Beschrijvende analyse en context. - Res nova
Beschrijvende analyse en context. - Res nova
Beschrijvende analyse en context. - Res nova
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Analyse <strong>en</strong> waardering<br />
Jozefkerk te Kaatsheuvel<br />
van C.H. de Bever
1 Inhoud<br />
1 Inhoud ............................................................................................................................. 2<br />
2 Contra‐expertise Jozefkerk C.H. de Bever te Kaatsheuvel.............................................. 3<br />
2.1 Personalia .............................................................................................................. 3<br />
3 <strong>Beschrijv<strong>en</strong>de</strong> <strong>analyse</strong> <strong>en</strong> <strong>context</strong>................................................................................... 5<br />
3.1 Inleiding ................................................................................................................. 5<br />
3.2 Historische <strong>context</strong> ................................................................................................ 5<br />
3.3 De architect............................................................................................................ 6<br />
3.4 De Parochiekerk Sint Jozef..................................................................................... 7<br />
3.5 De Pastorie........................................................................................................... 11<br />
3.6 De relatie met de andere kerk<strong>en</strong> uit het oeuvre van De Bever........................... 12<br />
3.7 Waardering .......................................................................................................... 14<br />
4 Waard<strong>en</strong>stelling in matrixvorm .................................................................................... 16<br />
4.1 Inleiding ............................................................................................................... 16<br />
4.2 Waard<strong>en</strong>matrix Sint Jozefkerk............................................................................. 18<br />
4.2.1 Schoonheid...................................................................................................... 18<br />
4.2.2 Betek<strong>en</strong>is voor de wet<strong>en</strong>schap ....................................................................... 21<br />
4.2.3 Cultuurhistorische waarde .............................................................................. 24<br />
2
2 Contra‐expertise Jozefkerk C.H. de Bever te Kaatsheuvel<br />
De onderhavige notitie behelst de contra‐expertise die op verzoek van de stichting STERK<br />
te Kaatsheuvel is opgemaakt naar aanleiding van het:<br />
Ambtsbericht inzake het bezwaarschrift ingedi<strong>en</strong>d door Stichting Erfgoed<br />
Kaatsheuvel te Kaatsheuvel (hierna: bezwaarde 1) d.d. 27 oktober 2007. nader<br />
gemotiveerd bij brief van 10 december 2007 <strong>en</strong> inzake het bezwaarschrift ingedi<strong>en</strong>d<br />
door het Cuypersg<strong>en</strong>ootschap te Arnhem (hierna: bezwaarde 2) d.d. 29 oktober<br />
2007, nader gemotiveerd bij brief van 11 december 2007<br />
teg<strong>en</strong><br />
het besluit van de Minister van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap, dr. Ronald H.A.<br />
Plasterk (hierna: de minister) van 20 september 2007, k<strong>en</strong>merk MS‐2006‐4317<br />
(hierna: bestred<strong>en</strong> besluit), waarbij het verzoek van bezwaarde 1, d.d. 28 juni 2006,<br />
tot aanwijzing als beschermd rijksmonum<strong>en</strong>t van het object Sint Jozefkerk met<br />
pastorie, Wilhelmina plein 2 te Kaatsheuvel is afgewez<strong>en</strong>.<br />
De contra‐expertise bestaat uit twee del<strong>en</strong>:<br />
e<strong>en</strong> beschrijv<strong>en</strong>de <strong>analyse</strong> met <strong>context</strong> van de hand van dr Gerrit Vermeer,<br />
die afgeslot<strong>en</strong> wordt met e<strong>en</strong> eerste beoordeling van de Jozefkerk<br />
e<strong>en</strong> waardematrix volg<strong>en</strong>s de criteria van de Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>wet 1988,<br />
gediffer<strong>en</strong>tieerd aan de hand van met name de sleutelbegripp<strong>en</strong> uit de<br />
Handleiding voor het MSP/MRP, opgesteld door dr Bernadette van<br />
Hell<strong>en</strong>berg Hubar <strong>en</strong> drs Don Rackham van adviesbureau <strong>Res</strong> <strong>nova</strong><br />
2.1 Personalia<br />
Gerrit Vermeer (1956) werkt sinds 1985 aan het Kunsthistorisch Instituut als specialist in<br />
de bouwkunst van de Middeleeuw<strong>en</strong>. In 1999 promoveerde hij op het proefschrift<br />
Kloosters van Bakste<strong>en</strong>. De architectuur van de hervormingsord<strong>en</strong> in Nederland tot<br />
omstreeks 1300. Met B<strong>en</strong> Rebel schreef hij meerdere edities van de Historische Gids van<br />
Amsterdam. Op dit mom<strong>en</strong>t bereidt hij sam<strong>en</strong> met B<strong>en</strong> Rebel de uitgave voor van deel 3<br />
over de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de‐ <strong>en</strong> vroeg‐twintigste‐eeuwse stadsuitbreiding<strong>en</strong>. Regelmatig<br />
publiceert hij ook over digitale media. Hij is adviseur monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> restauraties bij de<br />
Christiaan Cornelis Cortsstichting, bestuurslid van de<br />
Corts Steunstichting <strong>en</strong> bestuurslid van de Stichting Task Force Toekomst Kerkgebouw<strong>en</strong>.<br />
G<strong>en</strong>omineerd als 'lecturer of the year 2007'.<br />
Op het punt van onderwijs behelst het werkgebied van Vermeer colleges, werkgroep<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
excursies op het gebied van de architectuurgeschied<strong>en</strong>is van de Middeleeuw<strong>en</strong>, de<br />
Nieuwere Tijd <strong>en</strong> de monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>zorg.<br />
Voor de meest rec<strong>en</strong>te publicaties zie http://home.medewerker.uva.nl/g.vermeer.<br />
<strong>Res</strong> <strong>nova</strong> is 2002 opgericht als adviesbureau <strong>en</strong> k<strong>en</strong>nisnetwerk op het gebied van<br />
cultuurhistorie & ruimtelijke ord<strong>en</strong>ing. Haar motto, Erfgoed in ontwikkeling, wordt<br />
geïllustreerd door haar track record die te vind<strong>en</strong> is op de website www.res‐<strong>nova</strong>.nl. Het<br />
H2<br />
H3<br />
3
overzicht van de project<strong>en</strong> de afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> toont e<strong>en</strong> veelzijdig palet aan<br />
werkzaamhed<strong>en</strong>, dat varieert van het individuele monum<strong>en</strong>t tot grootschalige<br />
ontwikkelingsproject<strong>en</strong> in sted<strong>en</strong>, dorp<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong>gebied<strong>en</strong>. De nadruk ligt op Noord‐<br />
Brabant <strong>en</strong> Limburg, maar sinds <strong>en</strong>ige tijd word<strong>en</strong> ook project<strong>en</strong> uitgevoerd in Gelderland<br />
<strong>en</strong> Zuid‐Holland. In 2007 is gestart met de eerste opdracht<strong>en</strong> in Amsterdam.<br />
De auteurs, drs Don Rackham <strong>en</strong> dr Bernadette van Hell<strong>en</strong>berg Hubar, hebb<strong>en</strong> in 2004 <strong>en</strong><br />
2005 e<strong>en</strong> groot waard<strong>en</strong>stelling onderzoek uitgevoerd naar het PNEM‐gebouw (1953‐<br />
1956) van Cees de Bever in D<strong>en</strong> Bosch <strong>en</strong> naar de Christoc<strong>en</strong>trisch opgezette<br />
Sacram<strong>en</strong>tskerk uit 1931 van de Eindhov<strong>en</strong>se architect Martinus van Beek.<br />
Don Rackham (1978) studeerde kunstgeschied<strong>en</strong>is aan de Katholieke Universiteit<br />
Nijmeg<strong>en</strong>, waarbij hij zich met zijn doctoraalscriptie specialiseerde in de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de‐<br />
eeuwse restauratie van de St.‐Janskathedraal<br />
te 's‐Hertog<strong>en</strong>bosch.<br />
Bernadette van Hell<strong>en</strong>berg Hubar (1956) studeerde kunstgeschied<strong>en</strong>is aan de<br />
Rijksuniversiteit te Utrecht <strong>en</strong> promoveerde aan de Katholieke Universiteit te Nijmeg<strong>en</strong> op<br />
het proefschrift Arbeid & Bezieling, De esthetica van P.J.H. Cuypers, J.A. Alberdingk Thijm<br />
<strong>en</strong> V.E.L. de Stuers, <strong>en</strong> de voorgevel van het Rijksmuseum, (1995; handelseditie 1997). Zij<br />
was van 1984 tot 1999 secretaris van het Cuypersg<strong>en</strong>ootschap, ver<strong>en</strong>iging tot behoud van<br />
neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de <strong>en</strong> twintigste‐eeuws cultuurgoed, <strong>en</strong> maakte deel uit van de Begeleidings‐<br />
commissie van het MSP in Limburg van 1994 tot 2000.<br />
4
3 <strong>Beschrijv<strong>en</strong>de</strong> <strong>analyse</strong> <strong>en</strong> <strong>context</strong><br />
Parochiekerk <strong>en</strong> pastorie Sint Jozef, Wilhelminaplein 2-3, Kaatsheuvel (geme<strong>en</strong>te Loon op<br />
Zand), kadastrale aanduiding M 2275<br />
3.1 Inleiding<br />
Het complex bestaat uit e<strong>en</strong> voormalige parochiekerk gewijd aan Sint Jozef <strong>en</strong> e<strong>en</strong> aangebouwde<br />
pastorie met garage, gebouwd in 1936 naar ontwerp van de architect C.H. de Bever<br />
(1897-1965) uit Eindhov<strong>en</strong>. Het staat buit<strong>en</strong> het c<strong>en</strong>trum van Kaatsheuvel in de wijk<br />
d’Oude Omdraaier, waar het de oostelijke begr<strong>en</strong>zing vormt van het Wilhelminaplein, dat<br />
bestaat uit e<strong>en</strong> zeer ruim, rechthoekig gazon, omzoomd met hoge lindebom<strong>en</strong>. Aan de drie<br />
overige zijd<strong>en</strong> staan voornamelijk vrijstaande woonhuiz<strong>en</strong>, die net als de kerk <strong>en</strong> de pastorie<br />
gebouwd zijn in e<strong>en</strong> traditionalistisch stijl, waardoor het geheel, in weerwil van e<strong>en</strong><br />
aantal latere ingrep<strong>en</strong>, in hoge mate e<strong>en</strong> sted<strong>en</strong>bouwkundige e<strong>en</strong>heid vormt met monum<strong>en</strong>tale<br />
kwaliteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> spectaculaire ruimtewerking.<br />
3.2 Historische <strong>context</strong><br />
Al in 1921 vond er e<strong>en</strong> eerste aanzet plaats van e<strong>en</strong> uitbreiding van Kaatsheuvel in oostelijke<br />
richting. De bouw van de monum<strong>en</strong>tale kerk in 1912-1913 aan de Hoofdstraat voorzag<br />
ruimschoots in het to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de aantal kerkgangers. Toch verzocht de Sint Jansparochie de<br />
bisschop in 1928 om buit<strong>en</strong> Kaatsheuvel e<strong>en</strong> stuk grond van twee hectare langs de weg<br />
naar Waalwijk te mog<strong>en</strong> aankop<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tuele oprichting van e<strong>en</strong> nieuwe parochie.<br />
Die aankoop ging niet door, maar daarvoor in de plaats werd e<strong>en</strong> stuk grond verworv<strong>en</strong><br />
ter hoogte van het huidige Wilhelminaplein, meer aan de kant van Loon op Zand. De<br />
kerk kwam zo in e<strong>en</strong> uitbreiding te staan volg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> plan van ir C. Ge<strong>en</strong><strong>en</strong> uit Eindhov<strong>en</strong>.<br />
Aan het c<strong>en</strong>trale plein moest<strong>en</strong> de kerk, het parochiehuis, de kosterswoning, het knekelhuis,<br />
schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> klooster verrijz<strong>en</strong>. Vlakbij verrees in 1929 de Sint Bernardusschool<br />
voor leerling<strong>en</strong> uit het oostelijk deel van Kaatsheuvel. In 1934 splitste er voor de oostelijke<br />
uitbreiding inderdaad e<strong>en</strong> nieuwe parochie af <strong>en</strong> nog hetzelfde jaar kreeg De Bever opdracht<br />
hiervoor e<strong>en</strong> kerk <strong>en</strong> e<strong>en</strong> pastorie te ontwerp<strong>en</strong>. Deze plann<strong>en</strong> past<strong>en</strong> in het to<strong>en</strong>malige<br />
strev<strong>en</strong> om kerk, parochiale gebouw<strong>en</strong>, schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tueel ook e<strong>en</strong> klooster zoveel<br />
mogelijk bije<strong>en</strong> te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Veelal leidde dat in deze periode tot grote complex<strong>en</strong>, zoals<br />
het complex rond de Sint Ritakerk <strong>en</strong> het Sint Rosaklooster van Kropholler in Amsterdam<br />
Noord uit 1919. In Kaatsheuvel echter di<strong>en</strong>de niet het bouwblok als uitgangspunt,<br />
maar moest het zeer ruim aangelegd plein het bind<strong>en</strong>de elem<strong>en</strong>t vorm<strong>en</strong>. Hoewel niet alle<br />
geplande gebouw<strong>en</strong> tot stand kwam<strong>en</strong>, betreft het hier desalniettemin e<strong>en</strong> zeldzaam <strong>en</strong>semble<br />
dat in zijn ruimtelijke werking <strong>en</strong> weidse opzet zijn weerga niet heeft.<br />
Bij de inwijding op 29 juni 1936 stond de kerk nog buit<strong>en</strong> de bebouwde kom tuss<strong>en</strong> de kor<strong>en</strong>veld<strong>en</strong>.<br />
Zo trof de architect B.J. Koldewey de kerk voor zijn bespreking in het R.K. Bouwblad<br />
van augustus 1937: ‘Als m<strong>en</strong> van Waalwijk uit van de klei het zand intrekt <strong>en</strong> langs de<br />
hoofdweg in de richting Tilburg gaat, dan trekt kort na Sprang Kaatsheuvel onze aandacht<br />
<strong>en</strong> wel door het geprononceerde silhouet van de St. Jozefkerk. De grote hoofdvorm<strong>en</strong> zijn<br />
karakteristiek <strong>en</strong> typer<strong>en</strong>d t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van doel <strong>en</strong> materiaal. V<strong>en</strong>ster- <strong>en</strong> poortop<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
staan in e<strong>en</strong> voortreffelijke verhouding tot het wandvlak waarin zij zijn aangebracht. Met<br />
name het inw<strong>en</strong>dige van deze kerk k<strong>en</strong>merkt zich door schone rust’. Het uitbundige gro<strong>en</strong><br />
was van begin af aan bedoelt om te harmoniër<strong>en</strong> met de bakste<strong>en</strong>architectuur.<br />
5
1 De Josephkerk vanuit het noord<strong>en</strong> kort na de bouw.<br />
Pastoor de Klijn van de Sint Jozefparochie speelde sam<strong>en</strong> met kapelaan Rietra e<strong>en</strong> belangrijke<br />
rol bij de totstandkoming van e<strong>en</strong> groot sport- <strong>en</strong> speeltuincomplex, dat later uitgroeide<br />
tot het nabij geleg<strong>en</strong> pretpark De Efteling. Voor de aanleg van sportveld<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> speeltuin<br />
kocht de Sint Jansparochie in 1933 vijf hectare heidegrond vlakbij de plek waar de<br />
nieuwe parochiekerk was beoogt. Daar kwam<strong>en</strong> in 1935 nog twee hectare bij. Dit naar de<br />
overtuiging van dek<strong>en</strong> van d<strong>en</strong> Brekel ‘met de gegronde hoop, dat we onze m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, onze<br />
jeugd vooral hierdoor behoed<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de gevar<strong>en</strong> van het zoek<strong>en</strong> van amusem<strong>en</strong>t<br />
buit<strong>en</strong> onze geme<strong>en</strong>te’. In 1935 ging dit R.K. Sport- <strong>en</strong> Wandelpark op<strong>en</strong>.<br />
Aan de koorzijde vertoont de kerk aan de buit<strong>en</strong>zijde nog inslag<strong>en</strong> van granaat- of bomscherv<strong>en</strong>.<br />
Na de oorlog is deze schade bewust in stand gehoud<strong>en</strong> als herinnering aan de<br />
oorlog.<br />
3.3 De architect<br />
In de geschied<strong>en</strong>is van de Nederlandse architectuur in de twintigste eeuw ging de belangstelling<br />
aanvankelijk vooral uit naar de meest vooruitstrev<strong>en</strong>de beweging<strong>en</strong>, wat e<strong>en</strong> sterk<br />
vertek<strong>en</strong>t beeld opleverde. Beweging<strong>en</strong> die slechts e<strong>en</strong> zeer klein perc<strong>en</strong>tage van de<br />
nieuwbouw voor hun rek<strong>en</strong>ing nam<strong>en</strong>, zoals De Stijl <strong>en</strong> het Nieuwe Bouw<strong>en</strong>, bepaald<strong>en</strong> zo<br />
het beeld. E<strong>en</strong> van de inzicht<strong>en</strong> die het Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> Inv<strong>en</strong>tarisatie Project heeft opgeleverd<br />
is de grote rol die de meer traditionalistische stroming<strong>en</strong> zijn blijv<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> tot ver in<br />
de tweede helft van de twintigste eeuw. Daarbij kwam aan het licht dat architectonische<br />
kwaliteit behalve in de vernieuw<strong>en</strong>de ook wel degelijk in de meer traditionele richting<strong>en</strong><br />
grote hoogte kon bereik<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> van de architect<strong>en</strong> wi<strong>en</strong>s oeuvre als buit<strong>en</strong>gewoon belangwekk<strong>en</strong>d<br />
naar vor<strong>en</strong> kwam was dat van de Brabantse architect Cornelis (Cees) de Bever<br />
(1897-1965). Als zoon van e<strong>en</strong> timmerman g<strong>en</strong>oot hij zijn opleiding aan de Koninklijke<br />
School te ’s-Hertog<strong>en</strong>bosch. Zijn leertijd zette hij voort bij het architect<strong>en</strong>bureau van W.G.<br />
6
Welsing <strong>en</strong> vanaf 1921 bij dat van L.J.P. Kook<strong>en</strong>. In 1933 na zijn huwelijk met de dochter<br />
van Kook<strong>en</strong>, kreeg hij in 1933 als compagnon de leiding over het architect<strong>en</strong>bureau Kook<strong>en</strong><br />
& De Bever, dat na 1940 alle<strong>en</strong> nog zijn naam droeg. Voordi<strong>en</strong> bekleedde hij al e<strong>en</strong><br />
functie in het hoofdbestuur van de BNA, maar ook na de oorlog blijft hij op bestuurlijk gebied<br />
actief <strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke rol spel<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> zijn vakgebied. Als architect ontwikkelde<br />
hij e<strong>en</strong> traditionalistische manier van bouw<strong>en</strong> in bakste<strong>en</strong>, waarbij hij zich, zoals reeds in<br />
de Sint Jozefkerk in Kaatsheuvel te zi<strong>en</strong> is, door e<strong>en</strong> str<strong>en</strong>ge e<strong>en</strong>voud <strong>en</strong> verzorgde detaillering.<br />
Daarbij vertoont zijn werk allerhande invloed<strong>en</strong>, waaronder die van de Delftse School,<br />
de geslot<strong>en</strong>heid van die wat oudere Kropholler, maar ook van meer rationalistische <strong>en</strong><br />
functionalistische stroming<strong>en</strong>, die zich uit<strong>en</strong> in terughoud<strong>en</strong>de toepassing van decoraties,<br />
stilering <strong>en</strong> vere<strong>en</strong>voudiging van historische vorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> toepassing van moderne material<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> techniek<strong>en</strong>. In wez<strong>en</strong> blijft hij echter e<strong>en</strong> overtuigde e<strong>en</strong>ling die zelf zijn weg kiest<br />
<strong>en</strong> zijn eig<strong>en</strong> lijn uitzet. Daarbij kiest hij uit e<strong>en</strong> heel breed spectrum van voorbeeld<strong>en</strong> uit<br />
de gehele architectuurgeschied<strong>en</strong>is, vaak in ongek<strong>en</strong>de <strong>en</strong> verrass<strong>en</strong>de combinaties. E<strong>en</strong><br />
nader wet<strong>en</strong>schappelijk onderzoek naar zijn oeuvre moet nog plaatsvind<strong>en</strong>, maar gelet op<br />
de aanzett<strong>en</strong> die met de onderhavige <strong>analyse</strong>, de waard<strong>en</strong>stelling van het gebouw van<br />
Eindhov<strong>en</strong>s Dagblad <strong>en</strong> het onderzoek naar het Bossche PNEM-gebouw valt er niet aan te<br />
twijfel<strong>en</strong> dat daarbij de bijzondere kwaliteit<strong>en</strong> nog duidelijker naar vor<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>.<br />
Dat wat nu al over deze architect bek<strong>en</strong>d is, kan getypeerd word<strong>en</strong> als ev<strong>en</strong> verrass<strong>en</strong>d als<br />
veelbelov<strong>en</strong>d.<br />
Zijn kerkgebouw<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> op door e<strong>en</strong> combinatie van puristisch <strong>en</strong> traditionele materiaalgebruik,<br />
e<strong>en</strong> bijna modernistisch rationalisme in zijn e<strong>en</strong>voud, de buit<strong>en</strong>gewoon erudiete<br />
<strong>en</strong> rijke citat<strong>en</strong> uit de vroegchristelijke <strong>en</strong> middeleeuwse kerkbouw <strong>en</strong> de zeer zelfbewuste<br />
wijze waarop hij min of meer zelfstandige ruimtes <strong>en</strong> volumes tot e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>gewoon harmonieus<br />
complex sam<strong>en</strong>voegde. Bij de MSP kwam dit de Sint Jozef terecht in aanmerking<br />
voor e<strong>en</strong> aanwijzing als rijksmonum<strong>en</strong>t. Daar is tot dusverre niet van gekom<strong>en</strong>. Uit dit<br />
waardestell<strong>en</strong>de betoog zal blijk<strong>en</strong> dat er zwaarweg<strong>en</strong>de argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn om de Sint Jozef<br />
alsnog aan te wijz<strong>en</strong> als rijksmonum<strong>en</strong>t. Deze kerk, voor zover bek<strong>en</strong>d de eerste die De Bever<br />
ontwierp, vormde het uitgangspunt voor e<strong>en</strong> reeks waarin hij het concept verder ontwikkelde,<br />
ermee varieerde <strong>en</strong> dat hij combineerde met steeds weer andere historische vorm<strong>en</strong>.<br />
Deze lijn zette hij voort tot in de wederopbouwperiode na de Tweede Wereldoorlog.<br />
Alle aspect<strong>en</strong> van de kerkbouw waarmee hij steeds weer nieuwe experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> aanging <strong>en</strong><br />
bleef variër<strong>en</strong> zijn al mete<strong>en</strong> rijk verteg<strong>en</strong>woordigt in de Sint Jozef.<br />
3.4 De Parochiekerk Sint Jozef<br />
Aan de oostzijde van het Wilhelminaplein staat de parochiekerk ruimschoots van de straat,<br />
waardoor het sam<strong>en</strong> met de pastorie aan de zuidzijde e<strong>en</strong> tamelijk ruim voorplein vormt,<br />
dat zich ruimtelijk voortzet in het aangr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>de plein. T<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong> van de kerk <strong>en</strong> de pastorie<br />
strekt zich e<strong>en</strong> ruime tuin uit <strong>en</strong> aan de oostzijde <strong>en</strong> de noordzijde van de kerk e<strong>en</strong> begraafplaats,<br />
waarvan de oudste zerk<strong>en</strong> van kort na de wijding van de kerk dater<strong>en</strong>. In de<br />
hoek tuss<strong>en</strong> de pastorie <strong>en</strong> de kerk staat e<strong>en</strong> forse tor<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> zadeldak die het middelpunt<br />
van het complex vormt. Aan de andere kant van de kerk biedt de veel lagere de doopkapel<br />
e<strong>en</strong> zeker ev<strong>en</strong>wicht. E<strong>en</strong> brede trap met daarbov<strong>en</strong> e<strong>en</strong> brede narthex verle<strong>en</strong>t<br />
toegang tot de kerk. De op<strong>en</strong> bog<strong>en</strong> nodig<strong>en</strong> uit de verder tamelijk geslot<strong>en</strong> kerk te<br />
betred<strong>en</strong>.<br />
7
2 De Josephkerk vanaf het Wilhelminaplein.<br />
Als uitgangspunt voor het ontwerp van de kerk koos De Bever de vroegchristelijke basilica,<br />
waarmee hij terugkeerde tot de wortels van de christelijke bouwkunst. Daarbij koos hij<br />
voor e<strong>en</strong> machinaal vervaardigde bakste<strong>en</strong> met het karakter van e<strong>en</strong> handvorm. De bakste<strong>en</strong><br />
liet hij in ketting- of Noors verband metsel<strong>en</strong>, waarvan in die tijd juist bek<strong>en</strong>d was<br />
dat dit het oudste toegepaste metselverband is in het huidige Nederland, zij het dat dit uitsluit<strong>en</strong>d<br />
toepassing vond gedur<strong>en</strong>de de derti<strong>en</strong>de eeuw in de noordelijke del<strong>en</strong> van ons<br />
land. Naast bakste<strong>en</strong> paste hij spaarzaam tufste<strong>en</strong> toe, in de meeste strek<strong>en</strong> van ons land<br />
het oudste duurzame bouwmateriaal voor de kerkbouw. Zo zijn aan de voorzijde de zuil<strong>en</strong><br />
die de bog<strong>en</strong> van de narthex drag<strong>en</strong> van tuf. Elders in de kerk gebruikte de architect tufste<strong>en</strong><br />
voor de aanzett<strong>en</strong> van bog<strong>en</strong> <strong>en</strong> als kraagst<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
voor het drag<strong>en</strong> van de op<strong>en</strong> kap. Dit exclusieve 3 Plattegrond uit het R.K. Bouwblad<br />
gebruik van natuurste<strong>en</strong> voor constructief belangrijke<br />
onderdel<strong>en</strong> past in de rationalistische traditie van<br />
P.J.H. Cuypers <strong>en</strong> H.P. Berlage. Daarmee in lijn is ook<br />
het onverbloemd ton<strong>en</strong> van de gebruikte material<strong>en</strong>,<br />
bakste<strong>en</strong>, hout <strong>en</strong> tufste<strong>en</strong>, die het gebouw e<strong>en</strong><br />
bijna puristisch karakter verl<strong>en</strong><strong>en</strong>. De combinatie<br />
van vroegchristelijke met romaanse elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
geslot<strong>en</strong> ruimtes, historische metselverband<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
moderne <strong>en</strong> eig<strong>en</strong>tijdse uitgangspunt<strong>en</strong> verl<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
het kerkgebouw e<strong>en</strong> uniek <strong>en</strong> eig<strong>en</strong> karakter. In zijn<br />
andere kerk<strong>en</strong> nam De Bever weer andere stijlperiod<strong>en</strong><br />
als uitgangspunt.<br />
De kerk bestaat uit e<strong>en</strong> basilicaal schip van zev<strong>en</strong><br />
traveeën met e<strong>en</strong> opvall<strong>en</strong>d brede midd<strong>en</strong>beuk, e<strong>en</strong><br />
smaller, e<strong>en</strong>beukig transept met e<strong>en</strong> hoger opgetrokk<strong>en</strong><br />
kruising <strong>en</strong> e<strong>en</strong> halfronde apsis, die ev<strong>en</strong><br />
breed is als de transeptarm<strong>en</strong>. Alle parochian<strong>en</strong><br />
8
kond<strong>en</strong> plaatsnem<strong>en</strong> in het ruime midd<strong>en</strong>schip of in e<strong>en</strong> van de transeptarm<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoefd<strong>en</strong><br />
zij niet achter de zuil<strong>en</strong> van de zijbeuk<strong>en</strong> te zitt<strong>en</strong>. De noordelijke transeptarm telt twee<br />
vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> de zuidelijke, waaraan de sacristie gr<strong>en</strong>st, e<strong>en</strong>. Hoger opgetrokk<strong>en</strong> kruising<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> zadeldak zijn in de kerkelijke bouwkunst e<strong>en</strong> zeldzaam verschijnsel, zodat het<br />
goed d<strong>en</strong>kbaar is dat De Bever dit motief ontle<strong>en</strong>de aan de romaanse kerk<strong>en</strong> in Auvergne,<br />
die hiervan e<strong>en</strong> zeldzaam voorbeeld vorm<strong>en</strong>, al steekt bov<strong>en</strong> het zadeldak hier meestal wel<br />
e<strong>en</strong> tor<strong>en</strong> uit. Op de noordwestelijke hoek van de kruising staat e<strong>en</strong> smalle klokk<strong>en</strong>muur<br />
waarin e<strong>en</strong> kleine klok hangt. Dergelijke klokk<strong>en</strong>mur<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> in de middeleeuw<strong>en</strong> vooral<br />
voor in het zuid<strong>en</strong> van Europa, met name in de zuidelijke helft van Frankrijk. De zuidelijke<br />
zijbeuk is op twee plaats<strong>en</strong> uitgebouwd voor biechtvertrekk<strong>en</strong>. Alle onderdel<strong>en</strong> van de<br />
kerk staan door lagere bog<strong>en</strong> met elkaar in op<strong>en</strong> verbinding, waardoor de afzonderlijke<br />
ruimt<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> het geheel hun zelfstandigheid behoud<strong>en</strong>. Buit<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> vrijwel alle onderdel<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> zadeldak, waardoor vooral de oostpartij zich voordoet als e<strong>en</strong> complexe<br />
groepering van afzonderlijke volumes.<br />
4 De oostpartij vanuit het zuidwest<strong>en</strong>.<br />
De voorgevel van de kerk is nag<strong>en</strong>oeg blind, met als middelpunt e<strong>en</strong> op de middeleeuw<strong>en</strong><br />
geïnspireerd roosv<strong>en</strong>ster met e<strong>en</strong> voorstelling van koning David in glas-<strong>en</strong>-lood. Op de nok<br />
staat e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudig kruis van tufste<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook de aanzett<strong>en</strong> van de toplijn<strong>en</strong> zijn uit tufste<strong>en</strong><br />
gehouw<strong>en</strong>. In de sluitgevels van de transeptarm<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong> kleinere rondv<strong>en</strong>sters. De<br />
zijbeuk<strong>en</strong> ontvang<strong>en</strong> slechts licht door uiterst kleine <strong>en</strong> smalle rondboogv<strong>en</strong>sters <strong>en</strong> zijn<br />
daardoor betrekkelijk donker. Daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong> ruime drielichtv<strong>en</strong>sters met rondbog<strong>en</strong><br />
in de lichtbeuk de midd<strong>en</strong>beuk van hoog invall<strong>en</strong>d daglicht. De apsis met de bisschopszetel<br />
vertoont weer kleine v<strong>en</strong>sters met figuratieve glas-in-loodram<strong>en</strong>, zodat hier ook overdag<br />
tamelijk donker blijft. Door de grote ononderbrok<strong>en</strong> oppervlakt<strong>en</strong> aan ongedecoreerd<br />
metselwerk draagt de apsis bij aan het geslot<strong>en</strong> karakter van de kerk. Deze vertoont hierin<br />
<strong>en</strong>ige verwantschap met die A.J. Kropholler. Vlak voor de donkere apsis ontvangt de kruising<br />
juist extra licht. Bov<strong>en</strong>in de apsis is aan de buit<strong>en</strong>zijde e<strong>en</strong> rondboogfries toegepast,<br />
zoals die gangbaar is in de romaanse kerk<strong>en</strong> in Nederland.<br />
9
5 Het inw<strong>en</strong>dige naar het oost<strong>en</strong>.<br />
Net als buit<strong>en</strong> bestaat de kerk binn<strong>en</strong> vrijwel geheel uit schoon metselwerk. Overheers<strong>en</strong><br />
buit<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de volumes met zadeldak<strong>en</strong>, binn<strong>en</strong> verl<strong>en</strong><strong>en</strong> vooral de bog<strong>en</strong> het gebouw<br />
zijn ritme. E<strong>en</strong> indrukwekk<strong>en</strong>de triomfboog verbindt het schip met de hoger opgebouwde<br />
<strong>en</strong> daardoor van nog meer daglicht voorzi<strong>en</strong>e kruising. Smallere <strong>en</strong> lagere bog<strong>en</strong><br />
vorm<strong>en</strong> vanuit de kruising op<strong>en</strong> verbinding<strong>en</strong> met de transeptarm<strong>en</strong> <strong>en</strong> de apsis. Deze uitbouw<br />
is overwelfd met e<strong>en</strong> gemetselde halfkoepel. Door de hogere vloer in de kruising <strong>en</strong><br />
het weelderige, hoog invall<strong>en</strong>de licht trekt de plaats van het vroegere altaar overal vanuit<br />
het schip sterk de aandacht. De scheibog<strong>en</strong> aan weerszijd<strong>en</strong> van het schip, segm<strong>en</strong>tbog<strong>en</strong><br />
op tufst<strong>en</strong><strong>en</strong> aanzetblokk<strong>en</strong>, ton<strong>en</strong> zwaar muurwerk als van e<strong>en</strong> middeleeuwse kerk. Door<br />
het vrijwel ontbrek<strong>en</strong> van decoraties valt de aanwezige kunst, zoals e<strong>en</strong> beeld van Sint Jozef<br />
bov<strong>en</strong> de triomfboog, mete<strong>en</strong> in het oog. Als in vroegchristelijke basilica’s paste De Bever<br />
e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> dakstoel toe met e<strong>en</strong>voudige, hout<strong>en</strong> spant<strong>en</strong> op tufst<strong>en</strong><strong>en</strong> kraakst<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> dakhelling die iets steiler is dan in Italië gebruikelijk <strong>en</strong> dus neigt naar e<strong>en</strong> Noord-<br />
Europese helling. In de v<strong>en</strong>sters drag<strong>en</strong> blank glas-in-lood bij aan het puristische karakter<br />
van de ruimte. Onder de bakst<strong>en</strong><strong>en</strong> tribune achterin de kerk, waarop voorhe<strong>en</strong> het orgel<br />
stond, bevind<strong>en</strong> zich nev<strong>en</strong>ruimtes <strong>en</strong> e<strong>en</strong> portaal met de dubbele toegang tot de kerk.<br />
De e<strong>en</strong>voudige, vierkante klokk<strong>en</strong>tor<strong>en</strong> vertoont aan de buit<strong>en</strong>zijde ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele geleding<br />
<strong>en</strong> is, op kleine rondboogv<strong>en</strong>sters in de midd<strong>en</strong>as <strong>en</strong> de rondbogige galmgat<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>in na,<br />
blind. Door toepassing van e<strong>en</strong> less<strong>en</strong>aarsdak lijkt de tor<strong>en</strong> e<strong>en</strong> geabstraheerde versie te<br />
zijn van middeleeuwse kerktor<strong>en</strong>s in Groning<strong>en</strong>.<br />
De vierkante doopkapel met afgeschuinde hoek<strong>en</strong> aan de noordzijde, naast de voorgevel,<br />
valt op door e<strong>en</strong> puntig t<strong>en</strong>tdak met daaronder weer e<strong>en</strong> romaans (Rijnlands) rondboogfries.<br />
Rondbogige tweelichtv<strong>en</strong>sters voorzi<strong>en</strong> de ruimte van hoog invall<strong>en</strong>d daglicht. E<strong>en</strong><br />
rondgemetselde koepel op tromp<strong>en</strong> verle<strong>en</strong>t deze vrijwel geheel van decoraties gespe<strong>en</strong>-<br />
10
de kapel tegelijkertijd e<strong>en</strong> zowel monum<strong>en</strong>taal als beslot<strong>en</strong> <strong>en</strong> intiem karakter. 1 In de kruin<br />
van het gewelf vormt het metselverband e<strong>en</strong> Grieks kruis.<br />
Op de bewust in stand gehoud<strong>en</strong> oorlogsschade na is de architectuur van deze kerk nog<br />
geheel gaaf. De verwijdering van het meubilair doet aan de waarde van deze ruimte nauwelijks<br />
afbreuk, te meer daar dit ook in geval van e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tuele herbestemming, nu de<br />
kerk buit<strong>en</strong> gebruik is gesteld, vermoedelijk toch niet bewaart zou kunn<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong>.<br />
6 Het inw<strong>en</strong>dige naar het west<strong>en</strong>.<br />
3.5 De Pastorie<br />
De rechthoekige pastorie vertoont net als de kerk voornamelijk bakste<strong>en</strong> in kettingverband.<br />
Deze bestaat uit vijf v<strong>en</strong>sterass<strong>en</strong> met twee bouwlag<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> zadeldak <strong>en</strong> e<strong>en</strong> v<strong>en</strong>steras<br />
van e<strong>en</strong> bouwlaag met e<strong>en</strong> nav<strong>en</strong>ant lager zadeldak aan de kant van het Wilhelminaplein.<br />
Achter, aan de tuinzijde, zijn de v<strong>en</strong>sters groter, waardoor de gevel hier e<strong>en</strong> meer<br />
op<strong>en</strong> karakter heeft <strong>en</strong> het huis duidelijk in verbinding staat met de tuin. In de hoek tuss<strong>en</strong><br />
de tor<strong>en</strong> <strong>en</strong> de pastorie vormt e<strong>en</strong> lage uitbouw e<strong>en</strong> verbinding, die plaats biedt aan e<strong>en</strong><br />
balkon. Aan de pleinzijde doet de gevel zich meer geslot<strong>en</strong> <strong>en</strong> statiger voor. In de hoek met<br />
de tor<strong>en</strong> treedt op de begane grond de ingangspartij naar vor<strong>en</strong>. De pastorievleugel heeft<br />
aan deze zijde v<strong>en</strong>sters die de uiterst brede <strong>en</strong> hoge gang<strong>en</strong> achter de gevel van daglicht<br />
voorzi<strong>en</strong>. De vertrekk<strong>en</strong> sluit<strong>en</strong> daar op aan. Deze zijn gunstig geleg<strong>en</strong> aan de tuin, met de<br />
v<strong>en</strong>sters op het zuid<strong>en</strong>. Via de tor<strong>en</strong> kon de pastoor via e<strong>en</strong> donkere, hoge gang binn<strong>en</strong>door<br />
de kerk bereik<strong>en</strong>. Het huis bevat nog tal van auth<strong>en</strong>tieke details <strong>en</strong> installaties, zoals<br />
bakeliet<strong>en</strong> lichtknopp<strong>en</strong> <strong>en</strong> gebrandschilderde ram<strong>en</strong> met voorstelling<strong>en</strong> <strong>en</strong> tekst<strong>en</strong>. De<br />
keramische tegels aan weerszijd<strong>en</strong> van de voordeur bevatt<strong>en</strong> voorstelling<strong>en</strong>, rechts e<strong>en</strong><br />
1<br />
Mogelijk is De Bever geïnspireerd door het koepelgewelf dat tot de oorlog aanwezig was in de Eindhov<strong>en</strong>se<br />
Catharinakerk van P.J.H. Cuypers (Cuypers ontle<strong>en</strong>de dit motief weer aan het elfde-eeuwse koepelgewelf in de Sint-<br />
Servaaskerk die hij in de tijd van de totstandkoming van de Catharinakerk restaureerde).<br />
11
afbeelding van Sint Jozef met op de achtergrond de Utrechtse Dom <strong>en</strong> de inscriptie ‘De<br />
jonge werkman’ <strong>en</strong> ‘H. Jozef bescherm onze arbeid’, links e<strong>en</strong> afbeelding van Maria met<br />
kind <strong>en</strong> de inscriptie '’H. Maria bescherm ons gezin’.<br />
7 De pastorie met uitzicht op de tuin.<br />
3.6 De relatie met de andere kerk<strong>en</strong> uit het oeuvre van De Bever<br />
Binn<strong>en</strong> het oeuvre van De Bever vorm<strong>en</strong> de kerkgebouw<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aparte groep, waarvan de<br />
kwaliteit <strong>en</strong> de onderlinge sam<strong>en</strong>hang zeker is te vergelijk<strong>en</strong> met die van e<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>de architect<br />
als A.J. Kropholler (1881-1973). Net als zijn bek<strong>en</strong>dere vakg<strong>en</strong>oot verton<strong>en</strong> zijn ontwerp<strong>en</strong><br />
door de jar<strong>en</strong> he<strong>en</strong> e<strong>en</strong> hoge mate van consist<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> eig<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> ook hij kwam<br />
op basis van deze uitgangspunt<strong>en</strong>, mede inspel<strong>en</strong>d op de sted<strong>en</strong>bouwkundige situatie,<br />
steeds weer met nieuwe <strong>en</strong> verrass<strong>en</strong>de w<strong>en</strong>ding<strong>en</strong> <strong>en</strong> invalshoek<strong>en</strong>. Op basis van e<strong>en</strong> Tvormige<br />
basilica <strong>en</strong> het gebruik van e<strong>en</strong> op zichzelf beperkt aantal basiselem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kwam<br />
hij telk<strong>en</strong>s tot e<strong>en</strong> geheel nieuwe schepping met e<strong>en</strong> te duidelijk te onderscheid<strong>en</strong> uitdrukking.<br />
8 De Maria Boodschapkerk in Goirle vanuit het<br />
zuidwest<strong>en</strong>.<br />
De Maria Boodschapkerk in Goirle uit<br />
1938-1940 onderscheidt zich van de<br />
Sint Jozef door e<strong>en</strong> duidelijk gotisch<br />
acc<strong>en</strong>t met spitsboogv<strong>en</strong>sters <strong>en</strong> aan<br />
de kerk<strong>en</strong> van Kropholler verwante,<br />
op de gotiek gebaseerde steunber<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> dichte luchtbog<strong>en</strong> bov<strong>en</strong> de zijbeuk<strong>en</strong>,<br />
die hij ontle<strong>en</strong>d zou kunn<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> aan de laat romaanse Munsterkerk<br />
in Roermond. Net als in<br />
Kaatsheuvel vertoont de kerk e<strong>en</strong> verhoogde<br />
kruising met zadeldak <strong>en</strong> aan<br />
de noordzijde uitgebouwde biecht-<br />
12
uimtes. De hoofdapsis kreeg <strong>en</strong>igszins het karakter van e<strong>en</strong> askapel <strong>en</strong> is op romaanse<br />
wijze geflankeerd door nev<strong>en</strong>apsid<strong>en</strong>.<br />
Daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> kreeg de Willibrordeskerk<br />
in Hedel (Maasdriel) uit 1949 e<strong>en</strong><br />
veel primitievere, meer romaanse,<br />
Rijnlandse uitstraling met vlakke gevels<br />
zonder steunber<strong>en</strong> of wat voor<br />
geleding dan ook. Als westbouw paste<br />
De Bever hier e<strong>en</strong> poortgebouw toe<br />
met korte <strong>en</strong> lagere zijvleugels. E<strong>en</strong><br />
op<strong>en</strong> arcade gelijkvloers bov<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
uitnodig<strong>en</strong>de, brede trap van drie tred<strong>en</strong><br />
verle<strong>en</strong>t toegang tot de kerk.<br />
9 De Willibrordes in Hedel vanuit het west<strong>en</strong>.<br />
Daarbov<strong>en</strong> zit e<strong>en</strong> roosv<strong>en</strong>ster met<br />
daarin e<strong>en</strong> zespuntige ster. Overal<br />
overheers<strong>en</strong> de subtiel toegepaste horizontal<strong>en</strong>. De verhoogde, rechthoekige kruising met<br />
schilddak oogt uiterst bescheid<strong>en</strong>. Verder naar achter<strong>en</strong> verrijst bij wijze van hoge tor<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> ranke klokk<strong>en</strong>muur op.<br />
11 De voorgevel van de Don Bosco. 10 De kruising van de Don Bosco.<br />
De Don Bosco in Stratum (Eindhov<strong>en</strong>) uit 1955-1956 is weer meer geconcipieerd als vroegchristelijke<br />
basilica <strong>en</strong> net als de kerk in Kaatsheuvel <strong>en</strong> al zijn andere bedehuiz<strong>en</strong> gemetseld<br />
in e<strong>en</strong> onregelmatig kettingverband. E<strong>en</strong> simpel uitgevoerd fronton bekroont de<br />
façade, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> portaal gedrag<strong>en</strong> door twee romaanse zuil<strong>en</strong> met dobbelste<strong>en</strong>kapitel<strong>en</strong><br />
markeert de bescheid<strong>en</strong> ingang. Schuin achter de voorgevel staat e<strong>en</strong> ronde, vrijstaande<br />
campanile, vermoedelijk geïnspireerd op die van de S. Apollinaire in Chasse in Rav<strong>en</strong>na uit<br />
de zesde eeuw. Op deze periode gaan mogelijk ook sommige classicistische details terug,<br />
zoals het gemetselde fronton aan de voorzijde. Opnieuw rijst achter de oostelijke apsis<br />
bov<strong>en</strong> de kruising e<strong>en</strong> verhoging op, nu met e<strong>en</strong> plat dak <strong>en</strong> op elk van de vier gevels e<strong>en</strong><br />
flinke klokk<strong>en</strong>muur in het midd<strong>en</strong>. Helaas is deze kerk <strong>en</strong>igszins verminkt, doordat de boog<br />
tuss<strong>en</strong> koor <strong>en</strong> schip is dichtgemetseld, zodat de subtiele relaties tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de<br />
onderdel<strong>en</strong> van de kerk hier niet langer beleefd kan word<strong>en</strong>.<br />
De Onze Lieve Vrouw Hemelvaartkerk in Raamsdonksveer uit 1954-1957 sluit van al deze<br />
kerk<strong>en</strong> nog het dichtst bij de str<strong>en</strong>ge <strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>taal van Kropholler aan. Hier<br />
kreg<strong>en</strong> de voorgevel <strong>en</strong> de gevels aan de uiteind<strong>en</strong> van de transeptarm e<strong>en</strong> veel<br />
weerbaarder karakter, ondermeer door de toevoeging van grove kantel<strong>en</strong> op de<br />
verhoogde façade, waarop in het midd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> soort van op<strong>en</strong> klokk<strong>en</strong>tor<strong>en</strong> staat. Door het<br />
weerbare karakter lijkt de kerk de verwijz<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> aantal verdedigbare kerk<strong>en</strong> in het<br />
uiterste zuid<strong>en</strong> van Frankrijk, zoals die in Saintes-Maries-de-la-Mer. Voor de ingang staat<br />
13
12 De O.L.V. Hemelvaart vanuit het zuidoost<strong>en</strong>.<br />
e<strong>en</strong> aan de romaanse architectuur uit<br />
net noordoost<strong>en</strong> van Frankrijk ontle<strong>en</strong>de<br />
‘porche’. De hoge zeshoekige<br />
tor<strong>en</strong> links van de voorgevel heeft onderin<br />
e<strong>en</strong> kapel <strong>en</strong> doet daardoor d<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />
aan de Lange Jan in Middelburg,<br />
die halverwege naast de veerti<strong>en</strong>deeeuwse<br />
koorkerk staat. Het schip<br />
kreeg geabstraheerde steunber<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
op de kruising verrees nu e<strong>en</strong> zware,<br />
vierkante tor<strong>en</strong> met t<strong>en</strong>tdak.<br />
Van al deze kerk<strong>en</strong> zijn de e<strong>en</strong>voudige <strong>en</strong> gaaf geproportioneerde vorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> de complexe<br />
ruimtelijke betrekking<strong>en</strong> daartuss<strong>en</strong> bijzonder karakteristiek <strong>en</strong> daarmee dominer<strong>en</strong> zij nadrukkelijk<br />
de omgeving. In alle gevall<strong>en</strong> betreft dit grote op<strong>en</strong> ruimtes, tuin<strong>en</strong> <strong>en</strong> begraafplaats<strong>en</strong>.<br />
Bij al deze kerk<strong>en</strong> valt op dat De Bever met zeer veel effect uit verschill<strong>en</strong>de architectuurperiod<strong>en</strong><br />
wist te citer<strong>en</strong> zonder zijn eig<strong>en</strong>heid te verliez<strong>en</strong>, doordat hij de kracht<br />
van e<strong>en</strong> archetyp<strong>en</strong> weet te verl<strong>en</strong><strong>en</strong>. Daarbij varieert hij veel meer met vorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> proporties<br />
dan Kropholler. Het sam<strong>en</strong>bind<strong>en</strong>de elem<strong>en</strong>t in de kerkgebouw<strong>en</strong> uit het oeuvre<br />
van De Bever is veeleer geleg<strong>en</strong> in de ruimtelijke relaties tuss<strong>en</strong> de min of meer zelfstandige<br />
volumes waaruit zijn kerk<strong>en</strong> bestaan. Daarbij mak<strong>en</strong> de tor<strong>en</strong>, bijgebouw<strong>en</strong>, nev<strong>en</strong>ruimtes<br />
<strong>en</strong> pastorie deel uit van de ruimtelijke compositie, waarbij de kerk meestal e<strong>en</strong> symmetrisch<br />
geheel vormt in e<strong>en</strong> verder vrije aanleg.<br />
3.7 Waardering<br />
Het object is van algeme<strong>en</strong> belang. Het heeft cultuurhistorische waarde als uitdrukking van<br />
de katholieke geloofsbeleving in het interbellum <strong>en</strong> de belangrijke plaats die de kerk innam<br />
binn<strong>en</strong> de geme<strong>en</strong>schap. Die komt ook tot uiting in e<strong>en</strong> sted<strong>en</strong>bouwkundig meer dan opvall<strong>en</strong>de<br />
aanwezigheid. De kerk vormde e<strong>en</strong> vooruitgeschov<strong>en</strong> post bij de uitbreiding van<br />
Kaatsheuvel in oostelijke richting <strong>en</strong> nu e<strong>en</strong> sted<strong>en</strong>bouwkundig middelpunt. Het typeert de<br />
periode van het interbellum, waarin de katholieke kerk met succes in overweg<strong>en</strong>d katholieke<br />
buurt<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> belangrijke, zo niet leid<strong>en</strong>de rol probeerde te spel<strong>en</strong> in het maatschappelijke<br />
lev<strong>en</strong>. Het kerkgebouw vormde daardoor het natuurlijke zwaartepunt van de nieuwe<br />
buurt <strong>en</strong> het vormt de afsluiting van e<strong>en</strong> indrukwekk<strong>en</strong>d plein waarin het gro<strong>en</strong> overheerst.<br />
Zonder de kerk, dat sam<strong>en</strong> met de pastorie <strong>en</strong> het parochiehuis e<strong>en</strong> gaaf <strong>en</strong>semble<br />
vormt, zou de sted<strong>en</strong>bouwkundige gaafheid van dit geheel zo goed als verlor<strong>en</strong> gaan. De<br />
opzet van de kerk sluit aan bij de to<strong>en</strong>malige ontwikkeling<strong>en</strong> in de geloofsbeleving, waarin<br />
Christus meer c<strong>en</strong>traal kwam te staan <strong>en</strong> waarin de gelovig<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bij voorkeur e<strong>en</strong> vrij <strong>en</strong><br />
op<strong>en</strong> zicht op het altaar gebod<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong>. Door de toepassing van het brede midd<strong>en</strong>schip<br />
kond<strong>en</strong> de verzamelde gelovig<strong>en</strong> vrijwel allemaal e<strong>en</strong> plek vind<strong>en</strong> in het schip of in e<strong>en</strong> van<br />
de transeptarm<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> optimaal zicht op het altaar. Daarmee behoort de Jozefkerk<br />
sam<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> aantal andere - de O.L.V. Middelares in Vught van Kropholler uit 1933-1934,<br />
de Sint Michaëlkerk in Beek <strong>en</strong> Donk uit 1935 naar ontwerp van H.W. Valk <strong>en</strong> de Sint Jozefkerk<br />
in Geldrop uit 1932 van B.J. Koldewey <strong>en</strong> C.M. van Moorsel - tot de vroege experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> alternatieve liturgische dispositie, waarbij de artistieke middel<strong>en</strong> die de architect<strong>en</strong><br />
toepast<strong>en</strong> wel de nodige verschill<strong>en</strong> verton<strong>en</strong>. Door de e<strong>en</strong>voudige, van opsmuk gespe<strong>en</strong>de<br />
architectuur met veel schoon, ongedecoreerd metselwerk, conc<strong>en</strong>treert de ruimte<br />
van de Sint Joseph in Kaatsheuvel zich met minimale afleiding op bijna monastieke wijze<br />
op het liturgische c<strong>en</strong>trum. De verhoogde kruising met extra toetreding van daglicht versterkt<br />
deze aandacht op de plaats van het vroegere altaar nog. Wat dit gebouw echter<br />
14
e<strong>en</strong> meerwaarde verle<strong>en</strong>t die het bov<strong>en</strong> de andere uittilt, zijn de uitgeki<strong>en</strong>de artistieke middel<strong>en</strong><br />
waarmee De Bever dit effect wist te bereik<strong>en</strong>. Hierdoor vormt de kerk e<strong>en</strong> unicum<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> artistiek hoogtepunt.<br />
Het complex is van architectonisch belang vanwege de harmonische vormgeving <strong>en</strong> uiterst<br />
zorgvuldige detaillering, waarin vroegchristelijk, lokaal middeleeuwse <strong>en</strong> eig<strong>en</strong>tijdse elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> uitgangspunt<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> zeer persoonlijke wijze tot e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>heid zijn sam<strong>en</strong>gebracht.<br />
In de literatuur geldt De Bever als e<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tant van de Delftse School, die inderdaad<br />
in katholieke kring<strong>en</strong> van die tijd veel navolging vond. Door de specifieke versmelting<br />
van voorbeeld<strong>en</strong> <strong>en</strong> invloed<strong>en</strong> echter, sam<strong>en</strong> met de puristische uitgangspunt<strong>en</strong>,<br />
kreeg dit gebouw e<strong>en</strong> geheel eig<strong>en</strong> karakter <strong>en</strong> drukte De Bever daar in hoge mate zijn duidelijk<br />
herk<strong>en</strong>bare stempel op. Dit kerkgebouw van De Bever is vooral wat minder decoratief<br />
<strong>en</strong> wat str<strong>en</strong>ger in zijn e<strong>en</strong>voud, dan binn<strong>en</strong> de Delftse School gebruikelijk was <strong>en</strong> staat<br />
daardoor op zich. Door tegelijkertijd uiterst subtiele <strong>en</strong> abstracte detaillering, de fijne verhouding<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de bijzondere lichtwerking binn<strong>en</strong> verteg<strong>en</strong>woordigt de Sint Jozef e<strong>en</strong> meer<br />
dan lokaal belang. T-vormige basilica’s met e<strong>en</strong> verhoogde kruising vorm<strong>en</strong>, ook in deze<br />
periode waarin basilicale kerk<strong>en</strong> e<strong>en</strong> revival beleefd<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> zeldzaamheid. Meer nog dan<br />
de keuze van dit type van de T-vormige basilica, dat als e<strong>en</strong> rode draad door zijn oeuvre<br />
loopt, <strong>en</strong> die van invloed<strong>en</strong> van tijdg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>, valt zijn kerkbouw op door de bijna archetypische<br />
kracht van de toegepaste architectuurcitat<strong>en</strong> <strong>en</strong> de subtiele verwijzing<strong>en</strong> in de altijd<br />
e<strong>en</strong>voudige <strong>en</strong> doeltreff<strong>en</strong>de detaillering, zoals de metselverband<strong>en</strong>, meestal kettingverband.<br />
Tot in de kleinste details gev<strong>en</strong> zijn gebouw<strong>en</strong> blijk van e<strong>en</strong> grote, architectuurhistorische<br />
eruditie. De kerk in Kaatsheuvel verdi<strong>en</strong>t als oudste <strong>en</strong> tev<strong>en</strong>s als e<strong>en</strong> van de gaafste<br />
ontwerp<strong>en</strong> uit deze reeks, met sted<strong>en</strong>bouwkundig de meest gave situering, alsnog e<strong>en</strong><br />
aanwijzing tot rijksmonum<strong>en</strong>t. De red<strong>en</strong><strong>en</strong> hiervoor zijn, zoals hier blijkt, velerlei <strong>en</strong> zwaarweg<strong>en</strong>d<br />
<strong>en</strong> beweg<strong>en</strong> zich zowel op het vlak van de sted<strong>en</strong>bouw, architectuurhistorie,<br />
schoonheid<br />
Weliswaar g<strong>en</strong>oot het werk bij tijdg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> volop waardering, maar door de nadruk die de<br />
architectuurhistorici destijds legd<strong>en</strong> op het modernisme, kreeg hij van de wet<strong>en</strong>schap tot<br />
dusverre niet de aandacht die hij zonder meer verdi<strong>en</strong>t. Ev<strong>en</strong>als Kropholler kreeg hij hoogwaardige<br />
opdracht<strong>en</strong> voor kerkgebouw<strong>en</strong>, raadhuiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> toonaangev<strong>en</strong>de kantoorgebouw<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> zijn oeuvre doet in kwaliteit zeker niet voor hem onder <strong>en</strong> vertoont daarbij bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> veel grotere rijkdom aan vorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> artistieke vondst<strong>en</strong>. Na de herwaardering die<br />
hed<strong>en</strong> plaatsvindt voor de meer traditionele <strong>en</strong> historiser<strong>en</strong>de stroming<strong>en</strong> van de twintigste<br />
eeuw is te verwacht<strong>en</strong> dat de appreciatie voor zijn oeuvre, dat in wez<strong>en</strong> nog niet echt<br />
bestudeerd <strong>en</strong> ontdekt is, alle<strong>en</strong> nog maar zal groei<strong>en</strong>. Afgaande op de kerkgebouw<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
op e<strong>en</strong> aantal andere gebouw<strong>en</strong> die ik de afgelop<strong>en</strong> periode aandachtig heb bekek<strong>en</strong>, behoort<br />
De Bever zeker tot de grote architect<strong>en</strong> van de twintigste eeuw. Zijn kerk<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
veel invloed gehad op de naoorlogse kerkbouw. Het is zeer goed d<strong>en</strong>kbaar dat ook zijn andere<br />
werk van grote betek<strong>en</strong>is was voor de historiser<strong>en</strong>de stroming<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de architectuur.<br />
Dat zijn werkgebied zich voornamelijk tot Noord-Brabant beperkte doet ge<strong>en</strong> afbreuk<br />
aan zijn kwaliteit<strong>en</strong>. Verdere wet<strong>en</strong>schappelijke bestudering van zijn oeuvre, waarvan de<br />
Sint Jozef e<strong>en</strong> van de hoogtepunt<strong>en</strong> vormt, verdi<strong>en</strong>t dan ook prioriteit.<br />
Dr Gerrit Vermeer<br />
Universitair doc<strong>en</strong>t bouwkunst <strong>en</strong> monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>zorg<br />
Universiteit van Amsterdam<br />
Amsterdam, dinsdag 15 juli 2008<br />
15
4 Waard<strong>en</strong>stelling in matrixvorm<br />
In dit onderdeel zijn de bevinding<strong>en</strong> hiervoor, gecombineerd met <strong>en</strong>kele elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit het<br />
ambtsbericht, de concept‐red<strong>en</strong>gev<strong>en</strong>de beschrijving (die van kracht geword<strong>en</strong> zou zijn als<br />
de MSP‐procedure correct was afgehandeld), het rapport over het PNEM‐gebouw van Cees<br />
de Bever, als mede dat over de Tilburgse Sacram<strong>en</strong>tskerk van zijn tijd‐ <strong>en</strong> stadg<strong>en</strong>oot<br />
Martinus van Beek (beide geproduceerd door <strong>Res</strong> <strong>nova</strong>), verwerkt in e<strong>en</strong> waard<strong>en</strong>matrix.<br />
E<strong>en</strong> inleiding over de opzet <strong>en</strong> het doel daarvan gaat hieraan vooraf.<br />
4.1 Inleiding<br />
Hoofdcriteria monum<strong>en</strong>taliteit — Zowel de rijksoverheid als geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong><br />
historische pand<strong>en</strong>, complex<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>en</strong>sembles op grond van het ‘algem<strong>en</strong>e belang’ dat het<br />
bewuste cultuurgoed verteg<strong>en</strong>woordigt. Om dit belang te kunn<strong>en</strong> beoordel<strong>en</strong> hanteert de<br />
overheid vier criteria, te wet<strong>en</strong>:<br />
• Schoonheid<br />
• Betek<strong>en</strong>is voor de wet<strong>en</strong>schap<br />
• Cultuur‐ <strong>en</strong> of bouwhistorische waarde<br />
• Ruimtelijke of structurele sam<strong>en</strong>hang 2 .<br />
In beginsel wordt e<strong>en</strong> voorgedrag<strong>en</strong> object op grond van de afweging van de eerste drie<br />
criteria aangewez<strong>en</strong> tot rijks‐ of geme<strong>en</strong>telijk monum<strong>en</strong>t. Dezelfde criteria geld<strong>en</strong> voor de<br />
aanwijzing van e<strong>en</strong> beschermd stads‐ of dorpsgezicht, waarbij als aanvull<strong>en</strong>d criterium het<br />
vierde is toegevoegd. Omdat de consequ<strong>en</strong>ties van bouw <strong>en</strong> verbouwing op de ruimtelijke<br />
<strong>context</strong> van e<strong>en</strong> monum<strong>en</strong>t vanaf 2002 op grond van de Woningwet e<strong>en</strong> punt van orde is<br />
geword<strong>en</strong> in de welstandstoets, wordt steevast ook de ruimtelijke structuur in de<br />
waard<strong>en</strong>stelling meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. 3<br />
De Memorie van Toelichting specificeert de betek<strong>en</strong>is van de eerste drie criteria als volgt:<br />
• Schoonheid: de waarde welke e<strong>en</strong> monum<strong>en</strong>t bezit ter bevrediging van hed<strong>en</strong>daagse<br />
schoonheidsverlang<strong>en</strong>s.<br />
• Betek<strong>en</strong>is voor wet<strong>en</strong>schap: hierbij gaat het om het belang van historisch, architec‐<br />
tonisch of bouwkundig onderzoek.<br />
• Cultuurhistorische waarde: de aan e<strong>en</strong> bouwwerk of gebied toegek<strong>en</strong>de waarde,<br />
gek<strong>en</strong>merkt door het beeld dat is ontstaan <strong>en</strong> door het gebruik dat de m<strong>en</strong>s in de loop<br />
van de geschied<strong>en</strong>is van dat bouwwerk of dat gebied heeft gemaakt. 4<br />
Toets <strong>en</strong> belang<strong>en</strong>afweging — De g<strong>en</strong>oemde kwaliteit<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> getoetst moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
om het belang te kunn<strong>en</strong> beoordel<strong>en</strong> dat met het behoud van onroer<strong>en</strong>d cultuurgoed is<br />
2<br />
Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>wet 1988, artikel 1.<br />
3<br />
In het onderhavige geval is deze vanwege de artikel 3‐procedure niet apart opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, maar bij ‘schoonheid’ <strong>en</strong><br />
‘betek<strong>en</strong>is voor de wet<strong>en</strong>schap’ gevoegd.<br />
4<br />
Memorie van Toelichting bij de Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>wet 1988.<br />
16
gemoeid. Er is immers naast de bouwvergunning e<strong>en</strong> extra vergunning<strong>en</strong>stelsel van kracht<br />
als garantie voor e<strong>en</strong> optimaal behoud van het erfgoed. Daarbinn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> alle relevante<br />
belang<strong>en</strong> die bij beheer <strong>en</strong> behoud in het geding zijn, afgewog<strong>en</strong>, waaronder de inhoude‐<br />
lijke waard<strong>en</strong>. In de onderhavige waard<strong>en</strong>matrix — die geënt is op de g<strong>en</strong>oemde hoofd‐<br />
criteria — vindt m<strong>en</strong> e<strong>en</strong> overzicht van de kwaliteit<strong>en</strong> die primair in het geding zijn.<br />
Subcriteria — Hierbinn<strong>en</strong> wordt aan de hand van sleutelbegripp<strong>en</strong>, die met name gangbaar<br />
zijn sinds het MSP, e<strong>en</strong> verfijning toegepast om de uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de kwaliteit<strong>en</strong> van het<br />
complex over het voetlicht te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. 5 De score wordt aangegev<strong>en</strong> door middel van de<br />
tek<strong>en</strong>s ++, +, n (neutraal) <strong>en</strong> – ter objectivering van de waard<strong>en</strong>. Overlapping<strong>en</strong> do<strong>en</strong> zich<br />
(vanzelfsprek<strong>en</strong>d) vaak voor. Dat wil zegg<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> bepaalde kwaliteit die esthetisch hoog<br />
scoort, tegelijkertijd van cultuurhistorisch belang kan zijn <strong>en</strong> zo voorts. In de onderhavige<br />
waard<strong>en</strong>stelling zijn deze ‘dubbelscores’ hooguit e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele keer g<strong>en</strong>oteerd, omdat deze<br />
algeme<strong>en</strong> tekstueel voldo<strong>en</strong>de uit de verf kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> op het totaal van waard<strong>en</strong><br />
hier tot overkill zoud<strong>en</strong> leid<strong>en</strong>.<br />
Matrixvorm — Bij de onderhavige waard<strong>en</strong>stelling is gekoz<strong>en</strong> voor de matrixvorm, omdat<br />
dit wordt aanbevol<strong>en</strong> in de MSP‐handleiding als middel om e<strong>en</strong> optimaal geobjectiveerde<br />
score te ton<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> maakt dit het direct verifieerbaar welke criteria <strong>en</strong> sleutel‐<br />
begripp<strong>en</strong> zijn afgevinkt.<br />
5 Handleiding SELECTIE EN REGISTRATIE JONGERE STEDEBOUW EN BOUWKUNST (1850‐1940), Rijksdi<strong>en</strong>st voor de<br />
Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>zorg Zeist. oktober 1991, p. 32.<br />
17
4.2 Waard<strong>en</strong>matrix Sint Jozefkerk<br />
4.2.1 Schoonheid<br />
“De waarde welke e<strong>en</strong> monum<strong>en</strong>t bezit ter bevrediging van hed<strong>en</strong>daagse<br />
schoonheidsverlang<strong>en</strong>s”. Deze word<strong>en</strong> <strong>en</strong>erzijds bepaald door de esthetische<br />
uitgangspunt<strong>en</strong> die de architect destijds aan zijn werk t<strong>en</strong> grondslag heeft gelegd<br />
<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> anderzijds geformuleerd word<strong>en</strong> in term<strong>en</strong> van belevingswaarde.<br />
Esthetica — Delftse school <strong>en</strong> H<strong>en</strong>ri Evers<br />
De kerk werd in de eig<strong>en</strong>tijdse kunstkritiek hoog gewaardeerd. Zo wordt onder<br />
meer gesteld: “De grote hoofdvorm<strong>en</strong> zijn karakteristiek <strong>en</strong> typer<strong>en</strong>d t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong><br />
van doel <strong>en</strong> materiaal. V<strong>en</strong>ster‐ <strong>en</strong> poortop<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> staan in e<strong>en</strong> voortreffelijke<br />
verhouding tot het wandvlak waarin zij zijn aangebracht. Met name het inw<strong>en</strong>dige<br />
van deze kerk k<strong>en</strong>merkt zich door schone rust.” 6 In de gebruikte terminologie klinkt<br />
de drieklank door van Vitruvius Firmitas, Utilitas <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ustas, degelijkheid,<br />
doelmatigheid <strong>en</strong> schoonheid, de bijna archetypisch k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van alle goede<br />
architectuur. Daarnaast is ook de nadruk op ev<strong>en</strong>wichtige verhouding<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
Vitruviaans uitgangspunt. Enerzijds past dit in het curriculum van de vader van de<br />
esthetica van de Delftse school, H<strong>en</strong>ri Evers, anderzijds tek<strong>en</strong>t het de hernieuwde<br />
belangstelling van Vitruvius in de eerste dec<strong>en</strong>nia van de twintigste eeuw, van<br />
wi<strong>en</strong>s werk in 1914 de eerste Nederlandse vertaling versche<strong>en</strong>.<br />
Net zoals bij het na‐oorlogse PNEM‐gebouw, zijn schoonheid <strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tativiteit<br />
de belangrijkste sleutelwoord<strong>en</strong> van complex te Kaatsheuvel. Voortbordur<strong>en</strong>d op<br />
de g<strong>en</strong>oemde Vitruviaanse trits firmitas, utilitas <strong>en</strong> v<strong>en</strong>ustas wordt stevigheid door<br />
constructie bepaald, bruikbaarheid door functie én schoonheid door e<strong>en</strong> bewust<br />
gekoz<strong>en</strong> esthetisch aanzi<strong>en</strong>. Hierbinn<strong>en</strong> vindt e<strong>en</strong> differ<strong>en</strong>tiatie plaats aan de hand<br />
van sleutelwoord<strong>en</strong> als ordonnantie, dispositie, eurythmie, symmetrie, decoratie <strong>en</strong><br />
distributie die prachtig tot uiting kom<strong>en</strong> in de dim<strong>en</strong>sionering <strong>en</strong> proportionering<br />
van de verschill<strong>en</strong>de bouwblokk<strong>en</strong> die het complex definiër<strong>en</strong>. Hierdoor laat De<br />
Bever zi<strong>en</strong> hoe hij als niet‐academisch gevormde architect zich de klassieke<br />
beginsel<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> wist te mak<strong>en</strong> én op e<strong>en</strong> volstrekt eig<strong>en</strong>tijdse wijze wist toe te<br />
pass<strong>en</strong>.<br />
De pondération van Cuypers<br />
E<strong>en</strong> van de andere voorbeeld<strong>en</strong> voor De Bever was vrijwel zeker P.J.H. Cuypers, met<br />
wi<strong>en</strong>s werk hij alle<strong>en</strong> al vertrouwd was dankzij de Catharinakerk in Eindhov<strong>en</strong>,<br />
waarvan ook <strong>en</strong>kele invloed<strong>en</strong> in de kerk van Kaatsheuvel te bespeur<strong>en</strong> zijn. Wat hij<br />
met name aan Cuypers ontle<strong>en</strong>de was het esthetische middel van de pondération<br />
(die Cuypers weer ontle<strong>en</strong>d had aan Viollet‐le‐Duc).<br />
6 B.J. Koldewey in het R.K. Bouwblad van augustus 1937.<br />
++<br />
++<br />
++<br />
18
4.2 Waard<strong>en</strong>matrix Sint Jozefkerk<br />
Met dit compositorische begrip werd de rol gedefinieerd van het ev<strong>en</strong>wicht tuss<strong>en</strong><br />
de sam<strong>en</strong>stell<strong>en</strong>de onderdel<strong>en</strong>, waarbij bouwmassa’s van ongelijke grootte met<br />
elkaar gekoppeld <strong>en</strong> in balans gebracht kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Cuypers zag dit begrip als<br />
e<strong>en</strong> belangrijk instrum<strong>en</strong>t in de vrijheid in het architectonisch ontwerp. Ge<strong>en</strong><br />
symmetrie meer, maar harmonie of ‘pondération’, dat zijn de wett<strong>en</strong> die de<br />
architect zich eig<strong>en</strong> moet mak<strong>en</strong>. Bij de Jozefkerk komt dit bij uitstek tot uitdrukking<br />
in de zeer zelfbewuste wijze waarop De Bever de verschill<strong>en</strong>de min of meer<br />
zelfstandige ruimtes <strong>en</strong> volumes tot e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>gewoon harmonieus complex<br />
sam<strong>en</strong>voegde. Hierdoor creëerde hij e<strong>en</strong> beeld waarin het typisch Cuyperiaanse<br />
thema van de ‘stad‐in‐het‐klein’ doorklinkt.<br />
Schilderachtige silhouettering<br />
De silhouettering (om e<strong>en</strong> begrip van Berlage te gebruik<strong>en</strong>) van het complex te<br />
Kaatsheuvel wordt in hoge mate bepaald door de groepering van de verschill<strong>en</strong>de<br />
bouwmassa’s. Hierdoor ontstaat de nagestreefde “monum<strong>en</strong>tale e<strong>en</strong>heid van<br />
verschijning” die De Bever aan het curriculum van de Delftse hoogleraar H<strong>en</strong>ri Evers<br />
ontle<strong>en</strong>de. Door de str<strong>en</strong>g puristische <strong>en</strong> kubische opzet, waarin De Bever juist<br />
afweek van de Delftse school, do<strong>en</strong> zich expressieve “licht‐ <strong>en</strong> schaduwblokk<strong>en</strong>”<br />
voor die door hun groepering als e<strong>en</strong> uitwerking kunn<strong>en</strong> geld<strong>en</strong> van “het<br />
schilderachtige” strev<strong>en</strong> uit Evers’ ontwerpdoctrine. Het is dus niet alle<strong>en</strong> de<br />
invloed van professor M.J. Granpré Moliere geweest, maar ook – <strong>en</strong> in zekere zin<br />
nog fundam<strong>en</strong>teler – die van H<strong>en</strong>ri Evers die van belang was voor het<br />
architectonische d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> van De Bever. 7<br />
Creativiteit <strong>en</strong> stijl<br />
De kerkgebouw<strong>en</strong> van De Bever vall<strong>en</strong> op door e<strong>en</strong> combinatie van puristisch <strong>en</strong><br />
traditioneel materiaalgebruik, e<strong>en</strong> bijna modernistisch rationalisme in zijn e<strong>en</strong>voud,<br />
<strong>en</strong> de buit<strong>en</strong>gewoon erudiete <strong>en</strong> rijke citat<strong>en</strong> uit de vroegchristelijke <strong>en</strong><br />
middeleeuwse kerkbouw. Hiermee wordt zijn creativiteit bepaald als die van e<strong>en</strong><br />
eclecticus die de vele ontl<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong> bek<strong>en</strong>de handgrep<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> volledig eig<strong>en</strong><br />
beeld weet sam<strong>en</strong> te voeg<strong>en</strong> waarvan de herkomst van de onderdel<strong>en</strong> niet dan na<br />
studie herk<strong>en</strong>baar zijn. Daarbij vertoont zijn werk allerhande invloed<strong>en</strong>, waaronder<br />
die van de Delftse School, de geslot<strong>en</strong>heid van die wat oudere A. Kropholler, maar<br />
ook van meer rationalistische <strong>en</strong> functionalistische stroming<strong>en</strong>, die zich uit<strong>en</strong> in<br />
terughoud<strong>en</strong>de toepassing van decoraties, stilering <strong>en</strong> vere<strong>en</strong>voudiging van<br />
historische vorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> toepassing van moderne material<strong>en</strong> <strong>en</strong> techniek<strong>en</strong>. In wez<strong>en</strong><br />
blijft hij echter e<strong>en</strong> overtuigde e<strong>en</strong>ling die zelf zijn weg kiest <strong>en</strong> zijn eig<strong>en</strong> lijn uitzet.<br />
7 Zie op dit punt ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s het – rapport van <strong>Res</strong> <strong>nova</strong> over – het PNEM‐gebouw<br />
+<br />
++<br />
19
4.2 Waard<strong>en</strong>matrix Sint Jozefkerk<br />
Daarbij kiest hij uit e<strong>en</strong> heel breed spectrum van voorbeeld<strong>en</strong> uit de gehele<br />
architectuurgeschied<strong>en</strong>is, vaak in e<strong>en</strong>malige <strong>en</strong> verrass<strong>en</strong>de combinaties. De Bever<br />
past daarmee in de traditie van virtuoz<strong>en</strong> als P.J.H. Cuypers <strong>en</strong> H.P. Berlage om<br />
slechts twee kopstukk<strong>en</strong> te noem<strong>en</strong>. Net als zijn modell<strong>en</strong> schuwde hij daarbij de<br />
Europese voorbeeld<strong>en</strong> niet, maar di<strong>en</strong>de deze toch vooral als – iconologische –<br />
achtergrond om typisch inheemse k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van de architectuur te actualiser<strong>en</strong>.<br />
Materiaalpolychromie <strong>en</strong> ambachtelijkheid<br />
Het complex getuigt van de grote ambachtelijkheid van de Nederlandse<br />
architectuur in de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de <strong>en</strong> eerste helft van de twintigste eeuw.<br />
Hoogstandjes daarin zijn het gemetselde koepelgewelf <strong>en</strong> de vele in ste<strong>en</strong><br />
uitgemetselde ornam<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die door e<strong>en</strong> terughoud<strong>en</strong>de vormgeving bijdrag<strong>en</strong> aan<br />
het totale beeld. Onderdeel daarvan is ook de materiaalpolychromie die<br />
teruggebracht is tot e<strong>en</strong> palet van vrijwel <strong>en</strong>kelvoudige kleur<strong>en</strong> van bakste<strong>en</strong>,<br />
tufste<strong>en</strong>, keramische tegels, hout <strong>en</strong> dakpann<strong>en</strong>.<br />
Gebond<strong>en</strong> kunst<strong>en</strong><br />
Voor de decoratie van religieuze gebouw<strong>en</strong> werd e<strong>en</strong> beroep gedaan op apart<br />
opgeleide kerkelijke kunst<strong>en</strong>aars. Bij de Jozefkerk is niet bek<strong>en</strong>d wie hierbij zijn<br />
betrokk<strong>en</strong> war<strong>en</strong>. Het glas‐in‐loodraam met David is van hoge kwaliteit, zij het<br />
naoorlogs <strong>en</strong> vermoedelijk dus de vervanger van e<strong>en</strong> voorganger die door<br />
oorlogsschade is gesneuveld. De spaarzaam aanwezige beeld<strong>en</strong> zijn inmiddels voor<br />
e<strong>en</strong> deel verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>. Dit is spijtig omdat uit werk<strong>en</strong> elders blijkt dat Cees de Bever<br />
e<strong>en</strong> terughoud<strong>en</strong>de, maar volwaardige inbr<strong>en</strong>g voor de gebond<strong>en</strong> kunst<strong>en</strong> in zijn<br />
gebouw<strong>en</strong> reserveerde.<br />
Hed<strong>en</strong>daagse belevingswaarde<br />
De door De Bever gevolgde esthetische uitgangspunt<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> hoge<br />
belevingswaarde vandaag de dag:<br />
de schilderachtige beleving van de ruimte is vandaag de dag nog ev<strong>en</strong> actueel<br />
als zij eeuw<strong>en</strong> geled<strong>en</strong> al was voor de beschouwer. Het verklaart voor e<strong>en</strong><br />
groot deel het appel van het complex van de Jozefkerk vandaag de dag.<br />
in de og<strong>en</strong> van de hed<strong>en</strong>daagse toeschouwer leidt de Vitruviaanse harmonie in<br />
de proportionering van de blokachtige volumes tot e<strong>en</strong> rustig totaalbeeld dat<br />
weldadig aandoet <strong>en</strong> associaties oproept met het tempo van het verled<strong>en</strong>,<br />
zowel binn<strong>en</strong> als buit<strong>en</strong>. In de kunsttheorie staat dit belev<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d als ‘Et in<br />
Arcadia ego’.<br />
+<br />
n<br />
++<br />
20
4.2 Waard<strong>en</strong>matrix Sint Jozefkerk<br />
door het wissel<strong>en</strong> van bouwmassa’s, het ruime gebruik van arcades <strong>en</strong> de op<strong>en</strong><br />
dakstoel ontstaat het effect van de parallax, waarop het m<strong>en</strong>selijk oog gevoelig<br />
respondeert. Dit effect refereert aan het og<strong>en</strong>schijnlijk beweg<strong>en</strong> van object<strong>en</strong><br />
– hier de arcades, dakstoel <strong>en</strong> wissel<strong>en</strong>de volumes – door het steeds<br />
verander<strong>en</strong>de standpunt van de beschouwer. Het lijkt alsof de gebouwde<br />
omgeving daarop reageert, hetge<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bijzonder lev<strong>en</strong>dig effect teweeg<br />
br<strong>en</strong>gt <strong>en</strong> e<strong>en</strong> sterk ruimtegevoel creëert. De subtiele belichting van de<br />
Jozefkerk versterkt dit effect, dat in de architectuurtheorie ook wel getypeerd<br />
wordt als ‘de factor beweging’.<br />
de hoge ambachtelijkheid <strong>en</strong> het materiaalgebruik appeller<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> aan<br />
het strev<strong>en</strong> naar verantwoord <strong>en</strong> duurzaam bouw<strong>en</strong> vandaag de dag, maar<br />
roep<strong>en</strong> ook bewondering op vanwege k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> die nauwelijks<br />
nog voorhand<strong>en</strong> zijn in de hed<strong>en</strong>daagse maatschappij.<br />
de iconologische betek<strong>en</strong>is van architectuur die vaak wortelt in eeuw<strong>en</strong>oude<br />
metafor<strong>en</strong> heeft de afgelop<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nia e<strong>en</strong> herwaardering ondergaan die<br />
bijgedrag<strong>en</strong> heeft tot e<strong>en</strong> sterkere zintuiglijke appreciatie van complex<strong>en</strong> als<br />
de Jozefkerk.<br />
Ensemblewaarde<br />
Door de sam<strong>en</strong>hang van kerk <strong>en</strong> pastorie met de omring<strong>en</strong>de pand<strong>en</strong> die ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
in traditionalistisch stijl zijn opgetrokk<strong>en</strong>, vormt het geheel e<strong>en</strong> sted<strong>en</strong>bouwkundige<br />
e<strong>en</strong>heid met monum<strong>en</strong>tale kwaliteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> spectaculaire ruimtewerking.<br />
4.2.2 Betek<strong>en</strong>is voor de wet<strong>en</strong>schap<br />
“hierbij gaat het om het belang van historisch, architectonisch of bouwkundig<br />
onderzoek”. Om deze betek<strong>en</strong>is te definiër<strong>en</strong> zijn zak<strong>en</strong> als typologie, constructie,<br />
betek<strong>en</strong>is in het oeuvre, maar ook iconologie, gaafheid, zeldzaamheid <strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>dheid van belang.<br />
Typologie<br />
De Jozefkerk is geënt op het model van de Christoc<strong>en</strong>trische volkskerk. De<br />
gelovig<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> all<strong>en</strong> e<strong>en</strong> goed zicht kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> op het altaar <strong>en</strong> de<br />
eucharistie. Dit type kerk ontstond als reactie op de neogotische kerk<strong>en</strong>bouw, die<br />
wordt gek<strong>en</strong>merkt door haar zuil<strong>en</strong> <strong>en</strong> brede zijbeuk<strong>en</strong>. In het Interbellum<br />
ontwikkelde de volkskerk zich als e<strong>en</strong> korte maar brede kerk, waarbij het<br />
midd<strong>en</strong>schip zeer breed was <strong>en</strong> de zijbeuk<strong>en</strong> di<strong>en</strong>st ging<strong>en</strong> do<strong>en</strong> als wandelgang<strong>en</strong>.<br />
De Liturgische Beweging die in Nederland na de Eerste Wereldoorlog<br />
geïntroduceerd werd door liturgist F.C. van Beukering, beleed de Christoc<strong>en</strong>trische<br />
ideal<strong>en</strong> <strong>en</strong> greep daarbij terug op oud‐christelijke elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> basilicale<br />
kerkruimte, e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal geplaatst presbyterium <strong>en</strong> e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudige altaartafel. De<br />
kerk moest langwerpig van vorm zijn, als herinnering aan het Romeinse huis, <strong>en</strong> zijn<br />
voorzi<strong>en</strong> van zuil<strong>en</strong>.<br />
+<br />
++<br />
21
4.2 Waard<strong>en</strong>matrix Sint Jozefkerk<br />
Overzichtelijkheid was echter hét devies: het acc<strong>en</strong>t di<strong>en</strong>de te word<strong>en</strong> gelegd op de<br />
eucharistie <strong>en</strong> dus op de altaarruimte. Devoties mocht<strong>en</strong> dit geheel niet verstor<strong>en</strong>.<br />
Het bijzonder van de Jozefkerk is dat De Bever dit strev<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> vorm van radicale<br />
puurheid is teruggebracht die zijn tijdg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> verrassing trof. Mede hierom<br />
me<strong>en</strong>de rec<strong>en</strong>s<strong>en</strong>t Koldewey dat het ontwerp bij zou drag<strong>en</strong> “aan de<br />
gezondmaking nu der bouwkunst”.<br />
De Jozefkerk behoort tot het type van de T‐vormige basilica’s met e<strong>en</strong> verhoogde<br />
kruising <strong>en</strong> vormt door dit laatste aspect, ook in de ontstaansperiode waarin<br />
basilicale kerk<strong>en</strong> e<strong>en</strong> revival beleefd<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> zeldzaamheid.<br />
Iconologisch programma <strong>en</strong> symboliek<br />
Zoals hiervoor bij het Christoc<strong>en</strong>trische ideaal al werd gesteld, heeft De Bever<br />
aansluiting gezocht bij de terugkeer naar de evangelische e<strong>en</strong>voud van de kerk van<br />
het eerste uur, waarmee welbeschouwd geanticipeerd werd op Vaticanum II. De<br />
kerk is niet langer ‘triomphans’ maar e<strong>en</strong> ‘huis’ voor de geme<strong>en</strong>schap van<br />
gelovig<strong>en</strong>. Dit beeld krijgt e<strong>en</strong> vertaling in sobere <strong>en</strong> pure vorm<strong>en</strong>, waarin de<br />
virtuositeit beperkt is geblev<strong>en</strong> tot de compositie van massa’s <strong>en</strong> e<strong>en</strong> uiterst<br />
gevoelige afstemming van de proporties van de detaillering op het grote geheel.<br />
Alle<strong>en</strong> daar waar het onvermijdelijk was, ter uitdrukking van populaire devoties <strong>en</strong><br />
als refer<strong>en</strong>tie aan de patroonheilige is de toevlucht g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> tot ondersteun<strong>en</strong>de<br />
kunst<strong>en</strong> in de vorm van beeld<strong>en</strong> <strong>en</strong> glas‐in‐lood. Voor het overige zijn het de<br />
bouwvorm<strong>en</strong> zelf die de boodschap van het gebouw communicer<strong>en</strong>: het volk van<br />
God dat overal in de wereld bije<strong>en</strong>komt in zijn ‘huis’ waarvoor het eig<strong>en</strong><br />
equival<strong>en</strong>t<strong>en</strong> heeft gevond<strong>en</strong> in de inheemse architectuur vanuit één gedeeld<br />
oertype. Terwijl de e<strong>en</strong>voud van dat verhaal correspondeerde met de soberte van<br />
de vorm<strong>en</strong>, kreeg de kwaliteit ervan uitdrukking in hoogwaardige material<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
ambachtelijkheid.<br />
De retorica van de architectuur<br />
Zoals hiervoor al is toegelicht, getuigt het complex van e<strong>en</strong> oeroude traditie waarin<br />
gebouw<strong>en</strong> functioner<strong>en</strong> als ‘betek<strong>en</strong>isdragers’. Ook hiervoor heeft H<strong>en</strong>ri Evers in<br />
Delft de toon gezet: hij b<strong>en</strong>adrukte het belang van de aansprekelijkheid van de<br />
architectuur, oftewel de boodschap die het gebouw het publiek te vertell<strong>en</strong> had.<br />
Deze bijna archetypische zeggingskracht werd sam<strong>en</strong>gevat in het begrip ‘karakter’.<br />
Kort gezegd staat de waardigheid van de architectuur c<strong>en</strong>traal, die haar<br />
bestemming in bouwvorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> symboliek weerspiegelt: zowel het pragmatische<br />
programma van eis<strong>en</strong> als het ideologische decoratieprogramma word<strong>en</strong> door<br />
compositie, stijl <strong>en</strong> uitmonstering uitgedrukt.<br />
+<br />
+<br />
++<br />
22
4.2 Waard<strong>en</strong>matrix Sint Jozefkerk<br />
Het gebouw vertelt aan de bezoeker wat achter zijn voorgevel plaatsvindt <strong>en</strong> hoe<br />
deze bestemming verwev<strong>en</strong> is met het ‘programma’ van zijn bouwheer. In casu was<br />
de bouwheer de Katholieke Kerk die De Bever e<strong>en</strong> programma van eis<strong>en</strong> voorhield<br />
op basis van de Nieuwe Liturgische Beweging. Dit gevoel van ‘decorum’ zou De<br />
Bever zijn lev<strong>en</strong> lang trouwe blijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> verklaart dan ook in grote mate het<br />
stijlpluralisme dat in het vorige hoofdstuk in zijn werk is gesignaleerd.<br />
Constructie, materiaal <strong>en</strong> techniek<br />
Constructie, materiaalgebruik <strong>en</strong> techniek van de kerk zijn geheel traditionalistisch<br />
als uitvloeisel van de boodschap van het gebouw. Doelbewust wordt gerefereerd<br />
aan de inheemse bouwtraditie, zij het dat deze op e<strong>en</strong> twintigste eeuw plan wordt<br />
gebracht met machinaal vervaardigde handvormachtige bakste<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> op<strong>en</strong><br />
dakstoel uit oregon pinewood <strong>en</strong> in de fabriek geproduceerde ‘romaanse’<br />
dakpann<strong>en</strong>.<br />
Historiografie <strong>en</strong> waarderingsgeschied<strong>en</strong>is<br />
Het complex van De Bever neemt e<strong>en</strong> bijzondere positie in in de herwaardering van<br />
het traditionalistische bouw<strong>en</strong> dat lange tijd in de schaduw is geblev<strong>en</strong> door de<br />
e<strong>en</strong>zijdige wet<strong>en</strong>schappelijke conc<strong>en</strong>tratie op de Stijl <strong>en</strong> het Nieuwe Bouw<strong>en</strong>. De<br />
casus voor rijksbescherming betek<strong>en</strong>t in dit opzicht e<strong>en</strong> ijkpunt voor die groei<strong>en</strong>de<br />
herwaardering die in wet<strong>en</strong>schappelijk opzicht gesignaleerd is <strong>en</strong> terrein wint. Het<br />
paradoxale is dat juist de minister, c.q. de RACM daar de laatste jar<strong>en</strong><br />
wet<strong>en</strong>schappelijk aandacht voor vraagt. Uit de waard<strong>en</strong>stelling blijkt dat het<br />
complex van de Jozefkerk van Kaatsheuvel door haar superbe materialisering bij<br />
uitstek past in de boodschap van de studie ‘Romantisch Modernisme’ van Wim<br />
D<strong>en</strong>slag<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> van de hooglerar<strong>en</strong> van de RACM.<br />
Plaats in het oeuvre van de architect<br />
De Jozefkerk is de eerste kerk die Cees de Bever ontworp<strong>en</strong> heeft als zelfstandig<br />
architect <strong>en</strong> direct e<strong>en</strong> verbluff<strong>en</strong>de beginselverklaring van zijn kunn<strong>en</strong>. Het<br />
ontwerp vormde het uitgangspunt voor e<strong>en</strong> reeks waarin hij het concept verder<br />
ontwikkelde, ermee varieerde <strong>en</strong> dat hij combineerde met steeds weer andere<br />
historische vorm<strong>en</strong>. Deze lijn zette hij voort tot in de wederopbouwperiode na de<br />
Tweede Wereldoorlog. Alle aspect<strong>en</strong> van de kerkbouw waarmee hij steeds weer<br />
nieuwe experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> aanging <strong>en</strong> bleef variër<strong>en</strong>, zijn al mete<strong>en</strong> rijk<br />
verteg<strong>en</strong>woordigt in de Sint Jozef die dan ook niet uit de oeuvrelijst gemist kan<br />
word<strong>en</strong>.<br />
+<br />
++<br />
++<br />
23
4.2 Waard<strong>en</strong>matrix Sint Jozefkerk<br />
Sted<strong>en</strong>bouwkundige waarde als uitvloeisel Woningwet 1901<br />
Het complex van De Bever kwam te ligg<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> uitbreidingsplan van ir C. Ge<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
uit Eindhov<strong>en</strong> uit 1921. Ge<strong>en</strong><strong>en</strong> was vertrouwd met dit type plann<strong>en</strong> dankzij het<br />
model in Eindhov<strong>en</strong> dat door Louis P.J. Kook<strong>en</strong> <strong>en</strong> ir. Joseph Cuypers was opgezet<br />
dat e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>tijdse vertaling vormde van de eis<strong>en</strong> die de Woningwet daaraan<br />
stelde. Nadat in 1921 e<strong>en</strong> wijziging in de Woningwet ervoor zorgde dat de wet haar<br />
vrijblijv<strong>en</strong>de karakter verloor <strong>en</strong> e<strong>en</strong> daadwerkelijk sturingsinstrum<strong>en</strong>t werd, was<br />
ook Kaatsheuvel gedwong<strong>en</strong> e<strong>en</strong> uitbreidingsplan op te stell<strong>en</strong>. Het bijzondere<br />
hiervan was dat hiermee de eerste planmatige aanpak e<strong>en</strong> feite werd, die door het<br />
Rijk dwing<strong>en</strong>d werd voorgeschrev<strong>en</strong> om <strong>en</strong>erzijds de verpaupering van de sted<strong>en</strong><br />
op te loss<strong>en</strong> <strong>en</strong> anderzijds zorg te drag<strong>en</strong> voor gezonde <strong>en</strong> hygiënische<br />
woningwijk<strong>en</strong>. Ge<strong>en</strong><strong>en</strong> behoort net als Kook<strong>en</strong> <strong>en</strong> Cuypers tot de architect<strong>en</strong> die<br />
zich in het kielzog van de woningwet ontwikkeld<strong>en</strong> tot toonaangev<strong>en</strong>de<br />
sted<strong>en</strong>bouwkundige in de moderne zin van het woord. Daarbij is de sam<strong>en</strong>hang<br />
tuss<strong>en</strong> uitbreidingsplan <strong>en</strong> kerkbouw typer<strong>en</strong>d waarop in de katholieke regio het<br />
probleem werd aangepakt. Het complex in zijn huidige setting vormt daar e<strong>en</strong><br />
belangrijke materiële getuig<strong>en</strong>is van, vooral omdat het zo gaaf behoud<strong>en</strong> is<br />
geblev<strong>en</strong>. Zonder de kerk, die sam<strong>en</strong> met<br />
de pastorie <strong>en</strong> het parochiehuis e<strong>en</strong> gaaf <strong>en</strong>semble vormt, zou de<br />
sted<strong>en</strong>bouwkundige gaafheid van dit geheel zo goed als verlor<strong>en</strong> gaan.<br />
Gaafheid, zeldzaamheid <strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>dheid<br />
Uit het voorgaande blijkt dat het complex op het punt van gaafheid, zeldzaamheid<br />
<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>dheid zeer hoog scoort. In het kader van het MSP was deze conclusie<br />
op basis van de synergie van los bekek<strong>en</strong> neutraal scor<strong>en</strong>de waard<strong>en</strong> al voldo<strong>en</strong>de<br />
om tot bescherming over te gaan. In e<strong>en</strong> geval waarbij het daar<strong>en</strong>bov<strong>en</strong> om<br />
bijzondere tot superieure waard<strong>en</strong> gaat kan dan ook zonder meer gesprok<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> topmonum<strong>en</strong>t. 8<br />
4.2.3 Cultuurhistorische waarde<br />
Cultuurhistorische waarde: de aan e<strong>en</strong> bouwwerk of gebied toegek<strong>en</strong>de waarde,<br />
gek<strong>en</strong>merkt door het beeld dat is ontstaan <strong>en</strong> door het gebruik dat de m<strong>en</strong>s in de<br />
loop van de geschied<strong>en</strong>is van dat bouwwerk of dat gebied heeft gemaakt.<br />
8 MSP‐Handleiding p.32, sub IV (gaafheid) <strong>en</strong> V (zeldzaamheid).<br />
++<br />
++<br />
24
4.2 Waard<strong>en</strong>matrix Sint Jozefkerk<br />
Het Katholicisme <strong>en</strong> de wijkgedachte<br />
Na de Eerste Wereldoorlog was er e<strong>en</strong> explosieve groei in het aantal nieuwe<br />
parochies. Ook bij de uitbreiding van Kaatsheuvel is deze t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s zichtbaar. De wijk<br />
werd ingericht als e<strong>en</strong> parochiewijk, waarbij het c<strong>en</strong>trum van de wijk werd<br />
gedomineerd door e<strong>en</strong> kerk met pastorie. Het katholieke geloof was het c<strong>en</strong>trum<br />
van de wijk <strong>en</strong> de kerk nam hierbij e<strong>en</strong> sleutelpositie in. Het kerkgebouw nam niet<br />
alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> visueel promin<strong>en</strong>te positie in de wijk in, ook in het sociale lev<strong>en</strong> trad zij<br />
duidelijk op de voorgrond. Met name door toedo<strong>en</strong> van paus Pius X wist de<br />
katholieke kerk haar ‘kudde’ op deze manier teg<strong>en</strong> de ‘gevar<strong>en</strong>’ van het<br />
modernisme te bescherm<strong>en</strong>. Door middel van onderwijs, politiek, ver<strong>en</strong>igingslev<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de bijna verplichte dagelijkse kerkgang vervulde het katholieke geloof e<strong>en</strong><br />
dominante rol in het sociale lev<strong>en</strong> van de parochian<strong>en</strong>, <strong>en</strong> wel tot op wijkniveau.<br />
Deze indring<strong>en</strong>de ‘greep’ op de sam<strong>en</strong>leving draagt de naam van katholiek<br />
integralisme.<br />
Anticipatie op Vaticanum II<br />
De Jozefkerk getuigt <strong>en</strong>erzijds van het Rijke Roomsche Lev<strong>en</strong>, maar anderzijds<br />
kondigt zij door de verbeelding van de ideeën van de Nieuwe Liturgische Beweging<br />
al de omslag onder Vaticanum II aan (1964). Deels beïnvloed door de groei<strong>en</strong>de<br />
democratisering van de maatschappij, wordt de ontwikkeling naar e<strong>en</strong> grotere<br />
betrokk<strong>en</strong>heid van de gelovig<strong>en</strong> bij de eucharistieviering nog groter. Pars pro toto<br />
daarvan is de celebratie van de mis met het gezicht naar de gelovig<strong>en</strong> toe. De<br />
evangelische versobering neemt dan zulke vorm<strong>en</strong> aan dat e<strong>en</strong> tweede<br />
Beeld<strong>en</strong>storm ontstaat. Qua opzet, stijl <strong>en</strong> karakter had de Jozefkerk al e<strong>en</strong><br />
Vaticanum II‐kerk kunn<strong>en</strong> zijn. Het tek<strong>en</strong>t het verschijnsel binn<strong>en</strong> de kerk dat e<strong>en</strong><br />
kleine groep van intellectuel<strong>en</strong> <strong>en</strong> kunst<strong>en</strong>aars de wegbereiders zijn van e<strong>en</strong><br />
stroming die pas dec<strong>en</strong>nia later voet aan de grond krijgt.<br />
Getuig<strong>en</strong>is oorlog<br />
Door het welbewuste handhav<strong>en</strong> van de oorlogsschade vormt het complex van de<br />
Jozefkerk e<strong>en</strong> getuig<strong>en</strong>is van de Tweede Wereldoorlog.<br />
drs Don Rackham<br />
dr Bernadette van Hell<strong>en</strong>berg Hubar<br />
Adviesbureau <strong>Res</strong> <strong>nova</strong>, erfgoed in ontwikkeling<br />
Ohé <strong>en</strong> Laak, 15 september 2008<br />
+<br />
++<br />
+<br />
25