Lees dit artikel online: (pdf) - Nemesis

WETGEVING
Seks(e), de dood en het geld
Het gebruik van geslachtsonafhankelijke
factoren bij de berekening van
pensioenen in Europa}
Actuariële factoren in het algemeen
De meeste deelnemers aan een collectieve
pensioenregeling zullen er geen
weet van hebben dat het feit dat ze man
of vrouw zijn, iets uitmaakt voor de
prijs van hun pensioen. In een pensioenregeling
waarbij de hoogte van
het op te bouwen pensioen en de hoogte
van de premie afhankelijk is van de
hoogte van het salaris, bouwen mannen
en vrouwen op gelijke wijze pensioen
op en als ze komen te overlijden, krijgen
de nabestaanden pensioen. Uitzonderingen
daargelaten, maakt het dan
niet uit van welk geslacht die nabestaanden
zijn. 2
Gelijke premies dus, gelijke uitkeringen,
gelijke beloning. Maar bij de berekening
van die gelijke premies is
wel degelijk rekening gehouden met de
onderliggende verschillen. Vrouwen
leven langer; volgens de statistieken
wordt de gemiddelde vrouw die op dit
moment geboren wordt 83 jaar oud en
de gemiddelde man 77 jaar. Mannen
trouwen met een vrouw die gemiddeld
drie jaar jonger is en het ouderdomspensioen
voor een mannelijke
deelnemer is goedkoper dan voor een
vrouwelijke deelnemer (kortere uitkeringsperiode)
terwijl een achterblijvende
vrouwelijke partner duurder is (langere
uitkeringsperiode). Het collectief
strijkt die verschillen glad door onderlinge
solidariteit, maar voordat de door
elke deelnemer onafhankelijk van het
geslacht verschuldigde doorsneepremie
is vastgesteld, zijn er al wat sommetjes
aan vooraf gegaan. Per individu
zijn de van het geslacht van de deelnemer
en in principe ook van het geslacht
van de partner afhankelijke actuariële
factoren vast te stellen. Algemene
sterftetafels zijn daarvan dan weer de
gemiddelden en deze worden voortdurend
gewijzigd. De mens leeft gemiddeld
langer dan vroeger en ook de gezinssamenstelling
verandert. Niet
alleen de huwelijkspartner die (nog)
automatisch van het andere geslacht is,
komt in aanmerking voor partnerpensioen
maar sinds 1 januari 1998 ook de
geregistreerde partner en vaak ook de
partner met een notariële samenlevingsovereenkomst.
Hieruit vloeit
voort dat de mannelijke deelnemer bij
WETGEVING
overlijden dus lang niet altijd meer een
vrouwelijke weduwe hoeft achter te laten,
het kan ook een man zijn. Dit geldt
evenzeer voor de vrouwelijke deelnemer,
die kan dus ook een vrouwelijke
partner achterlaten.
Zoals gezegd, de deelnemer merkt er
meestal niets van. Een situatie waarin
dat wel gebeurt, is indien hij (want
meestal is dat een man) een relatie aangaat
met een veel jongere vrouw. Dan
blijken veel pensioenregelingen de bepaling
te kennen dat het nabestaandenpensioen
gekort wordt als de partner
meer dan tien jaar jonger is. De Commissie
gelijke behandeling 3 heeft onlangs
geoordeeld dat hetgeen door pensioenuitvoerders
als reden voor deze
korting wordt aangevoerd - de jongere
partner doet een te groot beroep op de
solidariteit omdat zij relatief veel pensioen
kost (als de mannelijke deelnemer
komt te overlijden, moet er nog
jaren langer dan gemiddeld een partnerpensioen
aan de jonge blom worden
uitgekeerd) - niet al te lichtvaardig als
rechtvaardiging van dit onderscheid
mag gelden.
Actuariële factoren in een Europees
kader
Hoewel geen pensioenstelsel in Europa
hetzelfde is, zijn de basisprincipes van
de actuariële wetenschap wereldwijd
gelijk. Overal wordt dus rekening gehouden
met het verschil in levensverwachting
tussen man en vrouw. Binnen
Europa is men op grond van artikel 119
van het EG-Verdrag verplicht om mannen
en vrouwen gelijk te belonen. Dat
en hoe dit ook voor pensioenen geldt is
door middel van een reeks uitspraken
van het Hof van Justitie EG duidelijker)
geworden. Voor wat betreft de
toepassing van geslachtsafhankelijke
actuariële factoren zijn de uitspraken
Neath en Coloroll van belang. 4
Zowel in Neath als in Coloroll ging het
over de door een werkgever verschuldigde
werkgeversbijdragen aan de pensioenregeling.
De pensioenregeling
was een eindloonregeling en voorzag
in een pensioen dat gebaseerd was op
het laatstverdiende salaris. Mannelijke
en vrouwelijke deelnemers bouwden
op gelijke wijze pensioen op en betaalden
op gelijke wijze premie. De werkgeversbijdrage
voor mannelijke en
voor vrouwelijke deelnemers was echter
niet gelijk omdat als gevolg van het
toepassen van geslachtsafhankelijke
actuariële factoren bij de premieberekening
de werkgever voor vrouwen een
hogere bijdrage was verschuldigd dan
voor mannen.
Het Hof oordeelde dat het op het eindloon
gebaseerde pensioen en de werknemersbijdragen
vielen onder het begrip
beloning in de zin van artikel 119
EG-Verdrag en dus voor mannen en
vrouwen gelijk dienen te zijn. Deze
moeten dus sekseneutraal worden vastgesteld
(tenzij het vrijwillige modules
betreft). Voor de werkgeversbijdrage
geldt dit niet, nu deze geen beloning is
maar de functie heeft van het aanvullen
van de financiële middelen ter waarborging
van de toereikendheid van de
middelen voor de verzekering van de
toegezegde pensioenen en dus op
grond van het hanteren van geslachtsafhankelijke
actuariële factoren voor
mannen en vrouwen mag verschillen.
Het hanteren van geslachtsafhankelijke
actuariële factoren is ook toegestaan bij
de berekening van afkoopsommen en
bij de berekening van de afkoopsom bij
waardeoverdracht of de omzetting van
ouderdomspensioen in nabestaandenpensioen.
In haar advies van 16 november 1993
aan de Staatssecretaris van Sociale Zaken
en Werkgelegenheid 5 heeft de Verzekeringskamer,
vooruitlopend op de
uitspraak van de arresten Neath en Coloroll
waarvan op dat moment wel al de
conclusies van de Advocaat Generaal
bekend waren, het Europeesrechtelijk
kader voor het gebruik van geslachtsafhankelijke
factoren als volgt weergegeven:
Als er pensioenbedragen in een defined
benefit-regeüng worden toegezegd,
moet de hoogte van de toegezegde pensioenen
voor mannen en vrouwen gelijk
worden vastgesteld. Voor wat betreft
de financiering mag daarbij best
rekening zijn gehouden met het bestaan
van geslachtsafhankelijke factoren, zij
het dat deze niet mogen doorwerken in
de vaststelling van de werknemersbijdragen
in de premie.
Als er sprake is van een pensioenregeling
op basis van beschikbare premie,
dient de hoogte van de beschikbaar gestelde
premies voor mannen en vrouwen
gelijk te zijn. In dat geval mag de
individuele deelnemer bij de aanwending
van het aldus opgebouwde kapitaal
voor de inkoop van pensioen echter
wel geconfronteerd worden met de
toepassing van geslachtsafhankelijke
factoren.
Op dit moment wordt het bovenstaande
ook in die zin in Nederland toegepast.
Dat daarin verandering zal komen is inmiddels
ook duidelijk, maar dat zal
verder in het artikel van Mila Hoekstra,
1999 nr 4 21

ook opgenomen in de rubriek wetgeving
worden besproken. Interessant zal
echter kunnen zijn, hoe hiermee elders
binnen de Europese Gemeenschap
wordt omgegaan. Zijn wij vooruitstrevend
of gingen anderen ons reeds
voor?
Hoe sekseneutraal zijn de actuariële
factoren in Europa?
De schone taak om een inventarisatie te
maken van het gebruik van geslachtsafhankelijke
dan wel sekseneutrale factoren
in Europa blijkt al gauw een lastige.
Alle overzichten van pensioensystemen
wereldwijd ten spijt, het gebruik
van actuariële factoren blijkt veelal niet
interessant genoeg voor vermelding.
Hoe het fiscaal zit, welke pensioensoorten
er zijn, welke systemen van opbouw
er in welke mate worden toegepast,
wat de rol van de overheid is etc.
Het is allemaal vermeld, maar in hoeverre
de verschillen in levenskansen
van mannen en vrouwen bepalend zijn
voor de manier van premieheffing en
opbouw is kennelijk zo duidelijk dat er
geen woord aan vuil wordt gemaakt.
Vrouwen leven langer en zijn dus duurder
en dat is kennelijk overal zo (niet
alleen in Europa). De mij beschikbare
literatuur bood dus geen uitkomst en
een eigen onderzoek op beperkte
schaal leverde overal gelijkluidende
antwoorden op: 'wij leven Neath en
Coloroll na' . 6 Dat doen ze bijvoorbeeld
in het Verenigd Koninkrijk en in Ierland
(samen met Nederland vaak genoemd
als de meest ontwikkelde landen
op pensioengebied). Er gaan in die
landen ook geen geluiden op om het
anders te gaan doen. In het Verenigd
Koninkrijk is een verzekeringsadviseur
actief die adverteert met de slogan 'you
shouldn't get charged extra for pensions
and mortgages because of what
you do in bed'. Het betreft hier een advertentie
die zich richt tot homoseksuele
klanten, hetgeen al aangeeft dat uniseks-tarieven
nog niet standaard
worden toegepast.
In Ierland komt het echter wel voor dat
pensioenregelingen uit vrije wil toch
uniseks-tarieven hanteren bij de omzetting
van pensioensoorten. Eenduidige
regelgeving of richtlijnen vanuit de
overheid zijn er in dat geval niet voor
de vaststelling van de dan te hanteren
uniseks-tarieven. Dit lijkt op de interne
uniseks-ruilfactor zoals die in Nederland
zal worden gehanteerd, zij het dat
het in Ierland aan de pensioenuitvoerder
is om hiervoor vrijwillig te kiezen.
WETGEVING
In Zweden heeft de Ombudsman verplicht
gesteld dat bij de vaststelling
door de werkgever van de aan vrouwen
respectievelijk mannen ter beschikking
te stellen premie in een beschikbaar
premiesysteem, deze premies gelijk
moeten zijn. Gelijke beloning dus op
dit punt, maar met het oog op de uitleg
zoals die ook hier in 1993 door de Verzekeringskamer
in het al aangehaalde
advies is gegeven aan de arresten Neath
en Coloroll, geen nieuws.
In Duitsland is er sprake van het hanteren
van uniseks-factoren in pensioenregelingen
die bij verzekeraars zijn ondergebracht.
Bij de omzetting van het
op uniseks-basis opgebouwde kapitaal
in individuele pensioenaanspraken geschiedt
deze omzetting echter weer op
basis van geslachtsafhankelijk vastgestelde
actuariële factoren, zodat er toch
geen sprake is van uniseks-tarieven.
Het is dus gewoon gelijke beloning ten
aanzien van de ter beschikking gestelde
premie.
Bij pensioenregelingen die de opbouw
laten afhangen van de hoogte van het
salaris krijgen mannen en vrouwen dezelfde
aanspraken toegezegd. De werkgever
hanteert daarvoor veelal een uniseks-tarief,
ook voor de omzetting van
aanspraken. Dit laatste gaat verder dan
wat het Europese Hof vraagt. Ook hier
dus een uniseks-ruilfactor en ook hier
onverplicht.
In Denemarken zal per 1 juli 1999 een
nieuwe wet in werking treden. 7 Deze
wet stelt gelijke behandeling tussen
mannen en vrouwen verplicht ten aanzien
van aan de arbeid gerelateerde sociale-zekerheidssystemen.
Collectieve
pensioenregelingen maken hiervan
deel uit en dus moeten daar uniseksfactoren
gaan worden toegepast bij de
vaststelling van de premies, de toekenning
en de uitruil van aanspraken. In
het geval van beschikbare premieregelingen
echter is het nog wel toegestaan
om, bij de omzetting van kapitaal in
aanspraken, van geslachtsafhankelijke
factoren gebruik te maken. Dit lijkt wel
het in de USA gehanteerde systeem dat
ook doorgaat voor sekseneutraal, maar
waarbij bij de omzetting van kapitaal in
aanspraken toch ook wel wordt gekeken
naar wie er wat inkoopt.
Alle pensioenuitvoerders in Denemarken
zijn dus vanaf 1 juli 1999 wettelijk
verplicht om uniseks-tarieven te gaan
hanteren, maar opmerkelijk is dat dat
alleen verplicht wordt gesteld voor
deelnemers die op of na die datum aan
de pensioenregeling gaan deelnemen.
Overigens wordt ook nu al op vrijwillige
basis door pensioenuitvoerders in
Denemarken gebruik gemaakt van de
toepassing van uniseks-factoren. Voor
wat betreft deze regelingen gelden er
dus ook uniseks-tarieven voor de deelnemers
van voor 1 juli 1999.
Het Deense equivalent van het Verbond
van Verzekeraars is wel een voorstander
van het vrijwillig toepassen van
uniseks-tarieven, maar heeft niet enthousiast
gereageerd op de komende
verplichting daartoe. Het uitgangspunt
daarbij is dat de vaststelling van een
collectieve pensioenregeling de taak en
verantwoordelijkheid is van sociale
partners en dat zij het recht moeten
hebben om al dan niet te kiezen voor de
toepassing van uniseks-factoren.
De Deense Commissie gelijke behandeling
is een groot voorstander van de
nieuwe wet. In de wet is namelijk ook
opgenomen dat deze commissie de bevoegdheid
krijgt om regelingen die onder
het bereik van de wet vallen, te
toetsen.
In Zwitserland - geen lid van de Europese
Gemeenschap en dus niet gehouden
aan de naleving van hetgeen
het Europese Hof conform de arresten
Neath en Coloroll vraagt - is de
sekseneutraliteit helemaal ver te zoeken.
Hoewel het uitgangspunt van
gelijke behandeling tussen mannen
en vrouwen daar wel algemeen geaccepteerd
is, wordt binnen het Zwitserse
sociale-zekerheidsstelsel nog
gewoon op sommige punten onderscheid
gemaakt tussen mannen en
vrouwen. Een Zwitserse weduwnaar
krijgt bijvoorbeeld niet onder dezelfde
voorwaarden nabestaandenpensioen
van de overheid als een Zwitserse
weduwe. Binnen het private pensioenstelsel
is het algemeen gebruikelijk
om actuariële factoren te hanteren. In
het bijzonder wordt daarbij rekening
gehouden met het verschil tussen
mannen en vrouwen voor wat betreft
levensverwachting, sterftèkansen en
de kansen om arbeidsongeschikt te
worden. De enige keer dat het lijkt alsof
er sprake is van sekseneutraliteit, is
bij de omzetting van een opgebouwd
pensioenkapitaal in pensioenaanspraken.
In dat geval is de ruilfactor voor
mannen en vrouwen gelijk, maar wel
met dien verstande dat een vrouw een
ouderdomspensioen ingaand op 62-jarige
leeftijd krijgt zonder nabestaandenpensioen
en een man een ouderdomspensioen
ingaand op 65-jarige
leeftijd inclusief weduwenpensioen.
22 NEMESIS

Het blijft dus appels met peren vergelijken.
Terzijde kan overigens worden opgemerkt
dat de Zwitser een gezond leven
leidt; de levensverwachting voor een
Zwitserse vrouw is dat zij de respectabele
leeftijd van 91,5 jaar zal bereiken
en een Zwitserse man wordt ruim 84
jaar (in Nederland is dat voor de vrouw
83 jaar en voor de man 77 jaar). Overigens
is nationaliteit een factor die (nog)
niet wordt meegenomen bij de vaststelling
van de actuariële factoren. Wel is
het zo dat elk land eigen sterftetafels
heeft.
Opdracht mislukt of onmogelijke
opdracht?
Het bovenstaande in ogenschouw nemende,
zijn de Nederlandse ontwikkelingen
dus redelijk vooruitstrevend
te noemen. In de rest van Europa
gebeurt op dit punt niet veel meer dan
het navolgen van hetgeen artikel
119 EG-Verdrag van de lidstaten
vraagt. Wellicht is dat te wijten aan het
feit dat alleen dat al voor velen de
nodige aanpassingen met zich mee
heeft gebracht. Het verder gaan dan het
beschikbaar stellen of vragen van gelijke
werknemerspremies en het toekennen
van gelijke aanspraken in defined
benefit-systemen is in ieder geval
geen wijd verspreide ontwikkeling. Individuele
keuzes en omzettingen zijn
nog steeds meestal ook voor individuele
en dus geslachtsafhankelijke rekening.
De conclusie moet dus (helaas) zijn dat
er op dit moment nog niet veel interessant
vergelijkingsmateriaal te vinden is
in de landen om ons heen, maar dat uit
de situatie in Zwitserland kan worden
opgemaakt dat zonder de arresten Ne^
ath en Coloroll de ontwikkeling van het
sekseneutrale denken nog veel minder
ver zou kunnen zijn geweest. Wellicht
echter dat, doordat de pensioenuitvoerders
in Nederland en Denemarken nu
bij wet verplicht worden in deze als
eersten een stap richting uniseks-tarieven
te zetten, er nog andere landen zullen
volgen.
Wijnanda Rutten
Noten
1. Met dank aan David Ellis (Baker & Mc-
Kenzie in Chicago) die als inspirator voor
de titel diende. Als hij aan anderen, en dan
vooral aan niet pensioenjuristen, uitlegt wat
zijn vak inhoudt en hoe spannend dat kan
zijn, dan vat hij dat samen met: 'Ik houd mij
bezig met seks, de dood en geld'.
WETGEVING
2. Zie ook oordeel 99/08 van de Cgb 2 februari
1999, RN 1999, 1057.
3. Oordeel 97/401 van de Cgb 25 augustus
1998, RN 1999,1006.
4. Zaken C-152/91 van het Hof van Justitie
EG van 22 december 1993 inzake D. Neath
tegen Hugh Steeper Ltd., RN 1994, 385,
m.nt. Marjolein van den Brink en C-200/91
van 28 september 1994 inzake Coloroll Pensioen
Trustees Ltd. tegen J.R. Russel e.a,
RN 1995,455.
5. Brief van de Verzekeringskamer van 16
november 1993 met kenmerk 3.232/92-
1282.
6. Met dank aan vele collega-pensioenjuristen
in Europa die mij (helaas zonder gerichte
bronvermelding) hebben bijgepraat over
de situatie ter plaatse
7. Annual National Report on Operational
Developments in the Private Life Insurance
Sector and in Statutory and Private Pension
Schemes, 1997.
Sekse-neutrale sterfte op de
VS-pensioen markt
In de VS worden op grond van de Civil
Rights Act sekseneutrale sterftetabellen
gehanteerd bij de
financiering van pensioenen. In pensioenregelingen,
uitgevoerd door pensioenfonsen,
wordt uitgegaan van deze
tabellen bij het vaststellen van te bereiken
pensioenuitkeringen. Een analyse
van de manier waarop men hiervan in
de VS gebruik maakt is mogelijk, al is.
het nog de vraag in hoeverre het Amerikaanse
model ook als voorbeeld voor
andere landen kan dienen.
De regelgeving omtrent verzekeringsmaatschappijen
wordt in de VS per
staat vastgesteld. Dat kan soms grote
verschillen opleveren met de federale
regelgeving. Omdat door pensioenfondsen
uitgevoerde pensioenregelingen
over het algemeen volgens federale
regels zijn ontworpen, beperkt dit
artikel zich tot een beschouwing van
deze categorie.
De uitspraken
Volgens Title IV van de Civil Rights
Act van 1964 handelt een werkgever in
strijd met de wet wanneer hij 'onderscheid
maakt tussen individuen ten
aanzien van o.a. loon en andere arbeidsvoorwaarden
en het aangaan van
een arbeidsovereenkomst op grond van
ras, kleur, geloof, sekse of afkomst'.
Zelfs wanneer het verzekeren van vergoedingen
voor een bepaalde groep
werknemers duurder uitvalt dan voor
1999 nr 4
e
v
d
l
s
n
d
g
s
b
V
v
b
t
l
-
6
w
g
k
a
l
-
r
a
b
g
l
v
d
r
s
w
p
l
s
B
D
m
b
h
m
a
w
g
r
l
b
E
k
g
p
s
d
n
b
a
d
m
w
p
d