1995 NEMESIS JAARGANG 11

Een beschouwing
naar aanleiding
van Van den Oords
'Verdaagde
rechten'
Wat zijn de mogelijkheden en
grenzen van de postmodernistische
theorie van Derrida die
uitgaat van het primaat van
de taal, voor het denken over
recht en rechtsgelijkheid?
Terwijl Jantien van den Oord
in haar proefschrift vooral de
mogelijkheden verkent, stelt
Marlies Galenkamp in haar
beschouwing juist de grenzen
aan de orde. De vernieuwende,
maar ook uitdagende dissertatie
van Van den Oord
wordt door Galenkamp van
kanttekeningen voorzien. Het
uitroepen van de almacht van
de taal gaat haar te ver. Het
suggereert te veel de homogeniteit
van de macht van 'de'
taal van het recht.
De spanning tussen het postmodernisme
en juridische
vrouwenstudies wordt gethematiseerd.
Is het 'machtsonkritische
postmoderne'
perspectief niet onverenigbaar
met het cruciale belang
van de analyse van machtsongelijkheid
binnen juridische
vrouwenstudies? En hoe verhoudt
het spel van verschuivende
betekenissen zich met
de behoefte van juridische
vrouwenstudies aan categorieën
met vaste, welomschreven
betekenissen? Kortom:
een debat over de verhouding
tussen recht, macht en taal.
Artikel Marlies Galenkamp
De auteur is universitair docente rechtsfilosofie aan de faculteit
der rechtsgeleerdheid van de Erasmus Universiteit Rotterdam.
De taal van de macht en
de onmacht van de taal
In de afgelopen jaren is er in juridische vrouwenstudies veel aandacht besteed
aan de grenzen van het gelijkheidsdenken. Ook in dit tijdschrift hebben diverse
auteurs een pleidooi gehouden om in het recht - meer dan tot dusverre gebruikelijk
is - rekening te houden met de verschillen tussen man en vrouw. Het is
echter steeds duidelijker geworden dat dit niet altijd in positieve zin uitpakt en
discussies binnen juridische vrouwenstudies worden dan ook vaak beëindigd
door het uitroepen van het zogenaamde 'verschildilemma': zowel het accent op
gelijkheid als het accent op verschillen blijken nadelen te hebben. In het eerste
geval kan geen recht worden gedaan aan de (maatschappelijke of biologische)
verschillen tussen man en vrouw. In het tweede geval resulteert de analyse al
snel in een bevestiging van eeuwenoude stereotypen en in het instandhouden van
maatschappelijke patronen van ongelijkheid, die nu juist doorbroken zouden
moeten worden. Onlangs is er een proefschrift verschenen, waarin de thematiek
van 'gelijkheid versus verschil' in juridische vrouwenstudies vanuit een grondslagentheoretisch
oogpunt wordt beschouwd. Het betreft het proefschrift van de
juriste Jantien van den Oord, Verdaagde rechten. Een visie op rechtsgelijkheid
van vrouwen en mannen vanuit Derrida''s filosofie van sexuele differentie (Arnhem,
1994), waarop zij vorig jaar op 5 oktober te Utrecht promoveerde.
In het boek vindt men een heldere uiteenzetting van, maar daarbij ook een scherpe
kritiek op alle benaderingen die tot dusverre in juridische vrouwenstudies
naar voren zijn gebracht in het debat over gelijkheid en verschil. Volgens de
auteur zijn alle bijdragen - hoe uiteenlopend op het eerste gezicht ook - in één
en dezelfde mal gegoten die men zou kunnen samenvatten als het 'eenheidsdenken',
oftewel het 'identiteitsdenken.' Tevens is in alle bijdragen tot nu toe de
specifieke en dominante rol van de taal verwaarloosd. Stilzwijgend wordt steeds
uitgegaan van een 'prediscursieve' werkelijkheid, waarbij de taal (en ook de
juridische taal) slechts als representatie van de werkelijkheid wordt opgevat.
Zoals haar eerdere bijdragen (zie Van den Oord 1992,1993 en 1994) in dit tijdschrift
al deden vermoeden, stelt Van den Oord in haar proefschrift deze visie
op taal en ook de daaruit voortvloeiende analyses op fundamentele wijze ter discussie.
Hierbij neemt zij de filosofie van Derrida als uitgangspunt.
Onderzoeksvragen
Van den Oord formuleert om te beginnen een tweetal onderzoeksvragen. De eerste
betreft de vraag hoe - tegen de achtergrond van de discussie in juridische
vrouwenstudies over het verschildilemma - de relatie tussen theorie en praktijk,
recht en werkelijkheid en meer in het bijzonder tussen het normatieve gelijkheidsbeginsel
en feitelijke verschillen moet worden beschouwd. Ter beantwoording
van deze vraag beschrijft ze in hoofdstuk 2 het debat over gelijkheid
in de rechtswetenschap in het algemeen, en in hoofdstuk 3 enkele recente ontwikkelingen
in het debat binnen juridische vrouwenstudies. Van den Oord
onderscheidt analytisch gezien drie verschillende 'projecten' in juridische vrouwenstudies.
Ten eerste het project van het inhaaldenken, waarin wetenschap als
neutraal instrument wordt beschouwd; ten tweede, het project van het standpuntdenken,
waarin wetenschap vanuit het perspectief van vrouwen wordt
74 NEMESIS

ezien, en tot slot het door de auteur voorgestane project
van het differentiedenken. Hierin wordt wetenschap
als 'discursieve' praktijk opgevat.
Dit gekozen perspectief leidt tot een tweede onderzoeksvraag,
waarin de problematiek van de taal en de
ambivalente verhouding tussen de feministische en de
gevestigde rechtswetenschap centraal staat. Het gaat
hier om de vraag hoe kritiek op de heersende theorieën
en praktijken van het juridisch discours mogelijk is,
terwijl men die kritiek moet formuleren in de taal en
terminologieën van dat discours. In de woorden van
Van den Oord: 'Kan er een perspectief van recht worden
ontwikkeld, waarin enerzijds de grenzen van de
heersende juridische spreek- en denkstructuren worden
onderkend, anderzijds ruimte wordt gegeven aan
vrouwen en het vrouwelijke?' (1994: 122) De achtergrond
bij deze vragen is dat 'interne' kritiek niet lijkt
te voldoen, aangezien in dat geval het gevaar van
insluiting en verstarring dreigt, maar dat anderzijds
kritiek die van 'buiten' het recht komt, simpelweg buitengesloten
wordt. Deze problematiek van in- en uitsluiting
als gevolg van de taal van het recht wordt vanaf
hoofdstuk 4 aan de orde gesteld en, zoals gezegd,
wordt deze problematiek geanalyseerd aan de hand van
de differentiefilosofie van Derrida. Allereerst worden
in hoofdstuk 4 enkele aspecten van deze filosofie van
Derrida besproken. Zonder al te diep op diens filosofische
positie in te gaan, is het voor een goed begrip van
het proefschrift goed hier toch enige aandacht aan te
besteden.
De differentiefilosofie van Derrida
Ten grondslag aan de filosofie van Derrida liggen de
inzichten van de linguïst De Saussure uit het begin van
deze eeuw. Volgens De Saussure moet de taal worden
opgevat als een systeem van tekens, waarbij het teken
arbitrair is. Dat wil zeggen, er bestaat geen natuurlijke
of essentiële band tussen tekens en de werkelijkheid.
De betekenis van een teken bestaat niet uit datgene
waarnaar het verwijst in de werkelijkheid, maar de
betekenis van een teken komt tot stand in onderlinge
verwijzingsrelaties. Van een definitieve betekenis van
een begrip kan dan ook geen sprake zijn. Deze visie op
taal en werkelijkheid vindt men terug in de benadering
van Derrida. Teksten kunnen steeds weer opnieuw
worden gelezen en blijven openstaan voor steeds weer
andere interpretaties. Het bestaan van een voor-talige
werkelijkheid wordt bovendien door Derrida verworpen.
In een discussie heeft Derrida dit standpunt ooit
geradicaliseerd met de stelling: 'Er is niets buiten de
tekst'.
Met deze stelling is Derrida één van de meest bekende
vertegenwoordigers van het postmoderne denken in de
hedendaagse filosofie, waarin scherpe kritiek wordt
geleverd op traditionele inzichten van de westerse
metafysica. Allereerst wordt door postmodernisten de
gebruikelijke visie op taal onder vuur genomen. Taal is
geen neutraal instrument in handen van een autonoom
subject, maar heeft een eigen werkzaamheid. Deze,
wat men zou kunnen noemen, 'macht van de taal' heeft
gevolgen voor het postulaat van het autonome subject
in de traditionele, westerse metafysica. Volgens postmoderne
denkers is het subject, i.c. de mens, niet de
oorsprong van de taal. De mens is nooit meester over
De taal van de macht en de onmacht van de taal Marlies Galenkamp
1995 nr 3
de betekenis van woorden: de taal leidt als het ware een
eigen leven en is juist constitutief voor het subject. Tot
slot vindt men in postmoderne geschriften - en ook in
beschouwingen van Derrida - een kritiek op de eenzijdige
oriëntatie op en waardering voor universaliteit,
aanwezigheid, totaliteit en eenheid in de traditionele
filosofie. Als gevolg van dit 'eenheidsdenken', oftewel
'identiteitsdenken' worden volgens postmodernen het
andere, het heterogene en het afwezige miskend. In de
traditionele filosofie wordt de ander als 'alter ego'
beschouwd en daarmee vindt een reductie plaats van de
'ander' tot meer van hetzelfde. De postmodernen leveren
een kritiek op dit identiteitsdenken en pleiten voor
een zogenaamde differentiële benadering, oftewel 'differentiedenken'.
Dit denken zou niet zijn gericht op
eenheid en volledigheid, maar juist op een ontregeling,
een 'deconstructie' van de eenheid en op het blootleggen
van de veelheid en verscheidenheid van betekenissen.
Deconstructie moet hier worden opgevat als
een strategie die het dominante, wetenschappelijke
denken van binnenuit tracht te ondermijnen onder
gebruikmaking van de middelen waarin dit denken zelf
voorziet. Met de kritiek op het identiteitsdenken gaat
een kritiek gepaard op het denken in termen van dichotomieën
en opposities, aangezien de oppositionele
logica een onderdeel vormt van het identiteitsdenken.
Het denken in opposities kan, aldus Derrida, worden
verstoord door de zogenaamde 'logica van het supplement'
.
Het binnen en buiten van het recht
In hoofdstuk 5 van het proefschrift van Van den Oord
vindt een terugkoppeling plaats vanuit het perspectief
van Derrida op de tweede onderzoeksvraag naar de
grens naar het 'binnen' en het 'buiten' van het recht, in
het kader van de discussie in juridische vrouwenstudies
over het verschildilemma. De auteur geeft aan dat
de tegenstelling tussen gelijkheid en verschil nauw
samenhangt met het 'binnen' en het 'buiten' van het
recht. Vanuit een deconstructieve optiek blijken 'binnen'
en 'buiten' op een vreemde manier met elkaar
verstrengeld te zijn. Hier dient de zonet genoemde
logica van het supplement zich aan. Het supplement -
de van buiten komende aanvulling die tevens als vervanging
dient - maakt duidelijk dat er niet zozeer sprake
is van een oppositie, als wel van een verstrengeling
tussen het 'binnen' en het 'buiten'. In de woorden van
Van den Oord: 'Het buiten was/is al binnen. Het buiten
vormt een structurele voorwaarde om te kunnen
spreken van een binnen' (1994: 16). Dit betekent dat
datgene dat in het juridisch discours naar de marges of
naar buiten wordt verdrongen (het verschil, het 'andere'
van de gelijkheid) zich binnen het recht blijft
ophouden en de eenheid van het recht steeds weer
van binnenuit kan verstoren en openbreken. Zo beschouwd,
kan er van een definitieve afbakening van het
recht geen sprake zijn. In de woorden van Van den
Oord: 'In de beweging waarin het recht zichzelf bevestigt,
moet het recht zichzelf opschorten, verdagen. Het
recht is met andere woorden onbeslisbaar' (1994:
210). Specifiek voor het verschildilemma betekent dit
dat Van den Oord pleit voor een blijven schipperen tussen
een identificerende en differentiërende benadering
van recht voor vrouwen. Tot slot wordt in hoofdstuk 6
75

van het proefschrift aangegeven hoe een deconstructieve
strategie in de rechtswetenschap in zijn werk zou
kunnen gaan. Van den Oord neemt hierbij als voorbeeld
de dichotomie tussen de klassieke en sociale
grondrechten. De sociale grondrechten hebben volgens
haar sinds de jaren vijftig in de Nederlandse
rechtsorde als supplement gewerkt en hebben daarmee
de identiteit en eenheid op het terrein van de grondrechten
definitief verstoord. Meer in het algemeen stelt
de auteur dat grondrechten een belofte vormen die
nooit definitief kan worden ingelost. Aldus zijn ze op
te vatten als 'verdaagde rechten'.
Inspirerend en onorthodox
Het boek verdient veel waardering. Allereerst valt het
op door de buitengewoon heldere en argumentatieve
schrijfstijl. Dit is des te opvallender, aangezien Van
den Oord zichzelf nadrukkelijk plaatst binnen de postmoderne
traditie, een traditie waarin mystificerend
taalgebruik schering en inslag is en helderheid van
betoog vaak zelfs eerder als verdacht dan als prijzenswaardig
wordt aangemerkt. De auteur heeft een poging
ondernomen het differentiedenken toegankelijk te
maken voor de niet in de moderne Franse filosofie
geschoolde lezer en we kunnen stellen dat ze hierin
zeer geslaagd is. Daarmee is ze een betrouwbare gids
in moeilijk en onherbergzaam gebied, waaraan menig
vakfilosoof een voorbeeld zou kunnen nemen. Bovendien
biedt het boek een goede en uitputtende beschrijving
van het hedendaagse debat in juridische vrouwenstudies
over het probleem van 'gelijkheid versus
verschil.' Het niveau van de besprekingen van deze
bijdragen is bovendien hoog. De kritiek op visies van
anderen is steeds to the point en praktisch altijd overtuigend.
Van den Oord laat zien dat menig auteur in
juridische vrouwenstudies, hoezeer men ook pogingen
doet dit te voorkomen, zich schuldig maakt aan een
vorm van essentialisme, aangezien een vaste wezensaard
van vrouwen (èn van mannen) wordt verondersteld.
Een ander pluspunt is dat de auteur zich niet te
gemakkelijk van de problemen afmaakt. Ze pleit
ervoor zaken in hun onoverkomelijke tegengesteldheid
naast elkaar te laten bestaan en geen schijnoplossingen
te omarmen. Dit blijkt bijvoorbeeld uit haar verzet
tegen een dialectische benadering, waarin tegenstellingen
op een hoger plan worden aufgehoben en verzoend,
en daarmee van hun ontregelende werking worden
ontdaan. Met haar verzet tegen al te simpele
oplossingen heeft Van den Oord niet toegegeven aan
de druk vanuit de rechtswetenschap met kant-en-klare
oplossingen te komen. Tot slot vinden we in het boek
een zeer inspirerende en nogal onorthodoxe visie op
het recht binnen de rechtsfilosofie verwoord, een visie
die daardoor ook uitdaagt tot verweer en kritiek.
Kanttekeningen
In het vervolg van deze bijdrage wil ik deze handschoen
opnemen en enkele kanttekeningen maken die
nadrukkelijk primair bedoeld zijn als discussiepunten
naar aanleiding van het boek en in mindere mate als
kritiekpunten op het boek. Ik wil drie soorten kanttekeningen
naar voren brengen: kanttekeningen bij de
benadering van Derrida en daarmee van Van den Oord;
De taal van de macht en de onmacht van de taal Marlies Galenkamp
kanttekeningen bij een mogelijke toepassing van deze
benadering op het recht en tot slot, een kanttekening bij
de visie op de rol van het recht, die in het boek naar
voren komt.
De grenzen aan de eigen theorie: de macht van de taal
De eerste set kanttekeningen betreft de benadering van
Derrida als zodanig. Men zou zich kunnen afvragen of
deze benadering met zijn kritisch potentieel ten aanzien
van alternatieve theorieën zelf niet kwetsbaar is
voor soortgelijke kritiek. Als belangrijk, vernieuwend
inzicht van Derrida wordt vaak naar voren gebracht het
idee dat een laatste fundament voor theorieën niet kan
worden gegeven. Alle denken heeft een kader, dat zelf
niet meer bereflecteerd kan worden. Nog los van het
feit dat dit inzicht op zich niet zo heel vernieuwend is
- denk bijvoorbeeld aan de theorie van de Nederlandse
filosoof Dooyeweerd of de Duitse rechtsfilosoof
Radbruch - is het de vraag wat het wil zeggen dat het
denken een kader heeft. Het zal immers duidelijk zijn
dat niet alleen de traditionele filosofie een kader heeft,
maar het deconstructiedenken zelf ook. Het is de vraag
of Derrida op dit eigen kader - en daarmee de grenzen
van de eigen theorie - reflecteert, maar in elk geval lijkt
Van den Oord dit niet te doen. Haar scherpe kritiek ten
aanzien van praktisch alle alternatieve benaderingen in
juridische vrouwenstudies gaat niet gepaard met een
even scherp oordeel over de grenzen van haar eigen
theorie. Eerder is er de neiging te bespeuren tot het
immuniseren van de eigen theorie door mogelijke
tegenwerpingen af te doen als geworteld in een te naïeve
taaiopvatting.
Nu zou men zich kunnen afvragen wat dan het kader is
van het differentiedenken, dat geloofsmoment, de
achilleshiel waar dit denken kwetsbaar is? Mijns
inziens is dit kader het uitgangspunt dat de taal van de
macht - in dit geval het recht - niet neutraal is, en hieraan
gekoppeld de constatering van de (al)macht van de
taal. Bondig samengevat: 'Alles is taal en taal is ook
alles'. Nu valt inderdaad niet te ontkennen dat het recht
als de taal van de macht niet het neutrale hulpmiddel
is, waar het eeuwenlang voor gehouden is. Echter, het
uitroepen van de almacht van de taal gaat mijns inziens
te ver. Allereerst suggereert de macht van 'de' taal van
het recht wel erg veel homogeniteit. Binnen het recht
is er veel meer ruimte voor uiteenlopende opvattingen
dan in de massieve uitspraak 'alles is taal' naar voren
komt.
Bovendien heb ik moeite met de leuze 'alles is taal en
taal is ook alles', die in elk geval impliciet aan de benadering
van zowel Derrida als van Van den Oord ten
grondslag ligt. Zoals de ethicus en theoloog Kuitert het
aangaande een ander onderwerp eens stelde: 'Alles is
politiek, maar politiek is niet alles'. Als alles politiek
is, vindt er een inflatie van de politiek plaats en politiek
houdt dan op politiek te zijn. De frase 'alles is politiek'
gaat eigenlijk snel vervelen, aangezien het hele menselijke
bestaan tot één aspect wordt herleid. Als alles
politiek is, zo zou men kunnen stellen, kun je dat politieke,
deze 'eenheid' wegstrepen en daaronder wordt
dan de variatie en de verscheidenheid weer zichtbaar.
Ditzelfde geldt volgens mij voor de frase 'alles is taal'.
Als alles taal is, dan is niets taal. Men kan dan het
'talige' wegstrepen, want dan bepaalt de taal alles in
76 NEMESIS

gelijke mate. Een voorbeeld moge dit illustreren. In
een noot op pagina 2 stelt Van den Oord dat, aangezien
alle begrippen discursieve constructies zijn die hun
betekenis pas krijgen in en door de taal, men in feite
alle begrippen tussen aanhalingstekens zou moeten
plaatsen. Behalve het feit dat dit een onleesbare tekst
zou opleveren, lijkt me dit nu typisch een voorbeeld
van metaforen die uitgeput raken en hun functie verliezen.
Aanhalingstekens behouden hun functie slechts
in de mate dat ze af en toe ook niet worden gebruikt.
Getuige de rest van het boek, waarin slechts sommige
begrippen tussen aanhalingstekens worden geplaatst
en de meeste niet, heeft deze laatste visie bij de auteur
gelukkig toch de overhand. Deze tweede kanttekening
bij het kader van de filosofie van Derrida samenvattend:
we kunnen niet voorbijgaan aan de taal en aan de
macht van de taal, maar juist omdat de taal zo alomtegenwoordig
is, moeten we er misschien maar niet al te
veel rekening mee houden.
Een derde bezwaar tegen het uitgangspunt van Derrida
hangt nauw samen met het voorgaande. Het feit dat wij
alleeneen 'talige', 'discursieve' werkelijkheid kennen
en dat we met andere woorden de 'prediscursieve' werkelijkheid
nooit op het spoor kunnen komen, wil nog
niet automatisch zeggen dat alles taal is. 'Alles in taal'
is nog niet hetzelfde als 'alles is taal'. Het talige is
immers slechts één van de vele perspectieven van
waaruit je naar de werkelijkheid kunt kijken. Er zijn
dus nog vele andere perspectieven denkbaar, van waaruit
je naar de werkelijkheid zou kunnen kijken: bijvoorbeeld
een historisch, cultureel, biologisch, politiek
of religieus perspectief. Het valt niet goed in te
zien, waarom het primaat automatisch bij het talige zou
moeten liggen. In feite maken postmoderne denkers,
die uitgaan van het primaat van de taal, zich schuldig
aan een vorm van reductionisme, in de zin dat de gehele
werkelijkheid wordt herleid tot één aspect.
Dit brengt mij bij een laatste bezwaar bij het kader van
de filosofie van Derrida. Derrida levert weliswaar kritiek
op traditionele, metafysische schema's in de filosofie,
waarin het subject als constitutief wordt
beschouwd voor de taal en voor de ervaring. Daarmee
is hij echter zelf niet ontkomen aan de vorming van een
nieuw metafysisch schema. Het zoeven genoemde
reductionisme, in de vorm van een verabsolutering van
de taal, leidt immers tot een nieuwe metafysica en een
nieuw totaliserend eenheidsdenken. Er wordt een nieuwe
eenheid verondersteld, namelijk die van de taal, en
alles wordt herleid tot deze taal. Bij nadere beschouwing
vindt er in de benadering van Derrida een simpele
omkering van het oude metafysische schema plaats:
in plaats van het subject dat de taal constitueert is het
de taal die het subject constitueert.
Oppositionele logica en identiteitsdenken
Een tweede, algemene kanttekening bij de filosofie van
Derrida - en meer in het algemeen van alle postmoderne
denkers - betreft zijn kritiek op het eenheidsdenken,
oftewel identiteitsdenken en de oppositionele
logica en zijn pleidooi voor het tot zijn recht laten
komen van de veelheid en de verscheidenheid. Nog los
van de vraag of Derrida zelf weet te ontsnappen aan het
eenheidsdenken (zie hierboven), is het zeer de vraag of
men überhaupt ooit kan ontsnappen aan een eenheidsdenken.
Volgens mij is dit onmogelijk. De mens is een
De taal van de macht en de onmacht van de taal Marlies Galenkamp
betekenisscheppend wezen en daarmee ook een eenheidsscheppend
wezen. Met andere woorden, die eenheid
zit niet zozeer in de werkelijkheid, maar is een
karaktertrek van het menselijk verstand. Ondanks - of
misschien wel dankzij - alle aanwezige heterogeniteit
en differentie, zijn we steeds geneigd naar eenheid te
zoeken. Hierbij komt nog dat het beschrijven van de
veelheid en de voortdurende verandering van de werkelijkheid
niet anders kan dan door middel van de taal,
en de taal - met haar gebruik van begrippen - identificeert
en onderscheidt altijd. In een begrip wordt één
aspect van de werkelijkheid vastgelegd of verstard,
waardoor de mens vat kan krijgen op de chaotische en
bedreigende veelheid en verscheidenheid van fenomenen
die haar of hem omringen. Vanuit dit kentheoretische
perspectief lijkt ook het dichotomiserend denken
onvermijdelijk te zijn. Hoe hoog we ook de veelheid en
de verscheidenheid in het vaandel hebben staan, we
kunnen niet zonder analytische tweedelingen en dichotomieën.
Ook door het aanbrengen van dergelijke
binaire tegenstellingen wordt orde gecreëerd in een
werkelijkheid die zich zonder die ordening als 'gekmakende,'
chaotische veelheid zou voordoen. De valkuilen
van de oppositionele logica en van het identiteitsdenken
zijn dus niet te vermijden (zie ook Verwey,
1994) en het is dan ook niet verwonderlijk dat Van den
Oord in beide trapt, hoezeer ze ook moeite doet dit te
voorkomen.
Als voorbeeld van het gebruik van de oppositionele
logica kunnen we verwijzen naar het laatste hoofdstuk
in het boek, waar de auteur de thematiek van klassieke
versus sociale grondrechten behandelt. Zoals het schema
op pagina 232 laat zien, gebeurt één en ander vanuit
een wel zeer dichotomiserend perspectief, waarbij
bovendien nog eens de dubieuze suggestie wordt
gewekt van een samenhang tussen allerlei, uiteenlopende
dualismen. Als kenmerken van klassieke grondrechten
worden, onder andere, genoemd het individualistische,
abstracte en masculiene karakter, terwijl
sociale grondrechten volgens Van den Oord een meer
collectivistische, concrete en 'vrouwelijke' werking
zouden hebben. Als voorbeeld van het identiteitsdenken
kunnen we verwijzen naar de notie van differentie
- en meer specifiek sexuele differentie - dat in het boek
zo'n centrale rol speelt. Deze sexuele differentie, zo
zou men enigszins paradoxaal kunnen zeggen, komt
als een soort nieuwe eenheid, als nieuwe identiteit naar
voren, een eenheid die zeker niet vanzelf spreekt. Hoezeer
sexuele differentie ook van belang is, het is niet
het enige dat van belang is bij de constitutie van identiteit.
Deze primaatstelling van sexuele differentie
impliceert in feite een miskenning van de meervoudigheid
van identiteit. Niemand is alléén maar vrouw, (of
alléén maar Nederlandse, of alléén maar ongehuwd).
Kortom: een verschil moet niet het verschil worden, en
dit dreigt bij Van den Oord en bij alle auteurs in de traditie
van écriture feminine wèl te gebeuren. De gevolgen
hiervan zullen duidelijk zijn: het leidt tot een fixatie
van de sexuele differentie en tot het opsluiten van
vrouwen in hun 'vrouwzijn.' Van den Oord stelt op
pagina 164 dat er in haar analyse geen sprake is van een
fixatie van de vrouwelijke identiteit, maar dat er vele
stijlen van vrouwelijkheid denkbaar zijn. Indien dit zo
is, is het wel de vraag, waarom de introductie van het
'vrouwelijke' als aparte categorie dan noodzakelijk
1995 nr 3 77

wordt geacht. Bij de introductie van het vrouwelijke
als aparte categorie is de achterliggende gedachte toch
dat er wel degelijk bepaalde, differentiërende kenmerken
aanwezig worden geacht bij alle vrouwen, kenmerken
die hen doen onderscheiden van mannen? Een
bevestiging van deze gedachte vinden we terug in het
eerder genoemde schema in het laatste hoofdstuk van
het boek, waarin enkele ondubbelzinnige kenmerken
van het 'vrouwelijke' worden gegeven, ter onderscheiding
van het 'mannelijke'. De bekende trits van 'relationeel,
empatisch en holistisch' passeert hier de revue.
Dit impliceert dat - aanhalingstekens of niet - het spreken
van het vrouwelijke ook in de benadering van Van
den Oord nog steeds tot een bepaalde vorm van essentialisme
leidt.
De grenzen van de taal
Een laatste kanttekening bij de filosofie van Derrida
betreft de problematiek van de taal en de poging van
Derrida om de grenzen van de taal te overstijgen. Mijns
inziens is deze poging niet alleen tot mislukken
gedoemd, maar is tevens een uiting van een nogal
onwetenschappelijke instelling. Om dit te illustreren
wil ik verwijzen naar de Oostenrijkse filosofe en
schrijfster Ingeborg Bachmann, die zich vlak na de
Tweede Wereldoorlog met deze taalproblematiek
heeft beziggehouden (zie ook Hermsen, 1993). Volgens
haar is voor het 'andere verhaal', het 'andere spreken'
een andere taal nodig. Tegelijkertijd is haar uitgangspunt
datje niet buiten de grenzen van de taal kunt
treden. Daarmee treedt zij in het voetspoor van Ludwig
Wittgenstein, die in zijn Tractatus stelde: 'Die Grenzen
meiner Sprache bedeuten die Grenzen meiner Welt'
(stelling 5.6). Zowel bij Bachmann als bij Wittgenstein
is het inzicht aanwezig dat, hoewel het onzegbare de
aanleiding kan vormen om te spreken, het sprekend
niet mogelijk is dit onzegbare te verwoorden. In de
bekende woorden van Wittgenstein aan het slot van de
Tractatus: 'Wovon man nicht sprechen kann, darüber
muss man schweigen' (stelling 7). Vanuit deze invalshoek
is er in de benadering van Derrida sprake van een
merkwaardige paradox: zelf sprekend probeert de filosoof
boven de taal uit te stijgen om er het wezen van
aan te geven. In termen van Wittgenstein zou men kunnen
stellen dat er hier sprake is van een onzindelijke,
onwetenschappelijke wijze van denken. Wie de grenzen
van de taal wil aftasten, zou zich om te beginnen
alle spraak en alle geschreven woorden moeten ontzeggen.
De kunst of de religie bieden hiervoor meer
mogelijkheden dan de wetenschap.
De dood van het (rechtssubject?
Een tweede set kanttekeningen die tegen het boek van
Van den Oord kunnen worden ingebracht betreft de
mogelijke toepassing van de benadering van Derrida
op de rechtsbeoefening in het algemeen en meer specifiek
op juridische vrouwenstudies.
Het rechtssubject constitutief voor een rechtsorde
Zoals we gezien hebben, is de inzet van de filosofie van
Derrida een voortdurende ontwrichting teweeg te
brengen van de vaste betekeniskern van begrippen.
Deze beweging van deconstructie lijkt op gespannen
voet te staan met de achtergronden en de intenties van
De taal van de macht en de onmacht van de taal Marlies Galenkamp
willekeurig welke rechtsorde. Het recht, zo zou men
kunnen stellen, staat of valt met de aanwezigheid van
categorieën die, hoe onderbepaald hun precieze invulling
ook moge zijn, tegelijkertijd een min of meer vaste
betekeniskern behouden.
Om dit te illustreren kunnen we verwijzen naar Van
den Oords kritiek op de juridische categorie van de
rechtssubjectiviteit. Nu is kritiek op de categorie van
rechtssubjectiviteit binnen juridische vrouwenstudies
niet nieuw: ook in dit tijdschrift hebben vele auteurs de
afgelopen jaren het vermeende 'masculiene' karakter
van deze categorie aan de kaak gesteld. Van den Oord
distantieert zich echter van deze benadering en bekritiseert
de categorie van rechtssubjectiviteit vanuit een
andere invalshoek (1994: 199 e.v.). Zij sluit aan bij de
kritiek van postmoderne denkers op het subjectbegrip
in het algemeen. Hierin wordt gesteld dat het de taal en
ervaringen zijn die subjecten constitueren en dus niet
omgekeerd. Daarmee verliezen subjecten het primaat
dat hen eeuwenlang is toegekend.
Hoe feitelijk juist dit gedetermineerd zijn van subjecten
door ervaringen en door de taal ook moge zijn, het
is de vraag of op een dergelijke visie op het subject nog
wel een rechtsorde kan worden geënt. Immers, de aanwezigheid
van als autonoom opgevatte subjecten als
dragers van rechten en plichten is constitutief voor elke
rechtsorde. Anders gezegd, iedere rechtsorde staat of
valt met het postulaat van de vrije en autonome burger,
die verantwoordelijk gesteld kan worden voor zijn
daden. In die zin vertonen de uitgangspunten van willekeurig
welke rechtsorde veel verwantschap met het
traditionele, metafysische schema, waarin het (autonome)
subject als mogelijkheidsvoorwaarde voor de
ervaring wordt gezien. Benadrukt moet worden - en dit
zou als reactie tegen postmodernen kunnen worden
aangevoerd - dat dit postulaat van het autonome subject
geen afbeelding vormt van de werkelijkheid, maar
een kunstmatig concept is, waarmee de werkelijkheid
op (juridisch) schema kan worden gebracht. Het is een
contrafactisch concept, dat aan individuen een statuut
verleent om in de juridische werkelijkheid hun partijtje
mee te spelen. (Zie hierover Foqué en 't Hart, 1990:
141 e.v.)
Het postmodernisme en juridische vrouwenstudies
Een tweede kanttekening betreft de mogelijke toepassing
van de filosofie van Derrida op de problematiek
binnen juridische vrouwenstudies. In tegenstelling tot
wat Van den Oord beweert (1994: 209), zijn postmoderne
inzichten moeilijk, zo niet onmogelijk te verenigen
met het feminisme als sociale beweging die ten
dienste staat van de verbetering van de positie van
vrouwen. Het één sluit het ander wel degelijk uit. Met
name Seyla Benhabib (1992) heeft deze these nader
uitgewerkt. Zij laat zien dat bij extreme vormen van
postmodern denken normatieve kritiek op bestaande
praktijken - bijvoorbeeld de machtsongelijkheden tussen
man en vrouw in onze samenleving - onmogelijk
wordt vanwege de overgave aan het spel van wisselende
betekenissen. Anders gezegd: als alles tekstueel of
talig wordt, heeft men geen wapens meer in handen om
daar tegen te vechten. Zoals we in het voorgaande hebben
gezien, hanteert Derrida een nogal 'massieve'
opvatting van taal: de taal kapselt alles in. Indien men
een dergelijke, massieve taaiopvatting overneemt, zo
78 NEMESIS

zou men zich kunnen afvragen, waar is dan nog de
ruimte voor het verzet binnen deze taal?
Er is nog een ander, aanverwant probleem. Als woorden
geen vaste betekeniskern meer hebben, wie mag
dan uitmaken welke betekenis de begrippen in een
bepaalde context hebben? Humpty Dumpty geeft in het
verhaal Through the Looking Glass door Lewis Carroll
hierop een antwoord, dat aan duidelijkheid niets te
wensen overlaat: 'When I use a word', Humpty Dumpty
said, in rather a scornful tone; 'it meansjust what I
choose it to mean - neither more nor less'. 'The
question is', saidAlice, 'whether you can make words
mean so many different things'. 'The question is', said
Humpty Dumpty, 'which is to be master, that's all.'
(1965: 198). Bij het ontbreken van een vaste betekeniskern
is de overgave aan een machthebber die eenzijdig
de betekenis van begrippen mag vaststellen,
onvermijdelijk geworden. Kortom, in het spel van wisselende
betekenissen zullen gemarginaliseerden alleen
nog maar meer in hun marginaliteit bevestigd worden
en verzet tegen de vanzelfsprekende definitiemacht
van de machthebber is per definitie onmogelijk geworden.
Nu zou Derrida hiertegen misschien inbrengen dat het
'buiten' en het 'binnen', het centrum en de marge altijd
met elkaar zijn verstrengeld. Zoals we reeds eerder
zagen, in de woorden van Van den Oord: 'Het buiten
was/is altijd al binnen. Het buiten vormt de structurele
voorwaarde om te kunnen spreken van een binnen'
(1994: 16). Het is echter de vraag of je als achtergestelde
groepering in een samenleving (bijvoorbeeld als
vrouw) wel zoveel kunt met deze nogal obligate, maar
daarmee niet onschuldige opmerking. Mijns inziens
vindt er hier een maskering en daarmee immunisering
van heersende machtsongelijkheden plaats. De scherpe
kantjes van de machtsongelijkheid in een samenleving
(bijvoorbeeld die tussen man en vrouw) worden
in deze analyse weggeslepen. De impliciete boodschap
is immers dat - hoe gemarginaliseerd men ook is -, de
aanwezigheid van een marge nog wel degelijk een
structurele voorwaarde vormt voor het centrum, de
macht. Vanuit dit 'machts-onkritische' perspectief
lijkt Derrida's analyse me moeilijk verenigbaar met de
emancipatorische achtergronden van juridische vrouwenstudies.
Vanuit het perspectief van juridische
vrouwenstudies is de analyse van machtsongelijkheden
juist van cruciaal belang. Het 'buiten' dat altijd al
'binnen' was en de voorwaarde vormt om te kunnen
spreken van het 'binnen', het moge allemaal zo zijn.
Belangrijker voor juridische vrouwenstudies is echter
de vraag wie er precies 'buiten' staat en wie er 'binnen'
is, hoe dit zo gekomen is en hoe dit te veranderen valt.
Vanuit het perspectief van juridische vrouwenstudies
lijkt er dus juist geen behoefte te zijn aan een spel van
verschuivende en verglijdende betekenissen. Integendeel,
er is grote behoefte aan categorieën met vaste,
welomschreven betekenissen. De problematiek van
sexueel geweld tegen vrouwen kan dit laatste punt
nader illustreren. In deze context wordt zichtbaar dat
het nodig blijft datje de verkrachter de dader kunt blijven
noemen en het slachtoffer het slachtoffer. We achten
het verwerpelijk om inzake sexueel geweld aan
betekenisverschuiving te doen, door bijvoorbeeld het
slachtoffer als indirecte dader te presenteren. De redenering
dat de vrouw het er waarschijnlijk zelf wel naar
De taal van de macht en de onmacht van de taal Marlies Galenkamp
gemaakt zal hebben door te uitdagende kleding te dragen
en dat de dader in feite te beschouwen is als het
slachtoffer van de verleidingstactieken van de vrouw is
te wanstaltig voor woorden. Ze is dat, aangezien de
betekenisinhouden in dit voorbeeld op wel zeer ongepaste
wijze zijn gaan schuiven. Dit extreme voorbeeld
maakt duidelijk dat in de strijd tegen sexueel geweld
geen verschuiving van betekenissen en relativering
van begrippen past. Integendeel, een dergelijke relativering
maakt elke strijd de facto onmogelijk. Vanuit
dit perspectief van vrouwenstrijd is ook het gebruik
van de vele aanhalingstekens in het boek van Van den
Oord te bekritiseren. Hoe belangrijk het inzicht in het
discursieve karakter van termen als 'vrouwelijkheid'
en 'mannelijkheid' ook moge zijn en dus in het feit dat
betekenissen van het woord 'vrouw' nooit vastliggen,
dit inzicht moet er niet toe leiden dat we de specifieke
problemen van vrouwen uit het zicht verliezen. Vanuit
juridische vrouwenstudies is het nog wel degelijk
nodig dat de term 'vrouwen' niet alleen maar een discursieve
constructie is, maar daarbij ook nog steeds
verwijst naar de ervaring van concrete vrouwen. Om
het voorbeeld van sexueel geweld nog maar eens aan
te halen: dit is een probleem van vrouwen, en het hanteren
van al te veel aanhalingstekens kan het zicht op
deze specifieke achtergrond en de specifieke machtsongelijkheden
tussen man en vrouw al te gemakkelijk
ontnemen.
Een laatste spanning tussen het postmodernisme en het
feminisme betreft de visie op het subject-begrip. Terwijl
zoals eerder uiteengezet in het postmoderne denken
'de dood van het subject' wordt verkondigd, lijkt
het behoud van het subject-begrip juist van cruciaal
belang te zijn voor een verbetering van de positie van
vrouwen. In de woorden van Rosi Braidotti (1990:
. 119-120), door Van den Oord zelf geciteerd: 'The truth
of the matter is: one cannot de-sexualize a sexuality
one has never had; in order to deconstruct the subject,
one must first have gained the right to speak as one;
bef ore they can subvert the signs, women must learn to
use them (...). "Il faut, au moins, un sujet".' Hoewel je
als individu onmiskenbaar wordt bepaald door de talige
werkelijkheid, betekent dit nog niet dat men daarom
het postulaat van het autonome individu opzij zou
moeten zetten. In de woorden van Benhabib is het postmoderne
denken 'full of empirical insights and normative
confusions' en Benhabib concludeert dan ook
terecht: 'The situated and gendered subject is heteronomously
determined, but still strives toward autonomy.
I want to ask how in fact the very project of feminist
emancipation would be thinkable without such a
regulative ideal of enhancing the agency, autonomy
and selfhood of women.' (1992: 215)
De beperkte rol van het recht
Een laatste kanttekening bij het boek van Van den
Oord betreft de visie op de rol van het recht. Mijns
inziens heeft de auteur te hooggespannen verwachtingen
van het recht en het is dan ook niet verwonderlijk
dat deze niet kunnen worden waargemaakt. Een voorbeeld
moge dit illustreren. In het begin van het boek
signaleert de auteur de problematiek van sexueel
geweld in onze samenleving en brengt deze in relatie
met de gelijkheidsideologie: 'Juridische gelijkheid
1995 nr 3 79

heeft vrouwen, hoewel het anders lijkt, maatschappelijk
gezien niet echt veel opgeleverd. Van een gelijke
verdeling tussen mannen en vrouwen van belangrijke
zaken als geld, werk en tijd is ondanks gelijkheidsbevorderende
overheidsmaatregelen nog steeds geen
sprake en het geweld tegen vrouwen, in het bijzonder
sexueel geweld, blijft voortduren' (1994: 2). De redenering
is kortom als volgt: de gelijkheidsideologie
heeft vrouwen onvoldoende opgeleverd, want er is nog
steeds sprake van sexueel geweld tegen vrouwen. Deze
redenering acht ik niet zo overtuigend. Allereerst, een
norm en dus ook een juridische norm (bijvoorbeeld de
norm van gelijkheid) kan nooit worden bekritiseerd
door te verwijzen naar feitelijke standen van zaken.
Belangrijker is dat niet alle problemen in onze samenleving
(als bijvoorbeeld het probleem van sexueel
geweld) aan het falen van de gelijkheidsideologie zijn
toe te schrijven. De impliciete gedachte van Van den
Oord lijkt te zijn dat het recht in staat zou (moeten) zijn
alle problemen van machtsongelijkheid tussen mensen
voor eens en altijd op te ruimen. Dit lijkt mij een overschatting
van de rol van het recht in een moderne
samenleving. Het recht is altijd werkzaam in politieke
constellaties van machtsongelijkheden tussen mensen
en in die zin is er een nauwe en onverbrekelijke relatie
tussen recht en macht. Dit thema van de relatie tussen
recht en macht wordt door Van den Oord zelf ook in
hoofdstuk 2 aan de orde gesteld. Het is mogelijk de
bestaande machtsverhoudingen (als de ongelijke positie
tussen man en vrouw) via het recht te corrigeren,
maar het is een illusie te menen dat de heersende ongelijke
machtsverhoudingen totaal 'rechtgetrokken' zouden
kunnen worden door het recht. In haar opmerking
over sexueel geweld kent Van den Oord, vreemd
genoeg vanuit haar derridiaanse taaiopvatting, erg veel
- wat de rechtsfilosoof Gustav Radbruch (1973: 108)
zou noemen Eigengesetzlichkeit - aan het recht toe.
Een zelfstandige rol van het recht is enerzijds niet
totaal afwezig, maar anderzijds wel beperkt. Dit impliceert
dat het niet zozeer de vraag is of we door middel
van het recht sexueel geweld tegen vrouwen zouden
kunnen voorkomen, als wel of we door middel van het
recht (bijvoorbeeld via strenge straffen voor verkrachters)
kunnen laten zien dat sexueel geweld in onze
samenleving niet wordt getolereerd. Het recht heeft
dus niet de functie om een paradijselijke toestand tot
stand te brengen, waarin sexueel geweld definitief is
uitgebannen, als wel de functie om te voorkomen dat
verkrachters vrijuit gaan en het hier een hel wordt.
Het dubbele gezicht van het recht
Het moge duidelijk zijn geworden dat het onderhavige
boek een inspirerend boek is, dat hopelijk de aanzet zal
geven tot een boeiende discussie. Daar is de thematiek
belangrijk genoeg voor. Thema's als de openheid van
het recht en het oog voor het 'andere', dat de eenheid
van het recht continu kan verstoren, zijn thema' s die
voor een zich ontwikkelende en dynamische rechtsorde
van groot belang zijn. Men kan zich echter afvragen
waar deze openheid van het recht nu precies in ligt.
Mijns inziens ligt deze openheid nooit in de inhoud
(bijvoorbeeld in het uitroepen van het 'vrouwelijke')
als wel in het formele aspect van het recht. Anders
gezegd, de ruimte voor het 'andere' ligt niet in het uit-
De taal van de macht en de onmacht van de taal Marlies Galenkamp
roepen van het andere, want in dat geval vindt er toch
weer een fixatie plaats, namelijk van het andere als
compleet Andere. De ruimte voor het andere ligt mijns
inziens reeds in het formele karakter van het recht (zie
hierover uitgebreider Galenkamp, 1994). In dit formele
karakter van het recht lijkt nu ook juist de zelfstandige
waarde van het recht ten opzichte van de macht te
liggen. Zoals Van den Oord ook zelf stelt (1994: 39),
heeft het recht daarmee een dubbel gezicht: enerzijds
staat het ten dienste van de machthebbers ter handhaving
van de status quo, maar tegelijkertijd kan het,
door het (formele) statuut dat het aan achtergestelde
groeperingen verschaft, een instrument zijn ter verandering
van deze status quo. Dit dubbele gezicht van het
recht geeft de nauwe relatie aan tussen recht en macht:
het recht zou kunnen worden gezien als de taal van de
macht. Het geeft echter tevens aan dat de macht van
deze taal niet eenduidig is, maar ruimte biedt voor verschillende
interpretaties, een ruimte die gemaskeerd
wordt door te spreken van 'de macht' van 'de taal.' Een
analyse van het recht als de 'taal van de macht' geeft
nog geen aanleiding om te spreken van 'de' macht van
'de' taal. Zo hermetisch gesloten is deze taal gelukkig
niet.
Literatuur
Bachmann, I., Werke, 1978, München.
Benhabib, S., Feminism and the Question ofPostmodernism,
in: Situating the Self. Gender, Community
and Postmodernism in Contemporary Ethics, 1992,
London,p. 202-241.
Braidotti, R., Patterns of Dissonance: Women and/in
Philosophy, in: H. Nagl-Docekal (red.), Feministische
philosophie, 1990, Wenen, p. 108-135.
Carroll, L., Through the Looking Glass, 1965, New York.
Foqué, R. en A.C.'t Hart, Instrumentaliteit en rechtsbescherming.
Grondslagen van een strafrechtelijke
waardendiscussie, 1990, Arnhem.
Galenkamp, M., Juridische gelijkheid en het specifiek
vrouwelijke. Dilemma of paradox?, Nemesis, 1994, p.
132-142.
Hermsen, Joke J., Nomadisch narcisme. Sekse, liefde
en kunst in het werk van Lou Andreas-Salomé, Belle
van Zuylen en Ingeborg Bachmann, 1993, Kampen.
Oord, Jantien W.J. van den, De stiltes van het recht.
Sexuele differenties in en door het recht, Nemesis,
1991, 6, p. 5-23.
Oord, Jantien W.J. van den, Irigaray en het recht.
Dichotomie, dialectiek of differenties van de sexen?,
Nemesis, 1992, 5, p. 3-15.
Oord, Jantien W.J. van den, De belofte van gelijkheid.
Oftewel: wat heet het verschil?, Nemesis, 1993 p.
207-211.
Oord, Jantien W.J. van den, Verdaagde rechten. Een visie
op rechtsgelijkheid van vrouwen en mannen vanuit Derrida's
filosofie van sexuele differentie, 1994, Arnhem.
Radbruch, Gustav, Rechtsphilosophie, 1973 (1932),
Stuttgart.
Verwey, Désirée, Een sekse is te weinig en twee is
slechts één mogelijkheid? De onvermijdelijke valkuil
van binaire opposities, Krisis, no. 57, december 1994,
p. 41-50.
Wittgenstein, Ludwig, Tractatus logico-philosophicus
(Werkausgabe. Band I), 1984 (1922), Frankfurt am
Main.
80 NEMESIS