'Een moment in zijn eeuwigheid' - Res nova

‘Een moment in zijn eeuwigheid’
Kunst der Vormen bezoekt het dal van de Dender
Afb. 1 Karen van Manen, O.L. Vrouwe van Oudenberg
Gedichten op locatie van Bernadette van Hellenberg Hubar
met foto’s van Marjan van de Bos, Leonore Dorigo, Wim van Es,
Poul de Haan, Martin van Vliet en Otie van Vloten & tekeningen van
Leonore Dorigo, Elisabeth van Es, Karen van Manen (omslag),
Maarten Ruijters en Otie van Vloten
Bever, 26 – 29 september 2008

Afb. 2 L’equipe des chefs en Biévène, Ad Lamers (linksonder), Wendi Nix (middenboven)en Marco Welhuis
(collage naar foto’s van Poul de Haan en Martin van Vliet)
Colofon
De schets- en foto-excursie naar Bever
vormde een initiatief van Kunst der
Vormen onder leiding van Hanneke
Barendregt en Marjan van den Bos (zie
www.kunstdervormen.com).
Deelnemers waren Leonore Dorigo
(Amersfoort), Elisabeth Poot en Wim
van Es (Harlingen) Karen van Manen –
Kammer (Heemstede), Poul de Haan
(Delft) Bernadette van Hellenberg
Hubar (Ohé en Laak) Ineke Rooijmans
(Deventer) Maarten Ruijters (Den
Haag), Otie van Vloten (Heemstede),
en Martin en Wil van Vliet (Rotterdam)
Voor de inwendige mens werd
gezorgd door Ad Lamers, Wendy Nix
en Marco Welhuis.
Met dank aan Marja Langenberg voor
de eindredactie.
2
‘Een moment in zijn eeuwigheid’

Inhoud
Colofon...................................................................................................................................................... 2
Inhoud........................................................................................................................................................ 3
Acht............................................................................................................................................................ 4
Omgekorniste hoeken............................................................................................................................. 5
Het meesterteken .................................................................................................................................... 6
Akkoorden................................................................................................................................................. 6
Ruskin spreekt ........................................................................................................................................... 7
Le vieux moulin......................................................................................................................................... 8
Verstild in een stenen foedraal.............................................................................................................. 9
Onze Lieve Vrouwe van Oudenberg .................................................................................................10
Rosario ..................................................................................................................................................... 11
De associatie vrij gelegd ...................................................................................................................... 13
Acht...................................................................................................................................................... 14
Omgekorniste hoeken....................................................................................................................... 16
Het meesterteken............................................................................................................................... 17
Akkoorden........................................................................................................................................... 18
Ruskin spreekt...................................................................................................................................... 19
Le vieux moulin ................................................................................................................................... 20
Verstild in een stenen foedraal ........................................................................................................ 24
Onze Lieve Vrouwe van Oudenberg.............................................................................................. 25
Rosario & cetera................................................................................................................................. 26
Beeldproductie................................................................................................................................... 30
Leesvoer............................................................................................................................................... 31
Afb. 3 en 4 naar foto’s van Leonore Dorigo
(links) en Poul de Haan (rechts), 26 en 28
september 2008
‘Een moment in zijn eeuwigheid’ 3

Acht
Afb. 5 - 6 - 7 Tekeningen van Maarten Ruijters (boven), Elizabeth Poot (onder) en Otie van Vloten (rechts),
Oudenberg 26 september 2008
4
Anastasis rotunda
of hoe de cirkel binnendrong
geen begin, geen einde
en de jongste dag
gestold tot een acht
dag van voltooiing
na een zevendaags proces
een traject
dat eeuwen duurde
Acht,
gezuiverd na de doop
de achtste dag, de nieuwe dag, de
nieuwe Adam
altera heva Maria
met sterren op haar koepel
geplooid als mantel om het heiligdom
rond haar kinderen
Achthoek die veelhoek
werd van lantaarn tot tamboer tot eerste
laag van baksteen tot zandstenen plint
tot grondslag … spiraalsgewijs
tot diep in de grond
van begin tot einde
‘Een moment in zijn eeuwigheid’

Omgekorniste hoeken
Omgekorniste hoeken
Zware lijsten met een breed profiel
in zandsteen overgedimensioneerd
het polychroom van het rood
en de zandkleur een oeroud motief
Oudenberg
waar slechts de verwijzing geldt
worden dimensies ondergeschikt
het overtollige weggelaten,
Sint Pieter en Sint Jan Lateraan
met een pennestreek saamgevat
Urbi et orbi
op een Vlaams Waalse top
‘Een moment in zijn eeuwigheid’ 5

Het meesterteken Akkoorden
Afb. 8 Oudenberg en Lessines 26 en 27 september 2008
6
De metselaar neemt zijn steen
en haalt uit in de bak
met mortel
een sterke zwaai
en de specie ligt
vastgedrukt door de steen
zo rij na rij na rij
wordt de muur opgetrokken
met als finale toets
de streep
die de dagge achterlaat
messcherp, en hoewel
onderhevig aan slijt
een meesterteken dat blijft
Ik bouw mijn gedichten uit woorden
iedere keer weer keur ik de steen
ik proef, rol het woord
over m’n tong en beluister
zijn lengte, sentiment, de kleur
voeg hen in paradoxen
soms cryptisch,
dan een vleug retoriek
rangschik ik hen volgens akkoorden
op de tast naar een eigen ritmiek
zoals het woord zie ik de gebouwen
een verhaal in proporties en steen
vol aparte en stille akkoorden
voor wie zien kan en zich geeft
‘Een moment in zijn eeuwigheid’

Ruskin spreekt
Afb. 9 Hôpital Notre Dame à la Rose, Lessines 27 september 2008
Ruskin spreekt:
De intense schoonheid van verwering
kleeft aan haar huid
waar baksteenvelden
dieprood
gekleurd zijn door de tijd
tot rust gebracht door Naamse steen
De beweging zet in:
het ritme van de ontlastingsbogen
volgt het tempo van de ramen
Kloosterkozijnen enkelvoudig
en gepaard zijn in cadans
hun voet zet zich af tegen de speklaag
overgang tot verjonging omhoog
waar de waterlijst voor de horizon staat,
terwijl het ruitmotief van de ramen
in zestig graden een contrapunt vormt
Dwars doorheen speelt een grafisch accent
door de mortelvoeg, lichtgetint
ondanks ouderdom en zwaar
aangezet door reparaties
in grijze cement
naast de schilferende steenblokken
bijenvraat doorboort de huid
maar het patin vraagt om rust
en vraagt
Laat ons de dingen vergeten
en het verval vertragen van
wat hen bindt
‘Een moment in zijn eeuwigheid’ 7

Le vieux moulin
Afb. 10 Le vieux moulin, Lessines 27 september 2008
Le vieux moulin
Het dakschild is een lappendeken
doorgebogen onder het gewicht
van kruispannen, lukraak
bezaaid met kapellen,
her en der wat pijpjes en één perroen
als trots van een gebouw
waar grote ramen ooit
het molenwerk lieten zien
daaromheen een stenen huls
een catalogus aan siermotieven
Een bakstenen kader met uitkragend fries
begrensd door hoeken en profil
sluit een veld in van donkere steen
licht valt door vensters met lateien
ijzer dwars op de boogtrommel geslagen
is gesierd met de gotische roos
Viollet-le-Duc était ici
en ziet zijn droom van herleefde Middeleeuwen
gerealiseerd in het industriële nu
een impuls voor herstel
in het tegenwoordige toen
8
‘Een moment in zijn eeuwigheid’

Verstild in een stenen foedraal
Afb. 11 Kapelletje te Meerhof, 28 september 2008
Geblanket hangt het corpus in zijn stenen foedraal
elegant
de zware leden uitgerekt
met zijwaarts nijgend het hoofd
een balletdanser
na het wegsterven van
de laatste klanken
op het toneel
Herinnering aan
een lijden dat
niet
wordt getoond
Het driehoekige fronton met zijn schermvlechtpatroon
fossiele verwijzing
naar een strodak dat er niet is,
niet had kunnen zijn op deze ondiepe bouw
smal podium voor de volksdevotie
Het er niet zijn,
maar het wel suggereren
een constitutief moment
‘Een moment in zijn eeuwigheid’ 9

Onze Lieve Vrouwe van Oudenberg
De sfeer van een plaats,
in gebeden verzonken
komen de mensen
tot Maria
hun gedachten verzoend
of vol vrees en wanhoop
en beladen met schuld
1911 een genezen kind
1934 een persoonlijke intentie
breng hem terug, 1918,
1940, 45 … een verloofde, een man
Het gebouw berstensvol
van concentratie
De muren
behangen met opluchting
Projectie van iets wat in ons leeft
uit de spelonken
van een collectieve angst?
Of toch …
een hemelse moeder?
10
‘Een moment in zijn eeuwigheid’

Rosario
Afb. 12 Martin van Vliet, Bever 27 september 2008
Vroeg in de ochtend op Rosario
gehuld in spinnerag
hangt een grijze nevel in de tuin
als een mantel om me heen
het is stil en fris en verder niets
dan geluiden in de verte,
een haan
en wegwerkers in het dorp
trekken aan de tijd
die traag beginnen wil
iemand snuit zijn neus
het moment verschiet
en onherroepelijk
start de dag
‘Een moment in zijn eeuwigheid’ 11
Martin van Vliet, Bever 27 september 2008

Afb. 13 Leonore Dorigo, Vue vanaf de Oudenberg, 26 september 2008
12
‘Een moment in zijn eeuwigheid’

De associatie vrij gelegd
In de mooiste nazomer die je je maar wensen kunt, vond de najaarsexcursie van
Kunst der Vormen naar Bever plaats. Ook dit keer leidde de combinatie van
gezelschap en ambiance tot ruime inspiratie met als resultaat een cahier van
negen gedichten. De titel ervan heeft Hanneke aangereikt met de spreuk van
zondag 28 september voor de Kapellekenstocht:
Fotograferen is een spontane impuls die ontstaat door voortdurend kijken en
die het moment in zijn eeuwigheid grijpt (Henri Cartier Bresson).
Want dat is toch wel wat we daar allemaal hebben zitten doen: het moment in zijn
eeuwigheid betrappen en vastleggen, de een in potlood, de volgende in aquarel
of krijt, in pixels of in woorden. Want ook bij de woorden gaat het om wat er op dat
moment in de stilte van het observeren gebeurt, bij de kraag te grijpen.
Ondertussen heeft elk van jullie me aan het denken gezet en die wisselwerking
kleurde de associaties, hielp bij het bepalen van de contouren, de ophoogsels en
accenten. Mogelijk heeft dit er ook toe geleid dat ik, anders dan de vorige keer, nu
vooral met collages heb gewerkt.
Bij de ondertitel had ik aanvankelijk het Pajottenland vermeld, maar dat oogde
noch klonk! België heeft voor ons Nederlanders al zo’n anekdotische connotaties
dat een dergelijke benaming geen recht doet aan de sfeer van de plaats waar we
waren. Het lijkt wel een Suske-en-Wisketitel, merkte een van jullie op. Toen Ineke ook
nog eens ontdekte dat de naam een verzinsel is, in het beste geval afgeleid van
patriottenland (maar ook dat is apocrief), vond ik het passender de rivier die zich
door het gebied slingert als plaatsaanduiding te gebruiken.
De excursie is voor mij in meer opzichten grensoverschrijdend geweest en wel het
meest, doordat Hanneke en Otie me met zachte hand, doch ferm overtuigd
hebben dat ik de gedichten aan de groep moest presenteren, zoals ieder en elk
van jullie zich bloot moet geven bij het tonen van het werk van de dag. Natuurlijk
schoof ik dat van me af, maar als dezelfde middag bij het ‘geïllustreerde liedrecital’
in feite wordt gezegd dat een gedicht pas een gedicht is als het is gedeclameerd,
dan moet het zo zijn. Het was spannend, maar gaf veel voldoening en op de
volgende keer ben ik voorbereid.
Achter ieder gedicht gaan verhalen die jullie inmiddels voor een deel al kennen
dankzij de presentatie. En voor die verhalen geldt, wat mij betreft, precies zoals ik
de vorige keer in het cahier aangaf, de stelling van de Belgische kunstfilosoof
Jacques de Visscher: de bestemming van de kunst is zeker niet de maker zelf, ‘maar
het publiek’. Anders gezegd, ligt ‘de zaak van het begrijpen van een kunstvoorwerp
niet in de eerste plaats bij de maker […] die dit dan buiten het werk om aan de
toeschouwer als aangesprokene dicteert’. En waarom dan wel niet? Omdat
kunstwerken niet aansprekelijk zijn omdat ze ‘in de particulariteit van de wereld van
‘Een moment in zijn eeuwigheid’ 13

14
De associatie vrij gelegd
de maker’ gevangen zitten, maar juist omdat ze steeds weer ‘nieuwe verhalen
genereren’. En dat is kort gezegd, wat ik met mijn gedichten doe: verhalen vertellen
waar ieder van jullie haar of zijn persoonlijke draai aan kan en mag geven.
Ondertussen is het verhaal bíj de gedichten uitgedijd. Een onverwacht gevolg van
het declameren was dat er vanzelf vragen van jullie kant rezen die om beantwoording
vroegen. Et voilà!
Acht
In de getallensymboliek van de Middeleeuwen neemt acht een bijzondere plaats
in. Acht staat voor de laatste dag van de schepping, de voltooiing, de jongste dag
of het laatste oordeel, waarop de voltooiing van de heilsgeschiedenis plaatsvindt.
Die voltooiing of herschepping krijgt symbolisch gezien een prelude tijdens de doop,
waarbij de oude Adam in de mens afsterft en de nieuwe Adam, schoongewassen
van zijn zonden, wedergeboren wordt. Vandaar dat al vanaf de vroegchristelijke
tijd de doopkapel of het baptisterium bij voorkeur als een achthoekige
centraalbouw werd vormgegeven.
Afb. 14 Wim van Es, De kapel op de Oudenberg, 26 september 2008
Tegenover de nieuwe Adam staat de Altera heva of correcter de Altera Eva, de
andere Eva, Maria. Dit is een van de vele eretitels die vanaf de vroegchristelijke tijd
aan Maria zijn toegekend en met het Dogma de immaculata conceptione in 1854
zijn gecanoniseerd. Voor die tijd hadden ze hun weg al gevonden naar de
volkscultuur in verschillende gezangen en gebeden, waaronder als meest populaire
de Litanie van Loreto. De meeste daarvan gaan terug op oudere culturen en
‘Een moment in zijn eeuwigheid’

De associatie vrij gelegd
herinneren aan de archetypische symboliek rond de oermoeder, zoals de Sedes
sapientiae, de zetel der wijsheid die vrijwel zeker beïnvloed is door de Isiscultus die in
onze streken nog bewaard is gebleven in de cultus rond de Zwarte madonna. Op
de Oudenberg wordt Maria vereerd als Stella maris, de Sterre der zee. Ik heb jullie
tijdens de voordracht beloofd de betekenis daarvan uit te zoeken. Dankzij de site
van het even geroemde als verguisde Wikipedia bleek dat mogelijk. De titel van
Sterre der Zee is veel ouder dan het Christendom en was eens verbonden aan Isis,
Ishtar, Aphrodite dan wel Venus, waarbij ze direct te herleiden is tot de rol van de
hemellichamen voor de oriëntatie ter land en ter zee. Daarbij springt met name de
rol van de planeet Venus in het oog (als ochtend- en avondster, richtpunt voor
schippers), of van de Poolster (zelfde functie) die de axis mundi markeert. Typerend
genoeg was Maria niet alleen de Sterre der zee, maar ook de Stella matitutina, of te
wel de ochtendster! Op haar richt de mensheid haar kompas.
Afb. 15 Karen van Manen, Onze Lieve Vrouwe Sterre der zee van
de kapel op de Oudenberg, 26 september 2008
De centraalbouw op de Oudenberg brengt ons terug bij de Christelijke icoon bij
uitstek, de Anastasis rotunda of Verrijzeniskerk van Jeruzalem die op last van
Constantijn boven het lege graf van Christus gebouwd werd. De populariteit
daarvan kreeg een extra impuls met de kruistochten, en wel in die mate dat in het
westen allerlei ‘kopieën’ van de Anastasis rotunda werden opgetrokken. Het
vreemde van deze kopieën was dat ze vaak niet of nauwelijks leken op hun
voorbeeld. Een van de eerste onderzoekers die dat opmerkte was Viollet-le-Duc die
hieraan apart lemma wijdde in zijn Dictionnaire. Toen zijn collega P.J.H. Cuypers dit
stuk onder ogen kreeg, was de associatie al snel gelegd: uit onderzoek dat ik
alweer enige jaren geleden heb gedaan blijkt, dat Cuypers ook in de Roermondse
Munsterkerk zo’n ‘kopie’ zag. Dat zou heel goed mogelijk kunnen zijn, omdat dit
‘Een moment in zijn eeuwigheid’ 15

16
De associatie vrij gelegd
monument tevens de grafkerk was van graaf Gerhard van Gelre en zijn
echtgenote. Frappant genoeg had de vader van de graaf, Otto van Gelre, deel
genomen aan de (mislukte) derde kruistocht met als ultieme doel het Heilige Graf in
Jeruzalem te heroveren. Als verwijzing daarnaar staat het praalgraf op dezelfde
plaats onder de koepel als het lege graf in Jeruzalem, terwijl een sculptuur van de
verrezen Christus hoog in de omgang de verstilde beelden op het stenen bed
uitzicht biedt op het hemelse Jeruzalem.
Speelden al deze associaties nog een rol bij de centraalbouw op de Oudenberg?
Wie zal het zeggen. Na verloop van tijd raken vormen zozeer versteend dat de
oorspronkelijke betekenislading verloren is gegaan. Dat maakt ons vak ook zo
spannend!
Omgekorniste hoeken
Een van de meest opvallende aspecten van de kapel is het overgedimensioneerde
karakter dat prachtig tot uitdrukking komt in de zware omgekorniste hoeken van de
voorgevel: de kroonlijst die zich om de pilaster heen plooit en haar weg vervolgt,
zoals Otie met passende nadruk heeft getekend. De tegenstelling tussen de relatief
kleine omvang van het gebouw en de zwaar aangezette ornamenten riepen als
vanzelf herinnering op aan het thema van de middag:
Noodgedwongen beperking kan en moet zich ontwikkelen tot blijde
bevrijding van het overtollige (Gerrit Rietveld 1932).
‘Een moment in zijn eeuwigheid’

De associatie vrij gelegd
In feite is dat ook op de Oudenberg gebeurd: degene die het concept bedacht
heeft, lijkt zich geconcentreerd te hebben op het neerzetten van een katholiek
manifest waarin de essentie van de twee belangrijkste ‘roomse’ kerken zichtbaar
wordt gemaakt. Deze associaties zijn ongetwijfeld beïnvloed door het voorbeeld in
de Nederlandse plaats die tot de naam toe gelijkt op de bergtop waar we ons
bevonden: de basiliek van OudenBos. Hier verrees een ‘kopie’ van de Sint Pieter die
16 maal kleiner is dan haar origineel en voltooid werd met een façade die
geïnspireerd was op die van Sint Jan van Lateranen. Opnieuw maakt zich het
thema los van de ‘kopie’ die positie kiest tussen letterlijk citaat en nominaal begrip.
Een paradox die geprolongeerd werd in de keuze voor architect P.J.H. Cuypers
wiens oeuvre toen al, in 1860, getuigde van zijn liefde voor de gotiek. Hoewel hij
aanvankelijk probeerde de ‘kopie’ vrij te maken met een vertaalslag in
Middeleeuwse vormen, hield de bouwpastoor voet bij stuk. We danken er een
geliefd onderwerp aan in de vakliteratuur.
Afb. 16 De kerk van OudenBos
Urbi et orbi (voor de stad en de kring daar omheen, de wereld) is de zegen die de
paus op hoogtijdagen uitspreekt. Voor mij maakt die herinneringen los aan vroeger
toen we met Kerst en Pasen met het hele gezin om 12.00 uur ’s middags plechtig
rond de TV zaten en konden ervaren hoe het ‘orbi’ dankzij de moderne media
steeds wijdere kringen trok.
Het meesterteken
De daggestreep als meesterteken van de metselaar staat symbool voor het verlies
aan ambachtelijkheid in het bouwvak vandaag de dag. Bij ieder gebrekenplan dat
Res nova over een historisch gebouw produceert – en dat gebeurt samen met een
van de laatste mensen die ‘restauratie’ in Delft heeft kunnen studeren (over verlies
gesproken) – worden we geconfronteerd met de schade als gevolg van verkeerde
materialen. Boven aan de top staat het gebruik van cement in plaats van mortel,
waardoor het microklimaat van een gebouw ernstig wordt geschaad en een
‘Een moment in zijn eeuwigheid’ 17

18
De associatie vrij gelegd
sneeuwbaleffect in werking zet dat met name vochtproblemen in de hand werkt.
Met alle gevolgen van dien.
Daarnaast is het schrijnend om te zien hoe het grove platvol gevoegde werk de
fijne, strakke voegen van de mortel verdringt. Vandaar mijn kleine hommage aan
het oude ambacht in de stille hoop dat we nog een renaissance mogen beleven.
Akkoorden
Afb. 17 Detail van het voegwerk van de kapel op de
Oudenberg van Ineke Rooijmans
Tegenover het ene ambacht staat het andere ambacht, tegenover de daggestreep
de beeldspraak. Eigenlijk zijn schrijvers op dit punt niet veel anders dan
wijnproevers: om wat wij ervaren tot uitdrukking te brengen – en dat geldt al
helemaal als het gaat om de observatie van kunst – nemen wij toevlucht tot
metaforen. Sommige daarvan zijn heel oud, alhoewel de gedachte op zich dat
architectuur te beschrijven valt als een gewaarwording, pas zijn entree maakt in de
vroege achttiende eeuw. Ligt de genese daarvan in het Engelse kamp, al snel
verspreidt dit nieuwe genre zich over heel Europa en krijgt het een sublieme
manifestatie in Goethe’s hymne op de Dom van Straatsburg, waarmee de
herontdekking van de gotische architectuur als een kunstvorm doorbreekt. Ook de
poëtische visie van Chateaubriand op de gotiek als een stenen woud die ik in een
van de gedichten in de Picardie verwerkte, past in deze visie. Architectuur werd in
staat geacht grootse gevoelens op te roepen, de mens in contact te brengen met
het schone en sublieme en dat was lange tijd wel zo ongeveer het hoogste dat de
kunst kon bieden.
Het beeld van de dichter als bouwer ontstond spontaan als reflectie op het
Meesterteken en, valt, wat mij betreft, in omgekeerde zin te herleiden tot Lodewijk
van Deyssel, die zijn oom (ja heus, Cuypers) als een dichter in steen beschreef.
Ouder, veel ouder zelfs, is de herkomst van de muzikale metafoor in
architectuurbeschouwingen. Dat is ook haast onvermijdelijk wanneer je bedenkt
dat bij zowel het ene als het andere medium de proportieleer haar basis vindt bij
Pythagoras die daarom ook een plek kreeg in de kathedraalsculptuur van
bijvoorbeeld Chartres. Maar ook hier treffen we een van de mooiste beelden bij
Goethe aan die in 1829 architectuur typeerde als gestolde muziek:
‘Een moment in zijn eeuwigheid’

De associatie vrij gelegd
Ich habe unter meinen Papieren ein Blatt gefunden,
wo ich die Baukunst eine erstarrte Musik nenne. 1
Vanuit deze achtergrond valt de voorliefde te begrijpen voor de ‘toonladderige
akkoorden’ van monumentale architectuur of het nu de tempels op het Parthenon
waren of de gotische kathedraal van Salisbury: van zowel de een als de ander
werd in 1863 gesteld dat ze in “alle lijnen en hoeken (...) harmonisch of toonladderig
waren, zonder de minste trilling van wanklank of dissonant, zoodat men uit zijne
evenredigheden getoonde muziekchoren zoude kunnen samenstellen”. 2 En was het
niet architect Wijdeveld die in gesprek met Cordonnier over een van de arkeltorentjes
aan het Vredepaleis riep: “C’est de la musique!” 3
Ruskin spreekt
Zelden maak je nog mee dat iets wat zo oud is, nog zo gaaf is, en met gaaf wordt
hier niet de staat van onderhoud bedoeld, maar juist de zichtbare verwering: het
patin, voor het behoud waarvan John Ruskin in 1848 als eerste een pleidooi hield in
zijn Seven lamps of Architecture.
Afb. 18 John Ruskin, Christ Church from
Saint Aldate's, Oxford (1842)
(www.thecityreview.com/ruskin.html)
Dit boek past helemaal in het genre dat ik bij het vorige gedicht beschreven heb en
omdat te illustreren laat ik Ruskin zelf aan het woord:
▄▄▄▄▄▄▄
For, indeed, the greatest glory of a building is not in its stones, nor in its gold.
Its glory is in its Age, and in that deep sense of voicefulness, of stern
1 Johann Wolfgang von Goethe, 3 maart 1829 aan zijn vriend en medewerker Johann Peter
Eckermann.
2 Wiseman 1863, vertaling Jan Willem Brouwers 1864.
3 Ontleend aan de prachtige documentaire over Hendrik Wijdeveld van Hank Onrust.
‘Een moment in zijn eeuwigheid’ 19

20
De associatie vrij gelegd
watching, of mysterious sympathy, nay, even of approval or condemnation,
which we feel in walls that have long been washed by the passing waves of
humanity, It is in their lasting witness against men, in their quiet contrast with
the transitional character of all things, in the strength which, through the
lapse of seasons and times, and the decline and birth of dynasties, and the
changing of the face of the earth, and of the limits of the sea, maintains its
sculptured shapeliness for a time insuperable, connects forgotten and
following ages with each other, and half constitutes the identity, as it
concentrates the sympathy , of nations: it is in that golden stain of time, that
we are to look for the real light, and colour, and preciousness of
architecture; and it is not until a building has assumed this character, till it has
been entrusted with the fame, and hallowed by the deeds of men, till its
walls have been witnesses of suffering, and its pillars rise out of the shadows
of death, that its existence, more lasting as it is than that of the natural
objects of the world around it, can be gifted with even so much as these
possess, of language and of life. 4
Waar Ruskin leunt op het aloude Ubi sunt (waar zijn zij gebleven, de roem en luister
van weleer) en de architectuur net als Goethe een positie toekent in het oproepen
van grootse gevoelens, heb ik geprobeerd heel dicht bij de materie te blijven: bij de
bestanddelen van de gevel en het plan dat hen verbindt. Wat ik daarbij op de
voorgrond heb willen plaatsen, is wat ik hiervoor als doel heb gesteld (deze
gedichten staan niet voor niets naast elkaar): aandacht voor de choreografie van
kleuren en vormen die de gevel haar dynamiek verleent. Eigenlijk maakte Leonore
me hierop attent toen ze bij een van de andere gebouwen die dag opmerkte: “Er
gebeurt daar van alles.”
Ook in dit gedicht heb ik het thema van de dag verwerkt dat bij uitstek toepasselijk
was op deze gevel:
Laat ons de dingen vergeten en slechts letten op wat hen bindt (George
Braques 1956).
En passant wordt een kleine hommage aan Maarten gebracht die ons opnieuw
leerde wat de bindende rol van de horizon is voor de tekenaar.
Le vieux moulin
Wie Ruskin zegt, zegt Viollet-le-Duc, zoals kernachtig verwoord is door architect
H.J.M. Walenkamp:
▄▄▄▄▄▄▄
4 John Ruskin, The Lamp of Memory, (1848), Aphorism 31.
‘Een moment in zijn eeuwigheid’

De associatie vrij gelegd
Ruskin is de droomer, hoog op de bergen, turend naar de uitgestrektheid
aan zijn voeten, turend naar de jagende wolken, die hoog boven zijn hoofd
voorbij trekken. Viollet is de noeste werkman op bergen en in valleien. 5
Deze noeste werkman heeft een onvoorstelbaar oeuvre achter gelaten, waarvan
de al genoemde Dictionnaire raissonné en zijn Entretiens (colleges die hij gehouden
heeft voor aankomende architecten) het meest gelezen zijn. Regelmatig nog steekt
de gedateerde visie haar kop op dat de negentiende-eeuwse architectuur niet
modern was omdat zij haar inspiratie zocht in het verleden. Het heeft me altijd
verbaasd dat een dergelijke opmerking nooit valt over de Renaissance en zo
gemakkelijk voorbijgaat aan het adagium dat iedere vernieuwing per definitie
geënt is op traditie, ook als zij zich daartegen afzet. Berlage wist dat heel mooi te
verwoorden met zijn opmerking dat “Absolute onafhankelijkheid […] eenvoudig
verwildering” is, toen hij uitlegde waarom de bouwkunst van zijn tijd voortborduurde
op het verleden. 6
Afb. 19 Viollet-le-Duc, Ontwerp voor een eigentijds appartementengebouw met steen en
gietijzer (let op de roosjes op de ijzeren moerbalken).
Viollet-le-Duc zag in de Middeleeuwen een ideale maatschappij, een gouden era,
een periode kortom die vanwege de hoogstaande kwaliteiten van mensen, visies
▄▄▄▄▄▄▄
5 H.J.M. Walenkamp, Zeven voordrachten, (1907). Hij hoorde samen met De Bazel en Lauweriks tot de
lichting Theosofische architecten einde negentiende, begin twintigste eeuw. Walenkamp heeft vrij
veel visionaire architectuur ontworpen, waarvan echter nauwelijks iets is gerealiseerd.
6 H.P. Berlage, Over architectuur (1869)
‘Een moment in zijn eeuwigheid’ 21

22
De associatie vrij gelegd
en ideeën superieur was aan de eigen tijd. Pars pro toto hiervan was de
Middeleeuwse stad, samevatting van een geordende, overzichtelijke samenleving,
waarin kerk, kunst en cultuur nog als eenheid met elkaar optrokken. Typerend voor
het toen nog positieve beeld van de bourgeois, zag Viollet-le-Duc de meerwaarde
in het burgerlijke karakter van de samenleving. Voor hem is het de burgerij – en niet
de clerus – die de roem van die tijd heeft bepaald. In zijn ideaalbeeld kreeg de
werkman of ambachtsman een bijzondere positie: hij stond symbool voor de
degelijkheid, de eerlijkheid en de spontaniteit van het eenvoudige volk in een
periode waarin het over geheel Europa in staat bleek door gezamenlijke
krachtsinspanning een Gesamtkunstwerk als een kathedraal op te richten. De wind
die dit ideaal meevoerde, woei over geheel Europa en leidde er toe dat men het
‘gouden tijdperk’ van de Middeleeuwen als model zag voor de nieuwe nijverheid.
Om dit tot uitdrukking te brengen bediende men zich van een vormentaal die
daarmee geassocieerd kon worden: industriële gebouwen werden voorzien van
logo-achtige decoraties als boogfriezen, lisenen, pinakels, arkeltorens en Vlaamse
topgevels en gotische ramen. Daarnaast propageerde men het gebruik van
gietijzeren constructies als ‘natuurlijke’ opvolger van het houten vakwerk en de
stenen ‘welfbeer’ systemen van het verleden.
Afb. 20 Industriële ijzeren constructies, zoals de ‘sorteermachine’ in Lessines golden in de visie van
Viollet-le-Duc en zijn tijdgenoten als legitieme voortzetting van historische systemen als
vakwerkbouw (foto: Otie van Vleuten, Lessines 27 september 2008)
Ook hierbij valt de rol van Viollet-le-Duc nauwelijks te overschatten: in zijn Entretiens
wees hij op de overeenkomsten tussen ijzeren structuren en het gotische systeem en
formuleerde een programma zodat een concrete vertaalslag kon plaatsvinden van
het Middeleeuwse systeem naar de moderne tijd. Bij onze molen gaat het niet om
‘Een moment in zijn eeuwigheid’

De associatie vrij gelegd
ingewikkelde constructies, maar wel zien we daar het meest geijkte element dat is
ontwikkeld: de ijzeren latei die als herinnering aan de Middeleeuwen gesierd werd
met gesmede roosjes en overal in Europa in de industriële architectuur werd
toegepast. Een hele stap als men bedenkt dat Viollet-le-Duc in 1863 verzuchtte:
Om vandaag de dag een decoratief effect te verkrijgen met de middelen
waarover wij voor constructies in ijzer beschikken zal behoorlijk wat
investering vergen, want onze fabrieken leveren ons geen onderdelen voor
dit soort decoratieve middelen. Maar onze fabrieken leveren die ons niet
omdat wij in onze monumenten tot op heden slechts een bijkomstige of
verborgen functie aan ijzer hebben gegeven. 7
Die kleine roosjes vormden de aanleiding tot een betoog van Karen over de
Assyrische herkomst ervan. Het maakt in mijn ogen de Middeleeuwse cultuur nog
interessanter dat ze een smeltvat blijkt van invloeden over de hele wereld en het
Morgenland zo volledig in zich heeft opgenomen, zoals ook uit de Mariasymboliek
blijkt. Natuurlijk heb ik wat verder gezocht en het resultaat was verbluffend.
Afb. 21 Cultuurhistorische raakpunten tussen de gul (de roos op het tapijt), de Assyrische, de –
negentiende-eeuwse versie van de – gotische roos en de achthoek
In de literatuur gaat de Assyrische roos terug op de Pastorale gedichten van
Vergilius die onder meer vertaald werden door Vondel. Vergilius voorspelt in zijn
▄▄▄▄▄▄▄
7 E.E. Viollet-le-Duc, Entretiens sur l’Architecture, Parijs 1863, pp. 72-73
‘Een moment in zijn eeuwigheid’ 23

24
De associatie vrij gelegd
vierde gezang de terugkeer van een gouden tijd op aarde die tot welvaart zal
leiden. In een lange opsomming van al het goeds staan deze regels:
Dan zal geen kudde voor de groote leeuwen schricken,
De bloem, uit uwe wiege opluickende, u verquicken.
De slang zal quijnen, en het moortvenijn vergaen.
Dan zal d'Assyrsche roos op alle velden staen.
Goochelend op het internet kwam ik deze roos vervolgens als geliefd motief in de
tapijtkunst tegen. De Assyrische roos of ‘gul’ is een achthoekig veldmotief dat met
name in Turkmeense tapijten voorkomt. Het is het symbool van het leven en de
vergankelijkheid ervan. Zo sluit de cirkel tussen de centraalbouw op de Oudenberg
en de smeedijzeren roosjes op de latei van de oude molen.
Of op het dak trouwens een echte perroen of pijnappel staat weet ik niet, maar wel
een soortement pinakeltje, een van de vele onderdelen die getuigen van de trots
van de oorspronkelijke bouwheren van de molen. Vraagt het vorige gebouw om
rust in de zin van Ruskin, dit pand vraagt om actie in de geest van Viollet-le-Duc, om
herstel naar een tegenwoordig beeld van wat er toen stond.
Verstild in een stenen foedraal
Op de ‘kapellekenstocht’ kwamen we onder meer uit bij dit bijzondere exemplaar
dat vooral opviel vanwege het merkwaardige contrast tussen het pittoreske
bouwseltje en het ‘veld’ met opeengestapelde rubberen banden er vlak naast.
Afb. 22 Het kapelletje te Meerhof getekend door Karen van Manen, 28
september 2008
‘Een moment in zijn eeuwigheid’

De associatie vrij gelegd
Mijn aandacht werd meteen getrokken door de wat lome gratie van het corpus,
die ook vanwege het geblankette uiterlijk leidde tot de vergelijking met een
neerzijgende balletdanser. Hoewel het bouwseltje zelf van 1830 bleek, zou het me
niet verbazen als het beeld nog dateert uit de achttiende eeuw, gelet op de
boerenbarokke vorm. Een tekenend voorbeeld van hoe het idealiseren de scherpe
kantjes van het lijden afslijpt.
Wat me frappeerde aan het kapelletje zelf was hoe mooi het illustreerde dat
bepaalde motieven in de bouwkunst in meer opzichten ‘verstenen’. De
vervlechtingen in de gevel gaan terug op een periode dat vrijwel alle daken met
stro waren bedekt. Zoals ik een paar van jullie heb uitgelegd bij andere boerderijen
gaat het hier om schermgevels die extra stevigheid moesten hebben omdat de
strooien dakbedekking hier tussen werd geperst. Het motief blijft bestaan lang
nadat dit soort daken in de steden wegens brandgevaar verboden werd en het
transformeert dan geleidelijk tot een ornament. Bij ons kapelletje was dat al heel
duidelijk: zoals op de tekening van Elizabeth is te zien, leverde het gebrek aan
diepte geen enkele functionele noodzaak voor een dergelijke toepassing. Net als
het corpus verwijst het dus naar iets dat er niet is.
Afb. 23 Krabbeltje van Bernadette van de scherm/vlechtgevel met rechts een vergelijking met een
herenhuis annex boerenhoeve te Wessem
Onze Lieve Vrouwe van Oudenberg
Daar zit je dan op de Oudenberg op een prachtige middag in september en je ziet
mensen af en aan komen, een bus vol senioren tussen de afgetrainde fietsers die
Karen op tekening zette. Mijmerend en peinzend over de contrasten — ach, het is
wat met die associaties. Het mijmeren wordt er niet minder op wanneer je naar
binnen gaat en je je opeens geplaatst ziet in een heuse votiefkapel! Tussen de
wensen van geliefden tijdens de Eerste en de Tweede Wereldoorlog tref je de vele
gebeden aan om genezing of een anonieme weldaad. Een votiefkapel! Ik werd er
stil van, want mensen die hier komen, komen echt met een vraag, een verzoek, een
wens … weg is de sfeer van de schilderachtige ambiance buiten, er is alleen nog
maar die stille, wat beladen stemming die een niet te missen uitdrukking heeft in de
hele reeks aan noveenkaarsen, waarvan ik er zelf ook eentje opgestoken heb.
‘Een moment in zijn eeuwigheid’ 25

Hoeveel wensen zijn uitgekomen?
26
De associatie vrij gelegd
Zoeken we het cultuurhistorisch perspectief op dan gaat het ook hier weer om een
oeroude gewoonte die door de una sancta ecclesia overgenomen is. De herkomst
is zo oud dat je geneigd bent om je toevlucht te nemen tot het archetype van
Jung. Om het wat kort door de bocht te zeggen, iets dat zo verschrikkelijk oud is, zit
in ons zelf, maakt deel uit van een collectief magazijn aan beelden en concepten.
Afb. 24 De kapel met noveenkaarsen op de Oudenberg naar een foto van de Poul de Haan, 26
september
En toch en toch en toch …
Rosario & cetera
Met Rosario sluit ik af als impressie van de sfeer waarin we die dagen verkeerden,
vol momenten van ontspannen concentratie.
Natuurlijk ontmoette ik ook mijn Waterloo bij een aantal thema’s. Dat was met
name in Lessines bij de indrukwekkende mutsen van de hopfabriek, waar de
analogie met de Middeleeuwen als vanzelf had kunnen leiden tot een bespiegeling
van de ‘kathedraal van de industrie’. Het blijft intrigeren dat bouwkunst in welke
vorm dan ook zoveel beeldspraak oproept.
‘Een moment in zijn eeuwigheid’

De associatie vrij gelegd
Afb. 25 De mastodont in de
‘historische’ haven van Lessines
getekend door Otie van Vloten
Nog sterker was dat het geval met de indrukwekkende mastodont die daar als een
voorhistorisch monster bij de ‘historische’ haven stond en midden vorige eeuw was
opgericht als sorteermachine voor de porfier.
Ieder van jullie heeft haar getekend of op foto vastgelegd, maar ik vond de
woorden niet om dit object te vatten, terwijl er vreemd genoeg aan associaties
noch beelden gebrek was. Alleen al de ‘kabinetjes’ aan weerszijden van de
mastodont waren voldoende om Piranesi-achtige taferelen op te roepen of juist
andermaal te refereren aan het beeld van een kathedraal met zijkapellen.
Was ik steeds zoekende naar woorden, Marjan was op zoek naar structuren en
kwam tot de conclusie dat zij zich moest concentreren op de huid. Na de
toelichting op en van Ruskin leek me dat een prachtig slotthema dat ik in de
context van de excursie nader omschrijf als de ‘huid van de werkelijkheid’. Of het
nu de mistige ochtend is die Martin bespiedde of de fijn getekende beelden van
Maarten, ieder heeft daar die dagen zijn eigen visie op gegeven.
Anders gezegd, wie een moment in zijn eeuwigheid wil betrappen concentreert
zich op de huid van de werkelijkheid.
Op zich past die constatering weer mooi bij het thema van de laatste dag:
‘Een moment in zijn eeuwigheid’ 27

28
De associatie vrij gelegd
Achter de veranderlijke vormen van de natuur ligt een onveranderlijke,
zuiver werkelijkheid (Piet Mondriaan 1925). 8
Ook anderen hebben zich in Bever laten inspireren tot aforismen, zoals blijkt uit deze
kleine collectie. Met een variatie op Nijhofs ‘Lees maar, er staat niet wat er staat’,
meende Leonore terecht:
Stilstaan en goed kijken, anders zie je niet wat je ziet.
Afb. 26 De kapel in Burght, Otie van Vloten 28 september 2008
Op het einde van de tocht langs de kapelletjes, hebben Maarten en Otie nog een
eindsprint getrokken naar de laatste bij Burght. Dit bleek het hoogtepunt van de
tour, want, zoals Otie zei:
De laatste was een kathedraal onder de kapelletjes.
Ten slotte wist Hanneke daar een pakkende conclusie aan te verbinden:
Je kunt hele leven wel koppelen aan spreuken,
maar dan vergeet je soms te leven.
Dat laatste hebben we in Bever echter volop gedaan!
▄▄▄▄▄▄▄
8 Vrij naar Aristoteles
‘Een moment in zijn eeuwigheid’

De associatie vrij gelegd
Afb. 27 Tableau de la troupe. Boven van links naar rechts: Wim met daaroner Wil, Martin in het midden
en Elizabeth rechts: daaronder rechts Karen; in de volgende rij Marjan & Hanneke links en Otie & Leonore
rechts;daaronder tenslotte Ineke, Maarten en lest best Poul.
‘Een moment in zijn eeuwigheid’ 29

Beeldproductie
30
De associatie vrij gelegd
Bij de gedichten en de toelichting werd gebruik gemaakt van de volgende
afbeeldingen:
• Afb. 1 Karen van Manen, O.L. Vrouwe van Oudenberg............................................... 1
• Afb. 2 L’equipe des chefs en Biévène, Ad Lamers (linksonder), Wendi Nix
(middenboven)en Marco Welhuis (collage naar foto’s van de Poul de
Haan en Martin van Vliet)................................................................................................... 2
• Afb. 3 en 4 naar foto’s van Leonore Dorigo (links) en Poul de Haan (rechts),
26 en 28 september 2008.................................................................................................... 3
• Afb. 5 - 6 - 7 Tekeningen van Maarten Ruijters (boven), Elizabeth Poot
(onder) en Otie van Vloten (rechts), Oudenberg 26 september 2008 ....................... 4
• Afb. 8 Oudenberg en Lessines 26 en 27 september 2008.............................................. 6
• Afb. 9 Hôpital Notre Dame à la Rose, Lessines 27 september 2008............................. 7
• Afb. 10 Le vieux moulin, Lessines 27 september 2008..................................................... 8
• Afb. 11 Kapelletje te Meerhof, 28 september 2008 ........................................................ 9
• Afb. 12 Martin van Vliet, Bever 27 september 2008...................................................... 11
• Afb. 13 Leonore Dorigo, Vue vanaf de Oudenberg, 26 september 2008 ................ 12
• Afb. 14 Wim van Es, De kapel op de Oudenberg, 26 september 2008 ................... 14
• Afb. 15 Karen van Manen, Onze Lieve Vrouwe Sterre der zee van de kapel
op de Oudenberg, 26 september 2008 ......................................................................... 15
• Afb. 16 De kerk van OudenBos....................................................................................... 17
• Afb. 17 Detail van het voegwerk van de kapel op de Oudenberg van
Ineke Rooijmans.................................................................................................................. 18
• Afb. 18 John Ruskin, Christ Church from Saint Aldate's, Oxford (1842)
(www.thecityreview.com/ruskin.html) ............................................................................ 19
• Afb. 19 Viollet-le-Duc, Ontwerp voor een eigentijds
appartementengebouw met steen en gietijzer (let op de roosjes op de
ijzeren moerbalken). .......................................................................................................... 21
• Afb. 20 Industriële ijzeren constructies, zoals de ‘sorteermachine’ in Lessines
golden in de visie van Viollet-le-Duc en zijn tijdgenoten als legitieme
voorzetting van historische systemen als vakwerkbouw (foto: Otie van
Vleuten, Lessines 27 september 2008) ............................................................................ 22
• Afb. 21 Cultuurhistorische raakpunten tussen de gul (de roos op het tapijt),
de Assyrische, de – negentiende-eeuwse versie van de – gotische roos en
de achthoek ....................................................................................................................... 23
• Afb. 22 Het kapelletje te Meerhof getekend door Karen van Manen, 28
september 2008.................................................................................................................. 24
• Afb. 23 Krabbeltje van Bernadette van de scherm/vlechtgevel met rechts
een vergelijking met een herenhuis annex boerenhoeve te Wessem...................... 25
• Afb. 24 De kapel met noveenkaarsen op de Oudenberg naar een foto van
de Poul de Haan, 26 september ..................................................................................... 26
• Afb. 25 De mastodont in de ‘historische’ haven van Lessines getekend door
Otie van Vloten .................................................................................................................. 27
• Afb. 26 De kapel in Burght, Otie van Vloten 28 september 2008............................... 28
‘Een moment in zijn eeuwigheid’

De associatie vrij gelegd
• Afb. 27 Tableau de la troupe. Boven van links naar rechts: Wim met
daaroner Wil, Martin in het midden en Elizabeth rechts: daaronder rechts
Karen; in de volgende rij Marjan & Hanneke links en Otie & Leonore
rechts;daaronder tenslotte Ineke, Maarten en lest best Poul................................... 29
• Afb. 28 Marjan van de Bos registreert de ‘huid van de werkelijkheid’...................... 32
De foto’s van de tekeningen werden gemaakt door Marjan van de Bos en Poul de
Haan.
Leesvoer
Verschillende mensen heb ik beloofd wat leessuggesties door te geven. Die zijn
hierna te vinden, samen met enkele websites en de titels die verkort in de noten
staan vermeld.
• Berlage, H.P. ‘Over architectuur’. In: Tweemaandelijksch tijdschrift voor letteren,
kunst, wetenschap en politiek, deel 1 (1895), pp. 417 427, deel 2 (1896), pp. 202
235.
• Brouwers, J.W. Aanrakingspunten tusschen wetenschap en kunst, naar het
Engelsch van Z.E. den kardinaal Wiseman. Leiden 1864 (vertaling met
aanteekeningen).
• Haslinghuis, dr. E.J. en Janse, dr. Ing. H. Bouwkundige termen. Verklarend
woordenboek van de westerse architectuur- en bouwhistorie. Leiden, 2001.
• John Ruskin, The Seven Lamps of Architecture. (1ste dr. 1848 ; Leipzig 1907).
• Viollet le Duc, E.E. Dictionnaire raisonné de l'architecture française du XIe au
XVIe siècle, 10 delen. Parijs 1854 1868 (I-1854, II-1854, III-1858, IV-1859, V-1861, VI-
1863, VII-1864, VIII-1866, IX-1868, X-1869). 9
• Viollet-le-Duc, E.E. Entretiens sur l'architecture, 2 delen. Brussel/Luik 1977 (4e dr.;
oorspronkelijk Parijs 1863-1872).
• Visscher, J. de. Het verhaal van de kunst, een wijsgerige hermeneutiek van het
kunstwerk. Amsterdam 1990.
• Walenkamp, H.J.M. ‘Over hedendaagsche en toekomstige bouwkunst’. In:
Bouwkunst. Zeven voordrachten over bouwkunst, gehouden vanwege 't
Genootschap Architectura et Amicitia. Amsterdam, z.j. (1908), pp. 281-340.
• www.dbnl.org: de digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren
• www.wikipedia.nl: de vrije encyclopedie
▄▄▄▄▄▄▄
9 Dit werk is integraal te vinden op Wikisource en een aanrader vanwege alleen de prachtige
architectuurtekeningen: http://fr.wikisource.org/wiki/Eug%C3%A8ne_Viollet-le-Duc
‘Een moment in zijn eeuwigheid’ 31

Kunst der vormen
observeert de buitenhuid
Afb. 28 Marjan van de Bos registreert de ‘huid van de werkelijkheid’
en vangt het moment
in zijn eeuwigheid
Bever, 26, 27, 28
en 29 september 2008