000 ha krijgen de kuddesgezelschap van grote aantallen damherten endrie paks wolven. Voor dit project bestaat groteBulgaarse mediabelangstelling. Twee nationaletelevisie zenders en verschillende dagbladen berichttenover het loslaten van de kudde Rhodopenrunderen.Het in 2002 door ARK en het huidigeFREE Nature gestarte Madjarovo-project, staat inmiddelsgeheel op eigen benen. Partnerorganisatiebspb zet zich in voor het herstel van natuurlijkebegrazing door het bijna uitgestorven runderrasRodopi Shorthorn. De oprichting van de Friendsof the Rodopi Cow zorgt voor de achterliggende(financiële) betrokkenheid. Ook informeert bspbbezoekers van het gebied en het bijbehorende informatiecentrumover de spectaculaire resultatenvan natuurlijke begrazing en de rol die de gieren erin het ecosysteem spelen.Hiermee financiert de organisatieonder andere projectenin Letland, Bulgarijeen Roemenie. Alle slaan zeeen brug tussen natuurontwikkeling, natuurlijkebegrazing, de lokale bevolkingen het opzetten vankleinschalig (eco-)toerisme.Zo waarborgt ARK nietalleen het behoud vanparadijselijke natuur indeze landen, maar koppeltze er een duurzame inkomensbronvoor bewonersaan.Helpt u ARK mee eenverschil te maken voor denatuur en bevolking inOost-Europa?

2007Buitenlandjuni 20087kuddefonds buitenlandkonikgebied startjaar eindjaar start reedskudde uitgekeerdletlandMaurini 2003 2009 10 5Jaun levinas 2002 2008 9Engure 2002 2008 5 3Vitinu plavas 2002 2008 13Silnieki 2006 2012 3Lazdukalns 2006 2012 2Bruklenaji 2006 2012 1Lielkruze 2006 2012 5Litene-Pededze 2006 2012 20Dviete 2006 2012 22Ricu krast-Demenes 2007 2013 13Jakaini-Erglu 2007 2013 4Skedes krasts-Varme 2007 2013 9Laures-bumbieres 2007 2013 3Pilssala-Jelgava 2007 2013 15Aelita KaleinikovsbulgarijeRhodopen-MadjaravoRhodopen-Studen Kladecrundstartjaar eindjaar start naar reedskudde kudde- uitgekeerdfondsletland2006 2012 1322002 2008 82007 2013 32006 2012 122006 2012 172007 2013 172007 2013 172000 2005 17 21 21bulgarije2002 2007 46 212007 2012 21totaal beschikbaar kuddefondsop 31-12-2007: 70aantal koniks in kuddefonds op31-12-2207: 189aantal runderen in kuddefondsop 31-12-2007: 187totaal aantal dieren in kuddefondsop 31-12-2007: 376belgieNatuurpunt (contract beëindigd)belgie3 3totaal 134 8127 70 45Letlands: onbegrensde mogelijkhedenRucavas, december 2007Van de uitgestrekte Dvietevallei in hetnoorden tot middenin de stad Jelgava:op veel plaatsen slaat het Letlandsprojectaan bij de lokale bevolking.Midden in Jelgava is samen met hetLetse Natuurfonds en de gemeente eenproject gestart op het eiland ‘Pilssala’ inde rivier Lielupe. Hier zijn 16 Koniksuitgezet en lokale Letse ARK-collega’sverzorgen er veldlessen voor schoolkinderen.In de Dviete-vallei is hard gewerkt aande hermeandering van deze rivier; er iseen begin gemaakt met het opknappenvan het bezoekerscentrum en het begrazingsgebiedis met tientallen dierenen honderden hectaren uitgebreid. Ietsonder Daugavpils, heeft het Telekombedrijf‘Alina’ een 1.000 ha groot gebiedvoor natuurlijke begrazing ingeruimd.Hier zijn dit jaar 13 Koniks en 17 runderenuitgezet. Er zijn plannen om dit gebiedte laten uitgroeien tot een wildparkvan 7.000 hectare met bescheidenvakantiehuisjes.In totaal liepen in 2007 194 Koniks en145 runderen in 16 gebieden op ongeveer4.000 Letse hectares. Ook de koppelingmet toerismeontwikkeling verlooptvoorspoedig dit jaar is voor devierde keer de start van natuurlijke begrazinggecombineerd met het opzettenvan een ecologisch gasthuis, ditkeer nabij Nationaal Park Sliteres. Hethuis is gebouwd op de rand van eenhoge kustlijn in een omgeving waar jeoog in oog kan komen te staan metwolf, lynx of eland.Het veldlesprogramma is dit jaar veelbreder opgezet, er worden nu vanaf vijflocaties in alle uithoeken van het landveldlessen aangeboden. Het is in Letlandnog pionieren om scholen te bewegenhet avontuur van een veldlesaan te gaan. Toch hebben dit jaar 625kinderen met ARK genoten van hunwilde achtertuin.

8Jeugdjuni 20082007Recordaantal pabo-studenten loopt warm voor coole struinnatuurRotterdam, 10 juli 2007Vandaag hebben 24 tweedejaars pabo-studentenvan de Hogeschool Rotterdam hun stage bij ARKNatuurontwikkeling succesvol afgerond. Na een korteinhoudelijke training van ARK hebben ze op hetEiland van Brienenoord en de Landtong van Rozenburgtientallen natuurtochten voor kinderen begeleid.Zo snijdt het mes aan twee kanten: natuuronderwijskrijgt een vaste plek in de pabo-opleidingen duizenden Rotterdamse kinderen profiteren hiervan.Wat oudere deeltijdstudenten ontwikkeldenbovendien nieuw onderwijsmateriaal voor de RuigePlaat in Hoogvliet en een natuurquiz voor het Eilandvan Brienenoord. ARK weet met dit project de docentenvan de toekomst dus goed te enthousiasmerenvoor struinnatuur.Rivier in Beeld legt aan in KlompenwaardadvertentiePannerden, 15 mei 2007Door onze verslaggeefster José ten TuynteOver het Pannerdensch Kanaal nadert‘De Compaen’. Zo’n 25 brugklasleerlingenvan het Lorentz Lyceum uit Arnhemhangen over de reling. Het schiplegt aan. De leerlingen maken vandaageen ruige struintocht door de Klompenwaarden laten hun creatieve kwaliteitenzien. De helft van de groep gaateerst met ARK op pad. Dwars doorschouderhoge ruigtes gaat het. Eendode haas ligt daar, bloederig en aangevreten!Terwijl sommigen het diernauwgezet bestuderen, staan anderenerbij te rillen. Rijpe dauwbramen wordendoor een paar meiden met wantrouwenaanschouwd. De docent roeptdat bramen uit de winkel misschienwel veel ongezonder zijn. Konikpaardenobserveren vindt iedereen leuk,zelfs als je daarvoor een opdrachtvelmoet gebruiken. Van de hoge steilwandenlangs de nevengeul kun je goed afspringen,zo blijkt. Een jongen vangtnog een kikker. Even aaien. Langs hetstrand staan allemaal bouwwerken.Variërend van kleine huisjes versierdmet bloemen en schelpen tot een heusehut. Gebouwd door de andere helft vande klas, onder begeleiding van StichtingBeleven. Tijd om te wisselen. Maareerst: even bijkletsen en jumpen op hetstrand!Rivier in Beeld is een uitdagend omgevingsgerichten vakoverschrijdendproject voor het voortgezet onderwijs,van ARK, Stichting Beleven en StichtingReinwater. Behalve de velddagbestaat het project uit een voorbereidendeles en verwerkingslessen opschool, een varende tentoonstelling eneen ontmoeting tussen leerlingen enbestuurders en beleidsmakers.Meer informatie over het project: www.beleven.org/rivierinbeeldWil jij bijdragen aan het duurzaambeheer van stroomgebieden?Meld je dan aan bij de opleiding twmaan de universiteiten van Nijmegen en Duisburg/Essen!Wereldwijd zien we flinke gevolgen van klimaatverandering voor het waterbeheer.Voor jonge rivierbeheerders ligt een fascinerend werkterrein te wachten. Naasttechnische vaardigheden en managementkwaliteiten zijn kennis van stroomgebiedenen ecosystemen onontbeerlijk geworden voor duurzaam rivierbeheer.TWM is een internationale opleiding waaraan in 2007 ca. 20 studenten deelnamenuit China, de Verenigde Staten, Engeland, België, Duitsland en Nederland. ARK heeftvier jaar lang inhoudelijk en financieel bijgedragen aan het opzetten van deze studierichtingvoor watermanagers van de toekomst.

2007Jeugdjuni 20089Ruige Ruimtevoor ContactRuim 10.000 kinderen aan het struinenfoto rob niemandsverdrietHoogvliet, 28 juni 2007Natuurspeelplaats de Ruige Plaat inHoogvliet krijgt ¤ 240.000,- uit hetstimuleringsprogramma ‘Ruimte voorContact’ van het ministerie van vrom.Met dit geld zal ARK een uitgebreidactiviteitenprogramma ontwikkelenvoor de Ruige Plaat als natuurlijke ontmoetingsplaatsvoor de veelkleurigeHoogvlietse kinderbevolking. Er werdin 2007 enorme vooruitgang geboektmet de inrichting van de speelplaats.Een deel van het vrom-budget zal ookingezet worden om de natuurspeelplaatsverder af te werken.In 2008 wordt een Stichting Ruige Plaatopgericht, die geleidelijk het beheervan de natuurspeelplaats van ARK kanovernemen. Tenslotte werd de natuurspeelplaatsgenomineerd voor de adnatuurprijs,maar viel deze nét buitende prijzen.advertentieDoor een jaarlijkse bijdrage vanruim 60 miljoen euro aan meerdan 2.200 projecten verbindthet vsbfonds honderdduizendenNederlanders met het sociaalleven en cultureel en natuurlijkerfgoed. Voor ARK maakte hetvsbfonds onder andere projectenmogelijk waarmee ze jeugdeen onvergetelijke belevenis inde natuur bezorgde. In 2007waren dit veld lessen in de Klompenwaard,veldlessen bij hethertenproject Weerterbos,natuuravonturen op natuurspeelplaatsRuige Plaat in Hoogvlieten het onderwijsprojectNieuw Rotterdams Peil in Hoogvliet.vsbfonds steunt eveneenshet ARK-projectDood doet Leventabel 1 ARK-veldlessen in 2007limburgGroeve ’t Rooth 977 299Meers 968 322Hompesche molen 581 142Weerterbos 1.087 240Zwerfvuil Meers 24gelderlandKlompenwaard 844 200Leeuwense waard 881 198zuid-hollandLandtong Rozenburg 400 100Eiland van Brienenoord 190 38Van Dixhoorndriehoek 286 47totaal 6.238 1.586tabel 3 ARK- en overgedragenveldlessen 1993 - 20071993 t/m 1995 (schatting) 13.500 3.0001996 (schatting) 5.886 1.3081997 5.782 1.2851998 7.785 1.7301999 6.632 1.4752000 5.410 1.2002001 3.862 8602002 5.034 1.2032003 3.876 1.0282004 3.903 9712005 5.071 1.2762006 4.742 1.0792007 6.238 1.586totaal 77.721 13.693Zwolle, 31 december 2007‘Met je patas in de vette shit!’. Zo typeerde één van de kinderen uit de regio Rotterdamzijn ervaring met de belevingsgerichte veldlessen die ARK al zo’n 15 jaar inde nabije omgeving van ‘haar’ natuurgebieden realiseert. En dat deze lessen, en deuitvergroting ervan door collega-organisaties, nog steeds enorm succesvol zijn,bewijzen onderstaande cijferstabel 2 ARK-veldlessen in 2007,overgedragen aan andere organisatieskinderen organisatielimburgEijsder weerden 384 cnme MaastrichtKleine weerd 192 cnme MaastrichtWormdal 740 Dorothee WesselmanRomeinenweerd 580 cnme WelkomgelderlandBeuningse uiterwaarden 408 Dijkmagazijn BeuningenWeurtse plaat 243 ivn NijmegenStadswaard 120 ivn, Natuurmuseum, GofferttuinWetland Passewaay 579 St. Duurzaam RivierenlandLoevestein 267 vrijwilligers LoevesteinMeinerswijk 480 cnme ArnhemBakenhof 48 cnme ArnhemBaarsemwaard 127 docenten CulemborgoverijsselVechterweerd 586 ivn Zwolle, Vitenszuid-hollandLandtong Rozenburg 425 cnme Maassluis, kinderboerderijRozenburgEiland van Brienenoord 905 Podiumproject, pabo-studentenNatuurspeelplaats Ruige Plaat 38 Podiumproject, pabo-studentenRuigeplaatbos 30 Podiumproject, pabo-studentenDe Staart 282 Hoeksewaardse LandschapHoek van Holland 270 NME Schiedamtotaal 6.108

10Klimaatjuni 20082007Cramer schuift 4,5 miljoen naar KlimaatbuffersKoning Winteraan het strandArnhem, 8 september 2007De Grote Markt in Arnhem was vandaagomgetoverd tot enorm zandstrandvoor de grote finale van de jaarlijksezandsculpturenwedstrijd. Twaalf teams,die zich in de regionale voorrondenhadden gekwalificeerd als heuse zandsculptuurders,streden er om de hoofdprijs.Organisator Dekker van de Kampvroeg ARK een actueel natuurthemavoor de wedstrijd te leveren. De keuzeviel op klimaatverandering en om hettoegankelijk en luchtig te brengen,werd de titel: ‘Koning Winter aan hetstrand’. Waar sneeuw en ijs ons langzaamaanin de steek laten, bleek zandvandaag een fantastische vervanger.Onder het toeziend oog van duizendentoeschouwers kwamen 12 prachtigebeeldhouwwerken uit het zand tevoorschijn.Tegelijkertijd organiseerde hetProvinciehuis een themadag boordevolinformatie over klimaatverandering inGelderland.advertentielezersactie zeetorenLezers van deze jaARKrant krijgen bijinlevering van deze bon in de Zeetoren20% korting op koffie met taart en eensterk verhaal.De bon is geldig t/m december 2008 en kan niet gebruiktworden in combinatie met andere acties.www.zeetoren.nlZeist, 27 november 2007Vandaag kreeg minister Jacqueline Cramer de studie NatuurlijkeKlimaatbuffers overhandigd. De afzenders vanhet rapport – Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, Waddenvereniging,Vogelbescherming en ARK – zetten zich invoor een klimaatbestendiger Nederland. Robuuste natuurgebiedenspelen daarbij een sleutelrol.De minister liet zich niet onbetuigd. Nog geen drie wekenlater nam ze het besluit om vijf klimaatbuffer-pilots te startenvoor een bedrag van 4,5 miljoen. Eén daarvan is hetproject Weerterbos-Waterbos waarin ARK samenwerktmet het Limburgs Landschap en het Waterschap Peel enMaasvallei. vrom stelde 630.000 euro beschikbaar voordit project. Dat stelt de partners in staat om de natuurlijkesponswerking van het Weerterbos te herstellen. Omlanger water te kunnen vasthouden, worden greppels ensloten gedempt en wordt gedraineerd naaldbos omgevormdtot natte broekbossen en moeras. Laaggelegen land bouwgronden buiten het Weerterbos worden aangekocht voorspontane broek bosontwikkeling. Door deze maatregelenontstaat een spectaculair natuurgebied dat bovendienbijdraagt aan de vermindering van de wateroverlast instroomafwaartse gebieden rond Eindhoven en Den Bosch.foto harvey van diekadvertentieKlimaatberichtDe Bilt, 31 december 20072007 was opnieuw een spectaculair warm jaar in Nederland, meteen evenaring van het ‘oude’ record van 2006. De groeiendereeks warme jaren betekent dat we de klimaatvoorspellingenvoort durend naar boven moeten bijstellen: een sterkere stijgingvan de zeespiegel, grotere extremen in de rivierafvoeren enopschuivende klimaatzones, die inmiddels al met meer dan11 meter per dag noordwaarts schuiven. Zuidelijke libellen,vlinders en boom krekels koloniseren ons land, terwijl anderesoorten aan de noordgrens ons land verlaten. Na de bijeneter ende graszanger is het nu wachten op de Provençaalse grasmus.Steun hetWereldNatuurFondsDat ARK in Nederland volop aandacht kan vragen voorklimaatverandering is onder andere te danken aan hetwnf. Steunt u het wnf, dan steunt u indirect ook ARK.Samen met het wnf heeft ARK in 2007 het fundamentgelegd voor een grootschalig project ter vergroting van hetklimaatbewustzijn in de Nederlandse delta: ‘Van Loevesteintot vloedlijn’. Nieuwe voorbeeldprojecten bij Loevestein enRotterdam zijn vooral gericht op jongeren, op waterrijkenatuur en op nieuwe woonvormen op het water

2007Klimaatjuni 200811Natte voeten op Amsterdams Live Earth terrasAmsterdam, 7 juli 2007Vertwijfeld staat de kleuter te kijken. ‘Ga ik met laarzen aan ofspring ik gewoon op blote voeten in het koude water?’ Uiteindelijkkiest ze het laatste en stapt giechelend in de ijskoudewaterbak. Het weer is er tenslotte opnieuw warm genoeg voorvandaag.Gister gonsde Live Earth Alert door Amsterdam, een grootfestival om Nederland te doordringen van de urgentie vanklimaatverandering. ARK Natuurontwikkeling had met deklimaatbuffercoalitie van Natuurmonumenten, Wadden vereniging,Staatsbosbeheer en de Vogelbescherming eenludieke actie bedacht om het publiek van de urgentie vanklimaatverandering te doordringen. Een enorme kaart vanNederland fungeerde als ondergrond voor een terras. Hieropstond een groot blok ijs (2m 3 ) te smelten en langzaam liepenNederland en de stoeltjes en tafeltjes van het terras onderwater. Op deze manier vroegen de organisaties aandachtvoor de inzet van natuurlijke klimaatbuffers om Nederlandklimaatbestendiger te maken. Door natuurgebieden zo in terichten dat deze weer als natuurlijke sponzen gaan werken,kunnen moerassen, veengebieden en natte bossen neerslagpiekenen droogte opvangen. Ook andere vormen vanKlimaatbuffers werden door de bediening op het terras toegelicht.Het aanwezige publiek stond het meest versteld vanhet tempo waarmee het ijs smolt op deze dag en vooral de kinderenkregen er geen genoeg van met hun blote voeten doorhet smeltwater te stampen.ARK tekent voor neutraliteitAmsterdam, 18 april 2007Samen met tientallen andere goededoelen-organisaties heeft ARK zichvandaag gecommitteerd aan het doelom nog in 2007 als organisatie klimaatneutraalte zijn. Doordat alle medewerkersvanuit huis werken (dus geen grootkantoor), er weinig woon-werkverkeeris en bovendien vrijwel iedereen opgroene stroom werkt, doet ARK al veelom haar co2-uitstoot te beperken. Deenkele dienstauto’s zijn van roetfiltersvoorzien. Wat rest is het gasverbruikvan de wilderniscafés, het brandstofverbruikbij binnenlandse reizen eneen enkele vliegreis naar buitenlandseARK-projecten. Totaal gaat het omeen resterende uitstoot van ca. 100 tonco2, waarvoor een bedrag van ¤ 1.275,-opzij is gezet. ARK is nog op zoek naareen passend natuurproject, waarmeemet dit geld extra co2 kan wordenopgeslagen op een voor iedereen zichtbaremanier.Brochure ‘Klimaat voor Keramiek’voor bouwsectorKlimaatcafé de Zeetoren open!Zaltbommel/Zeist, oktober 2007In opdracht van het Wereld Natuur Fonds en Wienerberger verscheen van dehand van ARK een brochure over ‘bewust bouwen met baksteen’. In oktober isdeze binnen de Nederlandse bouwsector verspreid. Te weinig architecten, aannemersen projectontwikkelaars weten dat je met keramische producten de natuural een enorme steun in de rug biedt. Toch is het zo. Er wordt in Nederland vrijwelgeen baksteen meer gebakken of de daarvoor benodigde kleiwinning draagt bijaan de ontwikkeling van nieuwe natuurgebieden. Bovendien is klei een vernieuwbaregrondstof in Nederland, heeft het eindproduct (baksteen of dakpan) een langelevensduur en draagt het ook bij aan een aangenaam klimaat binnenshuis.Vandaar de brochure.Hoek van Holland, 2 november 2007Als het wakend oog van de Nederlandsekustverdediging kijkt de Zeetoren bijHoek van Holland uit over de Noordzee.Dit nieuwe klimaatcafé opende vandaaghaar poorten voor het publiek. Naeen verbouwing van negen maandenwas het zover. De eerste bezoekers vergaaptenzich aan de stoere inrichtingen onverwachte uitzichten, die ze vanontwerpster Monic Deichman cadeaukregen. De Zeetoren mag zich in eengroeiende groep kompanen verheugen.Naast initiatiefnemer ARK zijn ditonder andere de gemeente Rotterdam,het wnf, knmi, deelgemeente Hoekvan Holland, vsbfonds, Nationale PostcodeLoterij, Provincie Zuid-Holland,Rijkswaterstaat ,Stichting BevorderingVolkskracht e.a. In het voorjaar van2008 vindt de officiële opening van DeZeetoren plaats. Voor zover mogelijk iser in het gebouw gebruik gemaakt vanisolatie, keramische (binnen)muren,ventilatie met warmteterugwinningen andere energiezuinige technieken.Het pand is all-electric ingericht, zodathet straks met zon- en windenergie kanworden gevoed. Waar mogelijk is gebruikgemaakt van fsc-hout of is materiaalhergebruikt, zoals het steigermateriaalvoor de tafels en gerecycledkunststof voor de stoelen. Dankzij degeweldige inzet van vrijwilligers zijntwee oude scheepsvloeren verwerkt inde zalen van de Zeetoren.

12 Evaluatiejuni 200820072007: lessen en successenNijmegen 2007, van de redactieDe bloemlezing van succesvolle projecten in deze krant laatzien dat 2007 een goed jaar was voor ARK. Met projecten als‘dood doet leven’ en het loslaten van wisentenslaagden we erin om de natuur, maar ook het natuurbeeldvan mensen verder te verrijken. Er was meer balans tussende drie peilers van ons werk: meer ruimte voor natuurlijkeprocessen, nieuwe bondgenootschappen met economischepartners om die ruimte te creëren en vergroting van depublieke betrokkenheid bij onze activiteiten.De dubbelpagina over het klimaatin deze krant laat zien dat we rond ditthema een veelheid aan activiteitenhebben ontwikkeld. Toch blijft hetmoeilijk om deze abstracte problematiekte vertalen naar concrete, voor hetgrote publiek toegankelijke projecten.Dat ondervonden we bij de invullingvan het Zeetorenprogramma en hetvinden van geschikte natuurprojectenvoor co2-compensatie. We hebben inmiddelsechter zoveel voorwerk gedaandat we hier in 2008 hopen te oogsten.De afsplitsing van het kuddebeheerdroeg daaraan bij. Hierdoorkan ARK zich meer concentreren ophaar kernactiviteiten en met een flexibelerorganisatie sneller inspelen opkansen die zich voordoen. De nieuwe,afgesplitste stichting FREE maakte bovendieneen droomstart met een goedgevulde opdrachtenportefeuille eneen enthousiast team dat barst van deambitie om de sleutelrol van grote herbivorenen carnivoren in de Europesenatuur te promoten.accountantsverklaringopdrachtWij hebben gecontroleerd of de indeze jaARKant 2007 opgenomenverkorte jaarrekening van StichtingArk te Heilig Landstichting over2007 op de juiste wijze is ontleendaan de door ons gecontroleerdejaarrekening 2007 van Stichting Ark.Bij die jaarrekening hebben wij op17 april 2008 een goedkeurendeaccountantsverklaring verstrekt.Het bestuur van de stichting is verantwoordelijkvoor het opstellenvan de verkorte jaarrekening in overeenstemmingmet de grondslagenzoals gehanteerd in de jaarrekening2007 van Stichting Ark. Het is onzeverantwoordelijkheid een accountantsverklaringinzake de verkortejaarrekening te verstrekken.werkzaamhedenWe hebben onze controle verricht inovereenkomstig met Nederlandsrecht. Dienovereenkomstig dienenwij onze controle zodanig te plannenen uit te voeren dat een redelijkemate van zekerheid wordt verkregendat de verkorte jaarrekeningop de juiste wijze is ontleend aan dejaarrekening. Wij zijn van meningdat de door ons verkregen controleinformatievoldoende en geschikt isals basis voor ons oordeel.oordeelNaar ons oordeel is de verkorte jaarrekeningin alle van materieel belangzijnde aspecten op de juiste wijzeontleend aan de jaarrekening.toelichtingWij vestigen er de aandacht op datvoor het inzicht dat vereist is vooreen verantwoorde oordeelsvormingomtrent de financiële positie en deresultaten van de stichting Ark envoor een toereikend in de reikwijdtevan onze controle de verkorte jaarrekeningdient te worden gelezenin samenhang met de volledige jaarrekening,waaraan deze is ontleend,alsmede met de door ons daarbij op17 april 2008 verstrekte goedkeurendeaccountantsverklaring. Deze toelichtingdoet geen afbreuk aan onsoordeel.De landschapsveiling was een interessant experiment.Geslaagd als het gaat om het uitproberen van eennieuw financieringsmechanisme voor natuur en landschap.Mensen en organisaties blijken inderdaad rechtstreekste willen investeren in het beheer van natuur enlandschap. Hartverwarmend was ook de samenwerkingmet enkele grondeigenaren in dit project, maar ronduitteleurstellend de respons van boeren in de omgeving,waardoor de gewenste opschaling achterwege bleef. Bijtoekomstige veilingen zullen we ons minder op boerenlanden meer op natuurlandschappen richten.Voor onze europese projecten was 2007 tenslotte ookeen leerzaam jaar. Er vielen prachtige natuurresultaten, gebiedsuitbreidingenen nieuwe partnerschappen te boeken(zie pagina ‘Buitenland’), maar in twee projecten kregen weonverwacht te maken met tegenstanders van natuurlijke begrazing.In de Donaudelta leidde dit zelfs tot het afblazenvan een project met het WWF, omdat de Roemeense bosdienstde aanwezige populatie verwilderde paarden niet alskans ziet, maar als probleem en de duizenden paarden wilafmaken. In Kopacki Rit staan bosbouwers en jagers ook niette juichen over het plan van het Nationaal Park om met ARKgrote herbivoren te herintroduceren, maar hier is het gespreknog volop gaande.Zeist, 17 april 2008Dalstaete Accountants bvGerrit Kroes, Registeraccountant

2007Jaarrekeningjuni 200813InhoudZeetoren drukt stempel op resultaat 2007Geconsolideerde balans per 31 december2007 13Geconsolideerde staat van baten en lastenover 2007 14Algemene toelichting 14Toelichting op de geconsolideerde balansper 31 december 2007 15Toelichting op de geconsolideerde staatvan baten en lasten over 2007 17Enkelvoudige balans per 31 december2007 18Enkelvoudige staat van baten en lastenover 2007 18Toelichting op de enkelvoudige balansper 31 december 2007 18overige gegevensAccountantsverklaring 19Gebeurtenissen na balansdatum 19Niet in de balans opgenomen verplichtingen19bijl agenBegroting 2008 19Bestemmingsfonds 19Beek-Ubbergen, Zeist 31 decemberHet financiële resultaat over 2007wordt in belangrijke mate bepaald doorde investeringen in De Zeetoren. Vooreen groot deel hiervan (¤ 787.290,-) isook in 2007 subsidie ontvangen. De investeringenin de Zeetoren vergrotenhet vastgelegd vermogen van ARK maarveroorzaken gelijktijdig een verminderingvan de liquide middelen. Eenbelangrijk doel voor 2008 is om dezeontwikkeling te keren en het vrij besteedbaarvermogen weer te vergroten.De overige projecten sloten in 2007 afmet een (volgens de traditionele methodebepaald) positief resultaat van¤ 123.054,-. Door de toename van hetvastgelegd vermogen van ¤ 248.191,-resteert voor Stichting ARK en ARKProjekten b.v. een afname van het overigvrij besteedbaar vermogen van¤ 125.137,-.In 2007 kon een belangrijk inhaalslagworden gemaakt bij de uitvoering vanprojecten, wat resulteerde in de verminderingvan het bestemmingsfondsmet ¤ 681.105,-.De netto omzet nam volgens verwachtingaf ten opzichte van 2006 door deafsplitsing van het kuddebeheer, goedvoor een omzet van ruim ¤ 550.000,-.Bovendien kwam er op de overige projectenruim ¤ 330.000,- minder binnendan begroot.De afsplitsing van het kuddebeheer naarde zelfstandige stichting FREE heeftook voor de overdracht van bedrijfsauto’s,materialen t.w.v. ¤ 62.089,- en handelsgoederent.w.v. ¤ 16.611,- gezorgd.Aangezien FREE ook personeelsledenover heeft genomen van ARK is er eengedeelte van de continuïteitsreserve ende voorschotregeling personeel overgedragen.De kuddes paarden en runderendie op 31 december 2006 eigendomwaren van ARK zijn ook overgedragennaar de nieuwe stichting FREE: 244 koniksen 473 runderen.ARK heeft wel het beheer van het kuddefondsgehouden. Deze dieren wordenaan organisaties in het buitenland– met name Letland en Bulgarije – ineigendom overgedragen om natuurontwikkelingmogelijk te maken. Devoorwaarde is wel dat na een periodevan vijf jaar de helft van de kudde teruggegevenwordt aan het kuddefonds.Op deze manier werkt het als een revolvingfund.Aan de uitgavenkant is er ook mindergeld uitgegeven dan begroot: in totaal¤ 226.500,-De afdeling Communicatie heeft¤ 22.800,- minder uitgegeven dan begroot.Zo werd de geplande vernieuwingvan de website een jaar uitgesteld.Bij de Wilderniscafés bleef de omzetachter bij de verwachtingen, met nameomdat de verbouwing van de Zeetorenmeer tijd vergde dan verwacht, waardoordit klimaatcafé bijna een half jaarlater de poorten opende.Bij de regio’s zijn de verschillen met debegroting te verklaren door het feit dateen aantal projecten niet doorging, zoalseen studie naar begrazing in hetVijlenerbos, de plaatsing van een wildernisschipbij Rozenburg en veldonderwijsin de Lobberdense waard.Enkele andere projecten werden uitgesteldtot 2008. Het betreft hier onderandere de aanleg van een getijdengeulin het Visserijgriend langs de OudeMaas, de ontwikkeling van NieuweMarken in zowel Oost als West-Nederlanden het inwerken van een counterpartin Letland.Geconsolideerde balans per 31 december 2007(na resultaatverdeling)activa 31-12-2007 31-12-2006A A A Avaste activaMateriële vaste activaBedrijfspand en terreinen 503.914 306.621Inventaris 122.524 34.756Vervoermiddelen 28.564 87.943655.002 429.320Financiële vaste activaLening u/g Rombus B.V. 4.170 7.029passiva 31-12-2007 31-12-2006A A A Aeigen vermogenBesteedbaar vermogen 26.857- 136.461Vastgelegd vermogen 1.696.069 2.152.8871.669.212 2.289.348langlopende schuldenHypotheek o/g - 13.610- 13.610vlottende activaVoorraden en onderhanden werkOnderhanden werk 166.558 55.135Gereed product en handelsgoederen 16.988 29.135183.546 84.270kortlopende schuldenCrediteuren 233.403 99.895Belastingen en sociale premies 23.169 20.060Overige kortlopende schulden 85.357 59.101341.929 179.056VorderingenDebiteuren 238.648 495.498Belastingen en sociale premies 18.448 -Overige vorderingen 54.417 90.464311.513 585.962Liquide middelen 856.910 1.375.433totaal activa 2.011.141 2.482.0142.011.141 2.482.014

14Jaarrekeningjuni 20082007Geconsolideerde staat van baten en lasten over 2007(na resultaatverdeling)2007 Begroting 2006A A AbatenOpbrengsten geleverde diensten 1.013.411 1.676.800 1.839.340en productenAandeel in acties van derden 500.000 500.000 620.000Overige subsidies 336.000 - -Financiële baten 38.029 41.000 42.1391.887.440 2.217.800 2.501.479Net als in voorgaande jaren zijn ook dit jaar weer gelden ontvangen voor projectendie nog niet helemaal afgerond zijn en die in de komende jaren worden uitgevoerd.Op grond van de toegepaste grondslagen voor resultaatbepaling worden deze geldenin het jaar van ontvangst als baten verantwoord. Via de verdeling van het overschotworden de nog resterende gelden toegevoegd aan het betreffende bestemmingsfonds.De komende jaren zullen de uitgaven met betrekking tot deze projecten als lastenverantwoord worden. Hierdoor ontstaan tekorten die via de tekortverdeling ten lastevan de bestemmingsfondsen zullen worden gebracht.lastenBureau 227.914 217.500 229.691Communicatie 141.097 163.900 125.394Wilderniscafés 295.449 379.500 287.680Kuddebeheer - - 543.542Regio’s 1.505.426 1.635.500 986.3522.169.886 2.396.400 2.172.659Overschot 282.446- 178.600- 328.820Belastingen - - -Saldo voor verdeling 282.446- 178.600- 328.820verdeling saldoMutatie bestemmingsfondsen 681.105-Toegevoegd aan het vrij beschikbare vermogen uit hoofde:- mutatie fonds activa doelstelling 248.191- mutatie bestemmingsfonds in mindering activa 265.111- wijziging btw belastbaar projekt in bestemmingsfonds 7.983- Mutatie afsplitsing FREE 2.511- van het resultaat 2007 125.137-282.446-Algemene toelichtingalgemeenStichting Ark is opgericht op 23 juni 1989. Het doel vanStichting Ark is het op basis van natuurlijke processenontwikkelen van natuur en landschap ten dienste van desamenleving. De stichting heeft een 100% deelneming inArk Projekten B.V.. Stichting Ark heeft geen winstdoelstellingmaar streeft wel naar continuïteit.Per 4 juli 2007 heeft er een juridische splitsing plaatsgevondenwaarbij stichting FREE is opgericht.Deze heeft met terugwerkende kracht per 1 januari 2007een deel van de activa en passiva van stichting Arkovergenomen.grondslagen van waarderingMateriële vaste activaHet pand in Kekerdom, in gebruik bij de deelneming ArkProjekten B.V., wordt gewaardeerd op aanschaffingswaarde,op het pand wordt per jaar 2% afgeschreven, opde ondergrond wordt niet afgeschreven.In Hoek van Holland staat de Zeetoren. ARK heeft ditgebouw in erfpacht voor een periode van 30 jaar.In 2006 is met een omvangrijke verbouwing gestartwaarvoor subsidiegelden zijn geworven. De totale investeringengedaan in 2006 en 2007 bedragen A 943.012,- .Op deze investeringen zijn in mindering gebracht deontvangen subsidies t.w.v A 766.000,-Per 1 november 2007 is de exploitatie van het horecagedeeltegestart door Ark Projekten B.V.Materiële vaste activa gebruikt voor structurele projectenen in gebruik voor de eigen organisatie worden gewaardeerdtegen de verkrijgingsprijs, verminderd met deop basis van de geschatte levensduur van bepaalde afschrijvingenen zonodig rekening houdende met eenrestwaarde. De afschrijvingen bedragen voor vervoersmiddelen25% per jaar en voor inventaris 20-33% perjaar.KuddefondsconstructieARK heeft een revolving fund van konikpaarden en runderen.Een natuurorganisatie kan een verzoek indienenom een kudde in eigendom te krijgen voor het opstartenvan een natuurontwikkelingsproject.Voorwaarde is dat na een periode van vijf jaar de helftvan de kudde teruggeven wordt aan het fonds.Op deze manier blijft er een kudde om nieuwe initiatievente ondersteunen. Deze kuddes worden niet geactiveerd.De kosten van beheer worden direct ten laste van het resultaatgebracht.Financiële vaste activaDeelnemingen waarbij invloed van betekenis wordt uitgeoefendop het zakelijke en financiële beleid van dedeelneming worden gewaardeerd op netto-vermogenswaarde.VoorraadDe voorraad is gewaardeerd tegen verkrijgingsprijs oflagere marktwaarde.Onderhanden werkHet onderhanden werk is gewaardeerd tegen de kostenvan uitbestede werkzaamheden en toegerekende personeelskosten.Vorderingen, liquide middelen, schulden, overlopendeactiva en passivaDe vorderingen, liquide middelen, schulden en overlopendeactiva en passiva worden opgenomen tegen denominale waarde; waardering van vorderingen geschiedtonder aftrek van van een voorziening wegens oninbaarheid,gebaseerd op een individuele beoordeling van devorderingen.Eigen vermogenBinnen het beschikbare vermogen worden door de directiemiddelen bestemd voor de uitvoering van specifiekeprojecten waarvoor (nog) geen externe financieringverkregen is. Daarnaast wordt eencontinuïteitsreserve opgebouwd ter grootte van eenjaarlast salarissen. Minimaal wordt jaarlijks A 50.000,=toegevoegd aan deze reserve.Het vastgelegd vermogen heeft voor wat betreft de bestemmingsfondsenbetrekking op gelden ontvangen vanderden voor de uitvoering van projecten. De bestemmingvan deze middelen kan door Stichting Ark nietworden gewijzigd, indien na uitvoering van het projectgeld overblijft dient dit aan de opdrachtgever te wordenterugbetaald.

2007Jaarrekeningjuni 200815grondslagen van resultaatbepalingAlgemeenHet resultaat wordt bepaald als het verschil tussen debaten en alle hiermee verbonden kosten en alle hiermeeverbonden kosten en andere aan het verslagjaar toe terekenen lasten. De kosten en lasten worden bepaald metinachtneming van de hiervoor reeds vermelde waarderingsgrondslagen.Een overschot wordt verantwoord in het jaar waarin degoederen zijn geleverd c.q. de diensten zijn verricht. Debaten en lasten van projecten worden verantwoord inhet jaar waarin de projecten zijn afgerond. Tekorten welkehun oorsprong vinden in het boekjaar worden in aanmerkinggenomen zodra deze voorzienbaar zijn.BelastingenMet ingang van 2003 is Stichting Ark door de belastingdienstvrijgesteld voor de vennootschapsbelasting.De projecten en activiteiten die in concurrentie met hetbedrijfsleven worden uitgevoerd tegen marktconformeprijzen en tarieven zijn met ingang van het boekjaar2003 verantwoord in de deelneming Ark Projekten B.V.die niet is vrijgesteld van de vennootschapsbelasting.De belasting is gebaseerd op het resultaat in de jaarrekeningmet inachtneming van de permanente verschillentussen de winstberekening volgens de jaarrekening enerzijdsen de fiscale winstberekening anderzijds. De berekeningvindt plaats tegen het actuele belastingtarief.consolidatieIn de consolidatie zijn betrokken Stichting Ark en haar100% deelneming Ark Projekten B.V. statutair gevestigdte Nijmegen. De doelstelling van de deelneming is: ‘natuur-en landschapsontwikkeling d.m.v. het verstrekkenvan adviezen en het ontwikkelen van materialen en alleswat natuur- en landschapsontwikkeling kan bevorderen.De exploitatie van wilderniscafés en verkoop van productenuit natuurbeheer’. Met ingang van 2003 wordenprojecten en activiteiten van Stichting Ark die in concurrentieworden uitgevoerd verantwoord in de jaarrekeningvan Ark Projekten B.V..Onderlinge vordering- en schuldposities en onderlingeleveringen zijn in de consolidatie geëlimineerd. De consolidatieis uitgevoerd volgens de integrale methode.samenstelling bestuursorganenRaad van toezicht:Hans Voortman (voorzitter), Odile Wolfs (vice-voorzitter),Peter van Rooij, Femke Lobach, Kees de RuiterDirectie Stichting Ark:Wouter Helmer en Twan TeunissenDirectie Ark Projekten B.V.:Wouter Helmer en Twan TeunissenToelichting op de geconsolideerde balans per 31 december 2007materiële vaste activaHet verloop van de materiële vaste activa in het verslagjaar is als volgt weer te geven:BoekwaardeBoekwaarde1 januari Investering Desinvestering Afschrijving 31 decemberA A A A ABedrijfspand en terrein 308.521 856.195 - 660.802 503.914Inventaris 32.856 114.028 7.795 16.565 122.524Vervoermiddelen 87.943 8.348 55.433 12.294 28.564429.320 978.571 63.228 689.662 655.002In de desinvesteringen is de afsplitsingnaar stichting FREE ad A 62.089,- opgenomen.Aanschafwaardes en cumulatieve afschrijvingen per 31 december 2007Aanschaf Cumulatieve Boekwaardewaarde Afschrijving 31 decemberA A ABedrijfspand en terrein 1.255.666 751.752 503.914Inventaris 199.404 76.880 122.524Vervoermiddelen 82.161 53.597 28.5641.537.231 882.229 655.002De verzekerde waarde van de activa inhet kader van de doelstelling bedraagtA 2.004.060,-financiële vaste activa 2007 2006AALening u/g Rombus B.V.Stand per 1 januari 7.029 10.841Af: Mutatie 2.859 3.812Stand per 31 december 4.170 7.029vlottende activa 31-12-2007 31-12-2006AAHandelsgoederen 8.788 21.513Voorraad boeken & gidsen 8.200 7.622De lening heeft betrekking op de financieringvan een filmcamera van RombusB.V. waar Stichting Ark gebruikvan maakt.Zowel de materiële als de financiëlevaste activa worden aangewend voorde doelstellingen van Stichting Ark.De voorraden worden direct aangewendvoor de doelstellingen vanStichting Ark.16.988 29.135belastingen en sociale premies (te vorderen)Omzetbelasting 18.448 -

16Jaarrekeningjuni 20082007Per 31 december 2007 is de stand van decontinuiteitsreserve niet gedekt met vrijbesteedbaar vermogen.De directie verwacht dat dit tekort in2008 zal zijn ingelopen..eigen vermogenVerloopoverzicht Vrij besteedbaar vermogen 2007Overig vrijbesteedbaar Bestemmings- Continuïteitsvermogen reserve reserve TotaalA A A ASaldo per 1 januari 13.538- - 150.000 136.462Resultaat boekjaar 2007 282.446- 282.446-Mutatie afsplitsing FREE 2.511- 38.184- 40.695-Mutatie fonds activa doelstelling 248.191- - 248.191-Mutatie bestemmingsfonds in mindering op activa 265.111- - 265.111-Wijziging btw belast project in bestemmingsfonds 7.983- - 7.983-Mutatie bestemmingsfonds 681.105 - 681.105Saldo per 31 december 138.675­ ­ 111.816 26.859-Verloopoverzicht Vastgelegd vermogen 2007Fonds activa Bestemmingsdoelstellingfonds TotaalA A ASaldo per 1 januari 451.874 1.701.013 2.152.887Afsplitsing FREE 23.905­ ­ 23.905-Mutatie fonds activa doelstelling 248.191 ­ 248.191Mutatie bestemmingsfonds ­ 681.105- 681.105-Saldo per 31 december 676.160 1.019.909 1.696.069vastgelegd vermogenHet vastgelegd vermogen heeft betrekking op het fonds activa doelstelling en bestemmingsfonds.Het verloop hiervan is als volgt:BestemmingsfondsDe gelden in het bestemmingsfonds hebben betrekking op van derden ontvangen geldenvoor de uitvoering van projecten.Tegenover deze middelen staan verplichtingen met betrekking tot de uitvoering vandeze projecten. Het bestemmingsfonds heefthet volgende verloop:2007 2006AAStand per 1 januari 1.701.013 1.239.256Uitgaven 1.157.316 341.061-Ontvangen voor uitvoering projecten 476.208 805.318Vrijval ­ 2.500-Stand per 31 december 1.019.908 1.701.013De projectverplichtingen zijn aangegaan voor een aantal projecten in de regio’s.Voor een nadere toelichting verwijzen wij naar de bijlage in dit rapportfonds activa doelstelling 2007 2006AAStand per 1 januari 451.874 411.425Afsplitsing FREE 23.905- -427.969 411.425Vorming fondsInvesteringen 978.571 132.366Afschrijvingen 689.662- 116.685-Desinvesteringen minus afsplitsing FREE 39.323- -Afname hypotheek 13.610 21.545Afname financiële vaste activa 2.859- 3.812-Toename/afname voorraden 12.147- 7.035Mutatie uit vrij besteedbaar vermogen 248.191 40.449Stand per 31 december 676.160 451.874De aansluiting met de activa is als volgt:Waarde materiële vaste activa 655.002 429.320Financiële vaste activa 4.170 7.029Voorraden 16.988 29.135Hypotheek o/g ­ 13.610-Stand per 31 december 676.160 451.874Hypotheek o/g 2007 2006AASaldo per 1 januari 13.610 35.155Normale aflossing 13.610- 7.935-Extra aflossing 13.610-Totaal aflossing 13.610- 21.545-Saldo per 31 december ­ 13.610De hypotheek is in 2007 volledig afgelost.belastingen en sociale premies (verschuldigd)31-12-2007 31-12-2006AALoonbelasting 18.029 17.686Omzetbelasting ­ 615Pensioenpremie 5.140 1.75923.169 20.060

2007Jaarrekeningjuni 200817Toelichting op de geconsolideerde staat van baten en lasten over 2007subsidievoorwaardenOver de meeste projecten wordt achteraf inhoudelijk en financieel verantwoording afgelegdnaar de opdrachtgever of subsidieverlener. Bij meerjarige projecten wordt jaarlijksinhoudelijk en financieel gerapporteerd. Uitgangspunt is de begroting die gemaaktis. Wijzigingen gebeuren in overleg met de opdrachtgever of subsidieverlener.De jaarlijkse bijdrage van de Nationale Postcode Loterij ter waarde van A 500.000 iseen structurele subsidie voortvloeiend uit het contract dat eindigt op 31 december2010. De andere opbrengsten zijn één of meerjarige projectgelden en inkomsten uithoreca-activiteiten, verkoop van boeken, brochures en zoekplaten.personeelskosten 2007 2006AASalarissen 600.729 832.824Sociale lasten 78.845 98.124Pensioenpremies 20.755 23.151700.329 954.099In 2007 waren gemiddeld 21 (FTE 21 ) en in 2006 gemiddeld 39 (FTE 26) personeelsleden indienst. Per 1 januari zijn de salarisssen met 2% verhoogd.baten 2007 2006AAOpbrengsten geleverde diensten en productenOpbrengst uitgevoerde projecten 825.395 1.602.643Opbrengst wilderniscafés 183.411 157.469Opbrengst levende have - 78.213Opbrengst boekenverkoop 5.659 6.346Boekwinst/verlies activa 1.054- 5.330-1.013.411 1.839.341Ontvangen subsidiesAandeel in acties van derden 500.000 620.000Overige subsidiesBijdragen en subsidies i.v.m. project Zeetoren 416.000 -Hiervan aandeel in acties van derden (NPL) Af: 80.000 -336.000 -836.000 620.000inkoopwaarde geleverde diensten en producten2007 2006AAWerk uitgevoerd door derden 651.529 396.753Inkopen materialen ten behoeve van projecten 93.365 245.648Kosten kuddebeheer - 149.681Inkopen wilderniscafés 63.433 45.739Overigen 12.384 13.350afschrijvingenAfschrijvingen gebouwen 660.802 69.551Af: mutatie bestemmingsfonds 265.111- -subtotaal 395.691 69.551Afschrijvingen inventaris 16.565 18.404Afschrijvingen vervoermiddelen 12.294 28.730424.550 116.685financiële lastenRente hypotheek o/g 249 1.979Bankrente/kosten 523 412772 2.391overige lastenHuisvestingskosten 38.356 28.219Exploitatiekosten 21.194 11.743Kantoorkosten 40.917 27.156Acquisitiekosten 8.616 31.763Autokosten 23.533 50.604Algemene kosten 90.904 98.826223.520 248.311820.711 851.171kostentoerekeningDe lasten kunnen als volgt worden gesplitst:Bureau Communicatie Wilderniscafés Regio’s TotaalInkoopwaarde 965 58.052 51.476 710.218 820.711Personeelslasten 137.845 72.196 149.185 341.103 700.329Afschrijvingen 1.418 212 15.483 407.438 424.551Financiële lasten 315 ­ 458 ­ 773Overige lasten 87.371 10.637 78.847 46.667 223.522Totaal 227.914 141.097 295.449 1.505.426 2.169.886De toerekening van de kosten aan dedoelstellingen geschiedt op bedrijfseconomischebasis, waarbij rekeningwordt gehouden met de besteding vantijd en middelen.analyse verschillen met begrotingCommunicatieDe afdeling Communicatie heeft A 22.800,- minder uitgegeven dan begroot. De geplandevernieuwing van de website is een jaar uitgesteld en een aantal publikaties isniet uitgevoerd.WilderniscafésBij de Wilderniscafés vielen de kosten met A 84.000,- lager uit dan begroot, met nameomdat de verbouwing van de Zeetoren meer tijd vergde dan verwacht, waardoor ditklimaatcafé bijna een half jaar later de poorten opende.Regio’sBij de regio’s zijn de verschillen met de begroting te verklaren door het feit dat eenaantal projecten niet doorging, zoals een studie naar begrazing in het Vijlenerbos, deplaatsing van een wildernisschip bij Rozenburg en veldonderwijs in de Lobberdensewaard. Enkele andere projecten werden uitgesteld tot 2008. Het betreft hier onderandere de aanleg van een getijdengeul in het Visserijgriend langs de Oude Maas, deontwikkeling van Nieuwe Marken in zowel Oost als West-Nederland en het inwerkenvan een counterpart in Letland.bezoldiging raad van toezicht en directieRaad van toezichtDe leden van de Raad van toezicht hebben over het verslagjaar voor hun werkzaamhedengeen (onkosten-) vergoeding ontvangen. Bovendien worden er geen leningen,voorschotten en garanties verstrekt.DirectieDe directieleden hebben over het verslagjaar A 113.485 (FTE 2) (2006: A 108.571)(FTE 2) ontvangen. Dit bedrag omvat het bruto salaris inclusief sociale lasten,pensioenlasten. Er zijn geen leningen, voorschotten en garanties verstrekt.

18Jaarrekeningjuni 20082007Enkelvoudige balans per 31 december 2007(na resultaatverdeling)activa 31-12-2007 31-12-2006A A A Avaste activaMateriële vaste activaGebouwen 221.788 21.704Inventaris 6.547 17.201Vervoermiddelen 28.564 87.944256.900 126.849Financiële vaste activaDeelneming -Rekening courant deelneming 417.146 310.035Lening u/g Rombus B.V. 4.170 7.029421.316 317.064passiva 31-12-2007 31-12-2006A A A Aeigen vermogenBesteedbaar vermogen 26.857- 136.461Vastgelegd vermogen 1.696.069 2.152.8871.669.212 2.289.348kortlopende schuldenCrediteuren 217.360 80.823Belastingen en sociale premies 17.446 22.443Overige kortlopende schulden 76.606 44.106311.412 147.3721.980.625 2.436.720vlottende activaVoorraden en onderhanden werkOnderhanden werk 165.367 55.135165.367 55.135VorderingenDebiteuren 232.865 496.771Belastingen en sociale premies 18.448 -Overige vorderingen 44.697 83.832296.009 580.603Liquide middelen 841.032 1.357.069totaal activa 1.980.624 2.436.720Enkelvoudige staat van baten en lasten over 2007(na resultaatverdeling)baten 31-12-2007 31-12-2006A A A AOpbrengsten uitgevoerde projecten 642.918 1.432.776Aandeel in acties van derden 500.000 620.000Overige subsidies 336.000 ­Financiële baten 63.395 58.7681.542.313 2.111.544lastenBureau 216.356 200.389Communicatie 78.033 78.062Regio’s 1.483.097 973.208Kuddebeheer ­ 462.2081.777.486 1.713.867Saldo voor belastingen 235.172- 397.677Belastingen - ­Resultaat deelneming 47.272- 68.856-Toelichting op de balans per 31 december 2007deelneming 2007 2006AAStand per 1 januari 1.537- 67.319Af: resultaat deelneming 47.272- 68.856-48.809- 1.537-Bij: Aanpassing in verband met negatief eigen vermogen 48.809 1.537Stand 31 december 0 -vordering op deelnemingStand per 1 januari 311.572 256.598Bij: mutaties 129.017 38.345Bij: rente 25.367 16.629465.956 311.572Af: voorziening in verband met negatief eigen vermogen 48.809- 1.537-van de deelnemingStand 31 december 417.147 310.035Saldo na belastingen 282.444- 328.821Toelichting op de staat van baten en lasten 2007financiële batenRente rekening-courant Ark Projecten B.V. 25.367 16.629Rente bank 34.843 42.139Rente belastingdienst 3.185 -63.395 58.768

2007Jaarrekeningjuni 200819Overige gegevensBijlagenaccountantsverklaringStichting Ark, Meerwijkselaan 29, 6564 BS Heilige LandstichtingStichting Ark is opgericht op 23 juni 1989. Het doel van Stichting Ark is het op basisvan natuurlijke processen ontwikkelen van natuur en landschap ten dienste van desamenleving. De stichting heeft een 100% deelneming in Ark Projekten bv StichtingArk heeft geen winstdoelstelling maar streeft wel naar continuïteit.Net als in voorgaande jaren zijn ook dit jaar weer gelden ontvangen voor projectendie nog niet helemaal afgerond zijn en die in de komende jaren worden uitgevoerd.Op grond van de toegepaste grondslagen voor resultaatbepaling worden deze geldenin het jaar van ontvangst als baten verantwoord. Via de verdeling van het overschotworden de nog resterende gelden toegevoegd aan het betreffende bestemmingsfonds.De komende jaren zullen de uitgaven met betrekking tot deze projecten als lastenverantwoord worden. Hierdoor ontstaan tekorten die via de tekortverdeling ten lastevan de bestemmingsfondsen zullen worden gebracht.Nevenstaande cijfers zijn ontleend aan de Jaarrekening 2007.De volledige jaarrekening is te zien op website www.ark.eu.Bij deze jaarrekening is door Dalstaete Accountants bv een goedkeurendeaccountants verklaring verstrekt conform de richtlijnen van het cbf.gebeurtenissen na balansdatumEr zijn geen belangrijke gebeurtenissen na balansdatum.geconsolideerde begroting2008 2007AAbatenOpbrengsten uitgevoerde projecten 1.761.500 1.676.800Aandeel in acties van derden 500.000 500.000Financiële baten 23.000 41.0002.284.500 2.217.800lastenBureau 291.000 217.500Communicatie 162.600 163.900Wilderniscafés 476.500 379.500Regio’s 1.515.000 1.635.5002.445.100 2.396.400Tekort voor belastingen 160.600- 178.600-In voorgaande jaren zijn er gelden ontvangen voor projecten die de komende jaren wordenuitgevoerd. Op grond van de toegepaste grondslagen voor resultaatbepaling wordendeze gelden in het jaar van ontvangst als baten verantwoord. Via de verdeling van hetoverschot worden de nog resterende gelden toegevoegd aan het betreffende bestemmingsfonds.De komende jaren zullen de uitgaven met betrekking tot deze projecten alslasten verantwoord worden. Hierdoor ontstaan tekorten die via de tekortverdeling tenlaste van de bestemmingsfondsen zullen worden gebracht.niet in de balans opgenomen verplichtingenARK heeft de verplichting op zich genomen om de komende twee jaar FREE te ondersteunenin de vorm van opdrachten ter waarde van A 80.000 en A 40.000 overresp.2008 en 2009.bestemmingsfonds 01-01-2007 Uitgaven Ontvangsten 31-12-2007A A A Aregio’seuropaNationale Postcode Loterij, Letland 749.450 216.400 24.248 557.299Ministerie van LNV, Kroatie - 10.710 19.729 9.019gelderlandWNF, Gelderse Poort 70.965 137.006 97.784 31.744WNF, Loevestein - 37.677 96.714 59.037WNF, Fonds Voedsel voor Natuur 253.240 101.343 5.672 157.569Werkgroep Flora & Fauna 3.200 3.200 ­ -Kadavers en publiek 20.000 24.451 10.000 5.549WNF, Provincie Gelderland, SBB Faunatunnel - 12.463 20.465 8.002IVN Infopaneel 1.261 1.261limburgProvincie Limburg, Beverproject 8.382 22.979 34.315 19.718Veldeducatie Meers 13.218 21.372 9.350 1.195Wildwaarschuwingssysteem Kempenbroek 10.372 10.372 ­ -Nationale Postcode Loterij,veldeducatie klimaat 20.000 17.639 - 2.361Nationale Postcode Loterij,Weerterbos klimaat 74.354 74.354 - ­Hompesche Molen 24.977 66.656 71.367 29.688rotterdamNatuurspeelplaats Ruige plaat, aanleg 175.519 89.533 - 85.987Natuurspeelplaats Ruige plaat, activiteiten - 24.592 76.070 51.478Hoogvliet, Nevengeul 2.946 2.946 ­Hoek van Holland, Zeetoren verbouwing 265.110 265.110 - ­Hoek van Holland, Veldeducatie 9.280 18.513 9.233 -1.701.013 1.157.316 476.208 1.019.908

20Commentaarjuni 20082007De naam ARK houdt in tijden van klimaatveranderingen zeespiegelstijgingbijna een opdracht in: bouwen die ark!En dat is precies waar we mee bezig zijn.Alleen is onze ark geen schip van houten touw, maar bestaat ie uit een groeiendereeks natuurgebieden waartoe alleplanten, dieren en mensen vrij toeganghebben. Onze ark legt aan op plaatsenwaar mensen de natuur als bondgenootwillen leren kennen: als leverancier vanschoon drinkwater, zuurstof, voedsel,delfstoffen, als aangename omgevingom te wonen, werken, recreëren of omals kind in op te groeien. Meer ruimtevoor natuurlijke processen blijkt daarbijeen belangrijke strategie om onsaan te passen aan klimaatverandering.Bredere duinen beschermen de smallekust tegen stormen, natuurlijker uiterwaardenhelpen bij het opvangen vanhoogwatergolven, ooibossen fungerenbij storm als golfbrekers voor de dijkenen in beekdalen zijn moerassen de natuurlijkesponzen om pieken in de waterafvoerte dempen.Natuurlijk werkt ook ARK aan maatregelenom de co2-uitstoot te verminderen.Zo hebben we in 2007 de hele bedrijfsvoeringklimaatneutraal gemaakt.Maar met alleen preventieve maatregelengaan we de waterproblemen vande komende decennia niet oplossen. InNederland moeten we verder bouwenaan een veerkrachtige delta. Overal inEuropa zijn mens en natuur gebaat bijwaterberging aan de bron. Het is eeninternationale ark, die klimaatveranderinghet hoofd moet bieden. En hoegroter de ark, hoe meer planten endiersoorten er een plek in kunnen vinden.Een moderne versie van een oudemythe.Aan de slag dus. De opwarming van deaarde escaleert. Mensen moeten wordenaangesproken op hun reputatie alsoverlevingskunstenaars, in de goedezin van het woord. We moeten openblijven staan voor kritische geluidenen verschillende klimaatscenario’s,maar we mogen niet langer wachtenmet creatieve oplossingen die bij allescenario’s blijken te werken. En meerruimte voor natuur is in veel gevallenzo’n oplossing.parels voor de zwijnenEen uitgestrekt netwerk van natuurgebiedenhelpt niet alleen de fysieke gevolgenvan klimaatverandering op tevangen, het biedt planten en dierenook de kans om mee te bewegen methet veranderende klimaat. De verwachtingis dat hun leefgebieden de komendeeeuw meer dan 500 kilometer (!)noordwaarts opschuiven. Dit betekentdat er, vooral in de noord-zuidrichting,een brede infrastructuur van natuurmoet worden opgezet om planten, insecten,kleine zoogdieren, amfibieën,maar ook andere soorten de gelegenheidte bieden om noordwaarts te migreren.ARK heeft zich daarom de afgelopenjaren sterk gemaakt voorrobuuste verbindingen langs rivieren,maar ook in projecten als het Kempenbroeken de Veluweroute werken weTrossen losaan die samenhang. We staan daaringelukkig niet alleen. Tal van overhedenen natuurorganisaties ondersteunendit streven.Interessant daarbij is dat vaak het edelhertwordt opgevoerd als vlaggenschipvoor deze ontwikkelingen. En dat,vooral om de boerenstand te sussen,het wilde zwijn op papier de toegangtot de robuuste verbindingen wordtontzegd. De natuur volgt echter haareigen logica. Terwijl de terugkeer vanvrije herten in het Kempenbroek nogvolop bediscussieerd wordt, explodeerdein 2007 de zwijnenstand in grotedelen van zuidoost Nederland. Het aaneensluitenvan steeds meer natuurgebieden,de omvorming van naaldbosnaar loofbos en een reeks winters meteen overvloed aan eikels en beukennootjes,maken van de ecologischehoofdstructuur een groen parelsnoerdat de zwijnen op waarde weten teschatten. Tientallen vierkante kilometerswerden door deze noeste werkersoverhoop gewroet en daarmee verwiervenze zich, naast het klimaat, eentweede plaats in de politieke natuuragendavan 2007.Bijzonder aan dit nieuws was niet zozeerdat de zwijnenstand plotsklapsvertienvoudigde, maar vooral dat dediscussie die hierop volgde, een kenteringin het denken over natuur markeert.Het tijdperk waarin boeren enbuitenlui beslissen over leven en doodvan wilde dieren, op basis van vermeendnut of schade, lijkt voorgoedvoorbij. De natuur wordt steeds meerhet domein van stedelijke dierenvrienden,die op hun tochten buiten graageen zwijn, hert of bever zien en die zichmeer en meer identificeren met hetindividuele dier. Die betrokkenheidmaakt het niet alleen maar makkelijkervoor natuurbeheerders. Zij moetenzich meer dan ooit verantwoorden voorhun omgang met dieren, zoals bijvoorbeeldmet de groeiende kuddes paardenen runderen in veel natuurterreinen.Dierenbescherming lijkt de acceptatievan natuurlijke processen soms in deweg te staan. Toch slaat de balans inpositieve zin door.Dassen profiteerden daar al van, er levenweer wilde katten en zeearendenin Nederland en ook de terugkeer vande eerste wisenten in 2007 verliep zondernoemenswaardige problemen. Ditalles kan gezien worden als een opmaattot het voorlopig hoogtepunt van ecologischherstel: de terugkeer van dewolf in de lage landen. In het huidigemigratietempo valt die terugkeer binnen10 jaar te verwachten. ARK zaldankbaar gebruik maken van de veleervaringen die inmiddels in Duitslandzijn opgedaan met de acceptatie vanwolven door het publiek en het samengaanvan wolven met huisvee. En zoalshet een ark betaamt zal onze boodschapzijn: welkom aan boord!Twan Teunissen, Wouter HelmerDirectie ARK

2007Toekomstjuni 200821Loper voor de lynx, welkom voor de wolfNederland, 2008Juist nu je zo vaak hoort dat er in Nederlandgeen plaats is voor echte natuur,broeden er voor het eerst sindsmensenheugenis weer oehoes, kraanvogelsen zeearenden in ons land en levenhier weer wilde katten. Wolven enlynxen bevinden zich inmiddels op eendagtocht lopen van de Nederlandsegrens. Dat is geen toeval. Verstedelijkingen de ontwikkeling van spectaculairenatuur zijn twee kanten van dezelfdemedaille. Anders dan in vroegereagrarische samenlevingen wordt natuursteeds minder als bedreigend ervarenen steeds meer als bron van ontspanningen uitdaging. En in een steedsverder gecultiveerde samenleving zalde behoefte aan natuurervaringen alleenmaar toenemen.Dat nog weinig mensen zich realiserenhoe rijk die Nederlandse natuur kanzijn bewijzen de uitspraken over ‘vol’Nederland, maar ook het krampachtigesysteem van natuurdoeltypen, volgenswelk stramien wij onze natuur indelenen beheren. Er is hier een wereld tewinnen en de natuur zelf is daarbijonze grootste bondgenoot, omdat plantenen dieren, opportunistisch als zezijn, de kansen benutten die zich voordoen.Met lynx en wolf rammelend aande poorten van Nederland, zal ARK in2008 de lat opnieuw hoger proberen teleggen; voor de natuur, maar ook voormensen en organisaties die de Nederlandsenatuur duurzaam willen veiligstellen.Volksverhuizing en natuurontwikkelingEuropa 2008Ontvolking van 60-90 miljoen hectaremarginaal landbouwgebied is misschienwel de grootste ecologische bedreigingvan Europa. Afwisselende,kleinschalige landschappen makenplaats voor relatief monotone bossen,die ofwel aangeplant worden ofwelspontaan opslaan. Landschappelijk enecologisch een enorme verarming. Ditprobleem wordt slechts door weinigenonderkend, laat staan dat er aan duurzamealternatieven wordt gewerkt. Natuurlijkebegrazing is zo’n alternatiefen kan in combinatie met ecotoerismeen oogst van producten uit de natuureen nieuwe economie vormen vooruitgestrekte landstreken. De tijd dringtom dit verhaal aan de grote klok te hangenen voorbeeldgebieden in Bulgarijeen Letland internationaal te etaleren.Met dit doel zal ARK de komende jareno.a. internationale persexcursies organiseren.Een actueel thema waarbij concreet kanworden aangehaakt is de toename vangrote bosbranden in vooral Zuid-Europa.Door het wegvallen van extensieveveehouderij/herderculturen groei ende natuurlijke ‘brandgangen’ in devorm van weitjes en hooilanden dichtmet bos en struweel. Natuurlijke begrazingkan ervoor zorgen dat die openplekken weer terugkeren.Zien we in grote delen van Europa (ende wereld) een trek naar de stad vanvooral de arme plattelandsbevolking,tegelijkertijd zien we vanuit de groteresteden (en in feite kan bijna heel Nederlandin dit opzicht als stad beschouwdworden) vooral de welgestelden op zoekgaan naar een meer natuurlijker woonmilieu.Deze laatste categorie staatdaarbij meer open voor spontane natuurdan de eerste. Dit biedt kansen omprojecten op te zetten, waarbij wonenen natuurontwikkeling van elkaar profiteren.ARK oriënteert zich op een rolals groene projectontwikkelaar, bijvoorbeeldin Nieuwe Marken.foto marcel koppenVan Loevestein tot VloedlijnRotterdam, 2008Klimaatverandering zet de verhouding tussen mens en natuur op scherp. Dat laatzich nergens beter voelen dan in de delta’s van grote rivieren, waar grilliger rivierafvoerensamenvallen met een stijgende zeespiegel. Nederland is zo’n deltaen samen met overheden, bedrijven en natuurorganisaties wil ARK met name inde regio Rotterdam voorbeeldprojecten opzetten die de veerkracht van een dichtbevolkte delta vergroten. ‘Van Loevestein tot vloedlijn’ is de werktitel van een projectdat ARK samen met het Wereld Natuur Fonds wil uitwerken. Met praktischeuitwerkingen bij Loevestein (jongerenprogramma), IJsselmonde (natuurlijke klimaatbufferin nieuwe stadsrand) en de Delflandse kust (zeewaartse uitbreidingmet zand) leveren de broodnodige ervaring voor met de delta van de toekomst.De Zeetoren moet daarbij een centrale rol gaan spelen als ontmoetingsplek en inspiratiebronvan alle partners, waarmee bovenstaande projecten uitgevoerd gaanworden.Nieuwe Watergeuzenfoto rob niemandsverdrietLoevestein 2008Volgens klimaatjournalist Fred Pearcein zijn boek The Last Generation zijnwij mogelijk de laatste generatie mensendie profiteren van het relatief stabieleklimaat van de laatste 8.000 jaar.Misschien wat overdreven, maar zekeris dat onze kinderen en kleinkinderenvoor veel grotere klimaatschommelingenkomen te staan dan wij.Toekomstige generaties leren meebewegenmet het water. Dat is de strekkingvan een groot jongerenprogrammadat ARK samen met het wnf, hetvsbfonds, Staatsbosbeheer en tal vananderen wil uitwerken. Waar kan datbeter dan rond Slot Loevestein, waarhet landschap al meer dan duizend jaargetekend is door de worsteling vanmensen met water en waar de komendejaren een grote dijkteruglegginggaat plaatsvinden. Ideeën genoeg: overlevingstochten,kamperen op eilanden,spelen met het zoetwatergetij, natuurfestivals,een grote outdoorattractievoor de 90.000 Rangers, tot en met eendrijvende jeugdherberg. 2008 is voor aldeze plannen het jaar van de waarheid.

22 Mensen en Mediajuni 20082007tips in cyberspacewww.wisenten.nlmet onder andere een realtime-aanduidingvan de plekwaar de dieren zich bevindenwww.zeetoren.nlover het leukste klimaatcafévan Nederlandwww.dooddoetleven.nlmet spectaculaire filmbeeldenén een live webcam voormazzelkontenwww.freenature.nlmet nieuwtjes en natuurlijkde digitale wildernisvleeswinkelwww.ark.eunu ook in de Duitse taalUIT met ARKOm grote groepen mensen intensief bij haar projecten te betrekken,ontwikkelt ARK jaarlijks een bont scala aan publieksactiviteiten.Ook in 2007 waren er weer 100-den excursies voor belangstellendenin de regio’s Rotterdam, de Gelderse Poort en de Grensmaas.Een greep uit de activiteiten:• fietsevenement langs de Grensmaas• Hoogvliet-excursies• korren op het strand van de Zeetoren• nacht van de natuur in BeuningenEn in combinatie met de wildernis cafés breidt ook het arrangementenaanbodzich gestaag uit.Zie www.ark.eu/activiteitenmensenARK in de mediaHilversum, 31 decemberVeel aandacht was er dit jaar in delandelijke media voor:• het loslaten van de wisenten(o.a. nos-journaal)• het natte voetenterras (voorpagina’svan diverse landelijke dag bladen)• de landschapsveiling in de Ooij polder(o.a. rtl-journaal)en leuk was natuurlijk ook de specialeKlokhuis-uitzending over de zoektochtvan ARK naar het ‘oerrund’. Een artikelin de nrc over ‘falende grazers’ noopteARK tot een inhoudelijke reactie.regionaal was er aandacht voor:de ontwikkeling rond de Zeetorenhet project Dood doet Leven• diverse struintochten in de gebiedenwaar ARK werkzaam isNijmegen, 31 december 2007Met de afsplitsing van FREE Nature is natuurlijk ookmeteen de grootste organisatorische ingreep van hetafgelopen jaar genoemd.Een 10-tal ARK-medewerkers zijn bij deze afsplitsingnaar FREE overgegaan.Daarnaast traden er veranderingen op in het kernteamvan ARK: Frank Zanderink (ARK Europa) en Ineke vanDort (ARK West) zijn het team komen versterken. Inde Raad van Toezicht werd Peter van Rooij herkozen.colofon jaARKrant 2007tekst Wouter Helmer, Marieke Reisinger, Joseten Tuynte, Frank Zanderink, Bas van der Hoeven(pagina 5)beeld medewerkers ARK Natuurontwikkeling,Rob Niemandsverdriet, Henk Baron, Roel Seidell(pagina 10), Harvey van Diek, Maarten Kalisvaart,Ruud Maaskant, Marcel Koppenvormgeving Drie Plus, Franka van LoonARK Natuurontwikkeling, Hoog Keppel 2008De jaARKrant is gedrukt op ‘Reviva Recycled’