Vrije tijd werkt ook - Wielersportboeken

Samenleving
Samenleving
&
Vrije tijd werkt ook
Sport
& Sport
Over de verhouding tussen arbeid en vrije tijd in de twintigste eeuw
PROF. DR. ERIC CORIJN
VRIJE UNIVERSITEIT BRUSSEL
SAMENLEVING & SPORT
Rapport op vraag van de Koning
Boudewijnstichting

Dit rapport is gerealiseerd door:
Prof. Dr. Eric Corijn
Vesalius-College
Faculteit Economische, Sociale en Politieke Wetenschappen
Vrije Universiteit Brussel
in opdracht van de Koning Boudewijnstichting
voor de toekomstverkennende reflectie “Samenleving & Sport”
Coördinatie voor de Stichting:
Guido KNOPS, directeur
Françoise PISSART, directeur
Paul MARECHAL, opdrachthouder
Ann DE MOL, opdrachthouder
Koning Boudewijnstichting:
Toekomstverkennende reflectie „Samenleving & Sport”
Brederodestraat 21
1000 Brussel
Tel.: 02/549 02 66
Fax: 02/511 52 21
E-mail: info@kbs-frb.be
Deze studie is verkrijgbaar bij het:
Contactcentrum van de Koning Boudewijnstichting
Postbus 96, Elsene 1 - 1050 Brussel
Tel.: 070/23 37 28 - Fax: 070/23 37 27
E-mail: publi@kbs-frb.be
Verantwoordelijke uitgever : Luc TAYART de BORMS
ISBN: 90-5130-327-0
Wettelijke depot : D/2000/2893/20
Nugi : 468
Vormgeving en druk: Graphicity - Brussel
Gerealiseerd met de steun van de Nationale Loterij
Oktober 2000

Vrije tijd
werkt ook
Over de verhouding tussen arbeid en vrije tijd in de twintigste eeuw
VESALIUS-COLLEGE
FACULTEIT ECONOMISCHE, SOCIALE EN POLITIEKE WETENSCHAPPEN
VRIJE UNIVERSITEIT BRUSSEL
Rapport in opdracht van de Koning Boudewijnstichting
voor haar toekomstverkennende reflectie “Samenleving & Sport”
Oktober 2000
ERIC CORIJN

VOORBEREIDENDE STUDIES “Samenleving & Sport”
IN DEZELFDE REEKS
• Beheer en organisatie van de sport nog te verschijnen
Paul De Knop, Departement Bewegings- en Sportwetenschappen
Vrije Universiteit Brussel en Maurice Pieron,
Institut Supérieur d’Education Physique, Université de Liège
• Sport en economie maart 2000
Stefan Késenne, Faculteit Toegepaste Economische Wetenschappen
Universiteit Antwerpen, UFSIA
• Sport: cultuuur in beweging april 2000
een verkenning van cultuurtrends in de sport
Bart Vanreusel en Jeroen Scheerder
Faculteit Lichamelijke Opvoeding en Kinesitherapie
Katholieke Universiteit Leuven
• Gelijkheid van kansen en sport april 2000
Paul De Knop en Agnes Elling, Departement Bewegings- en Sportwetenschappen
Vrije Universiteit Brussel
• Sport: valeurs et normes nog te verschijnen
Jean Palsterman, Faculté de Théologie
Université Catholique de Louvain-La-Neuve
• Sport(s) et médias mei 2000
Gérard Derèze, Département Communication
Université Catholique de Louvain-La-Neuve
• Sport et volontariat mei 2000
Hélène Levarlet en Renée Vanfraechem
Institut Supérieur d’Education Physique et de Kinésithérapie
Université Libre de Bruxelles
• Sport en tewerkstelling augustus 2000
Marijke Taks, Faculteit Lichamelijke Opvoeding en
Kinesitherapie, Katholieke Universiteit Leuven
• Sport et enseignement augustus 2000
Maurice Pieron, Institut Supérieur d’Education Physique
Université de Liège
• Fysieke activiteit en gezondheid nog te verschijnen
Ilse De Bourdeaudhuij en Jacques Bouckaert
Vakgroep Bewegings- en Sportwetenschappen, Universiteit Gent
• Sport et environnement nog te verschijnen
Patrick Jouret, Atelier 50, Urbanisme, Environnement,
Communication – Bruxelles
Een beknopte vertaling in de andere taal zal beschikbaar zijn voor elk rapport.
3

INHOUDSOPGAVE
INLEIDING 7
I Hoe werken in het midden van de samenleving werd gezet 9
II De strijd om de controle over de eigen tijd 19
III De consumptiesamenleving 33
IV De vermarkting 51
V Vrije tijd anno 2000 63
VI Elf aandachtspunten voor beleid 75
VII Post scriptum 83
ANNEX 89
BIBLIOGRAFIE 91
5

Dit essay zoekt naar de verbanden tussen de ontwikkelingen op het vlak van
de maatschappelijke vormgeving van de arbeid en de vrijetijdsbesteding.
“Verbanden” betekent nog niet dat je een directe mechanische oorzakelijke
samenhang vaststelt. Er is terecht veel reactie tegen het verklaren van maatschappelijke
veranderingen vanuit één leidend principe. Veelal worden dan economische
ontwikkelingen als van de maatschappij afgezonderde, enigzins natuurlijke processen
beschreven. Die zouden dan op hun beurt culturele en gedragswijzigingen bepalen, die een aanpassing
zouden zijn aan de nieuwe toestand. De economie levert de maatschappelijke structuur,
de politiek, ideologie of levensstijl behoren dan tot de “bovenbouw”. Het ene zou dan onderhevig
zijn aan ijzeren ontwikkelingswetten (waar een gewone sterveling zich alleen maar kan bij
neerleggen), het andere wordt het domein van de individuele en collectieve zelfbeschikking.
Dergelijke mechanistische verklaringsmodellen zijn niet alleen sterk reducerend, ze zorgen als
denkmodel ook voor het behoud van de scheiding tussen economie (arbeid) en het leven.
Het verzet tegen zulke scheiding of het zoeken naar structurele verbanden leidde dan weer tot
andere uitersten. Of men legt zich neer bij de “naturalisering” van de economische orde en
beperkt zich tot onderzoek over de diverse levensstijlen die zich daarmee verhouden. Veel onderzoek
over de vrije tijd of over toerisme, sport, cultuur, recreatie en media verzelfstandigen zo
het onderzoeksgebied en laten na te zoeken naar relaties met andere levenssferen. Of ze beperken
zich tot de individuele karakteristieken zoals leeftijd, scholingsgraad, beroep, familiale toestand,
en dergelijke. Nog andere benaderingen verwerpen het onderscheid tussen structuur en
actor en richten zich op de interactie tussen mensen die zowel de structuur als de actie vorm
geven. Handelingen worden dan wel gesteld in hun zingevingscontext, maar kunnen nauwelijks
nog worden verklaard vanuit de algemene structurele voorwaarden waarin ze zich voordoen. Er
wordt dan te weinig onderscheid aangebracht tussen de structuratie door de machtigen en de
structuratieprocessen in het dagelijks leven. Nochtans vormen de ene voor de anderen het systeem.
Wat we in deze verhandeling willen doen is tegelijk beperkter en breder van opzet. We bieden
geen algemeen verklaringskader voor de veranderingen in het vrijetijdsgedrag van de mensen.
Dat wordt bepaald door een veelheid van factoren die alleen in concrete gevalstudies in hun
complexe samenhang kunnen worden weergegeven. We pogen wel weer te geven hoe de algemene
vormgeving van het arbeidsproces ook de contouren van het vrijetijdsgedrag heeft beïnvloed.
En meer nog, hoe een bepaald vrijetijdsgedrag - consumptie bijvoorbeeld - voorwaarde
werd voor een succesvolle ombouw van de arbeidssfeer. Bij nader toezien hangen de twee
activiteitssferen toch wel nauw samen, zodat men moeilijk kan spreken over de vrije tijd als een
waarlijk “vrije activiteit” of zelden ook als een “contrapunt” tegenover de vervreemdende
arbeidssfeer. En toch behoren dergelijke omschrijvingen tot de ideologie van de vrijetijdsbesteding.
We pogen in dit essay aan te geven dat wanneer je het dagelijks leven van de mensen, of hun
vrijetijdsbesteding, andere kwaliteiten wil meegeven je vooral ook het arbeidend leven moet
herdenken. De sinds het midden van de jaren zeventig aanslepende werkgelegenheidscrisis, de
massale intrede van vrouwen op de arbeidsmarkt en de lage activiteitsgraad van de bevolking
INLEIDING
7

8
hebben de “toekomst van de arbeid” op de agenda geplaatst. Het lijkt alsof men geen uitweg
vindt uit een paradoxale toestand. Aan de ene kant is de arbeidsproductiviteit nooit zo hoog
geweest en de mogelijkheden tot radicale verkorting van de arbeidsduur nooit zo reeël.
Anderzijds is de niet-arbeid zo ongelijk verdeeld dat diegenen die werk hebben steeds langer en
intenser bezig zijn. Dat dit alleen te wijten zou zijn aan de breuklijn geschoold-ongeschoold en
dus aan de ongeschiktheid van de niet-werkenden voor de arbeidsmarkt is een sterk reducerende
verklaring. Ze houdt namelijk geen rekening met de veranderingen op de arbeidsmarkt, met
de invloeden van de ongebreidelde concurrentie op wereldvlak, met de aangehouden “work and
spend”-cyclus door de consumptiecultuur gedragen, met de voortdurend werkzame uitsluitingsmechanismen...
Vandaag staan ook maatschappelijke vragen naar onthaasting, stress-reductie,
flexibiliteit vanuit de werknemer... op de agenda. De kwaliteit van het leven staat ter discussie
en iedereen weet dat de vormgeving van de arbeid en de werkdruk daarin centrale variabelen
zijn. Een hernieuwde discussie over “het goede leven” betrekt elke levenssfeer in het onderzoek.
De werktijd gaat gebukt onder werkdruk, de eigen vrije tijd is consumptietijd geworden, de zorgtijd
gaat op aan de kinderen... en de samenhang dreigt verloren te gaan.

I. Hoe werken in het midden van de samenleving werd gezet
Zolang het daglicht en de de seizoenen het werk regelen staat er een zekere
maat op. Een Brusselse stadswet uit de jaren veertienhonderd vermeldt elf periodes
in een jaar met zes verschillende uurroosters. Tussen Sint Maarten (11 november)
en Driekoningen (6 januari) werkte men van halfacht tot elf en van halfeen tot halfvijf:
zeveneneen half uur dus. Vanaf mei tot en met augustus begon men om halfvijf tot elf en van
halfeen tot halfacht, met telkens nog een uur schafttijd: elfeneenhalf uur dus. In de lente en de
herfst verlengen en verkorten de werktijden met het zonlicht. In die tijden werkte men gemiddeld
zo’n tien uur per dag (Maes & Van Rie, 1985).
We kunnen ons die condities waarschijnlijk niet zo goed voorstellen. Er waren de duidelijke seizoensgebonden
factoren. Zij bepaalden niet alleen de grenzen van de werkdag, maar ook de inhoud
van het werk. Het ging namelijk vooral om landbouw, veeteelt en aanverwante ambachten. En men
moest hard werken om aan de kost te komen. Maar terzelfdertijd lagen al die verplichtingen ook
aan de aard der dingen zelf. Je moest de natuur nemen zoals ze zich aandiende en er het beste
van maken. Er leek in de hoofden van de mensen geen twijfel over te bestaan dat werken een noodzakelijk
kwaad was. Je werkte om te leven, maar zeker niet andersom. En er waren heel wat feestdagen
waarop het spirituele en het feestelijke de voorrang had op het materiële: bijna een derde
van het jaar werd er niet gewerkt. Of de mensen bleven een dag thuis wanneer ze voldoende hadden
verdiend of voldoende voorraad hadden. Een leven zonder werk was hen immers veel menselijker.
En dat deed de elite hen ook voor. Hoven en kastelen waren bevolkt met edelen die zich met
andere dingen onledig hielden. Priesters en monniken verkozen de vita contemplativa boven de vita
activa. En het is dat “nietsdoende” leven dat model staat in de samenleving waarin de hoofse
manieren tot stand kwamen.
In de Griekse traditie verwijst de dichter Hesiodos, in de derde eeuw voor onze tijdrekening, in zijn
Werken en Dagen, naar de vier tijdvakken die zijn tijd vooraf gaan. De eerste was de “gouden tijd”,
de tijd van de perfectie, waarin de mensen leefden als goden, zonder pijn en smart en bovenal
zonder de noodzaak te werken. Armoede bestond toen niet. De mensheid leefde als het ware in
een voortdurend feest. De aarde leverde overvloedig groenten en fruit en ander voedsel. De mensen
stierven... overmand door slaap. Maar op een dag opende Pandora haar ongeluksdoos en werd
de aarde overspoeld door kwalen. Van de Gouden Tijd ging men over tot de Zilveren Tijd, en dan
naar de Tijd van Koper, de Heldentijd en tenslotte naar de Ijzertijd van Hesiodos zelf. En elke tijd
bracht haar eigen mensensoort voort. Men vindt dergelijke oermythen in omzeggens alle kulturen.
Weinigen geloven in het daadwerkelijk bestaan van zulke paradijzen. (Hoewel volgens auteurs
als Sahlins -1974- de meest oorspronkelijke mensengemeenschappen ook helemaal niet zo hard
werkten en met vijf uren productieve activiteit per dag volstonden). Het is zoals de zesjarigen ook
al alles weten van Sinterklaas en hem toch brieven blijven schrijven. Maar het maakt deel uit van
onze collectieve verhalen en het zegt veel over het verlangen van de mensen een leven zonder
lijden en werken te bereiken.
Ontsnappen aan de noodzaak te werken was dan ook een edel doel. Voor Aristoteles was het de
voorwaarde voor een vrij mens: “skolè” was de conditie van diegenen die door het lot gevrijwaard
waren van de noodzaak tot werken, een conditie van vrije mannen. Een conditie van koningen
en edelen. Een doel dat de priesters en paters door hun roeping nastreefden. Een doel dat voor
I
9

10
eenieder was weggelegd in het hiernamaals of in de verborgen plekken van de utopie. Zo ontwerpt
Augustinus (354-430) in tweeëntwintig boekdelen een Stad van God waarin de christelijke waarden
van naastenliefde en gemeenschap van goederen de regel zijn. Geldgewin en privébezit zijn er
uit den boze. Maar de Stad van God is niet van deze wereld. Want de feodale orde is statisch en
kent geen sociale mobiliteit. Er valt niet te werken aan één of andere “vooruitgang”. Integendeel,
heil wordt eerder verwacht van een “terugkeer”, als een terugwinnen van het verlorene.
Het volk blijft wel dromen van een aards paradijs. In het middelnederlands dacht men aan Cocagne,
later aan Luilekkerland (Pleij, 1997), elders eerder aan Venusberg of het Duitse Schlaraffenland,
aan het land der Armen, het Kinderrijk, de Suikerberg... Iedereen geniet er van materiële overvloed,
net als de heren. De bomen leveren er alle voedsel, er zijn stromen van honing, wijn en
melk, de huizen zijn er voor iedereen en de vrouwen zijn er wondermooi. Breughel schilderde ons
deze volkse utopie in zijn bekende “Luilekkerland”. En de Ierse versie van het paradijs luidt:
“De melk stroomt er als rivieren, de wijn ontspringt aan de aarde in wilde bronnen en als men goed
zoekt, dan vindt men kleine beekjes whiskey en bruin bier.”(Tissot, 1977)
Vele verhalen vertellen van deze wereld zonder werk, van vrede en van sociale rechtvaardigheid.
Maar steeds was het een moeilijk te bereiken land. Men moest over een wilde zee of een stroom
van uitwerpselen of eerst lang boete doen. Een manier om te zeggen dat het een land was voor
de armen en niet te bereiken door de rijken. Zo bevatten deze utopieën naast een droomwereld
ook steeds een kritiek op de bestaande orde. In de praktijk bleven de armen echter rekenen op het
hemels paradijs na de dood. Een terugkeer naar de harmonie, naar de eenheid met de natuur, waardoor
het leven organisch verloopt zonder arbeid en inspanning en waardoor ook de ongelijkheid
tussen de mensen wegvalt. De kerk steunt zulke opvatting tegen de overdrijving van de rijken en
voor het geloof in het eeuwig leven.
Tot vandaag serveert men ons zulke idyllische onmogelijkheden. In Melrose Place of The Bold and
the Beautiful wordt er nauwelijks gewerkt, hoogstens als een aangenaam tijdverdrijf. Het leven
herleidt zich daar tot de essentie van het erotisch spel en naijver. En in de brochures van de reisagentschappen
vindt men Cocagnes in alle vormen en prijscategorieën. Dat het eten er buffetsgewijs
wordt opgediend maakt het niet alleen voor de chef makkelijker, maar versterkt ook het geloof
dat de spijzen er zo uit de zee zijn opgehaald en van de bomen zijn weggeplukt en dat ze in overvloed
en à volonté aanwezig zijn.
De moderne herontdekking van de verandering
De moderne tijd. Een nieuw tijdperk breekt aan. Het afsterven van de feodaliteit, de opkomst
van een burgerlijke klasse en van een stedelijke economie, het vrijmaken van de lijfeigenen en de
ontdekking van de Nieuwe Wereld liggen aan de basis van nieuwe utopieën en uiteindelijk van
politieke programma’s.
De (her)ontdekking van Amerika in 1492 leverde vele voorbeelden van de idyllische wereld waarin
de ontdekkingsreizigers de “Indianen” meenden te vinden. Ze dachten er een natuurlijke orde
tegen te komen. En wanneer men het goud in de indianenrijken ontdekt, een waar Eldorado, is de

associatie met de gouden tijd snel gemaakt. In zijn “Natuurlijke en Morele Geschiedenis van de
Indies” schrijft priester Acosta in 1590: “Een particulier bezit er geen persoonlijke zaken. De
Peruviaanse indianen bezitten ook geen eigen grond, tenzij als gunst van de Inca en in dat geval
mocht de grond ook niet doorgegeven worden aan erfgenamen. De gemeenschappelijke grond werd
elk jaar opnieuw verdeeld naar de behoeften van de families. Wanneer de oogst slecht was, dan
gaf men aan de armen wat uit de gemeenschappelijke voorraadschuren kwam.” (Tissot, 1977)
Een andere maatschappelijke orde was mogelijk... men had ze gezien. En wel op deze wereld.
In het oosten lag het verloren paradijs en het beloofde land. Het westen toonde een alternatieve
samenleving. Het ontdekken van de Nieuwe Wereld liep samen met grondige veranderingen in de
Oude Wereld. De toenemende handel stelde de gesloten feodale economie op de proef. De nieuwe
klasse van kooplui nam in belang toe. Op de middeleeuwse markt kon men al eens wat verkopen
om andere goederen terug te kopen. Maar handelaars kopen om te verkopen. Ze zijn uit op accumulatie
van geld en hebben daartoe de afschaffing nodig van een aantal feodale beperkingen.
In die strijd tegen de feodale orde, zochten ze het bondgenootschap van de arme boeren. Ze ontwikkelden
de gedachte dat de mens niet aan de grond van de heer mocht gebonden zijn, dat hij
recht had op bewegingsvrijheid en op een eigen lapje grond. Vrijheden voor boeren als bondgenoten
en ook als potentiële werkkrachten in de steden. Daar immers groeide de nieuwe economie.
De markt werd opengesteld. Stedelijke “privilegies” lieten toe eigen reglementen op te stellen,
een eigen krijgsmacht uit te bouwen en op de langen duur kreeg men via een “parlement” of een
“staten generaal” ook enige controle op de financiën van de staat.
In de stedelijke cultuur hoorden ook de “ambachten” thuis. Ze regelden de ambachtelijke vaardigheden
en het gebruik van de werktuigen. Ze koesterden ook een nieuwe opvatting over arbeid:
het was niet langer een straf van god, maar een middel tot bevrijding van de mens. Het was niet
langer het labeur dat de mens met de natuur verbond, maar een middel van de scheppingsdrang.
De gelaten onderwerping aan de natuurwetten was niet langer de goede ingesteldheid. Een prometheïsche
visie gericht op menselijke vrijheid was meer in overeenstemming met de ingesteldheid
van de nieuwe activiteiten van de stad, met de handel en de ambacht.
Het is in die context dat de reformatie, de contrareformatie, het humanisme en later de verlichting
zich ontwikkelen. In het begin van de 16de eeuw geraken de theologen immers in een impasse.
De hervorming en de contrareformatie blijven steken in eenzelfde religieuze problematisering van
de menselijke vrijheid. Daarenboven zijn er ook klachten over misbruiken van Luther, excessen van
Henry VIII en over het autoritarisme van Calvin. Dat alles verwijdert de humanisten van de hervorming.
Het gaat er om de kennis die de nieuwe empirische wetenschap aanvoert en de daarbij
aangewende technologie in te zetten om deze aardse wereld te verbeteren. Daartoe is zeker een
nieuw politiek project nodig: een model van goede samenleving. En er moet voor gewerkt worden:
de menselijke arbeid wordt een belangrijk middel in zulk emancipatieproject.
Die praktische stelling - arbeid deel te laten uitmaken van het goede leven - was voorheen al in sommige
kloosters ontwikkeld. Toen de Benedictijner-orde van Cluny vanaf 910 zorgde voor een nieuwe
bloei in het kloosterleven en uiteindelijk een Europees netwerk van 1200 abdijen uitbouwde,
ging het vooral om het geestelijk leven, het zingen van psalmen en het copiëren van teksten.
I
11

12
De kloosters werden rijkelijk bedeeld om met luide stemme te zingen en de dode heren met het oog
op het laatste oordeel onder de aandacht te houden van de hemel. De paters leefden zelf als middeleeuwse
hovelingen, met hun persoonlijke schildknapen en huispersoneel. Handwerk werd overgelaten
aan de broeders. De reactie op deze overdadige luxe kwam uit Molesme (gesticht in 1075) en
Cîteaux (gesticht in 1098) en de door de Bourgondische edelman Bernard de Clervaux uitgebouwde
orde der Cisterciënzers (vanaf 1113). Zoals de heremieten trokken de Cisterciënzers zich terug in
diepe bossen, op onherbergzame plekken, om daar strikt de regels na te leven. Het “laborare” maakte
daar deel van uit omdat het tot hun opdracht behoorde het werk gods op aarde te vervolmaken.
De kloosters werden sobere maar functionele bouwwerken, goed georganiseerde landbouwbedrijven
met nieuwe technologieën in bevloeiïng of metaalbewerking, kortom, de wegbereiders van de landbouwrevolutie
in de twaalfde-dertiende eeuw. Handwerk werd een manier om god te eren, om gods
schepping te vervolmaken (Duby, 1979; Dubois, 1993; Pressouyre, 1994; Leroux-Dhuys, 1999).
Het gaat er dus om een betere wereld te maken, de natuur niet langer te ondergaan en de maatschappelijke
orde niet langer als een natuurlijke orde te beschouwen. De Renaissance levert dan
ook een veelheid aan utopische literatuur, kritiek op het bestaande via het voorstellen van een
alternatief. In 1509 had de Augustijner monnik Gerhard, beter bekend onder de naam Desiderius
Erasmus, zijn Laus Stultitiae (De Lof der Zotheid) uitgegeven en opgedragen aan zijn vriend
Thomas More. In 1532 verschijnt van de hand van Rabelais, “Les grandes et inestimables chroniques
du grand et énorme géant Gargantua”. Het is een satire op de ridderromans en vertelt het verhaal
van de prins Gargantua die de stichter wordt van de abdij Thélème, waar men vrij is te komen
en te gaan, waar geen gelofte moet worden afgelegd, waar men vrij is te huwen, kortom waar de
individuele vrijheid maximaal is. In een volgend boek worden de lotgevallen van Pantagruel,
de zoon van Gargantua en zijn knecht Panurge beschreven.
Hoewel later geschreven staat het inhoudelijk vóór de “Utopia” van Morus. Dat boek is in 1516 uitgegeven
bij Thierry Martin, een Leuvens uitgever. Het verhaal begint in Antwerpen waar de zeeman
Raphael Hythloday vertelt over het eiland Utopia. Vooraleer het leven daar te beschrijven, hekelt
Morus eerst de Engelse samenleving, waarin men zich niet bekommert om de armen, waarin grote
luxe naast zwarte miserie voorkomen. Hij legt de oorzaak bij het privé bezit. Die bestaat niet op
het denkbeeldige eiland. Daar bestaat een rechtsstaat, geleid door een raad van 200 verkozen magistraten
(die als regel hebben een probleem nooit onmiddellijk ter discussie te stellen, om niet toe
te geven aan de passies en aan de heftigheid van de polemiek). Iedereen is er actief in een strikte
dagindeling: er wordt zes uren gewerkt; om acht uur ‘s avonds gaat iedereen naar bed voor een
nachtrust van acht uren; bij het ochtendgloren worden er conferenties georganiseerd voor hen die
zich interesseren aan literatuur, kunsten of wetenschappen. Na het middagmaal wordt een uur ontspanning
ingelast, gewijd aan muziek of aan het damspel of het schaakspel. “Een arbeidsdag van
zes uren kan revolutionair lijken”, zegt Thomas More: ”maar als de gehele bevolking meewerkt is
dat ruim voldoende”. Naast de zes uren arbeid en de acht uren slaap, blijven er dus nog tien uren
vrije tijd over. De opvoeding zorgt ervoor dat de behoeften van de burgers beperkt blijven.
In 1619 vertelt een Duits broeder J.V. Andreae over Christianopolis dat ontdekt wordt wanneer het
schip Fantasia vastloopt. Ook daar is werken voor iedereen. “Wijs zijn en werken is niet onverzoenbaar
als er gematigheid is”, zegt de schrijver. In het Nieuwe Atlantis van Bacon - postuum

uitgegeven in 1627 - vinden verdwaalde reizigers het eiland Bensalem in de Stille Zuidzee. Daar
wordt het werk verlicht door de technologische verwezenlijkingen die voortkomen uit de nieuwe
empirische wetenschap. Tommasso Campanella’s “Civitas Solis” (Zonnestaat) (gepubliceerd in
1623, na bijna 24 jaar gevangenschap: de Zuiditaliaanse dominikaan zal bijna zijn gehele leven
door de inquisitie worden vervolgd, gefolterd en gevangen gehouden) ligt dan weer op het eiland
Taprobana, ergens bij het huidige Sumatra. Ook in deze utopie bestaat er geen privé bezit, heerst
er gelijkheid tussen alle mensen en neemt iedereen deel aan het werk. Daarom is een korte werkdag
van vier uren ook voldoende om al het werk te doen en blijft er voldoende tijd over voor het
geestesleven. Zes uren, vier uren... vandaag, met een nooit tevoren bereikte arbeidsproductiviteit,
noemt men dat “utopisch”.
Die geschriften hangen niet in het ijle. In 1599 was Campanella al betrokken bij de voorbereiding
van een opstand tegen het Spaanse gezag in Calabrië, tegen de kerk en de grootgrondbezitters.
De zestiende eeuw is die van opstanden tegen de feodale orde. In 1517 publiceerde Luther zijn
95 stellingen en comploteerde een jong seminarist op school te Halle in een geheim verbond tegen
de bisschop van Magdeburg. Thomas Munzer zou later de belangrijkste leider worden van de Duitse
boerenopstanden en zou daarbij zijn egalitaire ideeën in de praktijk pogen te brengen. Het was
ook de tijd van de Wederdopers, de anabaptistische secten, die egalitaire gemeenschappen organiseerden
en zich verzetten tegen de adel, maar ook tegen de opkomende burgerij. Ze knoopten
aan bij het oude Chiliasme (de leer van de verlossing) en het Millenarisme, dat steeds bij het volk
had geleefd.
Maar laten we niet te ver van ons onderwerp afdwalen. Wat we tot hiertoe hebben willen aangeven
is hoe belangrijk het is de plaats van de arbeid in een samenleving te bekijken om een zicht
te krijgen op wat men onder het goede leven verstaat. In alle culturen bestaan er denkbeelden die
zich afzetten tegen de moeilijkheden van het bestaan en de sociale ongelijkheid. Ze verwijzen naar
een vroegere toestand en ze geloven in een mogelijke terugkeer. In een statische en gesloten
samenleving als de feodaliteit is deze hunkering niet van deze wereld, maar leeft ze in idyllische
volksverhalen en in het geloof van een paradijslijke hemel na de dood. Het is eigen aan de moderniteit
af te stappen van de verwachting van de verlossing van buitenuit: een betere wereld kan
worden ontworpen en gemaakt. In deze “verlichting” krijgt de menselijke arbeid een centrale
plaats en wordt het nietsdoen (en de nietsdoende klassen) sterk op de korrel genomen. Iedereen
wordt geacht (mee) te werken. Maar terzelfdertijd gaat het om een rationeel georganiseerde
arbeid, beperkt in tijd, beperkt ook in doelstellingen, zodat er voldoende tijd overblijft voor wat
toch essentiëler wordt geacht: vorming en vermaak.
Naar de industriële revolutie
In de achttiende eeuw krijgen deze denkbeelden eindelijk ook een politieke en economische basis.
In 1733 ontwikkelt John Kay de schietspoel, die de basis vormt voor het weefgetouw, de Spinning
Jenny. In 1765 gebruiken de Arkwright fabrieken het water als drijfkracht. De eerste stoomspinnerij
dateert van 1785. De industriële revolutie komt stilaan op de agenda. De organisatie van de
arbeid ondergaat dan een fundamentele wijziging. Niet de vaardigheid van de vakman staat
centraal, wel de bediening van de machines. Ambachtslui zullen worden vervangen door ongeschoolden,
vrouwen en kinderen. Het aantal arbeiders zal toenemen. Het werk zelf kent ook geen
I
13

14
grenzen. Het wordt niet langer door de natuur of de vakman (en zijn ambachten) zelf geregeld.
En dus wordt het ook noodzakelijk die gesocialiseerde arbeid politiek te omschrijven. Op 4 juli
1776 stemt het Amerikaans Congres de door Jefferson opgestelde Onafhankelijkheidsverklaring,
waarin gelijkheid, mensenrechten en democratie het eerste artikel uitmaken. In 1789 decreteert
de Franse revolutie de Verklaring van de Rechten van de Mens en van de Burger. De burgerlijke
idealen worden de grondslag van de staat.
De utopische traditie wordt verder gezet door diegenen die de egalitaire principes ook werkelijk in
de praktijk willen brengen. De nieuwe technologische middelen en de nieuwe arbeidsorganisatie
moeten daarbij zorgen voor een voldoende rijkdom om het goede leven voor eenieder toegankelijk
te maken. Arbeid en vrije tijd worden op een evenwichtige manier over de gehele gemeenschap
verdeeld. Graaf Claude Henri de Saint-Simon (1760-1825) was al op jeugdige leeftijd geïnspireerd
door Jean-Jacques Rousseau en nam onder Washington deel aan de Amerikaanse revolutie. Hij werd
de pleitbezorger van de nieuwe arbeidsorganisatie in de industrie. Op middelbare leeftijd ontwierp
hij zijn toekomstplannen en legde de basis voor een nieuwe moderne religie: “Le Nouveau
Christianisme”, waarin de verheerlijking van de techniek, de wetenschap en de industrie centraal
stonden. Een religie die in zekere zin in de twintigste eeuw pas echt doorbreekt. Zijn complementaire
tegenpool was Charles Fourier, de verdediger van het menselijk geluk tegenover de ontregeling
door industrie en handel. In de door hem uitgedachte coöperatieve “Falanstères” bestaat er
gemeenschapsbezit, basisinkomen, zorg voor arbeidsvreugde en aandacht voor een harmonieus uitleven
van de menselijke passies.
Beide “utopische socialisten” hebben volgelingen die het plan in de praktijk willen brengen. De
Saint-Simonisten werden de apostelen van de (industrieel) maakbare wereld. Ferdinand de Lesseps,
de bouwer van het Suez-kanaal was één van de eerste adepten. Weldra werd het een ware kerk
onder de leiding van “père” Enfantin, een verlicht ingenieur, met parochies en tempels in vele
Europese landen. Ook de Fourièristen poogden de Falanstères praktisch te realiseren. Zoals Robert
Owen, een Brits ondernemer “New Lanark” stichtte. Of zoals Etienne Cabet, de auteur van “Voyage
en Icarie”, in 1848 met 500 immigranten naar de nieuwe wereld trekt om daar in Nauvoo - een
door de Mormonen verlaten dorp in Illinois- zijn utopie te realiseren.
Utopia is niet langer “nergens”, het zou “ergens” kunnen zijn... als er maar voldoende mensen
bereid gevonden worden het in de praktijk te brengen. En telkens gaat het om een egalitair project
waarin gezocht wordt naar een juiste mix van productieve taken, waaraan iedereen deelneemt,
en vrije tijd die zowel collectief als individeel wordt besteed. Een project dat haaks staat op de
maatschappelijke werkelijkheid die via de industriële revolutie vorm krijgt.
Het zijn immers niet de egalitaire projecten die doorbreken. De industriële omwenteling is in een
eerste fase eerder een periode van dwangarbeid en verpaupering. Ze steunt op de hoger beschreven
evolutie van de ideeën en op een eeuw lange wijzigingen in de maatschappelijke context.
Craeybeckx heeft het over de agrarische wortels van de industriële revolutie (Witte & Hannes,
1988). De tweede helft van de achttiende eeuw kent een demografische expansie ondersteund door
een toenemende landbouwproductie. De opbrengsten uit deze voedselproductie en de landelijke
industrialisering in verschillende gewesten zorgt voor een proto-industrialisering. Daarin zorgden

kooplui-ondernemers voor een kapitaalsaccumulatie die later kon worden ingezet in de fabrieksindustrialisering.
Tevens kwamen in toenemende mate arbeidskrachten vrij uit de agrarische
sector. De veralgemening van de loonarbeid en de ware doorbraak van het industriëel kapitalisme
vergt een ware culturele revolutie (Biernacki, 1995). Het gaat om het losweken van de arbeid uit
de rest van het dagelijks leven en om de onteigening van de arbeidskracht. Terzelfdertijd draait
alles om werk en wordt dat werk ondergeschikt gemaakt aan bazen en machines.
In het midden van de negentiende eeuw is België, in vergelijking met de buurlanden, al sterk geïndustrialiseerd.
Bij de volkstelling van 1864 werken er op een totale bevolking van 4.340.000 mensen
2.220.000 in de landbouw en 1.400.000 in de industrie (Chlepner, 1972). In de textielindustrie
in Gent werken zowel kinderen als volwassenen twaalf à veertien uur per dag. In de
Cockerill-fabrieken begint de arbeidsdag vóór 1848 om 5u30 en eindigt om 7u ‘s avonds. Na 1848
werkte men er van zes tot zes. In het Gentse socialistische volkshuis, ‘Vooruit’, kan men vandaag
nog de muurschildering zien waarop een familie zich voortsleept over het pad, met het onderschrift:
“De klok slaat vijf uren. Half slapend gaan ze naar het werk”.
De industriële doorbraak komt er in de periode 1850-1884. De bestaande textielindustrieën verhogen
hun capaciteit met 300 tot 800 procent. De wolindustrie verzevenvoudigt de productie.
De steenkoolmijnen verhogen de productie met 800 procent. Staal, ijzer, vlas, lichte industrie, glas,
cement, zink…: de industriële omwenteling is voelbaar. De productie is gericht op de uitvoer.
Lonen en arbeidsomstandigheden blijven slecht. De winsten (opbrengsten van 20, 30 en 40 procent
waren legio) versterken het holdingkapitalisme, waarin het financiekapitaal via portefeuilles
de ontwikkeling van de economie stuurt (Witte & Craeybeckx, 1985: 57 e.v.).
Tegenover deze deregulering van het dagelijks leven door de nieuwe dictatuur van de industriële
arbeid ontstaat natuurlijk verzet. Samenwerking tegen de gevolgen van ziekte, werkloosheid of hoge
prijzen ligt aan de basis van het ontstaan van mutualiteiten, syndikaten en coöperatieven.
Dergelijke coalitievorming is dan nog bij wet verboden omdat de vrije expansie van de industrie niet
mag worden belemmerd. De ontwikkeling van de moderne arbeidersbeweging kent dan ook verschillende
terugvallen en evenzovele stromingen en tendenzen. Want het is duidelijk dat defensieve
solidariteit alleen onvoldoende is en dat er structurele, dus politieke, antwoorden moeten worden
geformuleerd. En deze liggen zowel op het vlak van een sociale wetgeving die de losbandigheid
van de arbeidsmarkt aan banden moet leggen als op het vlak van een controle op de productiemiddelen
die in handen van privé-groepen alleen het eigenbelang van enkelen dienen. Zonder een
uitbreiding van de politieke democratie tot alle lagen van de bevolking en zonder een politieke
arbeidersvertegenwoordiging zal van beiden niets in huis komen. Vandaar de band tussen de uitbouw
van de georganiseerde arbeidersbeweging, de strijd voor de verkorting van de arbeidsdag en
de strijd voor het algemeen (enkelvoudig) stemrecht. De sociale kwestie wordt op de agenda gezet.
Gedreven door een positivistische ambitie naar een empirische studie van die sociale werkelijkheid
(om ze te analyseren, te controleren en te beïnvloeden) beginnen ook statistici, geneesheren,
filantropen, nationale en lokale overheden onderzoek. Daarin komt het vrijetijdsvraagstuk eerst
slechts marginaal aan bod. Zo hebben de regerings-enquêtes van 1843-1846 en van 1886 naar de
leef- en werkomstandigheden van de arbeiders nauwelijks aandacht voor de vrije tijd en voor de
I
15

16
vrijetijdsactiviteiten. Niet dat de onderzoekers hun aandacht alleen richten op de productieve
levenssfeer. Wel wordt de interesse voor de reproductieve activiteit sterk bepaald door wat van
belang is voor die productie: voeding, hygiëne, huisvesting en in 1886, ook opvoeding. Van een
“vrije” tijd, een eigen tijd, is dan nog nauwelijks sprake.
De weinige bemerkingen over de vrije tijd gaan vooral over de “morele condities’’ van de werkende
klasse in het algemeen. De slechte materiële toestand zou zijn verergerd door het overmatige
alcoholgebruik en door de viering van de “Blauwe Maandag” of “Saint Monday”. Verplicht ‘s zaterdags
te werken bleven velen - als er nog wat geld over was - op maandag liever thuis. In de enquête
van 1886 komt de informatie over recreatie en ontspanning steevast voor onder de hoofding
“moralité de la classe ouvrière”. Het is een periode van disciplinering.
Aan de ene kant zorgen wetgevingen en politietussenkomsten ervoor de noodzaak en de wil tot
verkoop van de arbeidskracht in te voeren en te veralgemenen. Terzelfdertijd werd de beschikbare
vrije tijd gevoelig ingekrompen door een radicale vermindering van het aantal feestdagen en werd
een morele kruistocht ingezet tegen volks vermaak. Zo werd de wetgeving tegen landloperij ook
ingezet tegen reizende foorkramers en toneelspelers en de wetgeving over de openbare weg
gebruikt om balspelen en andere straatspelen te verbieden.
Sport als geregeld en onteigend spel
Het ontstaan van reguliere sportbeoefening maakt zowel deel uit van een proces van onderwerping
van het lichamelijk genot aan Spartaanse morele regels (mens sana in corpore sano) en van
onderwerping van het volkse vermaak aan openbare ordehandhaving.
De oorsprong van de georganiseerde sport in de Britse “public schools” is uitvoerig beschreven.
Het was terzelfdertijd een manier om het wilde gedrag van de jongens te disciplineren en om de
Victoriaanse ethiek uit te dragen. Het werd later “musculair Christendom” genoemd. Zowel de
aristocratische jeugd als de jongens uit de nieuwe opkomende burgerij moesten het ondergaan.
Aan de ene kant werden de volksspelen op straat onderdrukt, aan de andere kant werden ze in
de scholen omgebouwd tot gereguleerde sport. Voetbal is een goed voorbeeld. De eerste regels
werden in 1862 in Cambridge uitgeschreven, in 1863 ontstond de Football Association en in
1872 startte een Challenge Cup. De in de scholen opgeleide sporters werden ook de eerste
beroepsspelers. In 1885 werd de FA verplicht professionalisme te erkennen. In 1888 onstond de
Football League in het noorden en de midlands. Lokale bedrijfsleiders zetten teams op om de
arbeidersklasse te vermaken. Wat begon als een morele disciplinering werd op 25 jaar tijd een
commercieel vermaak voor de massa’s. In het zuiden bleef het amateurisme langer bestaan. Ook
in het rugby domineerde de in 1871 opgerichtte Rugby Union in het zuiden tegenover een in
1895 opgezette Rugby League in het noorden.
Niet alle sporten werden omgebouwd tot massaspektakel. Tennis, fietsen en golf bleven voorbehouden
aan de “upper class”. Ook het proletarische cricket werd door de middenklasse onteigend,
door in 1873 een officieel kampioenschap in te stellen. Het roeien en de atletiek werden door
de middle en upper class geregeld ook al bleef hier arbeidersjeugd deelnemen. In zulke gevallen
verzette het “amateurisme” van de rijken zich tegen professionele sporters uit het volk (Baily,
1978; Clarke & Critcher, 1985; Dunning & Sheard, 1979; Hargreaves,1986).

In de werkelijkheid is er ook nauwelijks tijd of geld voor vrije tijd. Volgens de industriële peiling
van 1896 werken 55 procent van de Belgische industriearbeiders 10 uren of meer per dag. Op dat
ogenblik is er nog geen enkele algemene regeling inzake de arbeidstijd voor volwassenen. Dat blijft
zo tot de wet van 14 juni 1921 op de acht-uren-dag. De gezinsbudgetenquêtes gaan over de kost
van de reproductie en geven een beeld van het magere aandeel van vrije tijd in het leven van de
werker. Er moet wel rekening gehouden worden met het feit dat de gegevens uit een budgetenquête
alleen betaalde vrijetijdsactiviteiten in rekening brengen. Daarenboven bestaat er een zekere
terughoudendheid in het toegeven van wat als “luxe-uitgaven” wordt bestempeld (Davies, 1992).
De budgetenquête van Eduard Ducpétiaux van 1853 laat zien dat slechts 3,9 procent van een
gemiddeld arbeidersinkomen wordt besteed aan “luxe-uitgaven”, vooral cafébezoek en tabak.
Sommigen wonen feesten bij of slagen erin geld te verliezen bij de loterij (Ducpétiaux, 1855). De
reële uitgaven voor drank staan in contrast met de nadruk op de bandeloosheid die in zijn studie
van de fysieke en morele condities van de jonge arbeiders wordt onderstreept (Ducpétiaux, 1843).
In deze compilatie van sociale studies uit Europa en Amerika, bespreekt de auteur de “amusements
et récompenses populaires” (het volkse vermaak en beloning). Hij stigmatiseert het barbaarse amusement
van de arbeidersklasse en hij bekritiseert de apathie van degenen die zijn afkeer ervoor
delen. Vanuit die morele bekommernis en als een waar voorloper van een sociaal vrijetijdsbeleid,
pleit Ducpétiaux vervolgens voor voldoende vrije tijd en voorzieningen gericht op recreatie en vorming.
De gezinsbudgetenquête van 1891 betreft vooral goedbetaalde industriearbeiders. Nochtans
blijft het aandeel voor vrije tijd beperkt tot 5,7 procent van de gezinsuitgaven (Salaires et budgets
ouvriers, 1892).
In hetzelfde jaar als Ducpétiaux, publiceert de conservatieve, maar sociaal bewogen, katholieke
mijningenieur Frederic Le Play zijn eerste deel monografieën over arbeidersgezinnen, onder de
titel: “Les Ouvriers Européens”. Hij zoekt naar de voorwaarden voor een sociale harmonie en die
zoektocht is gebaat door preciese en nauwkeurige observatie van sociale processen en problemen.
Voor hem zijn gezin en religie de basis van de beschaving. Zijn studie zoekt naar representatieve
voorbeelden van verschillende gezinstypes. Hij beoogt een volledige beschrijving van het gezinsleven
van de arbeiders met het budget in het centrum van de organisatie. In deze studies komt de
vrije tijd explicieter naar voren. In een monografie over een Brussels typograaf gaat meer dan een
bladzijde over vrijetijdsuitgaven en -besteding (Dauby, 1859). Onder de impuls van een Belgisch
bewonderaar van Le Play, de katholieke socio-econoom Brants, worden na 1886 nog monografieën
gepubliceerd in een reeks “Ouvriers des deux mondes” (Brants, 1906). Overal komen er notities in
voor over de ontspanning en de vrijetijdsbesteding van de arbeiders. Arbeidersgezinnen die hun
ontspanning aanpassen aan hun beperkte middelen en het drankgebruik, de weddenschappen bij
de duivenvluchten, de hanengevechten en de zangvogelwedstrijden mijden, mogen rekenen op de
instemming van de auteurs. Naar de minder aanbevelingswaardige ontspanningsvormen van andere
arbeiders wordt met nauwelijks onderdrukte afkeer verwezen.
Naar een veralgemening van de loonarbeid
Het moment is nu wel gekomen om deze grondige omwenteling van het dagelijks leven in de (tweede
helft van de) negentiende eeuw even, misschien op een meer abstracte manier, in ogenschouw
te nemen. Het gaat immers om de wijze waarop de zogenaamde modernisering aan de gehele
I
17

18
bevolking is opgelegd. De industriële revolutie zet zich door in golfbewegingen (Mandel, 1976).
Aanvankelijk gaat het om artisanaal voortgebrachte machines waarop met zeer lage lonen wordt
gewerkt, maar de winsten stagneren snel onder druk van de toenemende concurrentie. De ware
doorbraak van het industrialisme ligt in de tweede helft van de eeuw, wanneer machines al machinaal
worden vervaardigd, de spoorwegen de markt sterk verruimen en de arbeid aan lage lonen
wordt gekocht. Tussen 1848 en 1873 kent het kapitalisme een sterke expansie en een sterk stijgende
winstvoet. Een zekere stagnatie treedt op in het laatste kwart van de eeuw omdat de investeringskosten
en de licht stijgende lonen beginnen te wegen op de winstvoet.
De slechte condities in de landbouw, de bevolkingsgroei en industrievriendelijke wetgeving begeleiden
een stelselmatige groei van de werkende klasse. In deze eerste ontwikkelingsfasen wordt de
arbeidstijd zo lang mogelijk en de lonen zo laag mogelijk gehouden. Veel leef-tijd, laat staan vrije
tijd in de moderne betekenis van het woord, blijft er niet over. De traditionele rurale levenswijzen
worden gedestructureerd. Ontwortelde werkzoekenden hokken samen in verkrotte stadswijken. Dat
gaat ook gepaard met het afwijzen, afschaffen en onderdrukken van het volkse vermaak in de steden.
Pas op het eind van de eeuw begint de arbeidersstrijd en de arbeidersbeweging enige vruchten
af te werpen in verbetering van werkomstandigheden, niveau van de lonen, solidariteit bij
ziekte en werkloosheid... Ook in het onderzoek ziet men dan een verschuiving van de aandacht
voor de openbare orde en disciplinering, naar de sociale kwestie. De liberale middenklasse ziet
zichzelf als drager van de idealen van de verlichting en begint ook aandacht te besteden aan de
leefomstandigheden van de arbeiders als deel van het moderniseringsproject. De basis wordt
gelegd om ook naast de arbeid oog te krijgen voor de kwaliteit van de niet-arbeidstijd. “Het vraagstuk
van den vrijen tijd” krijgt stilaan vorm (Beckers &Mommaas, 1991) in een nogal zoekende
opbouw van een disciplinerend en terzelfdertijd emanciperend vertoog.
De kern van die herstructuring van het dagelijks leven ligt in het losweken van het werken van de
rest van het leven en in het (veelal onder druk) verzekeren van het feit dat de arbeidskracht op
een gebalde en exclusieve manier aan derden wordt aangeboden op de arbeidsmarkt. Door de veralgemening
van de loonarbeid wordt werken gesocialiseerd en wordt de economie in het centrum
van de samenleving geplaatst. In het begin gebeurt dat door omzeggens het gehele leven te verkopen
( de loonslavernij). Door de slechtbetaalde lange arbeidsdagen wordt de meerarbeid ( de
basis voor de winst) zo lang mogelijk. In die condities is de niet-arbeidstijd volledig ondergeschikt
aan de onmiddellijke reproductiezorgen. Naast slapen, eten en dagelijkse huishoudelijke taken
blijft er weinig tijd over die voor zover mogelijk wordt besteed aan spel en roes. En dat versterkt
alleen maar het beeld bij de moralisten dat de werkende klasse niet in staat is eigen tijd te beheren
en dat alleen de disciplinering via de arbeid de weg bereidt naar een deugdzaam leven.
Diezelfde opvatting domineert elk socialisatiemodel, het weze de uitbouw van het onderwijs, de
heropvoeding van jonge delinquenten of het gevangenisregime. Vrije tijd is niet alleen onbestaande,
uit hoofde van de moralisten is ze ook onwenselijk.

II. De strijd om de controle over de eigen tijd
De werkende klasse is niet langer onmondig. In 1885 werd de Belgische
Werklieden Partij opgericht. Drie algemene werkstakingen streden voor de invoering
van het algemeen stemrecht, in de hoop aldus een sociale wetgeving te
kunnen bekomen. Na de eerste, in 1893, werd het meervoudig stemrecht verkregen.
Die van 1902 mislukte en een derde in 1913 was nodig om het principe van het algemeen
enkelvoudig stemrecht te bekomen. Dat zou slechts na de eerste wereldoorlog werkelijk
worden ingevoerd. Ook de beperking van de kinder- en vrouwenarbeid en de verkorting van de werktijd
stonden vooraan bij de eisen. En zo komt ook de invulling van een “eigen tijd” ter sprake.
Ook bij de opiniemakers is er een langzame bewustwording van het vraagstuk. Op het eind van de
negentiende eeuw steunen ook de katholieken, verontrust door de stijgende spanning tussen de
sociale klassen, enige staatsinterventie om de ergste sociale mistoestanden tegen te gaan. In 1892
wordt aan de rechtenfaculteit van de Leuvense Universiteit een “Ecole des Sciences Politiques et
Sociales” opgericht. De “Ecole” zou de technici en de politici vormen voor zo’n sociale en arbeidswetgeving.
Het gaat er vooral om de gevolgen van de modernisering te begrijpen en in de eerste
plaats de “slechte invloeden” van de verstedelijking te duiden.
Tussen 1906 en 1926 worden zeven onderzoeksbijdragen van Vliebergh, Ulens en Verhulst over het
leven op het platteland geleverd. Het onderzoek steunt op grondige studie van gedrukte bronnen
en archiefmateriaal en op een uitgebreide schriftelijke en mondelinge ondervraging van dorpsnotabelen
en anderen. De vragenlijsten tonen dat één van de belangrijkste bekommernissen de
(morele) invloed van de industrialisering, de verstedelijking en de bevolkingsmigraties is. Het vrijetijdsprobleem
wordt vanuit dat perspectief benaderd: wat zijn de geliefkoosde ontspanning en
spelen van de boeren en de landarbeiders? Hoeveel geld wordt daaraan gespendeerd? Wat met de
foor, dansen en stropen? Drinken de mensen? En zo ja, waar, wanneer en wat drinken ze? Drinken
de mensen meer dan vroeger en drinken ook vrouwen alcohol? Hoe staat het met het lezen en hoe
kan deze vrijetijdsbesteding worden bevorderd? Zijn er bijzondere oogstfeesten? De antwoorden
worden gebundeld onder de hoofding “genre de vie-mœurs”, of “vie rurale” of nog “divertissements
et coûtumes”, en behandelen meestal de evolutie in de drie of vier decaden voor het onderzoek.
Vooral de ontwikkeling van de duivensport en het fietsen wordt onderstreept.
In 1910 publiceert de Engelse industrieel Seebohm Rowntree, op zoek naar oplossingen voor het
armoedeprobleem in Groot-Brittannië, een sociografische studie over België. Vrijetijdsuitgaven
komen bijna niet voor in de door hem verzamelde gezinsbudgetten. Het is niet verwonderlijk dat
de geheelonthouder Rowntree een bijzondere aandacht besteedt aan het drankprobleem en aan
spelen en weddenschappen. Daarnaast wordt ook de favoriete vrijetijdsbesteding van de Belgische
arbeider, de duivenvluchten, uitgebreid behandeld (Seebohm Rowntree, 1910).
Vóór de Eerste Wereldoorlog is er weinig geld en tijd voor vrije tijd bij de Belgische arbeider. Toch
is er een bekommernis bij de parochiepriesters en de katholieke bourgeoisie om de “eerlijke arbeiders”
en de jeugd van de straat en het café weg te houden (Van Damme, 1981; Stallaerts en
Schokkaert, 1987). Deze initiatieven gaan van koren, toneel, fanfares en gymnastiek tot eigen
drank- en kaartgelegenheden. Op die manier probeert de kerk de secularisatie (en later het socialisme)
tegen te gaan in een periode waarin zij haar invloed begint te verliezen. De progressieve
II
19

20
liberalen geloven van hun kant in vorming als een middel tot opwaartse sociale mobiliteit en concentreren
hun inspanningen op de organisatie van lezingen en bibliotheken en initiatieven geïnspireerd
door het belangrijkste Vlaamse andragogisch initiatief: de University Extension of de
hogeschooluitbreiding van de jaren negentig (Van Damme, 1981). Die initiatieven bereiken veelal
alleen de lagere middenklassen en de elite van de arbeidersklasse. Met de groei van de socialistische
en ook van de christelijke arbeidersbeweging, ontstaan ook de eigen ontspannings- en vormingsinitiatieven.
In de volkshuizen of hun christelijke tegenpolen worden lezingen, bibliotheken,
toneelvoorstellingen, muziekavonden, gymnastiek en vergaderzalen georganiseerd (Van Damme,
1981; Degée, 1986; Stallaerts en Schokkaert, 1987). Zo kwamen zowel overheids- als zuilgerichte
initiatieven op gang.
Arbeidstijdverkorting levert eigen tijd
Tussen 1894 en 1913 kent het kapitalisme een nieuwe groeifase. De kolonisering en de doorgedreven
monopolievorming staan voor een sterke expansie van de wereldmarkt. De grondstoffenprijzen
blijven relatief laag en de tweede technologische revolutie zorgt voor een nieuwe stijging
in de arbeidsproductiviteit. Daardoor stijgt de opbrengst uit arbeid enorm, wat de ondernemers een
basis geeft om toe te geven op de aanhoudende druk tot beperking van de arbeidsduur. Met de wet
van 14 juni 1921 wordt de arbeidsdag beperkt tot acht uur en de werkweek tot 48 uur. De wet
geldt alleen voor industriearbeiders. In de sectoren met een gunstige krachtsverhouding bestaat
de maatregel al vroeger. In andere sectoren gaat de invoering echter moeilijker. Hoe het ook zij,
de beperking van de arbeidsdag maakte de vrije tijd van de arbeiders tot een interessant en legitiem
vraagstuk.
De arbeidersorganisaties juichen de verkorting van de werktijd toe. Vooral de socialisten hebben
er hard voor gevochten. In 1889 is 1 mei een internationale strijddag voor de achturendag geworden.
De eis staat al in het programma van de eerste arbeidersinternationale, geformuleerd
te London in 1865. De Belgische arbeiders voeren voor het eerst strijd in 1870-1871 voor een…
tienurendag. Pas in 1889 volgt het verbod op kinderarbeid onder de twaalf jaar en wordt de werktijd
voor adolescenten beperkt tot twaalf uur. De eerste maatregel voor volwassenen dateert van
het begin van deze eeuw: in 1905 wordt de zondagsrust ingevoerd en in 1909 de negenurendag in
de mijnen. Deze strijdfase wordt pas afgesloten na de Eerste Wereldoorlog.
Meer dan dertig jaar heeft het geduurd voor de achturendag er komt. Op de 1 mei-betoging van
1892 lopen de Gentse turners nog met een bord: “Een paard werkt zes uur, een werkman dertien
uur”. En met de invoering van de wet van 1921 is de achturendag nóg geen feit. Eind 1921 zijn
er nog 56 stakingen nodig om de ondernemers te verplichten de wet toe te passen. Tot 1929 zou
het aantal erkende afwijkingen oplopen tot 5.275. De 75 arbeidsinspecteurs stellen daarenboven
tot 1929 bijna 2.800 processen-verbaal op (Chlepner, 1972; Maes & Van Rie, 1985; Corijn, 1989).
Hoe dan ook, de niet-arbeidstijd neemt toe. De nieuwe vraag wordt nu: hoe zal deze vrijgekomen
tijd worden besteed? Zal het verhoogde loon en de nieuw vrijgekomen tijd naar drank op café of
andere onwaardige bestedingen gaan? Die bekommernis is niet nieuw. Zoals we hebben gezien waren
katholieke en socialistische arbeidersorganisaties (de laatste sterk beïnvloed door de werking van

progressieve liberalen) vanaf het eind van de negentiende eeuw in de weer voor de culturele ‘verheffing’
van hun leden. Het interbellum kent een massificatie en een uitbreiding van dit opvoedend
werk, zowel ingebed in de politieke, sociale en economische organisaties als in nieuwe instellingen.
Vrijetijdsvoorzieningen verschaffen is niet de enige doelstelling van die organisaties. Ze zijn vooral
gericht op de organisatiebinding van mannen, vrouwen en jongeren (meestal trouwens als afzonderlijke
groepen benaderd). De arbeider moet aldus ideologisch worden afgeschermd van de
andere verenigingen en vooral van de allergrootste rivaal: de commerciële vrijetijdsbesteding.
In de meeste gevallen worden hiervoor alternatieven aangeboden. En wanneer dat niet mogelijk
is, zoekt men naar controle en regulering van het gebruik door de leden van dit commerciële
aanbod (Laermans, 1992).
Taylor en Ford
De afbakening van de arbeidstijd is niet alleen voor de arbeidersorganisaties een probleem. Ook
en vooral de werkgevers moeten zich herpositioneren. Bij de invoering van het machinisme bouwden
de investeerders hun winst op zeer lange werktijden en lage lonen. Eenmaal beide variabelen
onder druk van de arbeidersbeweging gereguleerd werden - de arbeidstijd zakte en de lonen stegen
- werd de relatieve meerwaardeverhoging cruciaal. Binnen de werktijd werd de arbeidsproductiviteit
de centrale variabele. En daartoe moest niet alleen de technologie worden geoptimaliseerd.
De arbeidsorganisatie en de controle op het werk moesten drastisch worden opgevoerd.
Dat was toch de centrale vaststelling van de Amerikaanse ingenieur Charles Taylor die in 1911 de
kat de bel aanbond met de publicatie van zijn “Principles of Scientific Management”. Hij verweet
de ondernemers geen kaas te hebben gegeten van het arbeidsproces zelf. Ze hadden zich ertoe
beperkt het werk uit te besteden, maar ontbeerden kennis en inzicht en dat maakte hen afhankelijk
van de wijsheid van de arbeiders. En die controleerden natuurlijk de productie in functie van
hun (lage) lonen en van de (onzekere) tewerkstelling. Taylor stelde vast dat er geen financieel of
anderssoortig arbeidsstimulerend systeem was. Om de arbeidsproductiviteit op te drijven zou vooral
het management sterker en vaardiger moeten worden.
Daarom bepleitte Taylor een wetenschappelijk onderbouwde arbeidsorganisatie. Elke taak moest
worden opgesplitst in zijn kleinste eenheden en die konden makkelijk worden gemeten en getimed.
En dan moest er een individueel stukwerk worden ingevoerd. Om de productie te meten én
ook om collectieve actie te ontmoedigen. Vervolgens wilde hij de invoering van een belonings- en
boetesysteem en de instelling van productiedoelstellingen. Dergelijke vereenvoudiging van de
arbeid liet daarenboven toe goedkope, ongeschoolde arbeid, met een korte leertijd aan te trekken.
De complexiteit van het werk werd dus aan de arbeiders onttrokken en overgedragen aan de ingenieurs
die instonden voor het ontwerpen en organiseren van het arbeidsproces. In deze rationalistische
aanpak van de arbeid stond niet de arbeidsvreugde, maar wel de efficiëntie voorop.
Die moest worden be- en verloond.
Taylor stond dan wel voor de promotie van het modern management, het Taylorisme zelf is nooit
echt doorgebroken. Van bij de aanvang was er sterk verzet, zeker in die bedrijven waar een
II
21

22
vakbond het personeel organiseerde. Bij de eerste invoering van het “wetenschappelijk management”
in een Amerikaans staatsbedrijf was de staking zo hevig dat het Huis van Afgevaardigden
een onderzoek instelde. De conclusie was dat de Tayloristische methodes vanaf 1916 verboden
werden in het leger en in regeringsinstellingen. En dat zou zo blijven tot 1949!
De belangrijkste kritiek was dat Taylor op puur wetenschappelijke gronden de mens tot een individuele
arbeidsrobot herleidde. Hij weigerde collectief overleg. Verder onderzoek wees uit hoe
belangrijk overtuiging en instemming van het personeel wel was bij de inrichting van het werk.
Hoe dan ook, de zoektocht naar efficiëntie was ingezet. En vervreemde arbeid werd afgekocht
met een hoger loon. Taylors experimenten toonden een productiviteitsstijging van 400 procent,
waardoor een loonstijging van 40 procent een aalmoes werd.
Dat was de innovatie van Henry Ford toen hij in 1913 zijn eerste automatische autoassemblagelijn
installeerde. Tot dan toe waren bedrijven grote, nogal wanordelijke ateliers waarin her en der
groepen arbeiders aan het werk waren. Bandwerk veronderstelde een veel sterker georganiseerde
en gedisciplineerde vorm van werken. Die druk ondergingen de arbeiders zolang als nodig was.
Zoals voorheen waren er nogal wat die slechts kwamen werken zolang ze geld nodig hadden en
thuis bleven van zodra er nog wat spaargeld was. In tegenstelling tot de gangbare bedrijfsvoering
dacht Ford niet dat lage lonen die neiging tegenhield. Hij wilde zijn arbeiders eerder binden door
hoge lonen. Om de overmatige turn-over van personeel tegen te gaan voerde hij meteen de
achturendag in een “5$-dollar day” in. De idee van een populaire koopkracht voor luxegoederen
was geboren. En plots werd de vrije tijd ook zeer “nuttig” als consumptietijd.
Dat werd in later onderzoek nog onderstreept. Toen het echtpaar Lynd in 1924-25 in een etnografsiche
studie het leven in het middelgrote stadje Murcie in kaart brachten ( in 1929 gepubliceerd
onder de titel “Middletown”) schreven ze al uitbebreid over “Leisure” en vooral over de
gebruikte goederen en diensten zoals de auto, de vakantie, de film, de radio... Het boek introduceert
de notie “American way of life”, een levensstijl waarin de consumptie een belangrijke plaats
inneemt. En wanneer de arbeidssocioloog Elton Mayo in 1927 de Western Electric Company
in Chicago onderzoekt, stelt hij vast dat die vrijetijdsbesteding van enorm belang is voor de
rentabiliteit van de arbeid in de nieuwe omstandigheden. Vrijetijdsbesteding is de compensatie
voor het behoud van de arbeidsethiek. En zo werd de vrijgekomen tijd inzet voor verschillende
belangengroepen.
Verzet tegen de modernisering
De meer traditionele groepen waren niet tevreden met die ontwikkelingen, ook in België. De katholieken
zochten naar middelen voor een proactieve herkerstening van de samenleving onder de
hoede van de kerk. De effecten van die Katholieke Actie strekken zich tot ver in de jaren vijftig uit
(Laermans, 1992). Secularisatie wordt op elk vlak tegengegaan. De commerciële vrijetijdssector
— cafés, cinema’s, danstenten, sport — is de schietschijf bij uitstek in dit offensief tegen de
modernisering, het materialisme en moreel verval (Stallaerts en Schokkaert, 1987). Ook de socialisten
vrezen de verleiding van de commercie bij de werkers. Ze zou vooral de jeugd bezoedelen
en afleiden van de goede zaak (Dooms, 1983-1984; Temmerman, 1978-1979). Tegenover de

commerciële ontspanning, de burgerlijke perversies en het dierlijk plezier (zoals alcoholgebruik,
weddenschappen, spelen en carnaval) wordt een puriteinse socialistische tegencultuur geplaatst,
gebaseerd op zelfdiscipline (Degée, 1986).
Vooral de jeugdbeweging wordt in beide kampen gemobiliseerd. In de socialistische jeugdbeweging
is een kleine, maar niet onbelangrijke stroming actief. Vanuit Oostenrijk en Duitsland wordt
via Nederland de idee “Socialisme als cultuurbeweging” in Vlaanderen geïmporteerd (Temmerman
1978-1979). Ze komt op tegen de “verburgerlijking” van de arbeidersklasse en richt zich op de ontwikkeling
van een “socialistische houding” eerder dan op sociale of economische veranderingen.
Tot de idealen behoren het “terug naar de natuur”, het “terug naar het oude volksvermaak” en een
puriteinse houding tegenover drinken, roken en andere roes. Deze stroming ligt dus helemaal in de
lijn van de hoger vermelde afwijzing van de moderne vrijetijdsbesteding in een kapitalistische
samenleving (Temmerman, 1978-1979; Dooms, 1983-1984).
Zowel de socialisten als de katholieken hebben een zeer paternalistische en moraliserende houding
tegenover vrije tijd. Zonder ondersteuning, zo klinkt het argument, zouden de arbeiders ten onder
gaan aan de verleiding en de intoxicatie van de commerciële vrijetijdsbesteding. Die zoekt immers
alleen winst en miskent morele en educatieve doelstellingen. En ook al lezen de arbeiders boeken,
ook al wonen ze lezingen, toneelstukken of muziekuitvoeringen bij, hun voorkeur gaat steeds uit
naar de meest vulgaire varianten. Alleen een “arbeiderselite” kan de “goede” keuzes maken in
de vrije tijd. Het gros heeft begeleiding nodig om de moreel en intellectueel verrijkende keuzes
te maken. Naast de noodzakelijke rust, moet de vrijgekomen tijd worden gebruikt voor volksopvoeding
en gezonde ontspanning (zoals atletiek). Dat zijn de enige opties.
Sport in het teken van de disciplinering
Ook de ontwikkeling van de sport zit gevangen in deze tijdsgeest. Enerzijds is de lichaamscultuur
een belangrijke drager van disciplinering, die veelal gebouwd is op een militair organisatiemodel.
Zowel de jeugdbeweging als de uitbouw van massavrijetijdsvoorzieningen staan in het
teken van groepsgeest, samenhorigheid en een corporatistische solidariteitsopvatting. Dat komt
natuurlijk bij uitstek tot uiting in de ontwikkelingen in fascistisch Italië en Nazi-Duitsland.
Ideologisch is de ontwikkeling van de sport ook sterk verbonden met het nationalisme in het
interbellum. De organisatie van de internationale olympische beweging en vooral de Olympische
Spelen zelf dragen sterk bij tot een nationale, zij het zelfs nationalistische identificatie.
In dezelfde beweging worden regionalistische vormen van sport en spel gemarginaliseerd.
Er moet nochtans oplettend worden toegekeken op het verschil tussen het ideaal en de praktijk.
De impact van de morele en intellectuele activiteiten blijft veelal beperkt tot de militanten.
Vele leden zijn vooral geïnteresseerd in de praktische kant van de activiteiten: koken, hygiëne,
kinderverzorging, huishoudelijke vorming en zelfs professionele bijscholing. Ook de puur
ontspannende activiteiten doen het goed: cafébezoek in het parochie- of het Volkshuis of de
“koffietafels” (Stallaerts en Schokkaert, 1987). Zelfs de lessen in huishouding waren niet altijd
een succes (Christens en De Decker, 1986).
II
23

24
Er zijn pogingen om vorming en vermaak te combineren, maar ze zijn niet erg succesvol.
Temmerman (1978-1979) suggereert dat de leden van de plaatselijke socialistische jongerenorganisatie
veelal uitsluitend aan de recreatieve activiteiten deelnemen. Degée (1986) verwijst naar
een rapport van Landvreugt over de vormingsactiviteiten in de socialistische arbeidersbeweging,
waarin de auteur zich beklaagt over het peil van de lokale cultuurmanifestaties. Kwantiteit zou de
kwaliteit overheersen. Vanaf het einde van de jaren twintig zou de socialistische educatieve
inspanning zich vooral richten op directe en zichtbare resultaten: namelijk de vorming van kaders
en technocraten (Degée, 1986). De andere activiteiten worden aan de lokale afdelingen overgelaten
en dus minder ernstig genomen. In de jaren dertig wil de nieuw opgerichte vormingsorganisatie
van de christelijke arbeidersbeweging afzonderlijke activiteiten plannen voor de elite en voor
de gewone leden. Volgens Vanhaverbeke (1980) en Verleyen (1985) zijn de eerste meer succesvol
dan de tweede.
In het interbellum wordt de aandacht voor de vrije tijd ook geïnspireerd door Katholieke Actie
tegen secularisering en modernisering De auteur van het eerste vrijetijdsonderzoek in Vlaanderen
is Sledsens, een verontrust Antwerps katholiek. Onder de indruk van de vermeende gevaren van de
toegenomen vrije tijd onderzoekt hij de vrijetijdsbesteding van de Antwerpse arbeiders in de jaren
1922-1926 (Sledsens, 1929). Hij maakt een inventaris op van instellingen en organisaties, hij
gebruikt statistisch materiaal van bioscoopzalen, muziekzalen, theaters, balzalen, openbare bibliotheken,
van initiatieven voor volksopvoeding, van de belasting op gokken, enz. Nog interessanter
zijn echter Sledsens’ kleurige beschrijvingen van hoe Antwerpse arbeidersgezinnen werken,
leven en hun vrije tijd besteden. Omdat hij vreest dat deze gezinnen, en in het bijzonder de vrouwen,
hem als onderzoeker de deur zouden wijzen, stelt hij zich voor als een gezant van het liefdadige
Sint-Vincentiusgenootschap. Vijf zogenaamd typische gezinnen worden uitgezocht.
Inkomen, huur en behuizing worden beschreven. Van elk gezinslid geeft hij beroep, karakter,
moraal en vrijetijdsbesteding weer. Het is Sledsens niet om een neutrale beschrijving te doen.
Weinig vrijetijdsactivteiten vinden in zijn ogen genade. Hij weerhoudt zich niet van een gepassioneerd
pleidooi tegen de onterende activiteiten die veelal de voorkeur hebben. Filmbezoek of
sportmanifestaties bijwonen zijn verderfelijk omdat ze inspelen op de emoties en de vlucht voor
de dagelijkse realiteit.
Sledsens’ denkbeelden en alternatieven stemmen overeen met de benadering van de katholieke
arbeidersorganisaties. Nochtans lijkt hijzelf, een advocaat, er niet rechtstreeks bij betrokken. Voor
de verkiezingen van 1936 staat hij als middenstander op de lijst van de Katholieke Partij (Van
Mechelen, 1980). Hij beschouwt de arbeider als een zwak wezen, dat instinctief aangetrokken is
tot de laagste en de makkelijkste ontspanning, zoekend naar onmiddellijk genot. Zoals de katholieke
en de socialistische arbeidersbeweging dringt ook hij aan op valabele alternatieven, met het
oog op morele en intellectuele verheffing. Typisch voor de katholieken is de nadruk die wordt
gelegd op het belang van het gezinsleven. Zo kan het bezit van een radio hen aanzetten tot het
thuisblijven na het werk. Maar anderzijds mag het gezin hem dan ook weer niet weerhouden deel
te nemen aan de culturele activiteiten van de beweging. Er wordt dus gezocht naar een precair
evenwicht tussen gezinssamenhang en inschakeling in de zuil.
Eén van de katholieke organisaties die zeer militant opkomt tegen de effecten van de modernisering
is de Katholieke Arbeidersjeugd, de K.A.J. Hun morele leider is Cardijn, leerling van de hoger

vermelde Leuvense school. Zijn slogan is: “Zien, oordelen, handelen.” Vanuit die inspiratie wordt
onderzoek gedaan naar de levens- en werkomstandigheden van de katholieke arbeidende jeugd.
Gedurende het jaar 1931-1932 is het jaarthema van onderzoek en discussies de vrijetijdsbesteding
van de arbeidende jeugd. De brochure “Ter verovering van den vrijen tijd”, jaarprogramma 1931-
32, dient als leidraad. Daarin worden de negatieve effecten van de commerciële vrijetijdsbesteding
en van de daarbij gemaakte winsten besproken. Familie en sociale organisaties verliezen de controle
over de vrije tijd en over de wijze van besteden. De arbeidersklasse, de samenleving en zelfs
de beschaving zouden het ergste lot zijn beschoren als vrije tijd niet wordt besteed aan morele,
religieuze, sociale en intellectuele ontwikkeling.
Het wordt de opdracht van de katholieke jeugdorganisatie de vrijetijdsbesteding te beïnvloeden
en alternatieven binnen de “natuurlijke vrijetijdsomgeving” van de jeugd uit te werken.
Verantwoordelijke jeugdigen wordt opgedragen op onderzoek uit te trekken bij hun vrienden. Zij
moeten de vragenlijst min of meer uit het hoofd leren, omdat de ondervraagden niet mogen weten
dat het om een onderzoek gaat. Precieze vragen peilen naar de beschikbare vrije tijd en of die voldoende
is voor ontspanning, religieuze toewijding en vergaderingen. Hoe kan de vrije tijd worden
uitgebreid? Hoe gebruiken de werklozen hun toegenomen vrije tijd? Een ander deel onderzoekt het
morele, intellectuele en emotionele leven van de jongere. Hoe is de sfeer thuis? Hoe zit het met
de huisvesting? Werkt moeder? Wordt de vrije tijd thuis doorgebracht? Wordt er gelezen, worden
voordrachten gevolgd, speelt muziek een rol? De commerciële vormen van vrijetijdsbesteding
— film, dansen, drinken, sport…— zijn onderwerp van een derde deel van het onderzoek.
De Katholieke Arbeidersvrouwen (K.A.V.) zijn ook bezorgd om de toenemende secularisering van
de samenleving (Christens en De Decker, 1986). In 1938-1939 is het jaarthema ‘gezinsleven’ en
de K.A.V. organiseert er een grote enquête over. Het onderzoek gaat vooral over het al dan niet
standhouden van de christelijke gezinswaarden.
Emancipatie via de staat
De socialistische arbeidersbeweging legt zich vooral toe op het wetgevende werk om waardevolle
vrijetijdsbesteding te promoten. Ze verdedigt de stelling dat de overheid een belangrijke rol te spelen
heeft op dat terrein. Voor de katholieken mag de staat alleen het privé-initiatief ondersteunen
en subsidiëren. Dat verschil in aanpak is zichtbaar tijdens het gehele interbellum.
In hetzelfde jaar van de wet op de achturendag, ontwikkelt de socialistische minister Destrée de
uitbouw van de lokale bibliotheken en de openbare financiering van initiatieven in het volksontwikkelingswerk.
In 1922 doen verscheidene socialistische volksvertegenwoordigers, aangevoerd
door Piérard, het voorstel tot oprichting van een Oeuvre National des Loisirs du Travailleur
(Nationaal Werk voor de Vrijetijdsbesteding van de Arbeider). Die instelling zou zelf initiatieven
ontwikkelen en ook het privé-initiatief ondersteunen om de arbeiders ertoe aan te zetten hun vrije
tijd zinvol te besteden. In 1929 wordt een sterk verkorte versie van dit voorstel aanvaard. Een
Hoge Raad voor de Volksontwikkeling, een adviesraad, wordt ingesteld (Bosmans-Hermans, 1979).
II
25

26
De socialistische secretaris van die Hoge raad, Depasse, maakt een beschrijvende inventaris van de
sociale, culturele en educatieve organisaties, die in aanmerking komen voor dit soort werk.
Ze onderzoekt ook de rol van de muziek als het erom gaat het cultureel peil van de arbeiders
te verhogen. Deze Hoge Raad is niet het enige adviesorgaan over deze kwesties. In Henegouwen,
Luik en Brabant zijn in 1919, al voor de invoering van de achturendag, provinciale commissies
“des loisirs de l’ouvrier” ingesteld. Henegouwen, met een grote arbeidersbevolking, heeft een
Commission d’étude des loisirs de l’ouvriér en die maakt een inventaris van alle organisaties voor
arbeiders-vrijetijdsbesteding (Pastur, 1936). Daarbij gaat speciale aandacht naar de huisvesting,
gezien de commissie van oordeel is dat daarin de basis ligt van een gezonde en sociaal nuttige
vrijetijdsbesteding. Slechte huizen worden ontvlucht in het café, terwijl goede huizen een sterk
gezinsleven toelaten. De commissie organiseert dan ook competities voor het ontwerpen van
goede arbeiders-huisraad. En ze financiert rondreizende tentoonstellingen over het onderwerp.
Lezingen over hygiëne en goede smaak in de binnenhuisinrichting worden georganiseerd. Gravures
en kunstvoorwerpen, door de commissie goedgekeurd vanwege esthetische en educatieve kwaliteiten,
worden verkocht om de huizen te versieren. Andere afdelingen houden zich bezig met de
promotie van het tuinieren en van kleine veeteelt als zinvolle vrijetijdsbesteding. Ook lichaamsen
artistieke opvoeding, avondschool en openbare bibliotheken worden bevorderd.
In 1924 wordt de werking van deze provinciale commissies voor de vrije tijd, besproken op de
zesde Conferentie van de International Labour Organisation (ILO). Arbeiders-vrije tijd staat er
expliciet op de agenda. Belgische voorbeelden inspireren de aanbevelingen van de conferentie over
de rol van de staat in die sector. De oprichting van lokale en regionale commissies om de vrijetijdssector
te ondersteunen en te harmoniseren, wordt voorgesteld. Eén van de bijzonderheden van
de Belgische voorbeelden is het gemengde karakter. In de raad zitten zowel vertegenwoordigers
van de overheid als van de arbeidersbeweging en de werkgeversorganisaties.
In 1930 is de provinciale commissie van Luik organisator van het Premier congrès international
des loisirs de l’ouvrier (Depasse & André, 1931). Er zijn ruim driehonderd vertegenwoordigers uit
achttien landen. Maar het aantal Belgen is zo overweldigend dat de buitenlandse delegaties weigeren
de conclusies te onderschrijven, omdat ze teveel beïnvloed zijn door de Belgische situatie.
De volgende internationale conferentie gaat door in Los Angeles. In 1935 is het dan opnieuw de
beurt aan Brussel. De Hoge Raad voor de Volksontwikkeling organiseert het congres, alsmede een
tentoonstelling over Belgische en buitenlandse verwezenlijkingen in de vrije tijd en de volksopvoeding
(met een modelbibliotheek, en modeltuin en een modelleefkamer).
De internationale invloed van de Belgische ervaring is niet alleen organisatorisch. In de voorbereiding
van deze conferentie heeft Piérard, de initiatiefnemer van het hoger vermelde Nationaal
Werk, lobbywerk verricht ten voordele van de oprichting van een permanente internationale commissie
voor de vrije tijd. De conferentie van 1935 geeft een principieel akkoord, maar de praktische
installatie ervan wordt uitgesteld. In 1936 wordt een raadgevende commissie van correspondenten
ingesteld, maar dat lijkt onvoldoende. Daarom wordt in 1938 een nieuwe internationale
conferentie in Brussel bijeengeroepen. Piérard wordt er voorzitter en de al eerder vernoemde
Depasse secretaris van een nieuw opgerichte Association internationale pour les loisirs du travailleur.
De vereniging wordt echter nooit echt actief (Bosmans-Hermans, 1979).

Een langzame ombouw
Langzaam maar zeker echter neemt de invloed van de consumptie toe. Ook hier komt de invloed
uit Amerika. Daar is de functionele betekenis van vrije tijd en consumptie voor de economie doorgedrongen.
Dat geldt voor de ontwikkeling van een individuele consumptiemarkt die mede drager
wordt van de economische groei. Maar ook voor de overtuiging dat de verderschrijdende rationalisering
van de arbeid niet aanvaard zal worden zonder compensatie in een stijgende levensstandaard.
Het is de ontwikkleing van de Amerikaanse middle class.
In feite groeit er een nieuwe band tussen arbeid en vrije (consumptie)tijd. Beide zijn immers
genendeels antagonistisch, integendeel zelfs. Indien dus de individuele vrijheid beperkt blijft tot
of gestuurd door consumptievrijheid, hoeft de “eigen tijd” hoegenaamd geen risico’s in te houden
voor de regulering van de loonarbeid. In die omstandigheden kan de morele omkadering van de
werkende bevolking ook enigzins worden versoepeld.
Die “ont-moralisering” wordt sterk beïnvloed door een wetenschappelijke “onthechte” blik op de
vrijetijdsbesteding. En dat gebeurt via de uitbouw van de sociologie. Vanaf de eeuwwisseling
onderhouden katholieke academici een ambivalente relatie met de sociologie. Men kan zeggen dat
zowel in de Ecole des sciences politiques et sociales als in het Institut supérieur de philosophie
de inductieve empirische methode en het belang van de waarneming worden erkend. Nochtans
verzetten bepaalde kringen in het filosofisch instituut, dat de theoretische ontwikkelingen binnen
de sociologie op de voet volgt, zich tegen de sociologie als een “systeem” waarbij de realiteit
alleen via de waarneming wordt benaderd. De moraal en de religie, zo argumenteren de katholieke
filosofen, kunnen nooit worden doorgrond wanneer ze worden gereduceerd tot hun waarneembare
sociale functies (De Bie, 1988). Sociale waarneming mag nooit los komen van haar normatieve
tegenpool, de sociale filosofie (Devolder, 1943). Daarenboven wordt de sociologie vereenzelvigd
met een antireligieuze en antiklerikale filosofie, die de christelijke moraal en religie zal ondermijnen
en zal vervangen door een nieuwe levensvisie zonder enige referentie naar het trancendente
(Ladrière, 1961). De stille overgang van het onderzoek naar academische instellingen wordt
zo toch begeleid met de nodige wijsgerige argumenten om ervoor te zorgen dat een moreel
uitgangspunt gehandhaafd kan blijven.
Op het eind van de jaren dertig komt daarin echter verandering. In het jaar 1938-1939 wordt
kanunnik Leclerq, die sinds 1921 moraalfilosofie en natuurrrecht onderwees, aan het Filosofisch
Instituut benoemd. Kort daarna voert hij de sociologie in als een deel van zijn cursus moraalfilosofie.
Het jaar nadien wordt het een apart vak in de opleiding. Andere afgeleide vakken volgen
en tegen 1945 heeft de K.U. Leuven één van de best ontwikkelde sociologie-programma’s in Europa
(De Bie, 1961). Het thema van die wending is dat exacte kennis over de sociale realiteit, gesteund
op zorgvuldige en methodische observatie, noodzakelijk is. De mogelijkheid van een “waardevrije”
wetenschap wordt geponeerd met als beperkte opdracht: het nauwkeurig beschrijven van de
bestaande werkelijkheid, zonder oordelen over hoe ze er zou moeten uitzien. Devolder (1943a)
publiceert een pleidooi voor de volledige scheiding van observatie en norm, van sociologie en
sociale filosofie. Deze richting heeft voorlopers in de katholieke sociografische studies van het
begin van de eeuw. Ze zijn het product van een empiricistische stroming die zich niet mengt in de
filosofische theoretische debatten. Ze “houden zich aan de feiten”.
II
27

28
Het is die Devolder (1943b) die belast wordt met het gezinsonderzoek bij de K.A.V.-leden. Een vragenlijst
wordt verspreid onder 135.000 mensen. Begin 1939 zijn ongeveer 15.000 bruikbare
formulieren ingezameld. Devolder doet de analyse en Leclercq schrijft de inleiding. Daarin wordt
onderstreept hoezeer goede bedoelingen niet volstaan om de wereld te verbeteren: voor alles heeft
men nood aan een exacte kennis van de feiten. Volgende vragen worden behandeld: heb je nood
aan een thuis? waarom? vind je het plezierig in moeders keuken? waarom? welke elementen zijn
nadelig voor het gezinsleven? wat kan er gedaan worden om het gezinsleven te bevorderen en wat
heb jij al gedaan? helpt dat?
Het blijkt dat 43 procent van de respondenten “economische problemen” (vrouwelijke loonarbeid,
werkloosheid, armoede) als de belangrijkste oorzaak voor de teloorgang van het gezinsleven aanduiden.
Maar niet minder dan 41 procent beschuldigt de vrijetijdsactiviteiten: onverantwoord
gebruik van film en radio, alcoholisme en cafébezoek, “vuile” boekjes en illustraties… Daarom, zo
stelt Devolder, moet de culturele en morele verheffing van het gezin gelijke tred houden met de
groeiende materiële welvaart. Spijts zijn pleidooi voor een waardevrije sociologie, staat het commentaar
op de enquête vol met expliciete en impliciete waardeoordelen. Het beschrijft hoe de commerciële
vrijetijdssector de jonge arbeider, met een vervelende job, maar met eigen geld, aantrekt.
Gezinnen spatten uit elkaar omdat de ouders niet weten hoe ze de traditionele gezinswaarden moeten
verzoenen met de moderne vrijetijdsbesteding. En precies op dit punt wordt de educatieve rol
van de vrouwenbeweging gesteld. Het verzet van de auteur richt zich vooral tegen de geldzucht
van het commerciële vrijetijdsaanbod. Psychologische, noch familiale, noch educatieve behoeften
worden in rekening gebracht. En zoals de overige takken van de industrie, creëert de vrijetijdssector
ook zijn eigen vraag. In zijn hulde aan de heldhaftige Vlaamse huisvrouw, baken in de strijd
tegen industrie, film en openbaar vermaak en in zijn positieve conclusie dat “spijts alles” de kern
van het Vlaamse gezin de christelijke moraal is gebleven, valt Devolder volkomen uit zijn academische
neutrale rol.
Aan de Université Libre de Bruxelles werkt Jacquemyns. Het is de eerste Belgische universiteit met
sociologievakken in de opleiding en ook het onderzoeksinstituut, in 1901 opgericht door de industrieel
Solvay, is het eerste in zijn soort. De geest van het onderzoek van Jacquemyns stemt
volkomen overeen met de opdracht die hij van de directeur van het instutuut Mahaim meekrijgt:
hij zou een “observatoire social” organiseren voor zorgvuldige en methodische observatie en met
het oog op een objectieve weergave van de sociale werkelijkheid.
Zo onderzoekt Jacquemyns (1932-1934) gezinsbudgetten van werklozen. Zowel de leefstijl van de
gezinnen wordt beschreven als de psychologische en materiële gevolgen van hun toestand. Op die
wijze, zo vindt hij, kan het best de invloed van de crisis op de neergang van het dagelijks leven
van de werkloze worden onderzocht. “Rien ne pourrait mieux nous éclairer sur la nature même du
social,” zo schrijft Mahain in het voorwoord: “que de le surprendre agissant sur les esprits, les
manières d’être et de penser”. Hoewel dat niet de focus is, leren we in dit onderzoek ook veel over
de vrijetijdsbesteding.
Observatie over de leefstijl van arbeiders met werk, levert ons gegevens over de vrije tijd van arbeiders
rond Charleroi. Jacquemyns (1950) zet die onderzoekslijn verder met zijn onderzoek over het

dagelijks leven tijdens de Duitse bezetting. In 122 monografieën wordt de levensstijl, het moreel
en sociaal gedrag van arbeidersfamilies vastgelegd. In zijn inleiding bepleit de auteur de monografische
methode als de beste weg naar het inzicht over de betrokken families. Hij onderstreept
nogmaals de sociologische opdracht tot objectiviteit. In het hoofdstuk “Les loisirs, les distractions”
wordt de informatie samengebracht. De invloed van de oorlog op de beperking van de vrijetijdsuitgaven
en -besteding wordt beschreven. Nostalgisch wordt verwezen naar de kwaliteit en de prijs
van het bier en de tabak van voor de oorlog.
Diezelfde Jacquemyns (1939) publiceert ook een sociografie over het leven in de mijnstreek van
de Borinage. Een diepgaande studie van verschillende sociale omgevingen en processen zou de
socioloog studiemateriaal opleveren. Te lang, zo stelt de auteur, maakten sociologen veralgemeningen
op basis van te weinig feitenmateriaal. Vandaar de crisis in de sociologie. Het contact met
de werkelijkheid moet worden hersteld onder het devies “observer et comprendre”. Veertig pagina’s
worden gewijd aan “loisirs et divertissements” en geven een gedetailleerde beschrijving, af en toe
vergezeld van enkele cijfers, van alle beschikbare vrijetijdsvoorzieningen. De beschikbare gegevens
blijven gericht op een betere kennis van het dagelijks leven en de plaats die de vrijetijdsactiviteiten
daarin nemen.
Het toegenomen belang van een “wetenschappelijke” kijk op de vrije tijd vergroot de afstand. Dat
gebeurt in een context waarin ook de basis wordt gelegd voor de naoorlogse combinatie van productie,
loon en consumptie en winst. Had niet Keynes al gepleit voor een bijsturen van de economische
cycli door het in stand houden van de vraag? Een collectieve vraag via openbare investeringen.
Maar ook de vraag van individuen en gezinnen door het stimuleren van de behoeften.
Met de invoering van de betaalde vakantie, wordt ook voor het eerst voor enige tijd een levenzonder-werken-ervaring
mogelijk.
Een nieuwe arbeidstijdverkorting
Vanaf het begin van de jaren dertig wordt de invoering van een veertig-urenwerkweek zonder loonverlies
steeds meer voorgesteld als een middel tegen de werkloosheid. In januari 1931 stellen het
Internationaal vakverbond en de Socialistische Arbeidersinternationale de eis voor het eerst duidelijk:
veertigurenweek zonder loonverlies. Van groot belang in die strijd is de mijnwerkersstaking
van 1932. Maar het verzet van het patronaat is groot. Zowel economische redenen als morele argumenten
komen naar voren. De eis wordt dus ook niet zeer hardnekkig verdedigd door de beide
arbeidersbewegingen. Tijdens een algemene staking in 1936 zal de basis het thema opnieuw
opdringen. De eisen van het Franse Front Populaire worden overgenomen: veertigurenweek en
“congé payé”. De betaalde vakantie wordt ingevoerd in de wet van 8 juli 1936, die de arbeiders
recht geeft op zes betaalde vakantiedagen per jaar. Over de invoering van de veertigurenweek
wordt een vage belofte gedaan in sectoren met ongezond werk. Het zal nog 44 jaren duren voor
ze wordt veralgemeend (Maes en Van Rie, 1985; Corijn, 1989c).
De invoering van de achturendag geeft aanleiding tot de oprichting van de Conseil supérieur de
l’éducation populaire en tot een opvoering van het aanbod door de arbeidersorganisaties. De
invoering van de jaarlijkse vakantie wordt opgevolgd door de instelling in 1937 van een Office
II
29

30
national Belge des vacances ouvrières en de uitbreiding van het aanbod reis- en vakantievoorzieningen
voor de leden van de arbeidersbewegingen. De Office zorgt voor onderzoek en voor de
promotie van arbeidersvakanties en -reizen.
Enkele jaren voordien nog is het zaak de arbeiders te leren omgaan met hun vrije tijd. Nu zou hen
het reizen worden bijgebracht. Arbeiders, zo wordt gedacht, vinden reizen gevaarlijk en vermoeiend.
Het hoofd van de dienst, de liberaal Henri Janne (die goede contacten had met Hendrik de
Man en na de oorlog de socialistische partij zou vervoegen om voor die partij ondermeer minister
van onderwijs te worden) stelt dat het niet makkelijk zou zijn “pour faire entrer les vacances dans
le style de vie des travailleurs” (Janne, 1939; Gaus, 1989).
Met de invoering van de jaarlijkse vakantie voor arbeiders in 1936, wordt vrije tijd ook definitief
een academisch onderwerp. In het Institut de Sociologie Solvay van de Brusselse universiteit wordt
de zogenaamde Semaine sociale universitaire in 1937 aan de vrije tijd gewijd (Fuss, 1937). Het is
er de bedoeling een inventaris op te maken van alle problemen van de vrije tijd en de voorgestelde
oplossingen te registreren en kritisch te bespreken. Er zijn bijdragen van sociologen, economen,
psychologen, beleidsmensen, politici en vertegenwoordigers van sociale en culturele verenigingen.
Tot de onderwerpen behoren bijdragen over vrije tijd en sociale klasse, over het
economisch belang van de vrije tijd (in een bijdrage van de bekende katholieke econoom
Baudhuin) en over de rol van de staat in vrijetijdsvoorzienigen. De academici brengen enkele
oppervlakkige en beschrijvende analyses samen, nogmaals gericht op een inventaris van instellingen
en activiteiten. Jacquemyns zorgt voor een bijdrage over vrije tijd in fascistisch Italië en in
de Sovjet-Unie. Daarmee levert hij een opgemerkte bijdrage, waarin de band tussen vrije tijd en
staat expliciet aan de orde wordt gesteld. Tijdens uitstappen naar Antwerpen en de Borinage, stellen
lokale sociale en culturele verenigingen hun activiteiten voor.
De conclusie van de bijeenkomst vermeldt meningsverschillen over twee punten. Allereerst is er
een tegenstelling tussen zij die vrije tijd alleen als recreatie verdedigen en de anderen die culturele
en educatieve doelstellingen voorop stellen. Sommigen zijn ervan overtuigd dat folklore en
traditionele spelen breed verspreid zijn, terwijl de van bovenaf opgelegde cultuur en opvoedingsinstellingen
toch maar een mislukking zijn. Anderen denken dan weer dat de arbeiders smachten
naar cultuur. Zo die wens niet spontaan wordt uitgedrukt en zichtbaar is, dan is het precies
de opdracht van de instellingen die aan bod te brengen. Tenslotte zijn er ook diegenen die wel
aannemen dat er bij de arbeiders een vage aspiratie naar cultuur aanwezig is, maar dat de instellingen
daarop niet hebben weten in te spelen.
Het tweede punt van dispuut gaat over de mate van staatstussenkomst in de vrijetijdsvoorzienigen
(Fuss, 1937). Men kan hier een scharniermoment bemerken. Zoals uit de ontwikkelingen in het
interbellum blijkt, komen in feite twee posities in het moderniseringsproces naar voren. Aan de
ene kant de conservatieve relicten uit het Ancien Régime die — in Gramciaanse termen — traditionele
intellectuelen opleveren. Zij pogen in de dynamiek van de samenleving de oude orde in
stand te houden. Ze behouden de voorkeur voor een gelaagde maatschappij, waarin voor elk stratum
een eigen cultuur is voorzien. Zij investeren vooral in de eigen organisatie, in de uitbouw
van een eigen zuil, onder de hegemonie van de kerk. Onder druk van de sociale dynamiek, en in

de eerste plaats van de ontwikkeling van een autonome (socialistische) arbeidersbeweging, is men
verplicht ook zelfstandige (anti-socialistische) initiatieven voor de werkende bevolking te ondernemen.
Die worden op hun beurt in zekere zin drager van een interne modernisering, die in een wisselwerking
met de ontwikkeling van de sociaal-democratie, de aartsconservatieve katholieke partij
ombouwt tot de moderne christen-democratie. Die zal na de Tweede Wereldoorlog het licht zien.
De andere positie wordt ingenomen door de socialistische arbeidersbeweging en de “verlichte” vleugel
van de liberalen. De leiders van beide stromingen ontmoeten elkaar trouwens in het lidmaatschap
van de vrijmetselarij. Zij opteren voor het antiklerikale verlichtingsdenken, waarin elk individu door
een ontwikkeling van de rede zich kan ontvoogden van vormen van natuurlijke of maatschappelijke
onderdrukking. Inzake cultuurpolitiek hebben de sociaal-democraten en de liberalen zelden een
eigen profiel gehad. De vrijgekomen tijd met de invoering van de achturendag moet worden gericht
op dat rationaliseringsproces, op een burgerlijke emancipatie. De eigen verenigingen vormen daarin
een alternatief voor de katholieke beweging. Maar in feite wordt de cultuurpolitiek als een opdracht
voor de lekenstaat gezien. Daarin is de Belgische socialistische arbeidersbeweging, die vooral in
Wallonië is ingeplant, sterk geïnspireerd door de Franse republikeinse gedachten.
Tijdens het interbellum komt een nieuwe relatie tussen arbeid en vrije tijd tot stand. Dat is - zoals
de veralgemening van de loonarbeid met de industriële revolutie - ook een vrij complexe aangelegenheid.
Om de groei van de industriële productie in stand te houden moet de markt blijven groeien.
De uitbouw van een interne markt maakt daar deel van uit en die kan niet alleen worden gedragen
door de begoede “leisure class” met haar “conspicuous consumption” die Veblen in 1899
beschreef. Langzaam aan - met de groei van de mogelijkheden tot massaproductie - komt een
consumptiemodel voor de massa’s tot stand. Zulk model van het “goede leven”, gedragen door de
urbanisering en de modernisering van de samenleving, komt tegenover de meer van buitenaf gedisciplineerde
modellen te staan. Die lijken het te zullen halen in de verrechtsing van de jaren
dertig. Het leven wordt gemilitariseerd. De verschrikkingen van de oorlog, de roep naar een nieuw
en vrij bestaan en de met de “bevrijders” meegekomen kauwgom, nylons en chocola lijken de
moderniseringsgedachte definitief door te drukken.
In het interbellum wordt de eigenheid van de niet-arbeidstijd erkend of gezocht. In een eerste fase
na de verkorting van de arbeidsdag wordt met de nieuwe tijdsorde geëxperimenteerd en wordt
gezocht naar een evenwicht tussen economische, sociale en maatschappelijke motieven. De aandacht
verandert in de tweede fase na de depressie van 1929 (bijvoorbeeld in Nederland en België).
Opnieuw neemt het probleem van de sociale orde de bovenhand en de vrijetijdsbesteding wordt
zowel door rechts als door links sterk contingenterend aangepakt. Die aanpak wordt vooral voelbaar
in het midden van de jaren dertig, wanneer de invoering van de betaalde vakantie die “vrije
tijd” ook aan “reizen” koppelt.
Die erkenning van het vrijetijdsprobleem maakt deel uit van de inschakeling van de georganiseerde
arbeidersbeweging in de maatschappelijke instellingen. Dat gebeurt enerzijds door deelname
aan parlement en regeringen, anderzijds door de uitbouw van grote organisatorische netwerken
waarin partij, vakbeweging, mutualiteit, productiecoöperatieven en vormings- en vermaakorganisaties
hun plaats hebben (Abentroth, 1965; Michielsen,1973; 1978). In het interbellum maakt de
II
31

32
georganiseerde arbeidersbeweging op tegensprekelijke wijze deel uit van het politieke systeem.
In alle landen van West-Europa wordt een sterke eigen “zuil” uitgebouwd. In Groot-Brittannië
gebeurt dat onder de hegemonie van de sociaal-democratie. In Nederland en België ontwikkelt zich
een sterk verzuilde organisatie waarin naast de socialistische beweging, ook één of meerdere religieus
geïnspireerde zuilen onstaan. In Duitsland is een sterke arbeidersbeweging onder invloed van
de Russische revolutie en een radicalisatie op het einde van de oorlog opgedeeld in een sociaaldemocratische
en communistische vleugel. De werkplaats is veelal nog exclusief onder controle van
de ondernemer, zodat de organisatie vooral moet worden uitgebouwd in de niet-arbeidstijd.
De verkorting van de arbeidstijd is op verschillende wijze gelegitimeerd. In de eerste plaats worden
productiviteitsargumenten aangehaald: korter werken laat toe voldoende op kracht te komen,
en meer algemeen, bevordert de lichamelijke en geestelijke gezondheid (Hunnicutt, 1980). Het
woord “vrije tijd” (“leisure”, “loisir”) komt pas in voege als later ook niet afgeleide argumenten
worden aangevoerd: recht op amusement en spel, werkelijke eigen tijd. Daarin staan traditionele
opvattingen tegenover moderne. Deze worden naderhand met economische argumenten versterkt:
de massaproductie zoekt afzet. De consumptiemaatschappij op haar beurt remt de verkorting van
de arbeidstijd af: in de keuze tussen loonsverhoging of arbeidstijdverkorting wordt gekozen voor
meer inkomen voor luxegoederen (Hunnicutt, 1980; Schor, 1992; Cross,1993). Deze ontwikkeling
verloopt in Europa iets trager dan in de Verenigde Staten, vanwege de economische achterstand,
maar ook vanwege het groter belang dat wordt gehecht aan collectieve voorzieningen en collectieve
consumptie.
De emanciperende gedachte staat haaks op de lange neergaande trend die zich na de Eerste
Wereldoorlog inzet. Na een korte revolutionaire periode (1919-1923), treedt de crisis ook binnen
in de arbeidersbeweging. De economische crisis en de massale werkloosheid verscherpt de klassenstrijd
en roept tijdelijk halt toe aan de integratie van loonarbeiders als burgers. Die arbeidersmacht
wordt — met de tegenvallende economische omstandigheden — ook door een conservatieve
tegenmacht bestreden. De opkomst van een uiterste rechterzijde voert in alle landen tot hevige
sociale strijd. In Italië en Duitsland leidt dat tot de machtsgreep van het fascisme.
In Spanje tot een bloedige burgeroorlog tussen 1936 en 1939. In Frankrijk daarentegen haalt het
linkse Volksfront een grote verkiezingsoverwinning in 1936. België kent in 1932-1936 grote
stakingsbewegingen. De vrije tijd is deel van de inzet.
Die sociale klassenstrijd tekent de tijdsorde en de vrijetijdspolitiek. Het onderzoek wordt in het
interbellum gedomineerd door de vraag naar de adequate invulling van de niet-arbeidstijd in functie
van de verzuilde doelstellingen van de civiele maatschappij. Geïnspireerd door het rationalisme
wordt onderzoek gezien als één van de middelen om de uitbouw van de beweging te ondersteunen.
Het is sterk ideologisch gekleurd. De vrijgekomen niet-arbeidstijd wordt niet als echte
“vrije” tijd beschouwd. In alle gevallen is het onderzoek erg argwanend tegenover de schuchtere
opkomst van de commercialisering van het vermaak, dat de belangrijkste drager is van de detraditionalisering
van het dagelijks leven. De Amerikaanse notie van “middle class” wordt ook in Europa
empirisch getest. “The result of all this is clear: where labourers regained some freedom from
the production process, their free time became the object of civilising, educating, cultivating or moralising
concerns, initiated by progressive liberal, socialist or denominational interests.” (Mommaas,
1996: 68).

Het interbellum is een woelige periode van ombouw. Politieke en culturele
modernisering gaat gepaard met pacificatie van de klassenstrijd. In de scheiding
van kerk en staat verkrijgt de staat een ruimere culturele reproductieopdracht.
Die boedelscheiding is echter tot op heden nooit volledig doorgevoerd: in
België is er een voortdurend dispuut over de rol, opdracht en verhoudingen van het
privé-initiatief versus de openbare voorzieningen. Die culturele opdracht verloopt parallel
met de groeiende sociaal-economische tussenkomsten van de staat, die een keynesiaanse politiek
voorziet. Vooral de invoering van de betaalde vakantie maakt de vrije tijd onderdeel van politieke
bekommernissen. Daarbij spelen zowel ideologische als commerciële overwegingen een rol.
De wederopbouw na de tweede wereldoorlog steunt echter op een sociale consensus waarin de
arbeidsinspanning ook ten goede zal komen van een stelselmatige verhoging van de levensstandaard.
De arbeidsvrije tijd wordt daarbij omgebogen tot consumptietijd.
Van wederopbouw naar welvaartsstaat
III. De consumptiesamenleving
De jaren dertig worden getekend door een confrontatie tussen een autoritair herstel van de kapitalistische
accumulatie na de krach van 1929 - in alle landen groeit uiterst rechts - en een gemobiliseerde
arbeidersbeweging - de politiek van het “Front populaire”. Ook die spanning wordt inzet
van de Tweede Wereldoorlog. Weldra wordt, alvast in het westerse kamp, duidelijk dat de wederopbouw
een brede sociale consensus moet opzoeken.
In België wordt dat proces in 1943 afgerond met het sluiten van een sociaal pact, dat de basis zal
vormen van de wederopbouw en de uitbouw van een “welvaartsstaat”. België komt relatief ongehavend
uit de Tweede Wereldoorlog. Het kent dan ook goede tijden met het Marshall-plan, dat via
de Antwerpse haven Europa binnenkomt, en met de productie voor de wederopbouw van buurlanden.
Ook de inkomsten uit de kolonie zijn hoog. Eenmaal die eerste fase achter de rug, werkt de
“wet van de remmende voorsprong”. De verouderde structuur van het productieapparaat schiet in
het begin van de jaren vijftig sterk tekort tegenover de moderne nieuwe industrieën in enkele
buurlanden. Een slepende crisis zet zich in. Die wordt slechts omgebogen in de jaren zestig, met
de industrialisering van Vlaanderen. Ze zal tot ver in de jaren tachtig doorwerken en van Wallonië
een “industrieel kerkhof” maken.
Het na-oorlogs compromis is als het ware de combinatie van het Amerikaans economisch systeem
met een Europese sociale organisatie. In de literatuur komen de kenmerken van deze samenlevingsvorm
ook voor onder de hoofding “fordistisch accumulatiemodel” (Aglietta, 1976; Boyer,
1986, 1987; Lipietz, 1983, 1996), “laatkapitalisme” (Mandel, 1976), “organised capitalism” (Offe,
1985; Lash & Urry, 1987), “sociale markteconomie”, enz..
Het welvaartsstaatsmodel kenmerkt een korte fase in de regulering van het kapitalisme. Het steunt
op een overeenkomst tussen de ondernemers en de (top van de) sociale bewegingen, de georganiseerde
arbeidersbeweging, de vakbonden. Dat compromis krijgt vorm na de crisis in de jaren dertig
en steunt op een keynesiaanse economische politiek. Er wordt tijdens de oorlogsjaren over
onderhandeld en het levert de sokkel voor de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog. De georganiseerde
arbeidersbeweging erkent daarbij (soms alleen impliciet) het (alleen-)recht van de
III
33

34
ondernemers op bezit van de productiemiddelen en op controle over de economie, terwijl de ondernemers
aanvaarden dat de werknemers deelnemen aan de stijgende arbeidsproductiviteit onder de
vorm van algemene tewerkstelling, arbeidstijdverkorting, stijgende koopkracht en sociale zekerheid.
De staat krijgt daarbij de rol van sociaal-economisch bemiddelaar en toezichter op de regelmechanismen.
In het raam van een economisch groeimodel moet een systematische sociale programmatie (met
een garantie van sociale vrede) zorgen voor regelmatige loonstijging (en in mindere mate arbeidstijdverkorting)
overeenkomstig een eveneens geprogrammeerde expansie en productiviteitsstijging.
De stijgende loonmassa wordt onder toezicht van de vakbeweging (CAO’s) en van de staat
(fiscale politiek) verdeeld over direct en indirect loon (sociale zekerheid) en gespreid over de
actieve en de inactieve bevolking (herverdelingsmechanismen). Op die wijze ontstaat er ook een
koopkrachtspreiding die de massaconsumptiemaatschappij schraagt. Deze toenemende vraag
onderhoudt de economische groei en het “gunstig investeringsklimaat”.
Dit (fordistisch) regulatiemodel kan als volgt schematisch worden weergegeven: de sociale partners
richten zich beide op productiviteitsstijging als basis voor verhoging van de koopkracht, op
haar beurt de stimulus voor een vraaggestuurde economie gericht op economische groei.
Georganiseerde
arbeidersbeweging
Ondernemers
Eigendom en beheer
van de productie
Kapitaalsaccumulatie
en investeringen
Strijd om
koopkracht
Stijging
arbeidsproductiviteit
Strijd om
eigen tijd
Staatsinterventie
Winststijging
herverdeling
Stijging
consumptie
Stijging vraag
(vrij naar Corijn, 1994, gesteund op Boyer, 1987)
Om dit evenwicht van volledige tewerkstelling in stand te kunnen houden moet de totale groei
steeds groter zijn dan de groei in productiviteit, vermeerderd met de aangroei op de arbeidsmarkt.
Inderdaad vereist het behoud van de tewerkstelling bij een jaarlijkse productiviteitsstijging van
zegge 5 procent en een jaarlijkse groei van het aanbod op de arbeidsmarkt van bijvoorbeeld 2 procent
economische groeicijfers van 7 procent en meer! Cruciaal daarvoor is de snelle rentabilisering
van de investeringen. Het handhaven van een maatschappelijke consensus en een sociale vrede
door middel van een permanent overlegcircuit is daarbij de centrale politieke doelstelling. De verdeling
van de opbrengst van de stijgende arbeidsproductiviteit in stijgende koopkracht en in nieuwe
arbeidsvrije tijd maakt deel uit van de herverdelingsmechanismen, die gericht zijn op het in
stand houden van de (collectieve) consumptie en de integratie in het maatschappelijk model. Het
werkt ook conflictoplossend in het raam van het algemeen consensusmodel. Het is in die context
dat de “vrije tijd” als vrij te besteden (consumptie)tijd vorm krijgt. In de fase van de wederopbouw
(1945-1950) blijft de discussie gevangen in een terughoudendheid tegenover teveel “ver-

maak”, in een periode waarin niet de consumptie van de bevolking maar de infrastructuur van het
land centraal staat. Vanaf de tweede helft van de jaren vijftig tot in het midden van de jaren
zeventig loopt het model min of meer gesmeerd. Dat zijn bij uitstek ook de jaren waarin de vrije
tijd wordt omschreven als een afzonderlijk interventiegebied.
In 1954 start een nieuwe campagne voor een verdere verkorting van de arbeidsduur. Onderzoek
vermeldt nog steeds dat de arbeider het meest makkelijke en populaire vermaak opzoekt, maar dat
wordt nu eerder vastgesteld dan aangeklaagd. Gezinsrelaties en -samenhang worden hoog geprezen.
Ook de culturele verschillen binnen de arbeidersklasse worden onderstreept met een positieve
evaluatie van vorming en scholing in functie van sociale mobiliteit. De samenhang tussen
gezinscohesie, educatie en opwaartse sociale mobiliteit wordt belicht.
In dat proces verkrijgt de staat, de overheid, een bijzondere positie. In alle landen van Noordwest-
Europa is in het begin van de twintigste eeuw een sterke arbeidersbeweging tot stand gekomen.
Die is weliswaar verschillend georganiseerd, maar ze bevat naast partijen, vakbonden, mutualiteiten
en coöperatieven ook een brede waaier van socio-culturele, sport- en vrijetijdsorganisaties.
Het dagelijks leven en het onderdeel “vrije tijd” wordt verzorgd door de “eigen zuil”, het “eigen
kamp”. In de overgang naar de “welvaartsstaat” wordt deze zorg- en reproductiefunctie overgedragen
op het staatsapparaat. Zoals het op gang houden van de economie en het instandhouden van
de sociale vrede in handen wordt gelegd van de overheid, zo ook zou deze in toenemende mate
zorgen voor de reproductie van het dagelijks leven. Het is in die verruiming van de functie van de
staat dat het sociaal-wetenschappelijk onderzoek en het vrijetijdsonderzoek in het bijzonder een
plaats verkrijgen. Zoals andere domeinen in de sociaal-culturele sfeer is dat onderzoek (en ook de
onderzoeksafbakening) gevat in het reformistisch dilemma: kritisch tegenover de onvrijheden en
de ongelijkheden die voortkomen uit de sociale en economische orde én de overtuiging aanhoudend
dat het binnen die orde mogelijk is een herstel te bewerkstelligen. De toekomstscenario’s
maken dus integraal deel uit van dit reformistisch dilemma.
Naar de verzelfstandiging van vrije tijd
Steeds meer wordt de “vrije tijd” als een zelfstandig interventieniveau vorm gegeven. Twee contexten
zijn daarvoor belangrijk. Enerzijds wordt in de Europese wederopbouw massaal het bandwerk
ingevoerd. Dat brengt een brede discussie op gang over de gevolgen van de automatisering
van het arbeidsproces en de noodzakelijke compensatie in de vrije tijd. Anderzijds komt in de jaren
vijftig ook de huishoudelijke consumptiemarkt op gang, gedragen door de stijgende koopkracht. En
ook dat doet vragen rijzen over de natuur van het “goede leven”.
In Frankrijk ontwikkelt de vrijetijdssociologie zich als een afgeleide van de arbeidssociologie.
Zowel Friedmann, Naville als Fourastié vertrekken van de vastgestelde negatieve effecten van de
industrialisering om de niet-arbeidstijd als belangrijke levenstijd te waarderen. Voor de enen blijft
het recuperatietijd, voor de anderen zou de automatisering ook naar een vrijetijdsmaatschappij leiden
(Samuel, 1996). Ook vanuit de sociologie van het dagelijks leven groeit de interesse voor de
vrije tijd. Crozier en Lefebvre bemerken het ontstaan van levensstijlen in de modernisering en de
detraditionalisering van zeden en gewoonten. Henri Lefebvre (1958; 1961; 1968) ziet zijn werk als
III
35

36
een kritiek op de aliënatie, op de afhankelijkheid van de industriële maatschappij. Hij vraagt zich
af in hoeverre vrije tijd aan die determinatie kan ontsnappen, in hoeverre het “le non quotidien
dans le quotidien” kan zijn en een ervaring leveren voor een kritische houding tegenover het neokapitalisme.
Cultuursociologen als Morin en Callois interesseren zich voor de film of de plaats van
het spel in een menselijk levensproject.
De verzelfstandiging van een onderzoeksgebied komt op naam van Joffre Dumazedier die in navolging
van Amerikaans onderzoek een “sociologie du loisir” uitbouwt. Die ontwikkelingen in Frankrijk
zullen weldra hun invloed laten gevoelen in België. Ook in Groot-Brittannië zetten eerst de vooroorlogse
mass obervations zich door, weldra “verfijnd” door de community studies. Die ontwikkeling
wordt verder gezet door de “Founding Fathers” Kenneth Roberts en Stanley Parker. Bramham en
Henry (1996:197) zetten ook veelbetekend “Fathers” tussen aanhalingstekens. Met hen wordt de
vrijetijdsstudie een eigen discipline in Groot-Brittannië. Geïnspireerd door de Amerikaanse en
Franse voorbeelden en zeer actief in wetenschappelijke organisaties en publicaties, zullen ze
instaan voor de socialisatie van vele onderzoekers. Zo komt stilaan een kennisgebied “vrije tijd” tot
stand dat aanleiding zal geven tot een specifieke beleidsondersteuning. Dat helpt bij het afzonderen
van een activiteitsgebied waarin vooral de vrije keuze wordt onderstreept. Die gemeenschappelijke
inzichten worden later tot “conventional wisdom” van de vrijetijdsstudies uitgeroepen. “There
are four major elements to such conventional wisdom which they have sought to defend. First, the
centrality of the work-leisure couplet; secondly, leisure as a site for individual freedom and choice;
thirdly, the focus on the social context of leisure, especially within the family; finally, both celebrate
an essentially pluralist view of liberal democratic capitalist society and leisure policy” (Bramham &
Henry, 1996: 199). Vrijetijdsstudies worden deel van het voorbereidend onderzoek voor de sociale
planning. Zowel op het vlak van sociaal behoeftenonderzoek als naar de positie van vrije tijd in de
kwaliteit van het leven wordt veel empirisch onderzoek geleverd (Rapoport & Rapoport, 1975).
In Nederland begon de naoorlogse periode met een strijd tussen “restauratie en vernieuwing”
(Dieleman, 1991), periode die Mommaas (1996) als één van “morele paniek” kenmerkt. De oorlogsschade
is enorm en de wederopbouw vergt een grote collectieve inspanning. Tezelfdertijd heeft
de oorlog de traditionele verbanden aangetast en versneld de urbanisering en modernisering ingezet.
Die spanning komt tot uiting in grootschalig jeugdonderzoek (“Verwildering van de massajeugd”
(du Bois-Reymond, 1991)) en onderzoek over sociale uitsluiting (Register van onmaatschappelijkheidsonderzoek
(Van Bijsterveldt, 1991)). De georganiseerde arbeidersbeweging en de
zuilen gaan zich ook daar in toenemende mate inschakelen in de sociaal geplande welvaartsstaat,
die vanaf 1955 verder het onderzoek zal bepalen.
Hier speelt de invloed van de Amerikaanse functionalistische sociologie in het wetenschappelijk
onderbouwen van de social engineering in de verzorgingsstaat. De vestiging van een academisch
erkende studie van de vrije tijd loopt in al deze landen parallel met de invoering van een “welvaartsstaat”.
De onderzoekstraditie over het onderwerp is gevormd in de arbeidersbeweging en in
de verlichte lagen van de liberale kleinburgerij. Hiermee is het perspectief van de vrijetijdsmaatschappij
verbonden.

Humanisering van de arbeid of vrijetijdsmaatschappij ?
Laten we even nader ingaan op de grond van de analyse. In de wederopbouw na de wereldoorlog
wordt de nieuwe arbeidsorganisatie van over de grote plas ingevoerd. Dat het bandwerk in ploegen
wel enige nadelige gevolgen kon hebben op de kwaliteit van de arbeid ontging niemand.
Vandaar een discussie over het evenwicht tussen efficiëntie en productiviteit enerzijds en de
levenskwaliteit anderzijds. Sommigen wilden dat evenwicht binnen het arbeidsproces zelf en werden
de pleitbezorgers van een “humanisering van de arbeid”. Anderen lieten het arbeidsproces over
aan de economische wetmatigheden en bepleitten het goede leven in de niet-arbeidstijd. En die
zou, zo beloofden ze, door de stelselmatige toename van de arbeidsproductiviteit en de evenredige
verkorting van de arbeidstijd, de kern worden van een vrijetijdsbeschaving. Daarom moet de
vrije tijd als een eigenzinnig bestanddeel van het leven worden bekeken.
Dat is de centrale gedachte van Joffre Dumazedier, die in Europa grondlegger is van de vrijetijdsstudies.
Hij neemt de Amerikaanse sociologie als referentie. “Dans certains moments difficiles,
à contre-courant, une œuvre m’a beaucoup aidé; c’est celle de David Riesman […]: The lonely crowd.
Ce livre est le premier (1948), à ma connaissance, à avoir compris que le loisir allait de plus en plus
s’autonomiser par rapport aux déterminismes incontestables que le travail fait peser sur lui”
(Dumazedier, 1988: 288).
Wanneer Dumazedier in 1956-1957 zijn studie van de Oost-Franse stad Annecy, aan het gelijknamig
meer in de Savoy, aanvangt is hij geïnspireerd door het werk van de Lynds. Hij is slechts op latere
leeftijd - hij studeerde eerst taalkunde - onderzoekssocioloog geworden. Uit het Volksfront en
het verzet had Dumazedier het idee van (en de inzet voor) de volksopvoeding meegebracht.
Lanfant (1974: 108) noemt Dumazedier een liberaal denker die opkomt voor het pluralistisch
democratisch model, en zowel het kapitalisme van de vrije concurrentie als de communistische
dictatuur verwerpen, “ondanks zijn contacten met het marxistische denken en zijn sympathie voor
de Communistische partij, waarvan hij na de bevrijding een tijdje lid is geweest.” Hij neemt een
typisch sociaal-democratische positie in.
De beroemde definitie van de vrije tijd, waarop Dumazedier wordt vastgepind in de handboeken en
die het doelwit vormt van de anti-functionalistische kritiek, is als het ware slechts een eerste formulering,
inductief afgeleid uit de empirie. Zij steunt op een enquête uit 1953 bij arbeiders en
bedienden (819 individuen uit verschillende steden uit geheel Frankrijk). De meerderheid van de
ondervraagden bepaalt de vrije tijd als een “tijd”, een ruim kwart als een “activiteit” en niemand
als een “toestand”. Dumazedier vindt het opmerkelijk dat ze de vrije tijd definiëren in oppositie
met een aantal andere activiteiten ook buiten het werk, le travail ordinaire genoemd. Vrije tijd lijkt
een ander register te beroeren. Zo worden zes soorten activiteit uit de vrije tijd uitgesloten: 1.
de beroepsactiveiten; 2. bijkomend werk; 3. huishoudelijk werk; 4. zorg; 5. de rituele verplichte
activiteiten en 6. doelgericht studiewerk. Het zijn dus de respondenten die een restdefinitie induceren.
Vrije tijd mag dus, volgens Dumazedier, niet alleen tegenover de arbeid worden gesteld:
“Bref, c’est surtout par opposition à l’ensemble des nécessités et obligations de la vie quotidienne
que se définit aujourd’hui le loisir.” (Dumazedier, 1962: 27).
III
37

38
Een afgezonderd gebied, dat echter geen enkele betekenis op zich heeft, en alleen kan worden
begrepen in de wisselwerking met de andere aspecten van het dagelijks leven. Uit de empirie wordt
verder afgeleid dat de vrije tijd in de eerste plaats libération et plaisir is en daarbinnen in drie
“functies” kan worden opgedeeld: “fonctions de délassement, de divertissement, de développement”
(Dumazedier, 1962: 27-29). De beroemde drie D’s zijn geboren. De ontspanning-rust staat tegenover
de vermoeidheid, ontspanning-vermaak tegenover de verveling (en komt uit de enquête als
de belangrijkste functie naar voren) en de ontwikkeling van de persoonlijkheid staat tegenover de
routine. Nu worden precies die vermoeidheid, verveling en routine als effecten van de nieuwe
socio-economische omstandigheden van de naoorlogse periode geduid.
Drie leermeesters
Drie Franse onderzoekers mogen tot de “leermeesters” van Dumazedier worden gerekend: de econoom
Fourastié en de arbeidssociologen Friedman en Naville. Het is interessant die inspiratie van
naderbij te bekijken, omdat ze een goede weergave is van de sociale vraagstellingen en de maatschappelijke
keuzes waarbinnen de vrije tijd een plaats toebedeeld krijgt. Fourastié is “de econoom
van de arbeidsproductiviteit”. Die productiviteit staat centraal bij de omzetting van de technische
en economische vooruitgang in een sociale planning (Fourastié, 1965). De stijgende arbeidsproductiveit
door technische vooruitgang zet een sociale mobiliteit in gang van de landbouw naar de
industrie en dan naar de tertiaire sector (Fourastié, 1962, 1965a, 1965b). De koopkracht (“le niveau
de vie”) verhoogt, maar ook de levensstijl verandert (“le genre de vie”) (Fourastié: 1962).
Technische vooruitgang die de rentabiliteit van de arbeid verhoogt verwekt sociale mobiliteit, die
de levensstijl verandert, die op zijn beurt sociale mobiliteit in de hand werkt… De overgang naar
de eenentwintigste eeuw is ingezet met een voortdurende sociale dynamiek. Uit het gehele werk
straalt een technologisch optimisme, en aangezien de redenering ook sterk mechanistisch is, wordt
de rooskleurige toekomst als een blauwdruk voorspeld. Actieve sociale actoren komen in de analyse
omzeggens niet voor. Wetenschap en techniek zorgen voor arbeidsbesparende innovaties en die
leiden (automatisch?) tot verkorting van de arbeidstijd en verhoging van de levensstandaard. Een
automatisme dat een naadloze overgang van het kapitalisme naar het socialisme in zich draagt. Het
gehele œuvre van Fourastié onderzoekt inderdaad de bestaansvoorwaarden voor het socialisme
(“régime économique dans lequel la masse du peuple accède à un haut niveau de vie et où les privilèges
de propriété “s’estompent”” (Fourastié, 1965a: 27)). Roberts (1990: 119) ziet die toekomstgerichtheid
als een typisch kenmerk van de Franse “school”: “A desire to liberate the working
class, a debate on whether this will be possible under capitalism, and on the role that cultural emancipation
might play in political and economic change, have always been part of the French genre”.
Fourastié wordt in de vrijetijdsliteratuur meestal geciteerd wegens zijn Les 40.000 heures (1965a).
Daarin rekent hij voor dat “dans un avenir assez proche, l’homme moyen des nations économiquement
avancées pourra satisfaire à ses besoins avec un travail professionel d’une durée de trente heures par
semaine” (Fourastié, 1965a:11). Daarbovenop komt “un bon nombre de semaines de vacances”
(meer bepaald 12). Dat brengt het aantal werkuren op 30 x 40 = 1.200 uren. Die toekomstvoorspelling
wordt geschreven op een ogenblik dat de werktijd in Frankrijk nog 46 à 47 uren bedraagt
gedurende zowat 48 à 50 werkweken. Wat dus voorspeld wordt is de halvering van de werktijd in
de komende vijfentwintig jaren! Gedurende vijfendertig jaar 1.200 uren werken brengt de werktijd
tijdens een leven dan op 42.000 uren. Vandaar de (afgeronde) titel van het boek. Dat wordt

gecontrasteerd met een totale levenstijd van 700.000 uren ( 80 jaar x 365 dagen x 24 uur), wat
de arbeidstijd op 6 procent van de levenstijd brengt. We moeten ons voorbereiden op een totaal
nieuwe beschaving. Het boek onderzoekt in twee fasen (1965-1985 en de eenentwintigste eeuw)
de overgang naar die nieuwe beschaving. Een optimistisch toekomstbeeld dat Dumazedier deelt.
Dumazediers meest directe leermeester is Georges Friedman. Als arbeidssocioloog is die echter
minder optimistisch over de gevolgen van de nieuwe technologieën op de arbeidsvoorwaarden. Al
in 1936 schreef hij over La crise du progrès. Dumazedier (1988: 288) zegt zelf dat hij beslissend
wordt beïnvloed door de lectuur van het proefschrift Problèmes humains du machinisme (1945).
Voor Friedman is het belangrijkste effect van de nieuwe technologieën de invoering van een nieuwe
arbeidsorganisatie, die niet alleen de arbeidsdeling tot moeilijk aanvaardbare specialisatie
voert, maar ook de arbeiders het zelfbeheer over de eigen arbeidstaak ontneemt. In detail analyseert
hij de dehumanisering en de vervreemding die daarbij optreedt (Friedman, 1964b; 1970).
Eén van de vragen die daarbij rijzen is of de vrije tijd die depersonaliserende effecten van de
nieuwe arbeidsorganisatie kan tegengaan: “à nous demander si le loisir ou “temps libre” n’offre pas
de palliatifs possibles de ces dangers, voire même des solutions profondes aux problèmes dont nous
suivons ici la trace.” (Friedman, 1964b: 186). Aan het antwoord op die vraag is Friedman zijn gehele
œuvre blijven twijfelen. Dàt de vrije tijd daarin een belangrijke rol moet spelen leek hem duidelijk:
“Dans les conditions techniques et sociales de la grande industrie, la vie véritable de beaucoup
de travailleurs ne peut être vécue que dans le loisir. Le loisir, ce n’est pas seulement du temps, c’est
la condition même d’un développement personnel, humain.” (Friedman, 1970: 277). Maar òf de vrije
tijd in werkelijkheid afstand kan nemen van die degradatie van de arbeid hangt af van de relatieve
zelfstandigheid die aan die sociale praktijken worden toegekend. Volgens Friedman is die onafhankelijkheid
wel zeer relatief en is de vrije tijd doordrongen van de verhoudingen in de arbeid. Dat
leidt tot een “pourissement du temps libéré”, een verrotting van de bevrijde tijd (Friedman, 1971:
131). Er moet dus een duidelijk onderscheid worden gemaakt tussen de temps libéré en de temps
libre. Het is niet omdat de arbeidstijd verkort, dat er ook meer vrije tijd is. Omdat de verschillende
levenssferen niet onafhankelijk van elkaar staan en de persoonlijkheid van de mens toch een
eenheid vertoont (Friedman, 1964b: 188) hangt de bevrijding van de vrije tijd ook sterk af van het
humaniseren en democratiseren van de arbeid. En net daarover is Friedman niet erg optimistisch.
Het is in dat debat dat Dumazedier de Amerikaanse inspiratie opzoekt en tegen Friedman in de
autonomie van de vrije tijd ten overstaan van de bepalingen van de arbeid verdedigt (Dumazedier,
1988: 288; 1974: 256). Hij noemt zijn leermeester een “sociologue pessimiste”: “Sur la fin de sa
vie il a ressenti durement les crises des années 70. Il s’est fait l’echo de la critique des orientations
mêmes de la société industrielle.[…] De façon plus générale, il avait perdu l’espoir qu’une humanisation
du travail et une humanisation du loisir soient capables de permettre à l’homme de dominer
la civilisation industrielle et urbaine qu’il a produite.” (Dumazedier, 1988: 253-254).
Technologisch determinisme
We kunnen nu beter de premissen van het project van Dumazedier inschatten. Het steunt op een
technologisch optimisme (Fourastié), dat aan de basis ligt van een voortdurende verkorting van
III
39

40
de arbeidstijd en een voortdurend stijgende levensstandaard. Daardoor ontstaat een “beschavings”-impuls,
voortkomend uit een sociale mobiliteit (Fourastié, Riesman) en een psychosociale
omwenteling (Riesman). Dat leidt dan tot een “vrijetijdsbeschaving” (een “beschaving” en niet
een “vrijetijdsmaatschappij”!). In die overgang, de “révolution culturelle du temps libre” van 1968
tot 1988, worden de twijfels van Friedman weggenomen (in hoofde van Dumazedier, Friedman leefde
tot 1977). Maar de veranderingen in de arbeid zelf vereisen een compensatie buiten de arbeid
“par la réalisation d’une œuvre achevée ou d’une œuvre de création libre” (Dumazedier, 1962: 81).
En dat kan in de vrije tijd gebeuren, want: “c’est l’activité, non le travail, qui est vécue comme un
besoin fondamental” (Dumazedier, 1962: 96).
De vrije tijd is voor Dumazedier een zeer specifieke sociale praktijk, met eigen tijds- en ruimtelijke
voorwaarden. Het gaat om “tierces activités” (Dumazedier, 1962: 25) die verschillen van de productieve
taken en ook van de sociale verplichtingen. Die vrije tijd verschijnt als een storend element
en vereist een culturele omwenteling. Het gaat niet om de “hobby’s”. Dat concept geeft niet
weer waarover het gaat. Het gaat ook niet om “volksopvoeding”: die oriëntatie bestaat volgens
Dumazedier nog teveel in de Sovjet-Unie. Maar het gaat evenmin om vermaak, om “onmiddellijk
genot”: dat is teveel de Amerikaanse variant. De ambivalentie van de vrije tijd moet ten volle worden
weergegeven.
Er bestaat een weerstand van de arbeiders tegen de chronometrische organisatie van werk en
leven. Dat kan men zien in zowel het verzet tijdens de werkuren (pauzes, treuzelen) maar ook in
de voorkeur voor vrijetijdsactiviteiten met een “natuurlijk ritme” (tuinieren, vissen). De vrije tijd
geeft een individuele uitweg voor die weerstand. Ze collectiviseert de weerstand niet. Uit het
Annecy-onderzoek blijkt dat 80 procent van de mensen onverschillig zijn tegenover de problemen
van het bedrijf of de vakbond. Wat hen interesseert zijn het loon en het leven buiten het werk
(Dumazedier, 1962: 83 e.v.). Dat is wat Touraine “le retrait culturel“ noemt. Dumazedier stelt:
“Aujourd’hui, le loisir fonde une nouvelle morale du bonheur” (Dumazedier, 1962: 21).
Dumazedier wordt bekritiseerd vanwege zijn individualisme. Toch maakt hij zich zorgen over die
atomisering: “Aujourd’hui, le problème du développement culturel de notre société de masse est posé
dans l’incohérence et l’impuissance” (Dumazedier, 1962: 244). Dat probleem aanpakken is de centrale
opdracht voor de socio-culturele animatie, waarvan Dumazedier een groot pleitbezorger is.
Vrije tijd is dus niet te vereenzelvigen met vermaak . Het is een tijd voor zelfexpressie, zowel individueel
als in groep. Het is een “temps social de soi” (Dumazedier 1988: 23 en 46). En met die
karakteristiek is ze afgescheiden van andere sociale praktijken: “Pourtant le loisir a déjà actuellement
la force d’un fait autonome. Il doit être considéré d’abord en lui-même, avec sa propre dynamique,
ensuite dans les rapports réciproques d’égal à égal avec le travail, la famille, la politique, la
religion, la culture (…) Le loisir traduit un faisceau d’aspirations de l’homme à la recherche d’un
nouveau bonheur” (Dumazedier, 1962: 237-238). Vanuit die autonome dynamiek moet er een nieuwe
politiek, een nieuwe cultuur, een nieuwe moraal en uiteindelijk een nieuwe beschaving groeien.
Dat is de vrijetijdsbeschaving. Die ontwikkelingen gelden daarenboven zowel voor Oost als voor
West. Daarvoor verwijst Dumazedier naar het in 1968 in het Frans vertaalde collectieve onderzoek
onder de redactie van Radovan Richta: La civilisation au carrefour.

Dumazediers functionalistische definitie van de vrije tijd steunt fundamenteel op een inschatting
van de maatschappelijke dynamiek. Nieuwe technologieën en nieuwe arbeidsorganisatie verhogen
de arbeidsproductiviteit, maar vereisen ook een hoger geschoolde arbeidskracht. Productieve
arbeid behoeft dus meer onproductieve leertijd. Het fordistisch sociaal compromis kan meer vrije
tijd economisch legitimeren wanneer het met “nuttige” onproductieve activiteit wordt ingevuld.
Omdat, zo denkt Dumazedier, in de niet-arbeidstijd de sociale machtsverhoudingen voor de werkende
mensen beter liggen, kan die vrijgekomen tijd ook werkelijk “vrije” tijd worden. In een
groeiperspectief zal deze vrijheid dan ook toenemen. Twee premissen ondersteunen dus het vertoog:
een technologisch vooruitgangsdenken en een gunstige inschatting van de mogelijkheden
tot niet-economisch bepaalde sociale politiek buiten de arbeidssfeer. Beide premissen zijn alleen
waar binnen de condities van een fordistisch sociaal contract.
Social engeneering
Hoe het ook zij, de uitbouw van de welvaartsstaat steunt op een geloof in een door experten ondersteunde
maakbaarheid van de samenleving. Wetenschap en politiek ontwikkelen een bijzondere
synergie. En dat is ook in de Belgische ontwikkeling zichtbaar. Exponenten van deze periode zijn
voor Vlaanderen Frans Van Mechelen en voor de Franse gemeenschap Henri Janne. Zij zijn het die
een zinvolle en legitieme invulling verdedigen van de door arbeidstijdverkorting vrijgekomen tijd.
We hebben hoger al vermeld hoe onder impuls van Leclercq en Urbain in Leuven het “beleidsondersteunend
onderzoek” werd geboren. Ze behoren in 1955 tot de opichters van het Centre de politique
sociale aan de K.U.Leuven, in hetzelfde jaar omgedoopt tot Centre d’études sociales.
Dit instituut dient het sociologisch onderzoek over het sociale leven en sociale problemen (De Bie,
1972). Het werk staat ten dienste van de Belgische samenleving in het algemeen en de katholieke
organisaties in het bijzonder. De financiering komt via onderzoeksopdachten, vooral vanuit de
eigen zuil, zowel van de katholieke werkgeversorganisatie als van de katholieke vakbeweging. Het
gaat meestal om arbeidssociologische kwesties. In 1956-1957 wordt door het Algemeen Christelijk
Vakverbond een opinieonderzoek gevraagd over de verkorting van de arbeidstijd, in het raam van
hun mobilisatie rond het thema.
In 1954 wordt er immers een interprofessioneel akkoord afgesloten waarin werd overeengekomen
de productiviteitsstijgingen te compenseren. Voor de vakbeweging kan dat onder de vorm van
loonstijgingen, productiviteitspremies of arbeidstijdverkorting. De algemene doelstelling is de
veertigurenweek, maar beide grote vakbonden zijn het erover eens dat een overgangsperiode van
vierenveertig- of vijfenveertigurenweken onvermijdelijk is. De katholieke vakbond komt op voor de
vijfdaagse werkweek: dat zou voordelig zijn voor het gezinsleven, voor het kerkbezoek en voor de
deelname aan de vormingsactiviteiten.
Als het akkoord moet worden uitgevoerd halen de werkgevers economische argumenten aan om de
toepassing ervan uit te stellen. De christelijke vakbond zet daartegen een campagne op voor haar
eisen. Een petitie wordt georganiseerd en er komen drie zaterdagse stakingen voor de vijfdagenweek
en een minimumloon. Zowel de mobilisatie van de christelijke als de afzijdigheid van de
socialistische bonden hangt samen met de toenmalige socialistisch-liberale regeringscoalitie.
III
41

42
In 1954 wordt de enige naoorlogse regering zonder de christen-democratie gevormd. De christelijke
zuil verzet zich al tegen de schoolpolitiek van de regering, terwijl de socialistische bonden
via hun volksvertegenwoordigers sterk verbonden zijn met die regeringsmeerderheid.
Als echter de schoolstrijd is geluwd, mobiliseert ook de socialistische bond en moeten de werkgevers
inbinden. In juli 1956 verkrijgen zowat 53 procent van de Belgische werknemers de vijfenveertigurenweek.
Rond 1960 is ze omzeggens algemeen. Ze wordt wettelijk vastgelegd op 15 juli
1964. Op de veertigurenweek, die al dertig jaar wordt gevraagd, zal nog lang moeten worden
gewacht. Vanaf 1962 willen de bonden via de tweejaarlijkse collectieve overeenkomsten een geleidelijke
invoering van de veertigurenweek zonder loonverlies. In 1963 en in 1966 geven ze echter
de voorkeur aan een derde week betaalde vakantie en het dubbel vakantiegeld. Zowel de werkgevers
als de regering blijven zich verzetten tegen de verkorting van de werkweek. Pas op het eind
van de jaren zestig komen er CAO’s voor met de geleidelijke invoering van de veertig uren. In 1969
en 1970 wordt de werktijd met één uur verminderd. In 1972 wordt de tweeënveertigurenweek, in
1974 de eenenveertigurenweek en in 1975 uiteindelijk de veertigurenweek ingevoerd. Er is 44 jaar
voor gestreden (Maes en Van Rie, 1985, Corijn, 1989)!
Het lijkt erop dat de katholieke vormingsorganisaties zich opnieuw zorgen maken over de effecten
van de arbeidstijdverkorting bij de invoering van de vijfenveertigurenweek in 1956. De voortschrijdende
secularisering en de verminderde invloed van morele en religieuze voorschriften worden
in verband gebracht met de ontwikkeling van de vrije tijd. In datzelfde jaar 1956 wijdt het
algemeen tijdschrift van de christelijke arbeidersbeweging, De gids op maatschappelijk gebied,
verscheidene artikels aan het vraagstuk van de vrije tijd.
Dezelfde thema’s als die uit het interbellum komen aan bod (Laermans, 1992). Het vernietigende
effect van de gecommercialiseerde vrijetijdsbesteding worden misschien minder beschreven in termen
van individuele neergang dan wel als een gigantisch proces van massificatie en depersonalisering.
In tegenstelling tot de argumentatie vóór de wereldoorlog leidt die bekommernis niet
alleen tot preken en pleidooien tegen sommige vormen van vrijetijdsbesteding, maar geeft ze aanleiding
tot enkele sociologische studies over de besteding van de vrije tijd. Men wil accurate en
geen impressionistische informatie over de sociale realiteit om een politiek uit te werken om ze
te controleren en te beïnvloeden. Natuurlijk is dit geen nieuw idee. Onderzoek in de negentiende
eeuw, het monografische en sociografische onderzoek later, zijn om dezelfde redenen opgezet.
Nochtans richten deze onderzoekingen zich op de brede sociale en economische context, terwijl
die van de jaren vijftig zich expliciet richten op de opvattingen en ervaringen van leden of potentiële
leden van de sociale organisaties. De belangrijkste bekommernis is de mogelijke teloorgang
van hun impact.
Enerzijds wetenschap, anderzijds moraal
Wetenschappelijk sociologisch onderzoek wordt dus steeds meer een basis voor het ontwerpen van
beleid. De arbeidersorganisaties worden op hun beurt ook steeds meer geleid door universitair
opgeleide kaders, eerder dan door de selfmade men die voorheen waren opgeklommen in de beweging,
of door priesters of sociale werkers. Dat heeft ongetwijfeld invloed op de mentaliteit van de
leiding.

We gaven al aan dat de christelijke vakbeweging in 1956 aan het Centrum voor Sociale Studies de
opdracht gaf een opiniepeiling uit te voeren bij de industriearbeiders om na te gaan of het streven
naar een verkorting van de werktijd ook met hun wensen overeenstemde (Centrum voor Sociale
Studies, 1956-1957). Men wil de voorkeur kennen in een keuze tussen arbeidstijdverkorting en
loonsverhoging. Men wil ook weten welke vormen van arbeidstijdverkorting de voorkeur hebben.
Ook de motieven voor de keuzes zijn van belang en daartoe worden vragen gesteld naar de persoonlijke,
gezins- en arbeidsomstandigheden. Men wil ook weten of de arbeiders wisten dat het de
christelijke bond was die het voortouw heeft genomen in de strijd voor een arbeidstijdverkorting.
Twee derden van de respondenten, waaronder een oververtegenwoordiging van leden van de christelijke
bond, geven de voorkeur aan arbeidstijdverkorting. De vrijgekomen tijd zou worden gebruikt
voor rust en huishoudelijke taken.
In dezelfde geest — zogenaamd waardevrije resultaten van sociologisch onderzoek gebruiken om
het beleid bij te sturen — wordt het Centrum in 1957 ook door het Jeugdverbond voor Katholieke
Actie (J.V.K.A.) gevraagd om de vrijetijdsbesteding van de jongeren tussen 13 en 24 jaar te onderzoeken
(Centrum voor Sociale Studies, 1957). De organisatie is duidelijk begaan met het verlies
van impact van het katholieke jeugdwerk. Het volstaat niet de “juiste waarden” te hebben, men
moet ze ook nog “verkopen” aan zoveel mogelijk mensen. Willen de katholieke jeugdorganisaties
hun ledenbestand behouden of uitbreiden dan moeten ze weten waarin de jeugd werkelijk geïnteresseerd
is. Wat zijn de uitverkoren vrijetijdsbestedingen? Die elementen kunnen dan in de programmatie
worden verwerkt. Het wordt duidelijk dat, in tegenstelling tot de vooroorlogse jaren,
hier een mentaliteit aan bod komt die zich wil aanpassen aan de veranderende realiteit, eerder dan
deze te willen bepalen.
Er worden vragen gesteld over zakgeld en de besteding ervan. Men wil weten of de jongeren over
hun doen en laten, over hun filmbezoek of over hun bestedingen al dan niet verantwoording moeten
afleggen bij hun ouders. Andere vragen peilen naar specifieke vrijetijdsactiviteiten (met bijzondere
aandacht voor de activiteiten in gezinsverband), het lidmaatschap van (jeugd)verenigingen
en de mate van deelname. Alles wijst erop dat de onderzoekers hun opdrachtgevers moeilijk
kunnen overtuigen van de geschiktheid van hun methode, met name via open interviews. De
J.V.K.A. dringt erop aan met vragenlijsten te werken, wat dan weer door de onderzoekers wordt
afgewezen, aangezien ze geen controle hebben over de verspreiding ervan. Tussen de regels kan
men in het verslag duidelijk de irritatie lezen over het feit dat de opdrachtgevers niet vertrouwd
zijn met de sociologische onderzoeksmethodologie.
Uit dit soort onderzoek zou men kunnen afleiden dat het christelijke pleidooi tegen de moderne
vrije tijd volledig is verdwenen. Dat is nochtans niet het geval. Twee afzonderlijke, maar verbonden
verhaallijnen worden uitgewerkt. Die komen overeen met de “arbeidsdeling” die Devolder
(1943) in zijn pleidooi voor een waardevrije sociologie heeft voorgesteld tussen observatie en
norm, tussen sociologie en sociale filosofie. Enerzijds zijn er de academische onderzoeksrapporten,
besteld door de katholieke organisaties en die een “neutraal” verslag doen van de vrije tijd.
Anderzijds zijn er de oude moraliserende pleidooien tegen de richting die de moderne samenleving
en de vrijetijdsbesteding in het bijzonder is ingeslagen. In die teksten wordt de zending van
de vormingsorganisaties binnen de arbeidersbeweging onderstreept. De beweging voorspelt een
III
43

44
nieuwe tijdsorde als gevolg van de invoering van de vijfenveertigurenweek en wil haar culturele activiteiten
inpassen in het arbeidersleven vóór de nieuwe gewoonten onomkeerbaar ingang vinden.
Het verslag van de tweejaarlijkse vergadering van het Vlaamse ACW is een uitstekend voorbeeld
van deze combinatie tussen sociologie en moralisering (ACW, 1959). De vergadering in 1959 is
geheel gewijd aan het probleem van de vrije tijd. Het ACW zet het eigen onderzoeksdepartement
aan het werk. Deleeck en Van de Gracht (die had gewerkt op het Centrum voor Sociale Studies)
zetten een enquête op over de vrijetijdsbesteding van de katholieke witte- en blauweboordenarbeiders.
Interviews worden gecombineerd met onderzoek naar het tijdsbudget. Gevraagd wordt naar
arbeidstijden, reistijd van en naar het werk, overwerk, inkomen, gezinsleven, bijzondere vrijetijdsactiviteiten,
contacten met vrienden en buren, lidmaatschappen en de mate van deelname
aan die verenigingen. Het rapport maakt het onderscheid tussen semi-vrije tijd en netto vrije tijd.
Die wordt opgedeeld in sociale contacten, recreatie en actieve bezigheden (hobby’s, sport, voortgezette
vorming). De tijdsbesteding in de vrije tijd wordt in verband gebracht met status, leeftijd,
educatie, gezinssituatie, beroep van de echtgenote, inkomen, behuizing, arbeidstijd, verstedelijking
en lidmaatschap van de vakbeweging. Het rapport wordt later gepubliceerd in het ACWtijdschrift
(Deleeck en Van der Gracht, 1960) en op de vergadering van 1959 mondeling toegelicht
door Deleeck.
De twee vertooglijnen van het katholieke discours komen hier samen. De uiteenzetting verwijst
naar de belangrijkste conclusies van de studie — het gezin als de kern van de vrijetijdsactiviteiten
en het beperkte belang van zowel commerciële vrijetijdsbesteding als van het verenigingsleven
— maar ze wordt niet gebracht met de “neutrale” toon van het gepubliceerde rapport. De spreker
voegt er “enkele raadgevingen” voor de organisatie aan toe. Daarin staat hij ambivalent ten
opzichte van de afkeurende commentaar op de “passiviteit” van de vrijetijdsbesteding van de
arbeidersklasse. De andere sprekers op de vergadering gebruiken de onderzoeksgegevens nauwelijks
en houden zich aan hun ideologisch discours. Het feit dat de vrije tijd vooral in gezinsverband
wordt doorgebracht krijgt gemengde commentaren. Het gezinsleven bevorderen is weliswaar één
van de doelstellingen van de christelijke arbeidersbeweging, maar toch mag dat geen oorzaak zijn
van maatschappelijke isolatie. Het culturele aanbod van de beweging zal zich dus moeten richten
tot het gehele gezin en niet tot de individuele leden. De gezinswaarden mogen niet tegenover die
van de organisatie worden geplaatst.
De Waalse overkoepelende structuur, het Mouvement Ouvrier Chrétien (MOC), vergadert over
hetzelfde thema in 1960. Het onderzoek is hier gedaan door het Centre de recherches socioreligieuses
van de Université Catholique de Louvain. Het wordt gepubliceerd in Les dossiers
d’action sociale catholique (MOC, 1960). Het onderzoek betreft zowel de vrijetijdsbesteding gedurende
de week en het weekend als de activiteiten tijdens de betaalde vakanties.
Het morele uitgangspunt is nog steeds aanwezig in de christelijke vertogen op het eind van de
jaren vijftig. Maar er zijn enkele voorzichtige verschuivingen merkbaar. Zo wordt het verzet tegen
de groeiende invloed van het commerciële vrijetijdsaanbod gemilderd. In de periode 1958-1963
kan men een kritische en alerte integratie van de christenen in de marktgerichte vormen van amusement
volgen (Laermans, 1992). De nadruk komt steeds minder te liggen op het verbod, dan wel

op de nood aan een specifieke vorming, zodat de mensen de “juiste” keuzes kunnen maken.
Een middenweg als het ware tussen de volledige vrijheid en het paternalisme. De simpele verwerping
van het commerciële vermaak als een vlucht uit de werkelijkheid wordt vervangen door
enig begrip: zolang de arbeider niet “menselijk” behandeld wordt in de fabriek, is de vlucht in de
recreatie onvermijdelijk (ACW, 1959).
Het welvaartscompromis
De geleidelijke overgang naar een welvaartspolitiek tekent zich af. Aan de Leuvense universiteit is
weldra niet alleen het Centrum voor Sociale Studies geïnteresseerd in het fenomeen vrije tijd. Ook
studenten wijden hun eindwerk aan dit thema. Voor zover we konden nagaan is dit voor het eerst
in 1955. In hetzelfde jaar begint een jong onderzoeker zijn loopbaan aan het departement sociologie.
Zijn naam is Frans Van Mechelen. Hij zal in de jaren zestig en zeventig zowel het onderzoek
als het cultuurbeleid in Vlaanderen domineren. Vandaar dat we iets dieper op zijn biografie ingaan
(Gaus, 1989). Het Vlaams-nationalisme is de belangrijkste inspiratiebon van Van Mechelen. Hij
stelt een materiële en culturele achterstand vast bij het Vlaamse volk en richt zich dus op een politiek
van culturele verheffing. Gezien Belgiës onevenwichtige economische en demografische structuur
— Vlaanderen kent een hogere nataliteit en lagere lonen — vormt het noorden de arbeidsreserve
voor de meer geïndustrialiseerde streken van het land. Van Mechelen bekritiseert de
uitbuiting van de Vlaamse arbeider, die lange reistijden naar het werk moet ondergaan op zoek
naar een fatsoenlijk loon. Hij onderstreept de nadelige gevolgen van deze mobiliteit op gezinsleven,
morele en religieuze regels, cultuurpeil en niet het minst op Vlaanderens eigen industrialisering.
De Vlaamse economische expansie zou de beste drager zijn van de Vlaamse cultuur.
Het Vlaams-nationalisme van Van Mechelen kent enige “solidaristische” sympathieën: hij is een
anti-marxist, hij verwerpt de klassenstrijd, maar terzelfdertijd verwerpt hij het groot-kapitaal en
de parasiterende (franskiljonse) burgerij als één van de belangrijkste oorzaken van Vlaanderens
onderontwikkeling.
Vanaf 1947 bestudeert Van Mechelen de arbeidsmobiliteit en de ontwikkeling van de tewerkstelling
in Vlaanderen. Zijn dissertatie is een monografie over de arbeidsverhoudingen en het integratieproces
in een gieterij. Voor hij aan de universiteit werkt, was hij human relations-expert in
de Belgische dienst voor productiviteitsbevordering, één van de producten van het sociaal akkoord
tussen de vakbeweging en de ondernemers voor de stijging van de arbeidsproductiviteit.
De levensstijl van de jongeren (vooral de niet-georganiseerde jeugd) en de afnemende invloed van
de georganiseerde jeugdbeweging, inspireert onderzoek naar de bezigheden, de waarden en het
vermaak van adolescenten (Laermans, 1989, 1992). In 1956 start de psycholoog en pedagoog
Kriekemans met zijn assistent Cammaer aan de KUL een centrum rond de jeugdproblematiek
(Cammaer, 1967). In zijn lessen over de vrije tijd van de arbeidersklasse is Kriekemans begaan met
het probleem van de vrijetijdsopvoeding in het gezin (zie bijvoorbeeld Kriekemans, 1956). In 1959
wordt het Leuvense centrum interuniversitair. Het richt zich niet langer alleen op traditionele
vraagstukken van gezin, werk of school maar op wat het “derde milieu” noemt: de jeugd in haar
vrije tijd en hoe jongeren kunnen worden beïnvloed door vrijetijdsactiviteiten en -organisaties. De
naam Seminarie voor jeugdbeweging, illustreert de onderzoeksthematiek van de eerste jaren. Met
de hulp van toekomstige maatschappelijke werkers wordt onderzoek gedaan naar de houding van
III
45

46
zestien- en zeventienjarigen tegenover de jeugdbeweging. Ander onderzoek richt zich op de nietgeorganiseerde
jeugd en op de vraag hoe die kan worden bereikt met specifieke vormen van jeugdwerk.
Buyck en Cammaer (1967) publiceren een overzicht van de vrijetijdsbesteding van de
Vlaamse jeugd, gebaseerd op meer dan vijftig studies (meestal eindwerken in de opleiding voor
sociaal assistenten) tussen 1952 en 1964. In het midden van de jaren zestig start het centrum een
project over de betekenis van het dansen als jeugdige vrijetijdsbesteding, gebruik makend van
interviews, gestandaardiseerde vragenlijsten en participerende observatie.
Het christelijke onderzoek vertrekt vanuit een bezorgdheid over de gevolgen van secularisering.
Daartegenover staat geen vergelijkbaar socialistisch streven naar controle op de vrijetijdsbesteding
van de leden. Vandaar ook het weinige socialistisch geïnspreerde onderzoek. Er is een onderzoek
uit 1957, uitgevoerd door de Arbeiders Touristen Bond - De Natuurvrienden over de besteding
van de vakanties en van de vrije tijd. In de jaren 1956 en 1957 wijdt het tijdschrift Opvoeding van
de overkoepelende culturele en vormingsorganisatie verscheidene artikels aan de vrije tijd. Een
vergelijkbare morele paniek als die bij de christenen is hier niet terug te vinden. De invloed van
de commerciële vrijetijdsbesteding wordt wel eens aangeklaagd, maar er is geen sprake van een
“probleem van de vrije tijd” in de socialistische beweging. Soms worden wel vragen gesteld bij de
beperkte resultaten van de cultuurspreidingspolitiek (Van der Hoek, 1972; Raes, 1975).
De sociologen van de Université Libre de Bruxelles richten zich vooral op opiniepeilingen. In 1945
komt Jacquemyns aan het hoofd van het pas opgerichte Institut Universitaire d’Information Sociale
et Economique. Dat zal zo’n veertig Belgische opinieonderzoeken publiceren in de volgende twintig
jaar. De onderwerpen van de eerste tien jaar bevatten: de Belgische leesgewoonten, de luisterdichtheid
van de radio, het bioscoopbezoek, vakantie en reizen. De meeste van deze onderwerpen
komen verschillende keren aan bod. De sociologen van de ULB evolueren naar de studie van
de invloed en de spreiding van de massamedia. Een zogenaamde synthese over het Belgisch vrijetijdsonderzoek
wordt in 1959 door Thoveron gepubliceerd bij het Centre national d’étude des
techniques de diffusion collective van de ULB. In feite beperkt de auteur zich tot een overzicht
van de al vermelde opiniepeilingen en de onderzoekingen van de nationale radio en televisie, het
NIR, naar het eigen publiek.
Onderzoek als beleidsinstrument
De Katholieke Universiteit Leuven en de Université Libre de Bruxelles — beide nog tweetalige
instellingen — leveren de eerste academische onderzoeksinstituten om een openbaar vrijetijdsbeleid
van de overheid te documenteren. Beide instellingen hebben hun werking dan ook aangepast
aan de opkomst van een welvaartsstaat, waarin de sociale programmatie gebeurt op basis van
wetenschappelijke (en dus in de gangbare opvatting onbetwistbare) gegevens.
In 1960 reorganiseert de Faculteit van Economische en Sociale Wetenschappen van de KUL haar
onderzoek in een Instituut voor Economisch, Sociaal en Politiek Onderzoek. Daarin worden zeven
afdelingen gebundeld, waarvan er één de Studiegroep Cultuur en Vrije Tijd is (ook Studiegroep
Culturele Promotie genoemd). Aan het hoofd staan Prof. Frans Van Mechelen en Urbain Claeys. De
legitimatie voor het onderzoek luidt als volgt: “De Studiegroep Culturele Promotie dankt haar

estaan aan de evolutie van de samenleving naar een vrijetijdsmaatschappij. Het fenomeen vrije tijd
is inderdaad een karakteristiek van de cultuur van vandaag.” (An., 1973: 16).
Deze studiegroep voert in 1962 de eerste algemene studie uit naar de vrijetijdsbesteding in
Vlaanderen. De opdracht komt van de eerste Vlaamse minister van cultuur, Renaat Van Elslande.
Het vrijetijdsbegrip wordt wetenschappelijk geoperationaliseerd in een negatieve definitie tegengesteld
aan de arbeidstijd, met een onderscheid tussen “half-vrije tijd” en “echte vrije tijd”. Dit
concept wordt aangevuld met een functionele beschrijving afgeleid van Dumazediers drie D’s
(“délassement, divertissement, dévelopement”) en een beleidsvisie waarin volwasseneneducatie,
cultuurspreiding en vrije tijd worden samengevoegd. De enquête laat een reële gemiddelde arbeidstijd
van 49 uur per week zien voor de mannelijke tewerkgestelde bevolking, gemiddeld 60 uur slaap
per week en 30 uur vrije tijd. De rest wordt als semi-vrije tijd geklasseerd, met daarin een gemiddelde
van 10,5 uur per week verplaatsingen. De vrijetijdsbesteding zelf wordt verdeeld in vier categorieën:
recreatie en ontwikkeling, sociaal leven, studie en vakantie. De vier categorieën worden
onderzocht naar participatie en frequentie. Verschillen volgens geslacht, status en stedelijke-landelijke
contexten worden geregistreerd. In de conclusies wordt voorgesteld de socio-culturele
infrastructuur uit te breiden en te zorgen voor vormen van vrijetijdsopvoeding (Van Mechelen,
1964). Dit eerste rapport van 1964 wordt in 1966 aangevuld met een studie over de sociale stratificatie
van de vrijetijdsbesteding, waarin het verband tussen de omvang en de intensiteit van de
vrijetijdsactiviteiten en het scholingsniveau wordt bevestigd (Van Mechelen, 1966).
In 1967 en 1969 worden nog twee andere verslagen gepubliceerd. Het eerste behandelt de weekendactiviteiten
van gezinnen in de winter 1964-1965, op basis van duizend interviews afgenomen
in een periode van drie weken (Van Mechelen, 1967). Het tweede gaat over gezins- en sociale
vakanties en cultuurconsumptie aan de Belgische kust (Van Mechelen, 1969). Het onderzoeksopzet
kadert in een logisch-empiricistische opvatting over wetenschap. Het is duidelijk beleidsondersteunend
onderzoek in het kader van de welvaartsstaat.
Van Mechelen zelf wordt in 1968 (CVP-) minister van cultuur en blijft dat tot in 1972. De band
tussen zijn beleid en zijn onderzoeksactiviteit wordt expliciet gelegd op een colloquium georganiseerd
aan de KUL op 10 en 11 oktober 1969 (An., 1969). Zijn ministerie richt een netwerk cultuurcentra
in Vlaanderen op en voert een politiek van cultuurspreiding, van “culturele activiteiten
voor het volk”. In het raam van die politiek worden ook enkele studies verricht voor steden om hun
aanvragen voor culturele subsidie te ondersteunen. De positie van het wetenschappelijk onderzoek
als legitimatie van subsidieaanvragen, zorgt voor een relatief geregelde stroom van opdrachtonderzoek
naar universitaire centra, maar ook naar privé-studiebureaus.
Bij deze politiek van “paternalistische democratisering” van de cultuur wordt niet alleen gevraagd
naar de efficiëntie van het beleid. Ze wordt ook ten gronde bekritiseerd in de tweede helft van de
jaren zestig als een vorm van “burgerlijke” cultuurpolitiek. Die kritiek sijpelt als het ware door in
de eerste vijfjaarlijkse balans van het Leuvense onderzoeksteam. In 1973 publiceert het een rapport
met een “nieuwe benadering van de cultuurpolitiek”. Er zal rekening worden gehouden met
het bestaan en de vormen van populaire cultuur. Tot dan toe is het cultuurbegrip en het daarmee
verbonden cultuurbeleid beperkt tot de overdracht van kennis en traditionele waarden, zoals ook
III
47

48
uitgedrukt in de bestaande vormen van onderwijs en kunst. De democratisering heeft echter zowel
het onderwijs als de cultuur aangestoken. Vooral het cultuurbegrip wordt verrijkt. Deze inhoudelijke
verschuiving wordt door de progressieve vleugel in de christelijke middens doorgevoerd
(Albrechts, 1969). Ook de tijdsgeest verzet zich tegen een democratisering van wat de elitecultuur
wordt genoemd en verdedigt nieuwe vormen van sociaal-cultureel werk, gebaseerd op de ervaring
en de werking van het verenigingsleven. Die verruiming inspireert een speciale wetenschappelijke
belangstelling voor het verenigingsleven (Billiet, 1973), aanvankelijk vooral voor de sportverenigingen.
Tijdsbudgetonderzoek
De ontwikkeling van het onderzoek aan de Franstalige Brusselse universiteit verloopt in een enigszins
andere richting. Hier overweegt een meer formeel-kwantitatieve interesse. We hebben gezien
hoe de invloed van de sociaal-democraten en de liberalen in het Franstalig landsgedeelte speelde
in de grote rol die de overheidsvoorzieningen kregen toebedeeld. Men is dan ook vooral geïnteresseerd
in “neutrale” gegevens. De sociologen nemen in de periode 1964-1970 deel aan het internationaal
vergelijkend tijdsbudgetonderzoek in opdacht van het sociaal onderzoekscentrum te
Wenen onder de leiding van Szalai. Feldheim en Javeau leveren de Belgische bijdrage. In 1966
wordt een tijdsbudget van één dag opgenomen bij tweeduizend personen. Als deel van een internationaal
project is dit onderzoek niet alleen erg beschrijvend, maar zelfs toeschrijvend, aangezien
het zich toelegt op de benoeming van activiteiten. Daarenboven is een eendags-”tranche de
vie” niet erg representatief in cross-cultureel onderzoek naar de tijdsstructuur. De resultaten onderstrepen
het belang van de effecten van de arbeidsduurvermindering. Vier tijdsblokken worden afgelijnd:
verplichte tijd (werk); onderworpen tijd (vervoer, winkelen); noodzakelijke tijd (slaap, eten,
zorg) en vrije tijd.
De verhouding tussen arbeid en vrije tijd wordt aan de orde gesteld in een artikelenreeks in het
tijdschrift van British Petroleum. In 1966 wijdt BP review vier afleveringen aan de discussie over
de komst van de vrijetijdsmaatschappij. De bijdragen worden in 1967 gebundeld in een boek:
La civilisation des loisirs. Culture, morale, économie, sociologie: enquête sur le monde de demain.
In die bundel rapporteert Van Mechelen over zijn onderzoek van 1964. De toekomstscenario”s worden
uitgetekend door Dumazedier en Fourastié. Henri Janne, professor sociologie aan de ULB,
voorheen inspecteur-generaal bij het Commissariaat-Generaal voor Toerisme en ook minister van
onderwijs (1961-65), schrijft een bijdrage. Daarin bekritiseert hij de negatieve resultaten van de
invoering van de nieuwe technologieën en de nieuwe arbeidsorganisatie. Op basis van Frans onderzoek
— Fourastié, Dumazedier maar ook Lismonde (1965) — zet hij de morele noodzaak uiteen
van meer vrije tijd voor de massa en doet een pleidooi voor een goed uitgebouwd sociaalcultureel
beleid. Een “vrijetijdsbeschaving” kan volgens hem alleen worden voorbereid door een
“leerbeschaving”. Vandaar de noodzaak van een permanente vorming.
Het nieuwe hedonisme
In al die ontwikkelingen gaat het in zekere zin om de “openbare orde”, om de sociale ordening.
Die staat onder druk van het precaire evenwicht dat moet worden gevonden tussen enerzijds
een arbeidsethiek, die de nodige discipline moet blijven leveren voor een door dure technologie

gedomineerde arbeidsorganisatie en anderzijds een consumptiedrang, die de stijgende vraag moet
onderhouden nodig voor de economische groei. De hefbomen voor een dergelijke ordening zijn
enerzijds het sociaal overleg en de sociale vrede op de werkvloer, het in stand houden van een
sterk middenveld en een rijk verenigingsleven en anderzijds de beïnvloeding via media en reclame
van de besteding van de vrije tijd aan consumptie eerder dan aan bijvoorbeeld “prosumptie” (productie
voor eigen gebruik) of aan burgerschap. De uitbouw van een massaconsumptiesamenleving
gebeurt nogal sterk geordend. Koopkrachtstijging en arbeidstijdverkorting vallen onder de sociale
programmatie. Dat betekent dat op de stijgende vraag naar sociale voorzieningen ook enigzins kan
worden geanticipeerd. Ook de vormgeving van die consumptiestijging is sterk sociaal bepaald. Het
gaat immers om massaproducten die min of meer in dezelfde “format” aan iedereen wordt geleverd:
de gezinsauto, de televisie, de zonvakantie. De invoering van een consumptieve levensstijl is dus
sterk sociaal gereguleerd. De instandhouding van sociale klassen en statusgroepen verloopt samen
met een groepsgewijze verruiming van het levenspatroon.
Het is pas later dat het consumptiepatroon eerder wordt ingezet in processen van sociale differentiëring.
Voorwaarde daartoe is ook dat de productiemethoden in staat zijn steeds meer gedifferentiëerde
producten onder voorwaarden van hoge arbeidsproductiviteit af te leveren. Pas dan
kan ook de markt worden gesegmenteerd en gefragmenteerd. Dat proces zal zich echt doorzetten
als een reactie op de economische crisis van het midden van de jaren zeventig en de daarop volgende
vergroting van de inkomensspanning. Nieuwe productiemethodes, sociale differentiatie en
groeiende symbolische consumptie zullen samen tot een verdere opsplitsing van levensstijlen en
consumptiepatronen leiden.
Levensstijlen worden steeds minder afhankelijk van de traditie en steeds meer van groepsdynamiek.
Ze blijven echter sterk afhankelijk van industriële producten. Het hedonisme van de consumptiesamenleving
is immers ook sterk object-gericht. Het steunt op de illusie dat er voor elke
vraag, voor elk verlangen, een object bestaat (of kan gevonden worden) dat eraan beantwoordt en
dat de economie zulk object kan aanbieden. Het is een enigzins passief hedonisme, dat op die
manier complementair blijft met een op arbeid gerichte activiteit. In beide gevallen staat het
object, het product, centraal. Dergelijke genotsstructuur wordt een belangrijk element in de manier
waarop de samenleving reageert op de crisis van het midden van de jaren zeventig. Ze wordt een
drijvende kracht in de vermarkting van de samenleving.
III
49

IV. De vermarkting
Het (fordistisch) regulatiemodel geraakt in crisis in 1974. Vereenvoudigend zou
men kunnen zeggen dat de ondernemers het compromis op de helling plaatsen
vanwege de dalende winstvoet (Mandel, 1983). De drastische stijging van de
noodwendige investeringen in vast kapitaal (de stijgende organische samenstelling
van het kapitaal) maken de loonafspraken steeds moeilijker en de druk op de winsten
steeds groter. Het wordt als het ware steeds rendabeler te speculeren dan productief te investeren.
Ondernemers gaan in “investeringsstaking” en “vragen” van de overheid een ander “investeringsklimaat”,
met andere woorden de uitbouw van een ander regulatiemodel.
Tot 1979-1980 blijft de keynesiaanse “welvaartsstaat” echter de doelstelling van de politiek. Door
middel van een “relancepolitiek” (het scheppen van supplementaire koopkracht door overheidsinitiatief)
willen de regeringen de economie opnieuw op gang trekken. Maar de stijgende werkloosheid
kan niet worden ingedijkt, zeker niet wanneer men na enig touwtrekken het perspectief van
de arbeidsduurverkorting met herverdeling van het werk laat varen. Vanaf 1980-1981 verlaten de
leidende politieke kringen in feite dat regulatiemodel voor een neoliberaal (monetaristisch) beleid.
De nationale regeringen worden daarin gestuurd of begeleid door de politiek van internationale
instellingen als de Wereldbank alsook door de manier waarop de Europese eenmaking wordt beslist.
Maatschappelijk heeft dit beleid een aantal wijzigingen tot gevolg, zonder dat echter een nieuw
enigszins stabiel regulatiemodel tot stand is gekomen. We kunnen de grote lijnen van de evolutie
als volgt weergeven:
(1) Er treedt een grondige wijziging in de sociale verhoudingen op: niet de sociale vrede maar de
concurrentiecapaciteit wordt de maatstaf. De georganiseerde arbeidersbeweging blijft weliswaar
een pool in de sociale regulatie, maar de massale werkloosheid drukt op de solidariteit
en op de lonen. Aangezien de leiding van de arbeidersbeweging zweert bij een keynesiaanse
relancepolitiek wordt ze steeds meer in het defensief gedrongen. De stijgende arbeidsproductiviteit
wordt nu in de eerste plaats gebruikt voor een verhoging van de winstvoet. Nieuwe
investeringen dienen voor rationalisatie van het arbeidsproces (invoering nieuwe technologieën,
nieuwe gedereguleerde arbeidsorganisatie, afbouw van de arbeidsstatuten, en dergelijke).
Het inkomen uit beleggingen stijgt in de jaren tachtig fenomenaal, terwijl het inkomen
uit arbeid stagneert en voor bepaalde groepen zelfs in koopkracht daalt. Massale werkloosheid
en stagnerende koopkracht worden “aanvaardbaar” gemaakt. Na een periode van loonstop en
inwerking op het direct loon, komt ook het indirecte loon (de verschillende delen van de sociale
zekerheid) op de helling. Zowel werkloosheid als de loonpolitiek leiden tot een gevoelige
wijziging in de inkomensstructuur. Dat blijft niet zonder gevolg voor het consumptiepatroon.
(2) De terugkeer naar de regulering via marktverhoudingen impliceert een gevoelige wijziging in
de rol van de staat. De regelende rol van de staat in de economie wordt afgewezen. Dat komt
zowel tot uiting in het verzet tegen economische programmatie (hoewel de openbare financiën
miljarden ter beschikking stellen voor de herstructurering van de economie) als in de aantasting
van de openbare dienstverlening. De herverdelingsmechanismen worden afgezwakt,
waardoor een “nieuwe armoede” steeds zichtbaarder wordt. Staatsschulden installeren een
structureel omgekeerde inkomensherverdeling waarbij een deel van de begroting onder de vorm
van intresten direct wordt uitgekeerd aan beleggers. De sociale en economische rol van de
IV
51

52
staat wordt afgebouwd, ten voordele van een meer repressieve opvatting over de taken van de
overheid.
(3) Hoewel de economie in een verlengde periode van vertraagde groei blijft, en van recessie naar
recessie kruipt, treedt een wijziging op in de oriëntatie: de economie richt zich op de gewijzigde
verdeling van de koopkracht in de samenleving. Ze volgt de groeiende markt van individuele
consumptie ten nadele van de inkrimpende markt van collectieve consumptie. Ze richt
zich op die lagen van de bevolking wier inkomen middels een fragmentatie en flexibilisering
van de markt een groeiende koopkracht blijft vertegenwoordigen. Hoewel op die markt enkele
nieuwe producten (de personal computer bijvoorbeeld) en diensten (de korte vakantie bijvoorbeeld)
voor succesvolle economische activiteit zorgen, is er nog geen nieuwe drager
gevonden voor een algehele economische heropstanding (zoals de auto, de huishoudapparaten
of de televisie symbool staan voor het succes van het fordisme). In elk geval lijkt het einde
van de massaconsumptiecultuur in de welvaartsstaat aanleiding te geven tot een nieuwe meer
flexibele consumptiecultuur (waarbij de symboolwaarde van de consumptie nog belangrijker
wordt) voor de zogenaamde “nieuwe middenklassen” en een inkrimping van de consumptie bij
de lagere inkomens.
(4) Een en ander wordt begeleid door een wijziging in de heersende ideologie. De economische en
de marktwetten worden als natuurwetten gemystificeerd, waardoor over de menselijke vrijheid
alleen wordt gedacht vanuit het standpunt van de consument. Solidariteit komt onder druk te
staan van corporatisme en individualisme, de geloofwaardigheid van de politiek en het vertrouwen
in de instellingen nemen af, het postmoderne denken bepleit het afwijzen van ideologie,
utopie en cultureel universalisme.
Het resultaat van deze ontwikkelingen is de ombouw van het maatschappelijk model in functie van
de slechte economische toestand, die steeds minder een consensusmodel kan dragen. De sociale
ongelijkheid neemt toe. Het heersende maatschappijmodel is niet langer gericht op de integratie
van alle mensen: uitstoot wordt deel van het model. Die uitsluiting zoekt ideologische rechtvaardiging
in individuele verantwoordelijkheid (de schuld van de werklozen) of in racistische of andere
discriminatietheorieën (de migranten, de vrouwen, de jongeren…). De staat krijgt daarbij eerder
een repressieve dan een integratieve opdracht; in de media wordt die gesteund door het zoeken
naar een stijgende crimininaliteit, een groeiende illegaliteit, een toenemende onveiligheid…
Zo wordt vorm gegeven aan de dualisering van de samenleving, een tweesporensamenleving, een
tweederde-eenderde model, waarbij zowat tweederde van de samenleving volgens een marktmodel
worden geregeld en een derde een probleem van deviantie en openbare orde wordt voor de staat.
Economische onzekerheid komt in de plaats van bestaanszekerheid, zowel voor het onderste derde
(grijs en zwart circuit, onderaanneming, illegaliteit) als voor de nieuwe middenklasse (stijgende
arbeidsdruk, sociale flexibiliteit, materiele onzekerheid, kortlopende contracten…). Angst wordt
opnieuw een vast gegeven in het bestaan en levert dikwijls voer voor ideologieën die een beroep
doen op de meest primitieve menselijke gevoelens (Beck, 1992).

De combinatie van deze segmentering (fragmentering) van de samenleving en van de toenemende
commercialisering met de uniformisering en dominantie van de massamedia heeft ook een zekere
culturele vervlakking tot gevolg. De massamedia, in de eerste plaats de radio en de televisie,
hebben de invloed van de meer traditionele socialisatie-instellingen (gezin, school, kerk…)
verdrongen. Dat heeft in de eerste plaats tot gevolg dat de communicatie steeds minder wordt aangepast
aan specifieke doelgroepen, maar gericht wordt op een gesimplificeerde, gemiddelde kijker.
Dit proces wordt nog versterkt door de privatisering en de commercialisering van de media.
Consumptiecijfers (kijkcijfers) worden de maatstaf. Dit mechanisme zet zich door naar verschillende
terreinen van culturele activiteit. De politiek wordt een commerciële activiteit gericht naar het
centrum en onderwijs, kunstbeleid en onderzoek komen onder zware rationalisatiedruk te staan.
Een nieuw accumulatieregime ?
Het begin van de jaren negentig tonen een duidelijk moment van keuze. De neoliberale politiek
toont haar grenzen: de economische conjunctuur is niet structureel verbeterd, de sociale problemen
nemen toe en delen van de nieuwe middenklasse worden nu ook bedreigd, de politieke instabiliteit
neemt toe. De monetaristische politiek wordt schoorvoetend aangevuld met relancepolitiek.
Een nieuw en stabiel maatschappelijk regulatiemodel ligt echter nog niet voor de hand. De notie
postfordisme duidt op het einde van het fordisme (Amin, 1994) maar een “flexibel accumulatieregime”
is nog niet geïnstalleerd (Harvey, 1989).
Aangezien de oorzaken van de sociale onzekerheid versluierd blijven (economische crisis, werkloosheid,
cultuurcrisis…) verliest ook de overheid, de staat als dusdanig, aan geloofwaardigheid.
Temeer omdat het apparaat zelf in een aantal landen niet vreemd is aan corruptie en belangenvermenging.
Dit alles draagt bij tot de veelgenoemde “kloof tussen burger en politiek”, waarbij de
politiek wordt ervaren als een van de burger afstaand gebeuren, met eigen en duistere regels,
dat zich niet bezighoudt met de dagelijkse problemen van de mensen.
De legitimiteit van het maatschappelijk werk wordt door deze ontwikkelingen aangetast. Dat leidt
tot de wijziging van verscheidene institutionele tussenkomsten in de vrije tijd, gaande van de collectieve
voorzieningen in sociale vakanties, over allerlei paraschoolse vormingsinitiatieven, tot de
subsidies voor kunst en cultuur. Die discussies wijzen aan de ene kant op de grondig gewijzigde
context (waaruit wordt afgeleid dat de oude recepten niet meer gelden) en versterken aan de andere
kant de centrifugale tendensen binnen de werksoorten. Een deel van het maatschappelijk werk
(zoals ook van het onderwijs, het onderzoek…) kan zich immers aanpassen aan de vereisten van
de markt: zich richten op een koopkrachtig publiek en het aanbod vooral functioneel en utilitair
uitbouwen. Een ander deel kan dat, gezien de aard van het werk niet en vereist een legitimering
vanuit maatschappelijke waarden en rechten en een openbare financiering.
In deze postfordistische ontwikkelingen is de samenleving gemobiliseerd (Elchardus, 1996) voor
een omvorming van de collectieve ritmes, de tijdsorde, de intensiteit van arbeid en vrijetijdsbesteding.
Het is niet altijd makkelijk het onderscheid te maken tussen de ideologische aspecten van
die omvorming (het vertoog over de flexibilisering bijvoorbeeld) en de reële impact van deze
ombouw. Voortdurend onderzoek is nodig om dat onderscheid te kunnen maken en om te kunnen
IV
53

54
uitmaken of de beloofde toename van autonomie en keuzevrijheid ook werkelijk voorkomt (Corijn
& Breedveld, 1998).
De hernieuwde centraliteit van de arbeid
De sociaal-economische ontwikkelingen vanaf 1974 en de ideologische verschuivingen vanaf 1979-
1980 hebben de arbeid en de arbeidsverhoudingen weer in het centrum van de aandacht geprojecteerd.
Omdat arbeid (onder de vorm van een betaalde baan) een schaars(er) goed is geworden,
moet het belang daarvan opnieuw expliciet ideologisch en sociaal worden geduid. Dat heeft een
uitgebreide literatuur opgeleverd en nogal wat discussie over de waarde en de toekomst van de
arbeid (Aznar, 1978; Roustang, 1982; Offe, 1985; Boyer, 1986, 1987; Beckers et al., 1991; Mellon,
1992; Boulin et al., 1993; Cette & Taddeï, 1994; Husson, 1994; Larouturou, 1995; Rosanvallon,
1995; Castel, 1995; Bardelli, 1996; Boisard, 1996; Lipietz, 1996; Schor, 1997; Appèl, 1997;
Mongin, 1997).
Verschillende kwesties worden in die discussie op een hoop gegooid. Er is de (empirische) vraag
naar de ontwikkeling van de hoeveelheid menselijke arbeid die nodig is om een bepaald niveau
welvaart te produceren. Het is met andere woorden de vraag naar de stijging van de arbeidsproductiviteit,
gewogen tegenover de toename van de bevolking, de toename van de op de arbeidsmarkt
actieve bevolking, de veranderingen in de behoeftenstructuur van een bevolking, en dergelijke.
Er is duidelijk een trend naar globale vermindering van de hoeveelheid noodzakelijke arbeid,
indien inderdaad de stijging van de arbeidsproductiviteit ondersteund blijft door de technologische
vernieuwingen. Dat hangt af van de maatschappelijke organisatie van de menselijke arbeid.
Daarbij moet worden vastgesteld dat de kapitalistische organisatie, de veralgemeende warenproductie,
vanuit het standpunt van de arbeidsproductiviteit niet automatisch de meest rationele
organisatie van de arbeid bereikt. Indien de redenering begrensd blijft binnen kapitalistische verhoudingen
dan wordt de horizon beperkt door de onmiddellijke concurrentieverhoudingen op de
markt en door de koopkrachtige vraag. Duurzaamheid en niet-solvabele of niet-kwantificeerbare
behoeften en verlangens worden binnen de markt niet verrekend en behoren aldus tot de irrationaliteit
van de economie. Vanuit dat standpunt kan men stellen dat het kapitalisme de vermindering
van de noodzakelijke arbeid op lange termijn afremt. Voor de geïndustrialiseerde landen is een
vermindering van de benodigde arbeid echter de basistrend. Die wordt gemoduleerd door een stijging
van de behoeften in de niet- of minder geïndustrialiseerde werelddelen en de vormen van
industrialisatie en wereldhandel die aan die vraag beantwoorden.
Een vermindering van de nodige menselijke arbeid betekent echter niet automatisch een afname
van het aantal “arbeiders”. Die hangt af van de maatschappelijke organisatie van de arbeid en vooral
van de regulering van de arbeidsmarkt. Maatschappelijk is er nog steeds een basistrend van vermeerdering
van het aantal loonarbeiders. Steeds meer mensen proberen hun maatschappelijke status
en hun inkomen te betrekken uit loonarbeid. Daardoor vermindert ook het aandeel van de
andere vormen van arbeid. De arbeidsmarkt wordt echter door het aanbod institutioneel vastgelegd
en reageert helemaal niet flexibel op de vraag (Schor, 1992). Zo bestaat er geen glijdende
arbeidsurenschaal die volgens de “wet” van vraag en aanbod een arbeidsduur zou bepalen.

Beide trends — de tendens tot daling van de nodige arbeid en de tendens tot stijging van de loonarbeid
— zijn niet nieuw. De tegenstelling tussen beide komt duidelijk naar voren op het ogenblik
dat in de samenleving een laissez faire-politiek de bovenhand krijgt. De (uitzonderlijke) fordistische
regulering, waarin de stijgende arbeidsproductiviteit wordt gecombineerd met een volledige
werkgelegenheid door combinatie van stijgende consumptie met arbeidsduurvermindering komt in
crisis. Een postfordistische regulatie is nog niet ingetreden.
De kapitalistische orde reageert, zo zagen we, op de crisis, op de contradictie tussen het dalend
aanbod en de stijgende vraag op de arbeidsmarkt door een fragmentering van de samenleving:
slechts een deel van de vraag naar arbeid wordt beantwoord en een deel blijft onbeantwoord. Een
structurele werkloosheid wordt aanvaard. In tegenstelling tot de neoliberale economische ideologie
ontwikkelt zich op de arbeidsmarkt een pure aanbodseconomie, waarbij de vormgeving bijna
eenzijdig door de werkgevers wordt vastgelegd. Daardoor kent het rationaliseringsproces een nieuwe
opstoot (Dorey, 1988). De economische doelrationaliteit wordt allesoverheersend en bepaalt de
structuur van de menselijke arbeid. Daardoor wordt een nieuwe trend ingevoerd: de tendens tot
daling van de kostprijs van de arbeid. Tot de legitimering van die trend behoort het vertoog om
de menselijke arbeid als een zaak te behandelen, als een “productiefactor”. Tot de maatschappelijke
gevolgen behoren de afbouw van de welvaartsvoorzieningen, de langdurige loonstop, de
afbouw van de minimumlonen, de verlenging van de arbeidstijd, de nieuwe armoede…
Door die nieuwe krachtsverhoudingen op de arbeidsmarkt wordt een andere trend versterkt. De
kwaliteit van de arbeid wordt steeds eenzijdiger door de economische rationaliteit bepaald. Dat
houdt terzelfdertijd een deskilling (Braverman, 1974; Wood, 1982), een verlies aan macht
(Rueschemeyer, 1986) en een voortdurend herscholen in. Dat houdt een verdere taylorisering in
van bepaalde sectoren. Steeds meer maatschappelijke activiteiten kunnen rekenen op een “wetenschappelijke
organisatie van de arbeid”. Dat wil zeggen dat ze worden geleid door een aan de markt
gemeten doelrationaliteit en een groeiende interne arbeidsdeling. Dat proces verloopt in de dienstensectoren
tot en met de ziekenzorg en het onderwijs en de universiteit. Waar meer samenwerking
en zelfsturing de arbeidsrentabiliteit ten goede komen spreekt men van toyotisering. Welke
vorm de arbeid in verschillende bedrijfssectoren concreet aanneemt is een empirische vraag voor
arbeidssociologen, maar belangrijk is hier vast te stellen dat die vorm steeds minder als een onderwerp
van maatschappelijk en dus politiek debat wordt gezien en steeds meer als een economische
en dus (schijnbaar) technische kwestie wordt gesteld. Parallel daarmee worden de geestelijke
effecten van zo’n ontwikkeling gepsychiatriseerd, waarmede de gevolgen van een onmenselijke
arbeidsorganisatie als “afwijkingen” worden gemarginaliseerd (Doray, 1988).
De wetenschappelijke (en maatschappelijke) discussie die in deze context wordt gevoerd, wordt
sterk getekend door de ethische (en dus politieke) positie die men inneemt: het gaat uiteindelijk
om een stelling over de zeggenschapsverhoudingen in de samenleving. Die positionering wordt
bovendien bepaald door de visie van de auteurs op de structuur van de sociale actie. Het is immers
(al te veel) zo dat een ethische stelling over zeggenschapsverhoudingen onmiddellijk moet
worden vervolledigd met een stelling over de maatschappelijke actoren, de maatschappelijke
“dragers”, om zulke zeggenschapsverhoudingen te verwerkelijken. Analyse en stellingname worden
dikwijls verward met tactiek en strategie.
IV
55

56
Twee richtingen in de discussie
In de reactie op deze neoliberale ontwikkelingen vindt men in de literatuur grosso modo twee stromingen
terug. De ene kan worden gevat onder de stelling: “het einde van de arbeid” (Drancourt,
1984; Meda, 1995; Rifkin, 1996); de andere als “niet aan de arbeid voorbij” (Glorieux, 1995;
Elchardus & Glorieux, 1995; Bouquin, 1997). De eerste lijn wijst op de grondige crisis van de
moderne industriële samenleving, op de onvermijdelijkheid van de uitstoot en van de reorganisatie
van de arbeid. De auteurs wijzen op de effecten van de informatietechnologie, waardoor de
arbeid een meer immaterieel karakter zou krijgen. Ze wijzen op de komst van de postindustriële
samenleving (Touraine, 1969; Bell, 1973) waarin de dienstensector domineert. Een gemeenschappelijke
noemer van deze analyses is dat ze het verdwijnen van de volledige werkgelegenheid
niet als slecht nieuws verwerken, maar zoeken naar alternatieven buiten de formele arbeid: in de
informele sector, het vrijwilligerswerk en de gebruikswareneconomie. Om de ontplooiing van deze
onbetaalde activiteiten te ondersteunen wordt in deze stroming veelal gepleit voor de (partiële)
loskoppeling van arbeid en inkomen onder de vorm van een basisinkomen (Van Parijs, 1993).
De tweede stroming wijst op de centrale rol van de arbeid in de maatschappelijke integratie
(Glorieux, 1995; Elchardus & Glorieux, 1995; Rosanvallon, 1995). Arbeid is in onze maatschappij
een “cruciaal participatiemechanisme en een wezenlijk verdelingsmechanisme van inkomen”
(Glorieux, 1996: 167). En, zo stelt deze stroming, dat is waardevol omdat er geen betere wijze is
om mensen in een complexe samenleving te bundelen. De massale werkloosheid is dus een bedreiging
voor de sociale cohesie. Glorieux (1995) draagt empirische evidentie aan voor het feit dat
arbeid niet alleen een instrumentele waarde heeft (een inkomen verwerven), maar ook de betekenissen
draagt van verplichting, plicht en sociale verbondenheid. Hij wijst erop dat werklozen de
beschikbare tijd niet “vrij” aanwenden maar vullen met “arbeidsvervangende activiteiten”. Zonder
arbeid is er ook geen vrije tijd. Vanuit die vaststellingen wordt de nieuwe sociale kwestie
(Rosanvallon, 1995; Castel, 1995) gedefinieerd. Vastgesteld wordt dat de werkloosheid in de huidige
crisis vooral de laaggeschoolden overkomt. Een culturele achterstelling wordt ook gereproduceerd.
Om een volledige werkgelegenheid te creëren moeten dus enerzijds banen voor laaggeschoolden
worden voorzien (die worden ook laag betaald) en moeten die laaggeschoolden zich
anderzijds onderwerpen aan de nodige bijscholing. Om dat segment van de arbeidspopulatie deel
te maken van de arbeidsmarkt moeten ook de arbeidskosten worden verminderd.
Waarheen met de arbeidsethiek ?
Beide posities maken een hernieuwde discussie over de westerse arbeidsmoraal (Anthony, 1977;
Rose, 1985; Meeus, 1989) noodzakelijk. Twee aspecten van die arbeidsethiek, de anthropologische
en de sociale, worden steeds weer door elkaar gehaald. Enerzijds behelst de arbeidsmoraal het
gericht zijn op een productief bestaan, op een gedisciplineerde activiteit die onderworpen is aan
een gesteld doel, op het afleveren van arbeidsresultaten. Anderzijds richt de arbeidsmoraal zich op
de inschakeling in maatschappelijk georganiseerde arbeid. Ze legitimeert de koppeling van inkomen
aan arbeid of ten minste de bereidheid tot arbeid. Ze is de basis van de sociale zekerheid.
Beide aspecten moeten — tenminste analytisch — onderscheiden worden en zijn op hun beurt te
onderscheiden van vrije activiteit (die niet of slechts subsidiair onderworpen is aan een extern

doel). Dat onderscheid tussen arbeid en activiteit is door verschillende auteurs behandeld. Arendt
(1961) onderscheidt in de vita activa drie soorten fundamentele activiteit: de arbeid, het werk en
de actie. De arbeid verzorgt het metabolisme met de natuur in een steeds weerkerende cyclus van
productie en consumptie. Het werk levert een artefact en zorgt daarmee voor de culturele transformatie
van de omgeving. De actie, in feite de interactie, brengt de mensen samen in een symbolische
orde. Arendt beschrijft in die termen de beschavingsgeschiedenis. Vanuit haar filosofische
positie als leerlinge van Heidegger is ze kritisch voor de moderniteit, waarbij ze verwijst naar
traditionele elementen. Haar onderscheid tussen arbeid en werk is inderdaad afgeleid van het concrete
onderscheid tussen de landbouw en de ambachten in de premoderniteit. Het onderscheid
tussen arbeid en werk lijkt ons zeker nuttig. De concrete vormgeving van dat onderscheid stemt
echter niet langer overeen met bepaalde activiteiten (landbouw, ambacht).
Meer nog op de types activiteiten moet in de analyse van de huidige toestand de nadruk worden
gelegd op de zeggenschapsverhoudingen in het arbeidsproces zelf. Typisch voor de kapitalistische
eigendomsverhoudingen in de productie is dat niet in de eerste plaats het product van de arbeid
wordt ontvreemd, maar het gebruik van de arbeidskracht zelf. Met de invoering van het taylorisme,
de wetenschappelijke organisatie van de arbeid, is de sturing van het arbeidsproces omzeggens
volkomen aan de arbeider ontnomen.
De impasse van beide bovenvermelde stromingen in het debat is dat ze de concrete organisatie
van de arbeid ondergaan. Het gehele arbeidsproces is onderworpen aan een doelrationaliteit, maar
over de concrete invulling van de doelen bestaat geen economische democratie. De ene stroming
poogt het gebied buiten de economie te vergroten, de andere poogt de mensen aan te passen aan
de economie.
Gorz (1982; 1985; 1988; 1989; 1991; 1997) heeft het dilemma het eerst uitgewerkt door een
onderscheid in te voeren tussen heteronome en autonome arbeid. Beide vormen van arbeid zijn
verschillend naarmate de zeggenschap buiten de arbeider of bij de arbeider zelf ligt. De economische
rationaliteit slaat op activiteiten die (a) gebruikswaarde creëren, (b) met het oog op een ruil,
(c) in de publieke sfeer en (d) in een meetbare tijd en met een zo hoog mogelijk rendement
(Gorz,1988: 172). Hij onderscheidt verschillende combinaties die gericht zijn op de markt. (a. De
arbeid a+b+c+d; b. De dienst b+c+d; c. Functies, hulp, zorg: a+b+c en d. Prostitutie: a+b+d met
d. bis. Moederschap- Moederfunctie -Baarmoederschap). Buiten de markt vallen: werk voor zichzelf,
huishouden en autonome activiteiten. Dit onderscheid valt niet direct samen met een arbeidvrijetijddichotomie.
Het leidt eerder tot een onderscheid tussen verschillende types arbeid en activiteit,
met elk een verschillende vrijheidsgraad.
Onder de condities van de moderne technologie groeit de heteronomie in de formele arbeid. Het
feit dat die sector in crisis verkeert moet worden gezien als een kans om de autonome sector groeikansen
te geven (Gorz, 1997). De verandering van de verhoudingen in de heteronome arbeidssfeer
wordt als een afgeleide verwacht van de ontwikkelingen in de autonome sector. Op die manier komt
Gorz terecht in de kritische vleugel van de eerste stroming. Die zoekt politieke krachtsverhoudingen
om via financiële herverdeling vanuit de formele arbeid die autonome sfeer leefbaar te maken
(Diels, 1996).
IV
57

58
In die stroming (crisis van de arbeid) bevindt zich ook het gros van de vrijetijdsliteratuur. Zowel
het perspectief van een “vrijetijdsmaatschappij” als dat van “autonome activiteit” worden daar bij
aangehouden (Sue, 1982; 1990). In feite herhaalt zich hier immers de discussie en de verwachting
die bij de start van de wetenschappelijke studie van de vrije tijd in Frankrijk (zie hoger) is gevoerd
tussen Friedman en Fourastié. Op basis van de prognose van (1) een gewaarborgd inkomen en (2)
een groeiende niet-arbeidstijd vestigde Dumazedier het object voor een vrijetijdstudie. Die prognoses
zijn niet bewaarheid. Niet de berekeningen van Fourastié, maar de scepsis van Friedman hebben
de test van de empirie doorstaan. Vandaag lijkt de discussie wel enigszins van terrein veranderd:
het accent ligt niet langer op de groei van de niet-arbeidstijd (vereenzelvigd met de vrije
tijd), maar op de vormen van verwerven en het garanderen van een inkomen. In dat raam worden
verschillende vormen van productieve activiteit en hun maatschappelijke organisatie tegen elkaar
afgewogen. Het veld van de vrije, a-productieve, activiteit, wat ons inziens centraal zou moeten
staan in de vrije tijd, wordt daarbij uit het oog verloren (of dikwijls vereenzelvigd met consumptie
of autonome arbeid).
Economische crisis en vermarkting van de vrije tijd
In het begin van de jaren tachtig keert de wind. Uit onderzoek over vakantieparticipatie blijkt al
dat zelfs het sociaal toerisme niet volledig gespreid is en dat de bezetting van de vakantiehuizen
niet met de oorspronkelijke sociale doelstellingen overeenstemt (Hertogen et al., 1979; Hertogen
& Naeyaert, 1981). In het begin van de jaren tachtig kreeg het Leuvense onderzoekscentrum een
tweede keer de opdracht van de minister van cultuur om een algemeen onderzoek uit te voeren
over de vrijetijdsbesteding in Vlaanderen. Het is ingegeven door de context van economische crisis
en door de veranderende verhouding tussen arbeidstijd en niet-arbeidstijd. Naeyaert en Claeys
tekenen voor de volumineuze onderzoeksrapporten die vanaf 1984 verschijnen (Naeyaert en Claeys,
1984).
Deze laatste studie laat een duidelijke ommekeer zien in het jaar 1980, het jaar dat de slepende
ecomische crisis ook wordt beantwoord met een ommekeer in het politiek-ideologisch klimaat. Tot
1979-1980 is de officiële lijn van het beleid de welzijnspolitiek voort te zetten, rekenend op een
economisch stimuleringsbeleid dat de werkloosheid moet tegengaan. Vanaf 1980 begint de ideologische
wending naar een neoliberaal marktbeleid. De ideologie van de welvaartsstaat wordt stelselmatig
afgebouwd en dat laat zich gevoelen in de vrijetijdsbesteding.
Het onderzoek toont de maatschappelijke gevolgen van de crisis: (1) Het gebruik van media blijkt
niet te dalen door de crisis, integendeel. Gedrukte media zijn echter wel onderhevig aan een stagnatie
van het aantal lezers. (2) Hobby”s worden meer utilitair prosumptief en minder artistiek
creatief. Tijdsintensieve maar investeringsarme of geldbesparende hobby”s blijven het goed doen.
(3) Het georganiseerde verenigingsleven is verder op de terugweg. (4) Het culturele uitgangsleven
loopt drastisch terug. (5) Vakantie en toerisme blijven een belangrijk maatschappelijk verschijnsel,
maar tussen 1980 en 1983 is die vakantieparticipatie (minimum vier nachten buitenshuis logeren)
voor het eerst afgenomen van 57 tot 53 procent. Bij de vakantiegangers is het aandeel van
de binnenlandse vakantie opnieuw gestegen van 29 tot 37 procent.

Dit uitgebreid participatieonderzoek wijst uit dat vooral de daling van de koopkracht, eerder nog
dan de beschikbare tijd, bepalend is voor het vrijetijdsgedrag. De resultaten van dit onderzoek
lijken hun invloed te hebben gehad in het vrijetijdsonderzoek zelf. Met één klap wordt de economische
crisis ingevoerd in een midden dat is gesocialiseerd in de gedachte van de komende
vrijetijdsmaatschappij.
Sport als product
Ook de sportbedrijvigheid is deel van een grondige ombouw. De belangrijkste vector is de mediatisering
en de privatisering van de media. Daardoor wordt de kijksport één van de belangrijkste
dragers van reclame. Die werd aanvankelijk van het scherm geweerd en is stelselmatig de belangrijkste
bron van inkomen en dus de regelgever van de sport geworden. Commercialisering en
privatisering verlopen samen. Het gaat om een langzame ombouw omdat in de spektakelsport de
identificatie van de toeschouwer moet behouden blijven.
In zekere zin toont de sport hierin het proces van detraditionalisering, delocalisering en mondialisering.
Sportfans plachten zich te verbinden met lokale ploegen of atleten. De vermarkting
heeft ook de mobiliteit vergroot. Door de mediatisering werd het bereik van het spektakel veel
breder, waardoor ook afstandelijke identificatie ontstond. Daardoor werd de plaatsgebondenheid
(bijvoorbeeld in de naamgeving) minder belangrijk en ontstond er ruimte om merkbekendheid
om te zetten tot identificatie met merknamen. Toch gebeurt dat meestal via bepaalde sporters
die via plaats of regio verbonden blijven met de supporter.En men bespeelt op bepaalde tijdstippen
(kampioenschappen) de nationale verbondenheid. Toch werd de eigenheid van de ploeg
in het proces veelvormiger door de multinationale samenstelling van ploegen, door de stelselmatige
uitbereiding van het aantal “vreemden” die konden worden opgesteld, door het groeiend
aantal allochtonen, door de naturalisaties en door de veelvuldige transfers.
De identificatieprocessen via sport werken nu meer zoals de productmatige opbouw van een
levensstijl. In bepaalde gevallen (bvb Manchester, Barcelona, Milaan...) zorgt de merchandising
zelf voor een volledig levensstijl-aanbod. Sport is een totaal-product op de markt geworden.
In de praktijk worden twee richtingen ingeslagen als reactie op de dualisering van de jaren tachtig.
Het gaat vooral om pragmatische oriëntaties, zonder veel paradigmatische discussie. Aan de
ene kant worden onderzoeksprojecten opgezet naar wat de “crisis-problematiek” kan worden
genoemd: werklozen, migranten, pensionering, individualisering… Het zijn telkens “uitzonderingen”
op het schema van de welvaartsstaat. Aan de andere kant wordt ingespeeld op de ontwikkeling
van nieuwe vrijetijdsmarkten in het toerisme, de recreatie, de sport, enz. Het ruimere vrijetijdsonderzoek
wordt aan de KUL sterk beperkt, niet het minst wanneer de directeur van het
centrum, Urbain Claeys, Commissaris-generaal voor Toerisme wordt in Vlaanderen.
Ook in Franstalig België wordt survey-onderzoek opgezet. De sociologe Bouillin-Dartevelle onderzoekt
in nauwe samenwerking met Dumazedier de vrijetijdsactiviteiten in het zuidelijk deel van
België. Haar dissertatie behandelt in 1984 de vrijetijdsactviteiten van de jeugd, gesteund op zowel
kwalitatieve als kwantitatieve onderzoekstechnieken. Ze besluit tot zes types vrijetijdsgedrag:
(1) de “lezers”, (2) de “eclectici”, (3) zij die gericht zij op de peer-groep en rock-muziek, (4) zij
IV
59

60
die zich op praktische activiteiten oriënteren, (5) de “sportieven” en ten slotte (6) diegenen die
gericht zijn op televisie en dans. In 1991 is ze mede-auteur van een rapport over de culturele activiteiten
in de Franse gemeenschap van België. Een uitgebreide inleiding plaatst dit onderzoek in
het verlengde van het vrijetijdsonderzoek in Wallonië. Opvallend is dat de intellectuele inspiratie
volledig op de Franse sociologie teruggaat (Dumazedier, Touraine en Bourdieu).
Bouillin-Dartevelles rapport gaat niet in op de aan gang zijnde ontwikkelingen in het internationaal
circuit van het vrijetijdsonderzoek en blijft dus steken bij de paradigma”s uit de jaren zestig.
Het blijft volkomen in de traditie van het tijdsbudgetonderzoek en het survey-onderzoek. Het boek
is het resultaat van een grootschalig onderzoek in opdracht van de Franse gemeenschapsregering
en uitgevoerd in de jaren 1983-1986 door zowel ULB- als UCL-onderzoekers. Het onderzoek steunt
op een vragenlijst voorgelegd aan 3.059 personen. Op basis van drie criteria (ruimtelijke locatie:
intern-extern; individuele positie: actief-passief en doelstelling: informatie, expressie of interactie)
worden acht vormen van activiteit afgeleid. In het besluit wordt gewezen op het belang van
de gezinsactiviteit en op de neergang van de belangstelling voor het openbare leven. Activiteit is
belangrijker dan passiviteit en bezinning haalt het op creativiteit...
In 1970 ontstaat uit de Franstalige ULB een autonome Nederlandstalige universiteit in Brussel.
Van bij de aanvang is er een afdeling vrijetijdsstudies, verbonden aan het Instituut voor
Lichamelijke Opvoeding. Het is gericht op professionele vorming. De “vrijetijdsagogiek” levert voor
de studenten in lichamelijke opvoeding een uitweg in de groeiende sector van de recreatiesport,
de fitness en gezondheidszorg en de soms obsessionele aandacht voor het lichaam en het lichaamsbeeld
in de jaren zeventig en tachtig. Vrije tijd en vrijetijdsagogiek worden geduid (Debrock, 1972;
Bollaert, 1976; Pepermans, 1981).
In 1975 wordt aan de VUB een onderzoekscentrum opgebouwd onder de leiding van Livin Bollaert.
Het steunt niet, zoals het onderzoek aan de KUL of de ULB, op een lange onderzoekstraditie en
het is evenmin verbonden met socio-politieke projecten van één of andere zuil. In tegensteling tot
de “humanistische” en algemeen maatschappelijke projecten aan de andere instellingen, wordt aan
de VUB een zeer pragmatisch beleid gevoerd. De groeiende vrije tijd is niet langer een alternatief
voor de arbeidsmaatschappij, maar een sterk geïnstitutionaliseerde sectoriële activiteit. In die sector
groeit de tewerkstelling en de vraag naar professionele krachten. Onderzoek en opleiding richten
zich op die “markt”.
Zo is er vraag naar inzichten over de sportparticipatie, die ondersteund wordt door de idee van
sport voor allen en voor alle leeftijden. Zo wordt de sociaal-culturele sector onder druk gezet meer
productgericht te werken en zich te richten naar de meer marktgerichte individuele dienstverlening.
De aandacht gaat naar de management-vraagstukken in de vrijetijdsindustrie en naar de marketing
voor de nieuwe private vrijetijdsvoorzieningen. De wetenschap wordt ondergeschikt
gemaakt aan het beleidsvoorbereidend onderzoek enerzijds en aan de vragen van private ondernemingen
anderzijds.Het toerisme wordt een florissante economische bedrijvigheid, die dus ook
steeds meer vanuit die logica wordt bekeken.

Blijvend op zoek naar een eigen identiteit
Het is steeds minder duidelijk of het mogelijk blijft en uberhaupt zinvol is de vrijetijdsbesteding
specifieke eigenschappen toe te dichten die fundamenteel anders zijn dan arbeids- of zorgtaken.
Al vroeg heeft Elchardus (1983) zich afgezet tegen de heersende dualistische conceptie van de tijd.
Vanuit het Parsoniaans vier-functie paradigma wordt een lijst van mogelijke sociale betekenissen
van de tijd afgeleid. Sommige sferen van activiteit worden dan gezien als het resultaat van historische
ontwikkelingen in die sociale betekenissen van de tijd. De heersende tijdsopvatting wordt
als dualistisch beschreven, tenderend naar een reductie van de sociale werkelijkheid in twee tijdssoorten
en twee sferen van activiteit, die gedefinieerd worden als “instrumenteel” en “bevredigend”.
Maar precies door die aanpak “draagt de dualistische conceptie van de tijd bij tot de legitimering
en aanvaarding van de instrumentalisering van het werk” (Elchardus, 1983: 368). Inderdaad,
door de vrijheid toe te schrijven aan niet-arbeidsactiviteiten, legt men zich neer bij een enge
opvatting over arbeid.
Door de nadruk op de betekenis van de activiteit, verzet Elchardus zich tegen het resultaat van de
klassieke tijdsbudgetstudies, die activiteit en duur van buitenuit beschrijven. Dit onderzoek is dan
ook slechts marginaal en occasioneel verbonden met de vrijetijdsonderzoeksgemeenschap(pen).
In feite keert het zich - op basis van de hoger aangehaalde analyse - principieel tegen een verzelfstandiging
van de vrije tijd: “De tegenstelling tussen werk en vrije tijd lijkt nu veel minder scherp
dan vroeger. De vervaging doet zich overigens niet in de eerste instantie voor omdat, zoals vooral
conservatieve cultuurkritiek benadrukt, vrijetijdswaarden in het werk geïntegreerd worden. Het eerste
deel van onze analyse bevatte zelfs duidelijke tekenen van een tegenovergestelde beweging: criteria
van prestatie worden op de vrije tijd toegepast. Als we een vervaging van de code werktijd/vrije tijd
vaststellen, is het derhalve niet duidelijk of daarmee een vrijetijdsmaatschappij of juist een prestatiemaatschappij
wordt aangekondigd.” (Elchardus, 1992: 112).
Wat hier in feite wordt aangekondigd is een nogal grondige herschikking van waarden. De schaarste
op de arbeidsmarkt, de invoering van nieuwe technologieën en nieuwe arbeidsorganisatievormen,
het toegenomen belang van hooggeschoolde arbeid en de mediatisering van een professionele
levensstijl maken van (een bepaalde vorm van) de arbeid opnieuw de belangrijkste plaats tot
zelfrealisatie. De (schaarse) vrije tijd wordt waarlijk complementair zowel in de tijdsorde als in de
bijdrage tot de levensstijl. De tegenstelling vervaagt. In de hoofden wordt de arbeid vrijgemaakt
en maakt de vrije tijd deel uit van de prestatiecultuur.
Ook de ideologie van de professionelen in de vrijetijdssector verandert. In het midden van de jaren
zeventig waren ze nog vooral begaan met de emancipatorische karakterisitieken van de vrijetijdsbesteding
en de educatieve opdracht van hun begeleiding. Twintig jaar later is het emancipatorische
streven vervaagd en zijn de vrijetijdsprofessionelen werknemers in een bepaalde economische
bedrijvigheid, het weze toerisme, sport, media, cultuur of recreatie die elk op eigen wijze onderworpen
is aan de algemene regels van rentabiliteit en concurrentiecapaciteit. Vanuit dat perspectief
bekeken wordt aan de vrijetijdsbesteding geen andere maatschappelijke doelstelling toegeschreven
dan elke andere vorm van consumptief gedrag. Die verschuiving werd intellectueel
ondersteund met de postmoderne deconstructie van het moderne ideaal.
IV
61

In 1997 werd in Vlaanderen nogmaals een groot survey-onderzoek opgezet over
de vrijetijdsbesteding van de bevolking. Ruim vijftien jaar na de laatste algemene
steekproef deden onderzoekers Myriam Stoffen (VUB) en Hans Neefs (KUL)
het werk van hun voorgangers nog eens over 1 . Een representatieve steekproef van
1.914 mensen tussen 18 en 74 jaar beantwoordden lange vragenlijsten om hun activiteiten
in kaart te brengen. Het databestand bevat nu zowat 1.300 variabelen over 115
onderwerpen. De vrijetijdsactiviteiten worden daarbij niet alleen in verschillende types in kaart
gebracht: sportbeoefening, commercieel en cultureel uitgaansleven, hobbybeoefening, mediagebruik,
verenigingsleven, vrijwilligerswerk, vakantie, daguitstappen, reizen, tweede verblijf... Het is
ook mogelijk die activiteiten in verband te brengen met de sociaal-culturele positie van de betrokkene
én het is mogelijk die activiteiten te vergelijken met de toestand in het begin van de jaren
tachtig en zelfs met die in het midden van de jaren zestig. Daartoe werd de vragenlijst geconformeerd
aan de enquêtes van Van Mechelen in het begin van de jaren zestig en van Naeyaert en
Claeys in het begin van de jaren tachtig. Dat is voor België al heel wat want in tegenstelling tot
Nederland beschikken we hier niet over een sociaal en cultureel planbureau dat op regelmatige
basis verslag uitbrengt over het leven van onze landgenoten.
Verzorgingsposities in beweging
V. Vrije tijd anno 2000
De twee belangrijkste voorwaarden voor vrije tijd zijn tijd en geld. Meer algemeen is er een sterk
verband tussen de verzorgingspositie - de manier waarop iemand in zijn/haar levensonderhoud
voorziet - en de vrijetijdsbesteding. Dat geldt zowel voor de beschikbaarheid van tijd en geld, als
voor de socio-culturele context waarbinnen de zogenaamde “vrije” keuzes worden gemaakt. Zo zijn
de positie op de arbeidsmarkt, de toestand van gezin of huishouden, het vormingsniveau en de
activiteiten buiten de arbeid sterk met elkaar verbonden. Ze vormen een levenspatroon dat in onze
samenleving soms zo sterk uit elkaar ligt dat men kan spreken over segmentering en fragmentering
en zelfs over dualisering wanneer de verschillen het gevolg zijn van sociale uitsluiting.
De arbeidsdeelname tijdens de steekproef lag op 57 procent, wat vergeleken met andere EU-landen
een lage activiteitsgraad is. Toch is er over de jaren sprake van een groei van de beroepsbevolking,
vooral door de massale intrede van de vrouwen op de arbeidsmarkt. Daardoor werd echter
nog geen gelijkheid tussen de geslachten bekomen, gezien de vrouwen de meeste deeltijdse banen
en een belangrijk deel van de werkloosheid voor hun rekening nemen. De beroepsbevolking is echter
wel samengedrukt in de leeftijdsgroepen tussen 25 en 50 jaar. De helft van de 18- tot 24jarigen
is nog student en stelt zo zijn intrede op de arbeidsmarkt uit. Aan de andere kant van het
spectrum is slechts een kwart van de 55-plussers nog aan het werk (31 procent van de mannen en
slechts 18 procent van de vrouwen).
Naast leeftijd en geslacht bepaalt het diploma sterk de kansen op succes in de arbeidsmarkt. Bijna
een kwart van de beroepsbevolking behoort tot de (latente) arbeidsreserve en dat zijn vooral laaggeschoolden.
Het gemiddelde onderwijspeil van de bevolking neemt voortdurend toe, waardoor
stelselmatig laaggeschoolden worden verdrongen. Daarenboven daalt ook de laaggekwalificeerde
arbeid. Onderwijskapitaal wordt aldus steeds belangrijker in de competitie (hoewel niet altijd voor
1 Tenzij anders vermeld komen de gegevens in dit hoofdstuk uit dit onderzoek. Het werd uitgevoerd in opdracht van het Ministerie van de
Vlaamse Gemeenschap - Administratie Wetenschap en Innovatie in de Onderzoekseenheid Vrijetijd, Toekomst en Beleidsplanning van de VUB
(promotor: Prof. dr. L. Bollaert, co-promotor: Prof. dr. P. De Knop) en het departement Sociologie - afdeling Sociologie van Gezin, Bevolking
en Gezondheidszorg van de KUL (promotor: Prof. dr. K. Matthijs, co-promotor: Prof. dr. L. Delanghe). De onderzoekers M. Stoffen en H. Neefs
werden begeleid door E. Corijn.
V
63

64
de baan zelf). Die verschuivingen dragen bij tot de algemene ideologische evolutie waarbij de
maatschappij niet langer verantwoordelijk wordt gehouden via zijn economie eenieder werk aan te
bieden en zo te integreren, maar waarbij het individu verantwoordelijk wordt geacht al dan niet
over de nodige kwaliteiten voor de arbeidsmarkt te beschikken. In tegenstelling tot gangbare economische
theorieën is de arbeidsmarkt noch een vrije, noch een open markt. Ze is sterk institutioneel
georganiseerd en gesegmenteerd, waardoor de arbeidsmobiliteit sterk wordt bemoeilijkt en
de sociale gelaagdheid wordt bestendigd (Garnsey et al, 1985). Laaggeschoolden hebben dus een
grote kans tot chronische uitsluiting uit de arbeidsmarkt, waardoor er tussen 1976 en 1992 ook
een echte verarming is opgetreden (Cantillon, 1999).
De gemiddelde wekelijkse arbeidsduur is in de jaren negentig weinig gewijzigd. Vergeleken met de
enorme stijging van de productiviteit wijst dat op een steeds grotere druk op de arbeid. Er is wel
een tendens naar meer deeltijds werk enerzijds, maar ook naar langere werkdagen anderzijds. Ook
in Nederland is deze tendens tot verzwaring van de werklast vastgesteld. De meeste werkende mensen
hebben nog steeds een min of meer klassiek vaststaand uurrooster. Daarbij werken de deeltijdsen
in werkelijkheid ongeveer de contractueel vastgestelde uren en hebben daarin weinig speling.
Dat is voor de voltijdsen minder het geval. Tegenover de 69 procent Vlamingen die een
arbeidscontract van 36-40 uren hebben staat dat er slechts 52 procent ook in werkelijkheid zoveel
uren werken. Ruim 22 procent werkt meer dan 40 uur (tot 70 uur en meer) terwijl dat maar voor
3 procent in hun arbeidscontract staat. En die lange werktijden komen vooral voor bij de hoger
opgeleiden (bijna 40 procent van de mensen met een diploma hoger onderwijs zeggen meer dan
40 uur/week te werken). Over het algemeen is de werkdruk dus toegenomen, vooral bij diegenen
die ook met de meeste koopkracht op de vrijetijdsmarkt opereren. En dat heeft natuurlijk de natuur
van de vraag op die vrijetijdsmarkt beïnvloed.
Niet alleen de omvang, ook de structuur van de werktijd is van belang voor de vrijetijdsbesteding.
De laatste vijftien jaar is er veel te doen geweest over de flexibilisering van de arbeid. Van belang
is daarbij het onderscheid tussen flexibiliteit van de werknemer en flexibiliteit voor de werknemer
of tijdssouvereiniteit (Elchardus, 1996). Hoewel in de meeste gevallen de werkgever ook in een
flexibele arbeidsorganisatie beslist over de arbeidstijden, betekent de flexibilisering voor ruim de
helft onder hen ook een toename van zeggenschap (ze beslissen zelf of in samenspraak). Maar het
fenomeen is in werkelijkheid niet erg breed verspreid. De arbeidsmarkt wordt nog steeds gedomineerd
door vastgelegde uurroosters die in 82 procent van de gevallen volledig door de werkgever
zijn beslist. Flexibiliteit schijnt ook niet toe te nemen bij de nieuwkomers op de arbeidsmarkt. Het
gaat vooral nog om al lang werkende hooggeschoolden die over tijdssouvereiniteit beschikken. Wat
wel nadrukkelijk is toegenomen is de atypische arbeid onder de vorm van tijdelijke en deeltijdse
arbeid, ploegenarbeid, weekendwerk, e.d. Zo werken 35 procent van de 18-24-jarigen en 10 procent
van de 25-34-jarigen met een tijdelijk contract. Slechts 57 procent van de Vlaamse werkende
bevolking doet enkel dagwerk.
Ongeveer vier op tien mensen zijn niet tevreden met hun werktijd. 7 procent wil meer werken, terwijl
33 procent een kortere werkweek verkiest. De ontevredenheid zit vooral bij de overwerkers, de
hoger geschoolden tussen 25 en 54 jaar. We zullen ze verder behandelen als zijnde in het spitsuur
van het leven. Slechts een minderheid van 46 procent is bereid loon in te leveren voor een kortere
werktijd.

Ook op het vlak van de huishoudsituatie van de mensen hebben er zich de laatste jaren ook enorme
veranderingen voltrokken. Het eens dominante kostwinnersmodel is nu verdrongen door het
tweeverdienersmodel (33 procent van de huishoudens). Daarenboven is het aantal huishoudens
met een alleenstaande volwassene eveneens sterk toegenomen. In de totale bevolking gaat het om
15 procent, maar in bepaalde wijken van grote steden maakt dit type huishoudens al de meerderheid
van de bevolking uit. Deze verschuivingen in de samenlevingsvorm brengen met zich dat er
in toenemende mate sprake is van taakcombinatie: steeds meer mensen combineren een arbeidstaak
met huishoudelijke werkzaamheden. En voor vele mensen is dat een zeer zware opdracht. Niet
alleen is er een tendens tot toenemende werkdruk, ook de huishoudelijke taken zijn niet verlicht.
Dat is vooral zo voor vrouwen die in alle aspecten van het leven meer belast zijn: niet alleen
komen zij meer voor in de flexibele, deeltijdse en minder betaalde jobs, ook tweederden van de
alleenstaanden met of zonder kinderen zijn vrouwen en in tweeverdienersgezinnen blijven de
zorgtaken nog sterk ongelijk verdeeld tussen de partners.
Die ongelijkheden blijken diep in de cultuur te zijn ingebakken. Slechts 13 procent van de ondervraagden
wil graag een andere taakverdeling thuis. Bij de tweeverdieners is er meer onvrede, maar
die loopt slechts op tot 30 procent van de vrouwen in die groep.Slechts één op vier mensen die
meer vrije tijd wensen tijdens de week willen dan ook een herziening van de sekserollen binnen
het huishouden. Meer vrije tijd wil dus duidelijk zeggen “minder werken” eerder dan “minder zorgtaken”.
En, vrije tijd blijft nog steeds een concept dat makkelijker op mannen is toe te passen dan
op vrouwen.
Deze differentiaties in de arbeids- en gezinssfeer hebben vanzelfsprekend hun invloed op de structuur
en het bestedingspatroon van de vrije tijd. Hogergeschoolden zijn ook hier veelal beter af.
Ze genieten doorgaans van een beter inkomen dat in vele gevallen wordt samengevoegd met dat
van een partner in een gelijkaardige situatie. Dat is de levensstandaard die de norm stelt voor de
vrijetijdsmarkt. Het is ook op basis van die levensvorm dat steeds meer sprake is van het inhuren
van hulp voor de zorgtaken. Voor gezinnen met één inkomen is het veel moeilijker rond te komen.
34,5 procent van de alleenstaanden beschikt over een maandinkomen lager dan 40.000F. Zowel
geld als tijd ontbreken dan voor een ruime vrijetijdsbesteding. We zullen de invloed daarvan zien
zowel in de bespreking van de participatiegegevens voor verschillende vormen van vrijetijdsbesteding,
als in de types dagelijks leven die we hebben onderscheiden.
Vermarkting van de vrije tijd
De vastgestelde segmentering en differentiëring wordt echter ook in de hand gewerkt door een
gevoelige wijziging in de aanbodstructuur van de vrijetijdsvoorzieningen. Die zijn, in één woord,
sterk gecommercialiseerd. Was vrijetijdsaanbod voorheen bedoeld als een gebied van socialisering
en educatie en dus een zorg voor de overheid en het middenveld, dan is het nu gedomineerd door
ontspanning en vermaak en als zodanig overgedragen aan de markt. De markt beantwoordt alleen
de solvabele vraag, een koopkrachtige vraag dus. Die accentverschuiving heeft er op zijn beurt toe
bijgedragen dat verschillende activiteiten uit de educatieve en sociaal-culturele sfeer zich aan die
marktontwikkelingen hebben aangepast en zichzelf zijn gaan profileren als waren ze vooral
spektakel, ontspanning en vermaak. Vooral in de sectoren van het cultuurwerk, de sport en
het sociaal-cultureel werk zijn de sporen hiervan terug te vinden. De interpretatie van de
V
65

66
participatiegegevens, die we hierna zullen geven, moet dus rekening houden met de veranderingen
in de natuur en de kwaliteit van het aanbod, om precies te begrijpen waarover het gaat.
De vermarkting van de samenleving, de intensivering dus van de betaalde ruilverhoudingen, heeft
de “work and spend”-cyclus draaiende gehouden. Om een inkomen op peil te houden moet vandaag
-liefst met z”n tweeën - harder en langer worden gewerkt. Daardoor komt ook de niet-arbeidstijd
onder druk te staan. Bovenal wordt zorgtijd afgetrokken en vooral de tijd doorgebracht met
kinderen krijgt aandacht. Dat betekent dat er een belangrijke markt is ontstaan die een gedeelte
van de zorgtaken overneemt en daar een zeker plezier aan koppelt. Het commercieel uitgaansleven
is nadrukkelijk toegenomen en vooral ook deel geworden van de levensstijl van jongeren. Ruim
vier vijfden van de Vlamingen gaat op restaurantbezoek, drie kwart bezoekt taverne, snackbar of
frituur. Beide samen waren in 1983 goed voor 62 procent deelname (Naeyaert & Claeys, 1983).
Ook de bioscoop neemt een belangrijke plaats in op de markt, vooral door de ontwikkeling van
grote bioscoopcomplexen aan de rand van de steden. Die maken veelal deel uit van ruimere ontspanningscentra,
die voor het uitgaansleven met het stadscentrum concurreren. Ze worden op vrij
regelmatige basis gebruikt door vooral hoger opgeleide jongeren: een derde van de 18-24-jarigen
gaat meerdere keren per maand tot wekelijks naar de cinema.
De aanpassing van de kunsten- en educatieve sector aan de vermarkting is vooral te zien aan de
ontwikkeling van grootschalige evenementen. Zo is het concertbezoek toegenomen van enkele percenten
participatie in 1983 tot 20 procent in 1997 voor klassieke concerten en tot 30 procent voor
popmuziek. Musea, tentoonstellingen en bezienswaardigheden zagen hun bezoekersgroep toenemen
van 32,5 procent in 1983 tot bijna 44 procent in 1997. Er blijft een samenhang met scholingsgraad
bestaan, maar ongetwijfeld zijn dergelijke activiteiten door de mediatisering ook gepopulariseerd.
Ook het reizen is duidelijk gecommercialiseerd. Zo staan hotels in voor 61 procent van de reizigers,
terwijl het sociaal toerisme slechts 2 procent participanten telt. Ook het reizen in verenigingsverband
trekt slechts 6 procent van de deelnemers aan. Het gaat dan vooral om gepensioneerden en
tweeverdieners met kinderen. Die vermarkting van het reizen heeft de gemiddelde prijs van een
reisdag ook verhoogd (WES, 1997) wat die activiteit nog sterker inkomensgevoelig maakt.
De vermarkting van de vrijetijdssector heeft ook de professionalisering in de hand gewerkt. Dat is
ook voelbaar in de verschuivende aandacht van studenten waar interesse voor agogische vaardigheden
plaats maakt voor vraagstukken van marketing en management. En dat heeft op zijn beurt
de sturing van de vrije tijd vanuit het aanbod nog verscherpt. De economische logica is nu binnen
de sector dominant. Daardoor is de vrijetijdsbesteding een illustratie geworden van de dualisering
van de samenleving.
Huiselijk vermaak
Deze maatschappelijke veranderingen kunnen ook bekeken worden vanuit het standpunt van de
participatie aan vrijetijdsactiviteiten. Gezien de toegenomen tijdsdruk en taakcombinatie wordt

een belangrijk deel van de niet-arbeidstijd thuis doorgebracht. Daar kunnen zorg- en vrijetijdsactiviteiten
ook het makkelijkst worden gecombineerd.
De electronische media domineren de vrijetijdsbesteding thuis. Dat was al zo in 1983 en vandaag
zegt slechts 2,5 procent van de Vlaamse bevolking nooit naar TV te kijken en 8 procent nooit naar
de radio te luisteren. De frequentie van het radioluisteren is gedaald tot een gemiddelde van zo’n
8,6 uur per week (tegenover 4 uur per dag in 1983). Ook het televisiekijken plafonneert. In 1983
keek men in Vlaanderen gemiddeld 2,5 uur per weekdag en 3 uur in het weekend naar de televisie.
In 1997 ligt dat gemiddelde zo’n anderhalf uur lager per week. Maar dat betekent waarschijnlijk
niets meer dan dat de andere schermactiviteiten (video, computer, internet...) het televisiekijken
verdringen. Hoe dan ook lijkt het nodig om eens precies na te gaan welk effect de
vervlakking en de commercialisering van het aanbod heeft gehad op het kijkgedrag.
Televisie is dan wel het meest populaire medium, toch is het gebruik ervan sterk gediversifiëerd.
Slechts een derde van de bevolking volgt meer dan 7 uur per week nieuws of duidingsprogramma’s.
Een helft doet dat niet meer dan 3 tot 6 uur per week en 16 procent volstaat met minder dan twee
uur informatie. Televisie blijft voor de meesten in de eerste plaats een ontspanningsmedium. Die
programmatie wordt door bijna veertig procent van de bevolking voor meer dan 11 uur per week
bekeken. De grote meerderheid van de kijkers doet dat dus minder dan 10 uur per week. Die gegevens
relativeren wel het beeld van een vrijetijdsbesteding die volledig zou worden opgeslorpt door
passief televisiekijken.
Die verschuivingen houden natuurlijk ook verband met de doorbraak van de video die in 1983
slechts bij 5,5 procent van de bevolking aanwezig was en nu bijna 80 procent dekt. Zo’n kwart van
de bevolking is ook actief bij het lenen van casettes. Daarenboven zijn sinds 1983 ook andere nieuwe
technologieën doorgebroken. 84 procent van de bevolking beluistert nu CD’s en andere muziekdragers
en 11 procent leent dergelijk materiaal ook wel eens uit. Iets meer dan een vijfde zit al
eens aan de computerspelletjes, daar waar ongeveer de helft van de huishoudens een PC in huis
hebben. In 1997 was internet slechts goed voor 10 procent deelnemers, maar dat is -vooral bij de
jeugd- een snel groeiende activiteit.
Ook het leesgedrag is sterk gediversifiëerd. Omzeggens 46 procent van de bevolking leest nooit en
boek voor eigen plezier. Iets meer dan de helft van de bevolking leest al eens een boek, 44 procent
koopt ook wel eens een exemplaar en ruim een derde van de bevolking gebruikt een openbare
bibliotheek (een stijging van 24 procent in 1983 naar 34 procent in 1997). Daartegenover staan
30 procent regelmatige lezers die minstens eens per week tot dagelijks boeken lezen. 82 procent
leest wel eens een krant, meer nog lezen een tijdschrift en voor ruim de helft van de bevolking
gebeurt dat meerdere keren per week. 45,5 procent leest dagelijks een krant.
De electronische media zijn zeer belangrijke omgevingsfactoren en ze worden vooral gebruikt voor
ontspanning, veel minder als informatiebron. Daarvoor blijven de geschreven media zeer belangrijk.
Daarnaast gebeuren in huis vele activiteiten die het aangename aan het nuttige paren. Zo
houdt 43 procent zich al eens bezig met karweitjes in en om het huis, zorgt bijna 31 procent voor
planten, 27 procent voor dieren en heeft 41 procent een tuin. Bij de meer kunstzinnige hobby’s
V
67

68
komen vooral handwerk (19 procent), fotograferen of filmen (17 procent) en musiceren en zingen
(10 procent) uit de verf. Meer technische hobby’s als knutselen (17 procent), hout-en metaalbewerking
(12 procent) en mechaniek (8 procent) houden slechts kleine minderheden bezig. En ook
de oude vormen van tijdverdrijf zoals kaartspelen (33 procent), kruiswoordraadsels oplossen
(37 procent) en verzamelen (16 procent ) komen nog voor, maar vooral bij gepensioneerden en bij
studenten.
Thuis wordt het aangename veelal aan het nuttige gepaard. In het onderzoek van 1983 viel daarbij
op dat vooral utilitaire hobby’s overeind bleven en dat de mensen gingen besparen op de ontspanning
thuis. Die trend heeft zich niet echt doorgezet en in die zin kan men stellen dat de in
het begin van de jaren tachtig voelbare effecten van de crisis intussen zijn geresorbeerd.
Uitgaan is veelzijdiger geworden
De vrijetijdsbesteding buitenshuis wordt in belangrijke mate consumptie. In vergelijking met 1983
is de participatie aan de meeste vormen van cultureel en commercieel uitgaansleven gevoelig toegenomen.
Natuurlijk gaat het hier om een vergelijking tussen contexten van economische crisis en
van economische heropleving, cijfers die bij gebrek aan regelmatige gegevens niet precies kunnen
worden geduid. In 1983 stelde men vast dat het betaalde culturele uitgaansleven met ongeveer
een derde was gezakt tegenover 1980, zodat de huidige cijfers eerder een herstel laten zien dan
een ware vooruitgang. De ontwikkelingen duiden wel aan hoe inkomensgevoelig de participatie aan
uithuizige vrijetijdsbesteding wel is. De toegenomen commercialisering betekent ook een beperking
van de toegankelijkheid tot diegenen die er de middelen voor hebben.
Zowat iedereen - 96 procent van de bevolking - gaat al eens (minstens eens per jaar) uit:
81,5 procent naar het restaurant, 72 procent naar tavernes, snackbar of frituur, 70,5 procent naar
het café. Bijna een derde van de Vlamingen gaat wekelijks of verschillende keren per week op café.
Het restaurant wordt door zowat een derde van het publiek maandelijks of tweemaandelijks
bezocht. Andere bestemmingen halen frequenties van één tot vijfmaal per jaar.
Het cultureel uitgaansleven is een minder algemene aangelegenheid. Zo zeggen 36 procent van de
Vlamingen nooit deel te nemen aan één of andere culturele activiteit. Met meer dan de helft van
de bevolking onder de deelnemers zijn het bioscoopbezoek, het bezoeken van beurzen of salons,
het bijwonen van kermissen, circus, stoeten en optochten het meest populair. En dan gaat het
natuurlijk om één tot enkele activiteiten per jaar. Musea, tentoonstellingen en evenementen
beroeren slechts 44 procent van de mensen. Fuiven, bals, muziekconcerten of festivals bereiken
om en bij een derde van de bevolking. Het amateurteater trekt ruim een derde van de mensen aan,
professioneel theater en klassieke muziekconcerten kunnen zowat een vijfde tot hun publiek rekenen.
Dat is ongeveer dezelfde proportie als de dancings en discotheken, maar die gelegenheden
hebben een trouwer jeugdig publiek.
Deelname aan het verenigingsleven is in Vlaanderen nagenoeg stabiel gebleven. 47 procent is
actief in een vereniging. Meer dan één derde daarvan of 18 procent van de bevolking neemt een
bestuursfunctie waar en 17 procent zit in het vrijwilligerswerk. De kernleden van de verenigingen

spenderen gemiddeld zo’n 13,5 uur per maand aan die taak, zeg maar een avond in de week. Toch
moet worden opgemerkt dat vooral de recreatieve verenigingen (54 procent) en in de eerste plaats
sportverenigingen (30 procent) participanten aantrekken. Dat loopt parallel met de toename in
sportparticipatie ( 64 procent van de bevolking t.o.v. 53 procent in 1983), met 47 procent regelmatige
(minstens wekelijkse) sporters. Die toename in deelname geldt voor elke leeftijd. Dat
bevestigt de voortdurende aandacht voor fitness, vorm en jeugdigheid. De versnelling van en de
toegenomen competitie in het leven ondersteunen ook het belang van de lichaamscultuur. Het
sociaal-cultureel werk kan rekenen op 28 procent lidmaatschap, waarvan de meerderheid nog
steeds in zuilgebonden organisaties. 4 procent van de bevolking werkt mee aan de hulpverlening
en 13 procent zit in politieke, wereldbeschouwelijke of sociale organisaties.
Sport als gecommercialiseerde levensstijl
De sport is een belangrijke maatschappelijke sector geworden. De ontwikkeling gaf aanleiding
tot twee erg verschillende activiteiten, die echter wel ideologisch worden samengehouden:
het actief sporten en het passief kijken. De actieve sportbeoefening in de breedste zin van het
woord, dus elke min of meer aangehouden lichaamsinspanning, betreft 64 procent van de bevolking
t.o.v. 53 procent in 1983. Vier vijfden daarvan doet het voor de ontspanning en het plezier.
Verder zijn ook goede lichamelijke conditie (57 procent), gezondheid (42 procent) en gezelligheid
(22 procent) belangrijke meer utilitaire motieven. Bijna de helft van de niet-sporters
heeft er de tijd niet voor.
Hoewel dat geen expliciete motivatie hoeft te zijn valt deze toegenomen interesse voor actieve
lichaamsoefening samen met de culturele hype rond de jeugd. Enerzijds vergt de concurrentiecapaciteit
een permanente paraatheid en een aangehouden arbeidsritme, waarvoor een zekere
fysieke conditie gunstig is. Anderzijds steunt een dynamische markt op modes en permanente
vernieuwing en die worden ook met de jeugd geassocieerd. Tenslotte vergt de flexibilisering en
de professionele mobiliteit dat ook oudere werknemers bereid moeten zijn zich telkens opnieuw
met jonge intreders te meten, zodat jeugdigheid een belangrijke maatstaf blijft. Conditiesporten
(35 procent) hebben dan ook samen met het fietsen (24,5 procent) het grootste aandeel. En de
participatie stijgt met het opleidingsniveau (lager onderwijs: 51 procent; lager secundair onderwijs:
52 procent; hoger secundair onderwijs: 68,1 procent en hoger onderwijs : 76 procent), met
inkomen (onder 25.000F: 55 procent geleidelijk tot 74 procent voor meer dan 120.000F) en met
socio-professionele categorieën. Dat versterkt het argument dat de sportbeoefening in verband
staat met het belang van een jeugdige, mobiele en actieve verschijning.
Diezelfde beeldvorming staat centraal in het belang dat de competitiesport neemt in de spektakelmaatschappij,
hoewel er een zwak verband bestaat tussen het zelf actief bezig zijn en de interesse
als “supporter” . 55 procent van de bevolking volgt de sportverslaggeving in de media,
terwijl een derde van de bevolking al eens een wedstrijd bijwoont. Dat is vooral een zaak voor
de sociaal-professionele middengroepen, terwijl er een duidelijke verschuiving bestaat van
het volkse karakter naar een meer middenklasse gerichte onspanning. Die ontwikkeling
werd gevolgd/verwekt door de verbouwing van de stadia die nu gericht zijn op een meer koopkrachtig
publiek.
V
69

70
De meest drastische ontwikkeling bij de populaire kijksporten is de massale investeringen die ze
hebben aangetrokken. Verschillende elementen spelen daarbij een rol. In de eerste plaats de sterke
mediatisering van de sport, die de basis vormt voor uitgebreide sponsor- en reclamegelden en
voor een grote populaire impact van sportvedettes en -leiders. Iedereen herinnert zich de recente
crisis in het Belgische topjudo waarbij coaches en tornooien afhankelijk worden gemaakt van
sponsorbelangen. In vijf jaar tijd zijn de loonlasten van het betaalde voetbal in Engeland en
Frankrijk meer dan verdubbeld (De Standaard, 10 juni 2000). Topvoetballers verdienen jaarsalarissen
van 396 miljoen (Del Piero) of 330 miljoen (Ronaldo). Vieri, Beckham, Batustita, Shearer
en Anelka verdienen jaarlijks meer dan 200 miljoen, reclameïnkomsten niet meegerekend.
Daartegenover staan de groeiende inkomsten uit sponsoring, merchandising en televisierechten.
Niet te vergeten zijn ook de enorme transferbedragen. Zo werd Alan Shearer in 1996 voor 970 miljoen
van Blackburn naar Newcastle getransfereerd. In 1997 werd het miljard overschreden met de
transfers van Rivaldo van Deportivo naar Barcelona (1,12 miljard), van Ronaldo van Barcelona
naar Inter Milaan (1,17 miljard) en van Denilson van Sao Paulo naar Betis Sevilla (1,47 miljard).
De prijzen bleven stijgen. In 1998 betaalde Lazio Roma 1,17 miljard aan Atletico Madrid voor
Christian Vieri, die in 1999 voor 2,1 miljard werd doorverkocht aan Inter Milaan. Anelka werd voor
1,3 miljard door Real Madrid bij Arsenal weggehaald. En in 2000 staat de transfer van Crespo van
Parma naar Lazio Roma voor 2,25 miljard aan de top. Euro 2000 was dan ook evenzeer een
arbeidsbeurs als een competitie. Natuurlijk kunnen niet alle clubs deze evolutie volgen. Zoals
andere bedrijven zijn ze onderhevig aan de marktwetten en staan de zwakkeren te koop voor de
meer competitieve. En zo ontstaan concentratiebewegingen waarin bepaalde clubs zoals
Manchester of Ajax uitgroeien tot transnationale ondernemingen en eigenaar worden van “concurrenten”.
Zoals in de samenleving worden ook in de sport de rijken rijker en de armen armer.
Er is hier ook sprake van mondialisering en dualisering.
Het type spektakel dat in de gemediatiseerde topsporten wordt getoond stemt veelal overeen
met de basiswaarden die in onze samenleving elders ook worden gepromoot. Zo is een voetbalteam
vandaag niet langer een ploeg die samen zo lang mogelijk meegaat in het seizoen, maar
eerder een schema met posities waarvoor telkens minstens twee spelers in onderlinge competitie
staan. De strijd tussen de spelers onderling voor hun plaats in de ploeg is nu al even belangrijk
als de strijd tussen de ploegen. Ook de omgang met de regels wordt anders voorgesteld. Men
is ver weg van het ideaal van “fair play”, dat is vervangen door een doelgerichte utilitaire moraal.
Goede spelers maken bewust fouten. Competitief voordeel bestaat immers ook - zowel in de sport
als in de samenleving - uit een “creatieve” omgang met de regels. Winnen is steeds belangrijker
dan een fair of een mooi spel. Er staat steeds meer “op het spel”.
Dezelfde beeldvorming straalt af op het type supporter dat wordt aangetrokken. Het publiek
wordt niet geacht een kritische toeschouwer te zijn die het geheel overziet, het wordt geacht in
een partisane identificatie met één van de teams de 12de man te worden. En sommigen nemen
die oorlogstaal letterlijk, binnen en buiten het stadion. En daar zijn ze volledig in fase met het
heersende veiligheidsdiscours dat de openbare orde vooral in termen van repressie denkt. De ontwikkeling
van het hooliganisme, dat zich niet manifesteert bij elke sport, laat staan bij andere
vormen van massavermaak staat niet los van de interne ontwikkeling van de diverse sporten
en de omgang met en waardering van agressiviteit. Werd de sport voorheen vooral om zijn
opvoedkundig ideaal geprezen, vandaag is het een commercieel product geworden in de sector
van onstpanning en vermaak.

Het toegenomen toerisme
De belangrijkste ontspanning van het werk is de vakantie. Het reizen is de laatste jaren fors gestegen.
In 1997 is 67 procent voor minstens één nacht, of 58 procent voor minstens vier nachten buitenshuis
geweest. In 1983 was dat laatste cijfer 53 procent voor een ruimere steekproef. Andere
bronnen geven voor de periode 1982-1996 een stijging weer van bijna 13 procent reisparticipatie
voor de gehele Belgische bevolking. Voor bijna één derde van de thuisblijvers was een jaar zonder
reizen eerder uitzondering dan regel.
De toename zit vooral in het aantal reizen per jaar. Het aantal tweede vakanties (minimum vier
nachten) is tussen 1982 en 1994 verdubbeld en het aantal korte vakanties (van één tot drie nachten)
verdrievoudigd. Het fenomeen van de tweede en derde reis is vooral in de tweede helft van
de jaren tachtig opgekomen. In 1997 hebben de Vlaamse vakantiegangers gemiddeld 2,1 reis
gemaakt, zij het dat de opvoering van het aantal reizen ook de duur per vakantie inkort. 70,5 procent
van de gemaakte reizen gaan over de grenzen.
In 1997 zegt 8 procent van de bevolking daarenboven over een vakantiewoning te beschikken.
Dat aandeel is zeker niet gestegen. Een bijkomende zorg voor een tweede verblijf lijkt binnen het
drukke leven van vandaag nogal zwaar te wegen en niet te beantwoorden aan de drang naar variatie
en modes die in het commerciële vakantieaanbod zitten.
Een zeer groot deel van de bevolking (92 procent) neemt al eens deel aan een daguitstap. Het is
vooral een familiaal gebeuren op enige afstand van huis. Shoppen scoort daarbij het hoogst
(66 procent) en dat gebeurt meerdere keren per jaar. Vervolgens komen uitstappen naar het strand
(67 procent), naar een stad (54 procent) of wandelingen in de natuur (50 procent) aan bod. Voor
40 procent zijn zee of meer enkele keren per jaar een bestemming en stadsbezoeken komen bij
33 procent verscheidene malen voor.
Vrijetijdsbesteding als stijl
Eén en ander zit vanzelfsprekend ingebed in levensstijlen. En die steunen, zoals gezegd, vooral op
de variabelen tijd en geld. Dat bepaalt niet alleen het soort vrijetijdsbesteding maar vooral ook
het aantal keren dat bepaalde activiteiten aan bod komen. Het zwaartepunt van de tijdsdruk ligt
bij de tweeverdieners die minder dan in het traditionele kostwinnersmodel over een thuiswerkende
partner beschikken die als tijdsbuffer dienst doet (Elchardus, 1996). Ze zitten veelal in de leeftijdsgroep
30-50, gezien de latere intrede van een steeds hoger opgeleide jeugd en de vroegere
uittrede van de vijftig plussers. In die levensfase zoekt men een duurzame relatie, een opgaande
carrière en beginnend ouderschap te combineren. Die taakcombinatie zet veel druk op de relaties,
die bij alleenstaande ouders nog vergroot.
In het onderzoek “vrije tijd in Vlaanderen anno 2000” komen we tot een typologie in vier groepen.
De hoger geschoolde tweeverdieners en alleenstaanden in de leeftijdsgroepen van 25 tot 50
jaar, stellen met een voldoende inkomen de norm van de reacties op de hoge werk- en tijdsdruk.
Hiervoor werd het etiket “in het spitsuur van het leven” bedacht. Vervolgens is er sprake van een
groeiende groep “voorbij het spitsuur” die niet langer werken en daardoor met een voldoende
V
71

72
economisch kapitaal vooral trendsetters zijn voor mensen met een eigen tijdsgebruik. Dan is er
een groep die uit de boot valt, “naast het spitsuur” terecht komt. Het gaat hier om allerlei mensen
die in dezelfde leeftijdsgroep zitten doch geen voldoende inkomen verdienen en in vele gevallen
wel voldoende niet-arbeidstijd hebben. Tenslotte is er de jeugdige groep “voor het spitsuur van
het leven”, die nog geen eigen zorgfunctie hebben opgenomen en de volledige niet-arbeidstijd
omzeggens vrij kunnen besteden.
In het spitsuur van het leven overweegt de tijdsdruk, die aanzet tot een meer intensieve en kwaliteitsbewuste
tijdsbesteding. Tijdsdruk die zowel wordt ervaren in de verhoudingen tussen arbeid
en niet-arbeidstijd, binnen de werktijd zelf als binnen de vrije tijd. De arbeid wordt immers volkomen
bezet door prestatiedrang, rationele werkorganisatie en concurrentiecapaciteit. De vrijetijdsbesteding
wordt in die omstandigheden ook meer onderworpen aan criteria van kwaliteit en
intensiteit. Deze “levensstijl” zoekt een hoge intensiteit van ervaringen in een sterk uithuizige
vrijetijdsconsumptie. Er wordt actief aan sport gedaan. Er is een hoge deelname aan het cultureel
en commercieel uitgaansleven. Daguitstappen en meervoudig reizen scoren bij de tweeverdieners
eveneens hoog. Voor alleenstaanden zonder kinderen liggen deze activiteitsgraden nog iets hoger.
Het effect van kinderzorg op deelname aan reizen en reisduur lijkt vooral afhankelijk van het inkomen.
Kostwinners en alleenstaanden met kinderen reizen minder en minder lang dan de tweeverdieners
met kinderen. Tijdsintensieve activiteiten worden door deze “spitsuurrijders” gemeden. Dat
kan worden afgelezen uit een lager engagement in het verenigingsleven en een getemperd gebruik
van de electronische media thuis. Televisiekijken en radioluisteren komt voor in de resttijd, nadat
alle zorg-, onderhouds- en andere vrijetijdsactiviteiten achter de rug zijn. Het lidmaatschap en leiderschap
in organisaties en verenigingen hangt samen met het sociaal en cultureel kapitaal en ligt
in het verlengde van de betaalde sociale positionering. Zo is het verschil tussen mannen en vrouwen
inzake participatie aan het verenigingsleven het grootst in kostwinnersgezinnen, waarin ook
de meer traditionele sekserolverdeling wordt aangehouden. Die verschillen ebben weg bij tweeverdieners.
Eens er kinderen zijn is er een verlaagd engagement, vooral bij de vrouwen die toch meestal
een verhoogde zorgtaak hebben. Er is natuurlijk wel engagement in verenigingen die met opvoeding
te maken hebben (schoolcomités, sportverenigingen, jeugdbeweging, e.d).
Ondanks de tijdsschaarste maakt een actieve sportbeoefening deel uit van het fitheids- en jeugdig
ideaal. Maar echt intensieve sportbeoefening ( minstens zes uur per week) is er natuurlijk
alleen voor mensen met meer vrije tijd.
Voor en voorbij het spitsuur van het leven
In de laatste decennia is de activiteitsgraad van de bevolking gedaald. Dat is in de eerste plaats
het gevolg van de herstructurering van de arbeidssfeer na de periode van volledige tewerkstelling
tijdens de hoogdagen van de welvaartsstaat. Enerzijds was er een grote groei van het aanbod op
de arbeidsmarkt (vooral door de massale instroom van vrouwen) en anderzijds de relatieve inkrimping
van de vraag (vooral door rationalisatie en intensivering van het arbeidsproces) leidden tot
een sterke selectie in de tewerkstelling en een concentratie van het werk bij geschoolde mensen
van middelbare leeftijd. De aanloop tot de carrière is langer geworden omdat scholing en ervaring
bij aanwerving steeds belangrijker worden. Ruim de helft van de jongeren onder 24 is nog student,

slechts een derde is voltijds aan het werk, vanzelfsprekend in ongeschoolde of lager geschoolde
beroepen. Dat verlaat ook de start van vaste relatievorming en van gezinsvorming met kinderen.
Studenten gaan zeer flexibel om met hun studietijd en zijn daarenboven in grote mate vrijgesteld
van huiselijke verplichtingen. Ook de al werkenden wonen in vele gevallen nog thuis en hebben
dus minder zorgtaken. Dat blijkt uit de lage deelname aan de meer utilitaire huishoudelijke activiteiten
zoals tuinieren, karweitjes, knutselen, plantenverzorging, e.d. Wellicht staat een aanzienlijk
deel van het inkomen in functie van de vrijetijdsbesteding en die wordt beheerst door generatiekenmerken.
Een zeer intense deelname aan het commercieel uitgaansleven geldt voor drie
vierden van de jongeren. Restaurantbezoek en culturele uitgaansvormen zijn vergelijkbaar met de
tweeverdieners. Er is een hoge en regelmatige sportdeelname: slechts één op vier heeft in 1997
niet aan sport gedaan. Ook het reizen scoort goed, zij het in een meer sobere reisstijl zodat de
gemiddelde kostprijs slechts de helft of minder is van de tweeverdieners. Is de vrijetijdsbesteding
sterk uithuizig, dat blijkt niet te beletten dat er nog tijd overblijft om meer televisie te kijken dan
de tweeverdieners. Vanzelfsprekend is deze leeftijdscategorie ook pionier in de nieuwe technologieën
en het muziek beluisteren.
Anderzijds is slechts 19 procent van de 55-plussers nog voltijds aan het werk. Tel je daarbij de
6 procent deeltijds tewerkgestelden en de 5 procent werklozen, dan is geen 30 procent van die
leeftijdscategorie nog actief. In de categorie van de 45-54 jarigen is dat nog ruim driekwart. Het
spitsuur van het leven loopt nogal plots af tussen 50 en 55 jaar.
Dat wordt veelal gecompenseerd door een verhoogde deelname aan vrijetijdsactiviteiten. Zo stijgt
de deelname aan sportactiviteiten, in tegenstelling tot de algemeen dalende trend bij het ouder
worden. Vooral de intensiteit bij de deelnemers neemt toe met de grootste aantallen zeer intense
sporters ( minstens zes uur per week tot bijna één uur per dag).
Overigens wordt de vrijgekomen tijd vooral binnenshuis ingevuld. Dat heeft vooral te maken met
de verlaging van het inkomen, de verminderde mobiliteit en het beginnend optreden van fysische
beperkingen. Het ontspannend televisiekijken neemt toe en dat heeft vooral te maken met de
beschikbare tijd, eerder dan met de kwaliteit van de programma’s. Die tijd wordt naargelang van
het cultureel kapitaal - of men al dan niet hoger geschoold is - ook gebruikt voor meer lezen van
kranten en tijdschriften en van boeken. Vooral diegenen die al enige vertrouwdheid hadden met
die media, profiteren van de vrijgekomen tijd om meer naar opera, theater, ballet, musea en dergelijke
te gaan. En ook het verenigingsleven profiteert van een aantal hoger opgeleiden in deze
leeftijdscategorieën. Vanaf 65 beginnen al deze activiteiten af te nemen.
Op de pechstrook...
In zekere zin zijn de drie hoger besproken types alle afgestemd op de “work and spend”-cyclus
(Schor, 1992) waarop onze samenleving draait. Centraal staat een werkethiek, die wordt beloond
met een consumptieve vrijetijdsbesteding. Die is voor de werkers in opleiding goedkoper en voor
de uitstappers tijdsintensiever dan voor de actieve middengroep die tijdsgebrek en geld in hun
vrije tijd pogen te combineren. Maar in alle gevallen is de beschikbare tijd ondersteund door een
voldoende besteding.
V
73

74
De mensen die naast het spitsuur van het leven “rijden” bevinden zich op het eerste gezicht in
een analoge situatie van de uittreders voorbij het spitsuur: het zijn niet in dezelfde mate taakcombineerders
(arbeid en zorg) en er is een lager huishoudinkomen. Maar in werkelijkheid is in
deze categorie meer sprake van een economisch en cultureel deficit dat hen op een geheel andere
wijze verbindt met de hedendaagse vrijetijdsmarkt.
In de eerste plaats beschikken de gepensioneerden over de legitimiteit tot vrije tijdsbesteding,
wat voor diegenen naast het spitsuur van het leven niet het geval is. De zeggenschap over de tijd
is veelal beperkt door juridische en sociale regels. Zo dient de huisvrouw haar huistaak te verrichten
of dient de werkloze beschikbaar te zijn voor de arbeidsmarkt. Die delegitimering van het vrije
tijdsgebruik is één van de centrale aspecten van de politiek van “actieve welvaartsstaat” die de
productivistische ideologie ook oplegt aan zij die buiten het formele arbeidscircuit staan. Meteen
wordt ook het lage inkomen dat meestal met die posities gepaard gaat in zekere zin gelegitimeerd.
De vrijetijdsbesteding beperkt zich dus veelal tot algemeen aanvaarde bezigheden, die vooral geen
bijzonder genot in zich dragen. Zo aanvaardt men makkelijker dat deze mensen langer televisiekijken,
dan dat ze bijvoorbeeld beeldhouwen of diepzeeduiken. Huisvrouwen scoren het hoogst op het
aantal uren radioluisteren per week, arbeidslozen het hoogst op het aantal uren ontspannende televisie
per week. De krant wordt minder vaak gelezen dan bijvoorbeeld bij de gepensioneerden, hoewel
de meer geschoolde werklozen wel vaker boeken lezen en ontlenen. Thuis worden overigens niet
meer vrijetijdsactiviteiten ingelast: zo is de beoefening van hobby’s lager dan in andere categorieën.
Er is een lage participatie aan het verenigingsleven, dat vooral door beroepsactieven wordt gedragen.
Wel vertonen werklozen eenzelfde eenvoudig uitgaansgedrag - film, café, taverne, snackbar,
frituur, dancing, fuif...- als de tweeverdieners. Het gaat hier blijkbaar om algemeen aanvaarde en
betaalbare activiteiten, die daarenboven geen langer engagement behoeven en dus de “beschikbaarheid”
niet aantasten. De deelname aan het cultureel-artistieke uitgaansleven is echter wel
gevoelig lager dan bij beroepsactieven. Hier spelen culturele en sociale drempels wel een rol.
Zolang de gezondheid het toelaat, staan daguitstappen evenzeer op de agenda. Maar de financiële
beperkingen wegen dan weer wel op het reisgedrag.
Aanvaarde levensstijlen
Over het algemeen kan men zeggen dat, meer nog dan een lager inkomen, de sociale en culturele
“stigmatisering” van de “anders-actieven” een belangrijke invloed uitoefent op de vrijetijdsbesteding.
Die is immers duidelijk complementair gedacht aan een regulier arbeidend leven. Daarop
moet men zich voorbereiden, dat moet men toegewijd en intensief beleven en dan mag men van
een verdiende rust genieten. Bij andere levensstijlen is het steeds maar de vraag of het plezier en
het genot wel is “verdiend”.
Vrijetijdsbesteding is vooral consumptief gedrag geworden, vormen van expressieve consumptie die
in een samengestelde vorm uiting geven aan een leefbare levensstijl. In die zin is ze ook deel van
-vooral in de media vertoonde - norm. Maar voor een groeiend aantal mensen biedt die norm te
weinig kwaliteit. Zij treden uit, nemen een eerdere afrit, geven de eindbestemming op aan dat
ritme. “Downshifting”, onthaasting... het zijn begrippen die de laatste paar jaren openbaar zijn
geworden en tekenend zijn voor de groeiende interne kritiek op onze arbeidssamenleving.

De recente maatschappelijke ontwikklingen hebben een aantal algemeen maatschappelijke
aandachtspunten op de agenda geplaatst. We willen die hierna kort
van commentaar voorzien.
1. Tijdspolitiek
VI. Elf aandachtspunten voor beleid
In de jaren zestig, toen de vrije tijd belangrijk werd en deel werd van beleid, was er een trend tot
homogenisering van de samenleving. De uitbouw van een welvaartsstaat steunde op een stevig
sociaal compromis, waarbij - tenminste in principe- was overeengekomen dat elke groei, elke stijging
van productiviteit, via sociaal overleg zou worden (her)verdeeld tussen ondernemers, werknemers
en niet-actieven, tussen de productieve en de niet-productieve sectoren. De economische
groeicycli verliepen via een stijgende consumptie en levensstandaard in een massaproductie en -
consumptiemodel en werden zoveel mogelijk “geregeld” in economische en sociale programmaties.
Een en ander tendeerde naar een homogenisering van de maatschappelijke ritmes en levensstijlen.
Vandaag komen we uit een lange golf van economische vertraagde groei, met deregulering van de
arbeidsorganisatie, invoering van nieuwe technologieën, privatisering en liberalisering. Dat ging
ook gepaard met een culturele omwenteling gericht op differentiatie en expressieve consumptie.
Tenslotte leidden intensivering en flexibilisering van de arbeid tot een veel dwingender tijdsgebruik
en een grotere mobiliteit.
De maatschappelijke segmentering en fragmentering, die daarvan het gevolg zijn, liggen aan de
basis van een benuttingsdebat en een synchronisatiedebat. Het ene zoekt een meer rationeel (zeg
maar economisch verantwoord) gebruik van de voorzieningen. Dat gaat van de openbare en
gemeenschappelijke infrastructuur tot en met de voorzieningen voor verschillende activiteiten en
doelgroepen. Het motto is hier dat spreiding van gebruik, congesties kan tegengaan. Het andere
debat is meer gericht op de mogelijkheden tot het sociaal ( samen) functioneren in een wereld
waar individualisering en flexibilisering dominant lijken. Hier gaat het om een afstemming van
sociale handelingen en gemeenschappelijke praktijken.
In beide probleemvelden is het aangeven van een collectieve tijdsorde noodzakelijk. Zonder afspraken
over de arbeidsuren, over de vakantieregelingen, over de marges van de flexibilisering, over
de individuele zeggenschap over de tijd, over de spreiding van activiteiten over het leven, enz...
zijn beleidsbeslissingen met enige draagwijdte moeilijk. Dat geldt zowel voor de overheid,
voor privé-ondernemingen als voor personen. De fricties tussen de arbeidstijd, de zorgtijd en de
vrije tijd zijn te veel voorkomend. Tijdsbeleid moet dus een meer expliciet thema worden op de
politieke agenda.
Daarbij gaat het niet alleen om de structuur van de tijdsorde, om de algemene verdeling tussen
sociale tijd en privé-tijd, maar ook om een discussie over ritmes. Zowel het werkritme als het
levensritme zijn gestegen. Dat heeft positieve gevolgen op productiviteit of op leveringssnelheid
en betekent dus enerzijds tijdswinst. Dat heeft negatieve gevolgen op psychische stress, op verwerkingstijd,
op zorgtijd, op verdringing van trage activiteiten en sectoren en betekent dus anderzijds
een ethische en ecologische vraagstelling. Vooral ook de fricties tussen snelheid en
VI
75

76
traagheid, tussen snelle en trage logica’s en culturen, leiden tot maatschappelijke spanningen die
in een discussie over tijdsordes expliciet aan bod moeten komen.
Tenslotte moet hierbij ook de vraag worden gesteld welk bestuurlijk niveau het best bevoegd wordt
gesteld om zulk beleid in de praktijk te brengen. De geschiedenis van de vorming van de natiestaat
en de toegenomen invloed van de overheid tijdens de uitbouw van een welvaartsstaat heeft
de tijdsorde impliciet of expliciet deel gemaakt van het algemene beleid. Vandaag moet men vaststellen
dat er geen overheid bestaat die de interacties in een netwerkmaatschappij en in een globaliseringsproces
kan beheersen. Anderzijds doen de concrete afstemmingsproblemen zich steeds
voor op een bepaalde plaats en in een bepaalde context, ze zijn m.a.w. concreet. Het lijkt dus aangewezen
een algemeen maatschappelijk debat voor te bereiden op het meest algemene vlak (zoals
in Nederland) en de concrete maatregelen toe te vertrouwen aan het lokale beleidsniveau (zoals
in Italië: Tempi Della Città). Het is tevens noodzakelijk de partners in het debat duidelijk aan te
duiden, zodat een tijdsbeleid niet alleen een afgeleide is van een economische logica maar dat elk
belang en perspectief inspraak heeft.
2. Arbeid, vrije tijd en zorgtijd
Vrije tijd wordt nog teveel vereenzelvigd met niet-arbeidstijd. Het heeft een lange geschiedenis
die het denken erover sterk beïnvloedt. Zo is vrije tijd eeuwenlang tegengesteld aan het werken
zelf: men kon alleen vrij zijn als men niet hoefde te werken, men was ofwel working class ofwel
leisure class. Dan is er jarenlang gedacht vanuit het mannelijk kostwinnersmodel. Loonarbeid gedurende
een afgebakende tijd zorgde voor een gezinsinkomen en ontlastte veelal ook de kostwinner
van enige andere opdracht. De onbetaalde thuisarbeid en de voortdurende zorgtijd was ten laste
van de huisvrouw. Daardoor gaan de meeste bevindingen van de klassieke vrijetijdsstudies ook
alleen maar op voor voltijds tewerkgestelde en gehuwde mannen.
Vandaag is het dominante model het tweeverdienersgezin en dat door de huishoudens van alleenstaanden
zou kunnen worden vervangen. Daarenboven verloopt de arbeidstijd niet langer in duidelijk
afgescheiden tijdseenheden. De hoeveelheid vrije tijd wordt dus niet langer bepaald door de
arbeidsduur, maar door de gehele verzorgingspositie. Zowel de arbeidstijd als de zorgtijd moeten
beperkt worden gehouden om ook (echte) vrije tijd over te houden.
Dat geldt vooral voor de vrouwen die enerzijds massaal zijn toegetreden tot de arbeidsmarkt en
anderzijds nog steeds worden opgezadeld met het gros van de zorgarbeid. Dat effect wordt nog
verzwaard in de mate dat sociale voorzieningen (socialisatie van de zorgtijd) worden afgebouwd
en geprivatiseerd.
Tevens moet men vaststellen dat het onbetaalde vrijwilligerswerk ook het meest wordt opgenomen
door werkenden en te weinig door niet-werkenden (werklozen, jongeren en niet-werkende ouderen).
Ook hier is een herverdeling van de civiele lasten aan de orde.
In afwachting van de diepgaande mentaliteitswijziging die kan instaan voor een herverdeling van
de last van de zorg- en civiele taken, moet een politiek van arbeidstijdverkorting rekening houden

met die bestaande ongelijkheid. Vooral diegenen die permanent of tijdelijk onder druk staan van
die bijkomende taken hebben recht op arbeidstijdverkorting. In het andere geval versterkt
men alleen de ongelijke verdeling van de vrije tijd en werkt men een verdere segmentering en
fragmentering in de hand.
3. Werkdruk
Vooral de mensen “in het spitsuur van het leven” zijn onderhevig aan een te lange en te intensieve
werkdruk. Externe en interne oorzaken liggen aan de grondslag. De durende hoge werkloosheidsgraad
is een hefboom geweest voor grondige hervormingen in de arbeidssfeer, omdat de
wetenschap dat er werkzoekenden klaar stonden ter vervanging van werkenden de sociale krachtsverhoudingen
heeft verstoord. De grondtrend was steeds een verlaging van de arbeidskosten. Dat
gebeurde door lineaire maatregelen zoals loonstop en overheidssubsidies. Dat gebeurde vooral door
een sterke stijging van de arbeidsproductiviteit enerzijds, door vernieuwde arbeidsorganisatie en
door een intensivering van de arbeid anderzijds. Een en ander werd begeleid door de concurrentiepositie
als belangrijkste maatstaf te nemen, waardoor andere criteria van sociale, psychologische
of fysische aard naar de achtergrond werden verwezen.
Het resultaat is dat er een trend bestaat voor diegenen die werk hebben tot langere werktijden en
groeiende tijdsdruk. Die trend wordt versterkt door de tendentiële daling van personeelsbestanden,
door toename van deeltijds werk zonder vervanging en door just in time productie. Het is onder
meer deze steeds hogere druk die een toegenomen neiging tot “downshifting” of vervroegd
uittreden verklaart.
Toegenomen werkdruk kan dan wel een interne bedrijfsrationaliteit hebben, de maatschappelijke kost
is hoog. Het beleid moet dan ook oog hebben voor een ontlasting van deze groep door een betere
spreiding van de werktijd en -druk over de bevolking en door het verhogen van de individuele rechten
op zorgvakantie, herscholingsverlof, tijdelijke werkonderbreking, “sabbatical leaves”, en dergelijke.
4. Onthaasting
Dit verwijst naar een specifiek aspect van de segmentering en fragmentering waarin tijdspolitiek
en werkgelegenheidspolitiek elkaar ontmoeten: het hoge levensritme dat in de geïndustrialiseerde
landen tot ontwikkeling is gekomen. Twee drijfveren combineren hun effect: enerzijds zorgt de
door concurrentie voortgedreven technologische rationalisering voor een opdrijven van de werkritmes,
anderzijds is er een intensivering van de vrijetijdsactiviteiten door de toegenomen keuzevrijheid,
de flexibiliteit en de individualisering. Dergelijke toename van het levensritme geldt vooral
voor de nieuwe middenklasse. De andere bevolkingscategorieën en de andere culturen volgen die
versnelling niet in dezelfde mate.
Er dient zich dan ook een dubbel probleem aan. Enerzijds stelt zich op het individuele vlak de vraag
naar de duurzaamheid van dergelijke ritmes (zie hoger punt 3). Recent onderzoek wijst op het toenemend
belang van psychische aandoeningen bij werkverlet. Anderzijds stelt zich een maatschappelijke
vraag naar de gemeenschappelijke standaarden. Het gaat om de drempels inzake integratie
VI
77

78
op de arbeidsmarkt en maatschappelijke functionering. Arbeid blijft de belangrijkste manier
van sociale activiteit en integratie. Om iedereen gelijke kansen te bieden op een volwaardige
deelname aan het arbeidsproces, zowel inzake tijd als inzake verantwoordelijkheden, moet het
algemene arbeidsritme combineerbaar blijven met de andere levenssferen. Dat is in de eerste plaats
problematisch voor de integratie en loopbaanmogelijkheden van vrouwen.
Het ritmeverschil tussen levenssferen en ook tussen cultureel verschillende levensstijlen kan leiden
tot samenlevingsproblemen ( zie bijvoorbeeld de toegenomen verkeersagressie). Een democratie
steunt ook op een zekere afstemming van het ritme van de economische functionering op
de sociale, politieke en private levenssferen. Zonder een bijzondere aandacht voor het beheersen
van de segmentering van de samenleving wordt de uitbouw van een democratische functionering
steeds minder mogelijk.
We denken dat een hernieuwde culturele belangstelling voor traagheid en diepgang noodzakelijk
is als tegengewicht tegen de nogal eenzijdige cultus van snelheid en vernieuwing, die de oppervlakkigheid
( de verkleutering) van de cultuur in de hand werkt. Onthaasting is tevens nodig willen
we opnieuw kansen geven aan een meer historische termijnvisie, waarbij het korte termijndenken
gericht op onmiddellijk succes wordt aangevuld met aandacht voor duurzaamheid en de
lange termijn. Er moet opnieuw een afstand worden gecreëerd tussen de probleemstelling en de
oplossing, een afstand die ruimte geeft voor een overwogen beslissingsmoment, voor meditatie.
5. Niet aan de arbeid voorbij
Dit en ander onderzoek onderstreept het belang van de arbeid als sociaal integratiemechanisme.
Een zekere argumentatielijn voorspelde “het einde van de arbeid” - bedoeld werd het einde van de
volledige werkgelegenheid - en de noodzaak tot het vinden van andere ankerpunten in het leven.
Daartoe zou de band tussen arbeid en inkomen moeten worden doorgeknipt (bijvoorbeeld door een
universele uitkering). Intussen is aangetoond dat de arbeid als sociale activiteit niet alleen utilitair
is, maar ook beantwoordt aan een sociale functionering, aan plichtsbesef, aan een nood aan
externe structuur. Dat is des te meer zo voor werklozen.
Zoals hoger aangegeven stellen zich voor diegenen die werk hebben een aantal problemen die vermindering
van de werkdruk, die arbeidstijdverkorting, die uitstrapregelingen e.d. vragen. Zij die
werk hebben hunkeren soms naar “het einde van de arbeid”. Maar zij die geen werk hebben, vooral
laaggeschoolden en jongeren zonder werkervaring, vragen in de eerste plaats een (klassieke)
inschakeling in de arbeidswereld. Een politiek van algemene werkgelegenheid blijft aangewezen
(ook van verhoging van de activiteitsgraad). De kansarmen op de arbeidsmarkt kunnen niet
zonder zowel kwantitatieve als kwalitatieve (soorten werk, arbeidsomstandigheden, deeltijdse en
atypische arbeid) beleidsmaatregelen.
6. Non-participatie in vrije tijd
De deelname aan de vrijetijdsactiviteiten kent nog een belangrijke non-participatie. Die uit zich
vooral in de culturele activiteiten: 46 procent leest nooit een boek, 36 procent neemt nooit deel

aan een culturele actriviteit, 46 procent gaat nooit naar een museum, 53 procent is geen lid van
een vereniging, 35 procent doet niet aan sport, 32 procent gaat nooit op reis... Of dit allemaal
problematisch is moet worden onderzocht. Non-participatie kan worden geïnterpreteerd als een
resultaat van vrije keuze, anderen zien het als een index van sociale uitsluiting. De meest eenvoudige
manier om beide categorieën uit elkaar te houden is het aan de mensen zelf te vragen.
Dan blijkt dat een belangrijke niet-participatie ongewild is en aan externe factoren wordt toegeschreven.
Twee variabelen komen naar voren: tijd en geld. Vele mensen hebben te weinig tijd vrij
voor sommige activiteiten, anderen hebben niet de middelen om de marktprijzen te betalen. Ook
al is het niet meer mogelijk- zoals in de jaren zestig - de opvattingen over het “goede leven”
te standaardiseren en is de vrijetijdsbesteding zeer wisselend en verscheiden, toch wijst de nietparticipatie
op een dualisering in de samenleving.
Maatregelen moeten worden genomen op het vlak van het aanbod dat zowel wat betreft tijd
als wat betreft prijs toegankelijker moet worden gemaakt, als op het vlak van de vraag die door
middel van subsidies (aan organisaties, bemiddelaars of klanten) kan worden ondersteund.
7. Kwaliteitsbewaking
Eén van de belangrijkste wijzigingen is de vermarkting van het vrijetijdsaanbod. De algemeen
maatschappelijke tendenzen van privatisering, liberalisering en deregulering hebben zich ook in
deze sector gemanifesteerd. Er is een sterke vermindering vast te stellen van het openbare aanbod
en van het sociaal werk, en een sterke toename van het bedrijfsmatige aanbod. Dat heeft verschillende
gevolgen. In de eerste plaats beantwoordt dat aanbod uitsluitend aan een koopkrachtige
vraag en worden aldus niet alle behoeften en noden in acht genomen. In de tweede plaats
wordt de ontwikkeling vooral gestuurd door de wetmatigheden van de markt en de concurrentie die
vooral kwantitatief van aard zijn. Tenslotte wordt die ontwikkeling begeleidt door de ontwikkeling
van de consumptiecultuur, waarin vragen naar identiteit, expressiviteit of vorming worden overschaduwd
door de symbolische orde van de ruil.
De kwaliteitsbewaking kan in dit proces niet uitsluitend vanuit de sector geschieden. Dit blijft een
bijzondere opdracht voor de overheid die niet alleen in de artistieke of eng culturele sector, maar
ook in sport, recreatievoorzieningen en toerisme instrumenten tot kwaliteitsmeting en -bewaking
moet uitwerken.
8. Non-profitsector
Het niet-commercieel vrijetijdsaanbod vanuit de overheid en het georganiseerd verenigingsleven
is sterk ingekrompen. Dat is niet in de eerste plaats het geval door een werkelijke afbouw van voorzieningen
of door al te drastische bezuinigingen. Dat is veel meer het geval door een nogal onkritische
overname van de standaarden van de privé-sector en dus door een ombouw tot semi-commerciële
voorzieningen. Het is opvallend hoe vele openbare dienstverlening en ook een belangrijk
deel van het verenigingsleven - daartoe genoopt door de subsidie- of toelageregelingen- uitsluitend
met kwantitatieve referenties zijn opgescheept. Zoals de openbare omroep in de ban geraakt
VI
79

80
van de kijkcijfers, wordt het vormingswerk afgerekend op aantal activiteiten en aantal deelnemers
en wil het sociale jeugdwerk in competitie treden met het commerciële vermaak. Dat heeft ongetwijfeld
de aandacht voor de gebruiker/klant vergroot en de kwaliteit van communicatie en programmatie
in zekere zin verbeterd. Anderzijds werkt dat het eenheidsdenken in de hand. Tevens
zorgt het voor een dualisering en voor een marginalisering: dualisering omdat kostprijzen daardoor
verhoogd zijn en marginalisering omdat alternatieve visies niet langer aan bod komen.
Een bijsturing op dat vlak is wenselijk, waarbij een hernieuwde aandacht voor diepgang en voor
pluralisme, tot een nieuwe taakomschrijving voor de non-profitsector moet komen.
9. Eigen tijd
De vrijetijdsbesteding is vooral ingenomen door commerciële consumptieactiviteiten. Ze zijn -
zoals hoger al aangegeven - ingebed in de dominante consumptiecultuur die deel uitmaakt van de
sociaal-economische veranderingen in dit tijdsgewricht. Daardoor functioneren ze ook minder als
contrapunt voor de arbeidssfeer. De vrije tijd zit dus meer in een “extention” stramien dan wel in
contrast met de arbeidssituatie. Werd vroeger de niet-arbeidstijd onder controle gehouden met
morele en organisatorische middelen, dan lijkt vandaag de ineenstrengeling tussen productie en
consumptie daarvoor te zorgen. In beide gevallen overweegt een utilitaire doelrationaliteit.
De “eigen tijd” die alleen het individuele subject in zijn eigenheid tot norm heeft en gericht is op
activiteiten omwille van de activiteit, is dus niet toegenomen. In tegenstelling tot de verwachtingen
heeft een toegenomen vrije tijd niet geleid tot een toename van de eigen ontwikkelingstijd,
spirituele tijd of gewoon lege tijd. De vrijetijdssector is vandaag meer dan ooit deel van de maatschappelijke
reproductie. De ontvoogding of individuele aspiraties laat men over aan andere delen
van de civiele maatschappij (zie bijvoorbeeld de toename van het druggebruik en het aantal sectes).
Het lijkt nuttig dat de overheid aandacht schenkt aan deze ontwikkelingen en nieuwe behoeften.
Deze aandacht voor eigen tijd hangt samen met de problematiek van de tijdspolitiek. Ze verwijst
immers naar aandacht voor het onherleidbare, het eigene van het subject en naar tijd en ritmes
die strikt gebonden zijn aan de activiteit zelve, kortom naar kenmerken van het innerlijke die niet
in een kwantitatieve vergelijking met anderen kunnen worden opgenomen. Het is die onmogelijkheid
alles in een marktgeleide socialiteit op te nemen die het recht op een ( toegenomen) eigen
tijd legitimeert. Het is aan de overheid dergelijk mensenrecht te vrijwaren.
10. Duurzaamheid
Onder de in het rapport beschreven ontwikkelingen schurken er verschillende tegen grenzen aan.
Deze grenzen zijn geen absolute gegevens, ze hebben te maken met de draagkracht van systemen.
Die wordt dan weer bepaald door de intensiteit en door de duur van de inwerking van bepaalde
negatieve invloeden. De economisering en de commercialisering van de vrije tijd, de vrijetijdsbeleving
en het vrijetijdsbeleid dragen een eenzijdigheid in zich die nadelige en onbedoelde gevolgen
overlaten aan de brede maatschappelijke context. Aandacht voor een duurzame ontwikkeling
vraagt een meer inclusief denken, gericht op langere termijn en gericht op herstel van de aangerichte
schade.

Aandacht wordt gevraagd voor de menselijke ecologie ( problemen van druk en participatie) en de
milieubelasting die integrerend deel moeten uitmaken van het ontwikkelen van een aanbod, de
begrenzing van de consumptie en de compenserende maatregelen.
11. Onderzoek
Het gebrek aan voortgezet en integrerend onderzoek op dit gebied kan een beleid onvoldoende
ondersteunen. Wat de inhoud van het onderzoek betreft springt de afwezigheid van enige regelmaat
in het oog. De intervals tussen de algemene participatiepeilingen ( 64-83-99) zijn te groot
om werkelijk longitudinale vergelijkingen op te zetten. Participatie en frequentiegegevens zijn
onvoldoende voor een verklarend onderzoek. Het is dus noodzakelijk een engagement te nemen
voor een regelmatig terugkerende bevraging die breed genoeg is opgezet om inzicht te verkrijgen
in de algemene maatschappelijke trends en kan worden gebruikt om bepaalde vragen te beantwoorden.
Wat betreft de organisatie van het onderzoek lijdt Vlaanderen/België aan de onderstructurering van
het onderzoeksveld. In tegenstelling tot Nederland is het vrijetijdsonderzoek niet georganiseerd
in een vakorganisatie en is de samenwerking tussen instellingen en onderzoeksgroepen minimaal.
Een planning van het onderzoek zou moeten gepaard gaan met het opzetten van een onderzoeksnetwerk
en van duurzame samenwerkingsverbanden.
Daarbij moet rekening worden gehouden met twee effecten van de recente geschiedenis in de ontwikkeling
van het onderzoek. Enerzijds is de aandacht voor de geïntegreerde problematiek van de
vrije tijd verdrongen door een veel intensiever onderzoeksbelang vanuit diverse sectoren ( toerisme,
sport, cultuur, recreatie, media...). Anderzijds ondersteunt het onderzoek vooral de aanbodszijde
en is minder begaan met een kritische analyse van de vraag.
Aandacht voor een hernieuwde integratie van onderzoek en beleid veronderstelt (a) een maatschappelijk
discussieplatform; (b) een geïntegreerd beleidsplan en (c) een longitudinaal en multidisciplinair
onderzoeksschema.
VI
81

Eén van de centrale kwesties van de twintigste eeuw was ongetwijfeld hoe
een gedegen arbeidend leven was te combineren met een hedonisme dat de
consumptie zou ondersteunen.
In Het Civilisatieproces beschrijft Elias (1982) in detail hoe de beschaving verliep in
de regulering van het lichaam van de hovelingen in de late middeleeuwen. Het was toen zaak een
gedrag te ontwikkelen dat overvloed en rijkdom niet te lijf ging vanuit een door adrenaline en
testosteron gestuurde drift. Zelfbeheersing is zeer stijlvol in een omgeving van wellustig aanbod,
waarin expressief lichaamsgenot gepaard gaat met de als dierlijk genoteerde geluiden en afscheidingen.
Lichaamsbeheersing is de kern van een beschaafde genotsbeleving. Dat was de eerste
opdracht van de “vrije klasse”, de sociale groep die vrijgesteld was van productieve arbeid en in
pure vorm kon leren omgaan met consumptie. Die “vrije” conditie werd ook als voorwaarde gedacht
voor beschaving. Werkende mensen en vooral de handenarbeiders moesten lichamelijk genot uitstellen
en alle krachten onderwerpen aan het uitwendig arbeidsdoel. Werken was per definitie
onderdrukkend en dus onvrij. En in die conditie was de heersende cultuur tolerant tegenover tijdelijke
onbeschaafde uitspattingen van volks vermaak. Werkende mensen werden vereenzelvigd
met dronkenschap, kansspelen, overspel en af en toe wilde kermissen en carnavals. In beide gevallen,
tijdens de arbeid en tijdens het legitieme vermaak, lag het accent op externe (morele) controle
omdat men niet geloofde in een zelfdwang die niet in functie stond van zelfexpressie. Om te
werken moest je al dermate je driften onderdrukken, dat die in de niet-arbeidstijd alleen nog als
uitspattingen te bemeesteren waren. Arbeid en vrije tijd waren bijna elkaar uitsluitende categorieën.
Beschaving was een zaak voor vrije niet-werkende mensen die hun genot zochten (sublimeerden)
in een geregelde, maatschappelijk duidelijke, zelfexpressie. Dat was ook zo voor de
statuszoekende consumptie van de nietsdoende klasse die Veblen in 1899 als “Leisure class” op de
korrel nam.
Naar de fordistische arbeid-vrijetijdsmetafoor
VII. Post scriptum
Specifiek aan elke hedendaagse theorie over vrije tijd is de bewering dat deze verschillende posities
ook door één persoon kunnen worden ingenomen, zij het gedurende een bepaalde tijd. Zoals
we boven hebben gezien behoort het tot de conventional wisdom van de vrijetijdsstudies dat er
een gebied van activiteit bestaat, een sociale praktijk, die niet gedomineerd wordt door de
arbeidsverhoudingen, een domein waarin de arbeider zelf tot meester kan uitgroeien. En dat, zonder
dat de arbeidsverhoudingen zelf wezenlijk zijn veranderd. Elke definitie van “vrije tijd” verwijst
naar een (relatieve) vrijheid ten opzichte van de arbeid, hetzij gedacht als een afgescheiden
en verzelfstandigde activiteit, hetzij ingebed in het dagelijks leven als een vrije module. Een voldoende
inkomen is voor eenieder bereikbaar via de arbeid of afgeleide vervangingsinkomens.
De ontwikkeling van de verhouding arbeid-vrije tijd in de twintigste eeuw is het verhaal van die
metafoor. In een eerste fase berusten de heersende opvattingen nog volkomen op de historische
visie dat vrijheid slechts kan steunen op een conditie van niet-arbeid. Daarenboven heeft slechts
een elite de nodige zelfbeheersing om die vrijheid aan te kunnen en is de arbeidende conditie de
beste morele garantie voor het gewone volk. Het verzet tegen de arbeidstijdverkorting is dan ook
zeer groot. De morele bezorgdheid neemt nog toe eenmaal de arbeidsdag wettelijk wordt beperkt.
Steeds is er een angst voor het commerciële vermaak.
VII
83

84
Zoals we hebben gezien, hangt die houding nauw samen met de strategische opstelling van de
(onderscheiden delen van de) arbeidersbeweging. De katholieke zuil ziet de verkorting van de
arbeidstijd als een gelegenheid ter versterking van het gezin en de sociale banden binnen de eigen
organisatie. Politiek strategisch zoeken ze hun kracht in de hegemonie binnen de civiele maatschappij.
Het onderzoek is dan ook gericht op het privé-initatief, de diensten en de eigen organisatie.
De socialistische arbeidersbeweging is op het eind van de negentiende eeuw ook gericht op
een versterking van het eigen “kamp” als politiek-cultureel tegengewicht tegen de burgerlijke
samenleving. In de aanvang worden kortere werkdagen ook gezien als een basis ter versterking van
de eigen organisatorische en politieke macht. Maar weldra richt de sociaal-democratie zich op de
invloed binnen de staat. In overeenstemming met de reformistische wending in de sociaal-democratische
politiek en de keynesiaanse wending in de kapitalistische economie, wordt in het interbellum
vorm gegeven aan wat vandaag een “fordistisch accumulatieregime” wordt genoemd (zie
verder). De staat wordt zowel de regulator van de sociale integratie als de plek voor klasseoverleg.
Het model van de welvaartsstaat wordt aanvaard door de meerderheid van de arbeidersbeweging
en door de ondernemers. Vrije tijd wordt essentieel in de ontwikkeling van de consumptiecultuur
en de massacommunicatie. Permanente vorming en cultuurspreiding drijven op de invoering van
nieuwe technologieën.
In feite zal die argwaan tegenover de vrije tijd aanwezig blijven tot na de tweede wereldoorlog.
Maar dan gebeuren verschillende dingen. Doorslaggevend is de invoering van de nieuwe arbeidsorganisatie,
waarvan door vriend en vijand de vervreemdende effecten worden erkend. Dat er nood
is aan een compensatie in de vrije tijd lijkt ontegensprekelijk. Vervolgens is er weldra het toegenomen
belang van de binnenlandse markt om de economische groei te ondersteunen. En tenslotte
mag het belang niet worden onderschat van de grondige mentaliteitswijziging die de oorlogsjeugd
introduceert. De bevrijding en het goedmaken van de oorlogsontberingen openen de weg
voor een modern genotsideaal dat al door de “American way of life” was voorafgespiegeld. En de
daaropvolgende generatie babyboomers zal drijvend op de jeugdcultuur die consumptiemaatschappij
volop vorm geven. Het is waarschijnlijk de fase waarin de arbeid op de meest utilitaire wijze
als een noodzakelijk kwaad wordt benaderd en waarin het perspectief van de vrijetijdsmaatschapij
( de overvloedsmaatschappij ook) realistisch lijkt.
De voorspelling van de komst van een “vrijetijdsbeschaving” verhult in zekere zin het probleem
van de arbeidsverhoudingen als een vanzelf uitstervende problematiek. De institutionalisering van
de vrije tijd maakt deel uit van de openbare zorgfunctie binnen een sociaal-economisch regulatiemodel
dat vooral in West-Europa wordt uitgebouwd. Vrijetijdsbesteding en -politiek kunnen deel
uitmaken van bewegingen van kritiek op de beperkingen van een sterk productivistisch model.
Maar fundamenteel maken ze deel uit van het productiviteitscompromis. Daarom zijn ze ook geen
onderdeel van de meer omvattende kritieken tijdens de jeugdrevoltes op het eind van de jaren
zestig (mei ‘68) en de nieuwe sociale bewegingen die daaruit ontstaan. De vrijetijdssector ontmoet
deze contestatie soms op de eerste lijn, levert een bijdrage tot het structureren ervan, eerste
voorwaarde tot een maatschappelijke integratie. Dat maakt precies de ambivalentie uit tussen
contestatie en integratie, een ambivalentie die vooral theoretisch tot uiting komt in de toen veel
gevoerde discussies over de natuur van de (neokapitalistische) staat: in welke mate is de staat een
instrument of een belemmering voor emanicipatiebewegingen?

Het vrije leven opnieuw funderen
Die fase komt tot een eind of sterft uit met de economische en sociale crisis, ingezet in de tweede
helft van de jaren zeventig. Massale werkloosheid, deregulering van de arbeidsverhoudingen,
invoering van nieuwe technologieën en van nieuwe vormen van arbeidsorganisatie leveren een
totaal andere context. Vanaf de jaren tachtig verlegt de hegemonie zich van de gedachte van de
welvaartsstaat naar het idee van de regulering via de zogenaamde “vrije markt”. De vrijetijdssector
heeft zich moeiteloos aangepast aan die veranderende context. Het vrijetijdsvraagstuk wordt
steeds meer herleid tot een probleem van vraag en aanbod, dat op (klassiek) economische wijze
wordt gedacht.
De arbeid komt opnieuw centraal te staan. En dit keer wordt de dominante ideologie geleverd door
de “nieuwe professionelen”, de “yuppies” van de jaren tachtig. Het onvrije karakter van de arbeid
wordt verdrongen en vervangen door het zich eigen maken van de prestatie- en concurrentienormen.
Een nieuwe vorm van genotseconomie wordt in de arbeid ingevoerd, zodat de vrije tijd haar
exclusieve aanspraken op zelfbeschikking en plezier verliest. Daarenboven ontstaat er in de nieuwe
omstandigheden ook tijdsdruk en vrijetijdsstress, waardoor ook de vrijetijdsbesteding een sterk
geregelde en doelgerichte invulling krijgt. Arbeid en vrije tijd schijnen niet langer gepolariseerd
en geen van beide vormt een bedreiging voor de markteconomie. Beide categorieën worden opgenomen
in het breder geheel van menselijke activiteit, zonder dat zeggenschap, vrije keuze en vrijheid
persé meer in de niet-arbeidstijd zouden voorkomen, of toch niet in die mate dat de onvrijheid
op het werk bijzonder in het licht zou komen te staan. Dat wordt a contrario geïllustreerd
door het feit dat “onthaasters” of “downshifters” niet in de eerste plaats hun vrijetijdsbesteding
aanpassen maar hun zorgpositie fundamenteel bijstellen.
In feite is het civilisatieproces via de vrijetijdsbesteding verdergezet. De zelfdwang is ook daar in
overeenstemming gebracht met de algemene sociale reproductievoorwaarden. Het rationalisatieproces
waarbij utilitaire doelrationaliteit dominant wordt omvat nu alle domeinen van het leven.
Bevrijding is niet langer voorbehouden tot de niet-arbeidstijd. Als het nog op de agenda staat, dan
betreft het alle facetten van het leven, de arbeid, de zorg en de vrije tijd in gelijke mate. Men kan
vandaag niet meer zeggen dat de vrijetijdsbesteding eerder dan andere levensdomeinen het laboratorium
voor zelfbeschikking en emancipatie zou zijn. Daarvoor is de vrijetijdssector nu te sterk
uitgebouwd en geprofessionaliseerd. En... heeft ze de vrijheidsethiek van de pionierstijd verloren.
Vandaag werkt ook de vrije tijd.
Het is ook duidelijk dat die instelling een product is van de westerse industriële samenleving, of
nog precieser de levensstijl is, die werd ontwikkeld in de protestantse wereld. Daar is de zelfdwang
gedomineerd door de arbeidsethiek. In zo’n mate zelfs dat het uitgesteld genot op even geregelde
wijze wordt beleefd. Valt men buiten die grenzen dan komen veelal ongeregelde uitspattingen,
niet zelden gepaard met agressie, voor. Het is niet toevallig dat de hardwerkende vakantiegangers
uit noord-west-Europa geen beste naam hebben in het zuiden, dat het voetbalhooliganisme
zich in die culturen ophoudt of dat het alcoholgebruik daar meer dan in het zuiden gericht is op
snelle dronkenschap.
VII
85

86
Tot wat dient onze rijkdom ?
In de twintigste eeuw is de Belgische bevolking gegroeid van 6,6 tot 10,2 miljoen. Het Bruto
Binnenlands Product groeide van index 100 tot index 778 en als je rekening houdt met de bevolkingsgroei
gaat het van 100 naar 515. Het land is in die eeuw vijf maal rijker geworden. De werkuren
zijn gedaald van een gemiddelde van 2.700 jaaruren tot 1.550, maar de productiviteit is
8,5 keer groter geworden. Holderbeke ( Steunpunt Werkgelegenheid) maakte een meer preciese
vergelijking van de ontwikkeling van de gemiddelde arbeidstijden tussen 1983 en 1998 . Daaruit
blijkt dat de daling in Wallonië gaat van 1.708 uren naar 1.569 uren .Vlaanderen kende tussen
1983 en 1990 een daling van 1.712 uren tot 1.636, en dan weer een lichte stijging tot 1.660 uren
in 1998. Daarmee is Vlaanderen met de VS het enige land waar langer gewerkt wordt dan tien jaar
geleden. Ook in absolute cijfers wordt er meer gewerkt. In Vlaanderen werden in 1983 3,6 miljard
uren gewerkt, in 1990 3,7 miljard uren en in 1998 3,9 miljard. Dat het arbeidssvolume in Wallonië
in dezelfde periode daalde met 3,3 procent wijst alleen op de diepe crisis in het gewest. De welvaart
is ongetwijfeld groot, maar zo is ook de arbeidsinspanning. In de VS reageerde Schor al in
1992 met haar “The Overworked American”. Het wordt tijd dat ook in dit land de kwestie van de
overdadige werkdruk ernstig wordt genomen.
Nu is het wel zo dat het thema van de “onthaasting” stilaan aan de orde wordt gesteld. Nochtans
gebeurt dat via een stel individuele strategieën. Zo zijn er de voorbeelden van mensen die hun carrière
inruilen voor een ander bestaan, meestal ook elders op de wereld. Zo zijn er de “downshifters”
die een deel inkomen en status veil hebben voor een rustiger leven. Zo wordt er gewezen op
- bijna gepleit voor - de Nederlandse situatie waar vele vrouwen deeltijds werken en de tweeverdieners
daar eerder anderhalf-werkers zijn. En er komen steeds meer voorstellen voor uitstapregelingen,
“sabbaticals”, tijdskredieten, e.d. Wat echter veelal over het hoofd wordt gezien is dat het
gaat om een algemeen maatschappelijke kwestie. Onthaasting moet ook op de agenda worden
gezet van de sociale ritmes. Natuurlijk is het niet makkelijk ritmes te reguleren, maar het is wel
mogelijk limieten te normeren. Zonder een discussie over de begrenzingen van de arbeidstijd betekent
“onthaasting” immers altijd “uitstappen”, en dat kan niet de bedoeling zijn. Zeker niet wanneer
men een probleem maakt van de lage activiteitsgraad in België.
In feite is de structuur van de “normale” werktijd meer dan vijftig jaar onveranderd gebleven. Na
de eerste wereldoorlog werd de achturendag officieel geregistreerd. Sindsdien lijkt het wel in de
genen te zijn gegrift: een werkdag duurt acht uren, zoniet werk je deeltijds. Later werd het principe
van de betaalde vakantie ingevoerd. Die is van één week tot vijf, zes of soms zeven weken
gegroeid. En dan werd ook het volledige weekend als “normaal” vastgelegd. Het zijn zulke maatschappelijke
beslissingen die vandaag bepalen of je voltijds, dan wel deeltijds aan de slag bent.
En er bestaat een zware druk vandaag om die normaliteit vandaag weer op te drijven en diegenen
die minder lang willen werken snel een deeltijds etiket te geven. Men zou opnieuw over die “normaliteit”
moeten praten, vooral wanneer men weet dat die “normale werkdag” vandaag ruim acht
keer meer produceert dan in de tijd waarin hij werd ingevoerd. En ook omdat die “normaliteit”
ongetwijfeld instaat voor vele ongemakken elders. Verwijzen we alleen maar naar de meest recente
gegevens over de psychische stoornissen als belangrijkste ziekte bij werkverzuim of naar de
immense groei van het verbruik van stimulerende middelen in en rond bedrijven met volcontinu
bandwerk of nog over de effecten van de competitie en stress bij jongeren of...

Het productivisme heeft de menselijke genotseconomie ontregeld. Er is geen tijd en geen cultuur
meer om op creatieve wijze om te gaan met verlangen en gemis, omdat de heersende opvatting
alle menselijke verhoudingen herleidt tot ruilverhoudingen en contracten en alle vragen en behoeften
oriënteert naar waren en objecten. Wil men vandaag over de sluipende crisis in de menselijke
arbeid en de arbeidsverhoudingen nadenken, dan zal het niet voldoende zijn om een compenserende
arbeidsvrije tijd aan te bieden. Het probleem situeert zich in de arbeid zelve, in haar intensiteit,
in haar tijdsstructuur, in haar eenzijdige doelgerichtheid naar de markt... Nu de economische
conjunctuur omslaat zal men weldra opnieuw het probleem van de begrenzing van de
arbeidstijd en van de arbeidsritmes op de agenda vinden. De discussie over het goede leven zal
opnieuw gaan over de arbeidsorganisatie en over de consumptieve vrijetijdsbesteding. En vooral
over de zingeving en de zeggenschap in beide.
VII
87

De geschiedenis van het vrijetijdsonderzoek in de kern van Europa
(uit: Corijn, E. (1988)): De onmogelijke geboorte van een wetenschap. Verkenningen in de ontwikkeling
van de studie van de vrijetijd, Brussel, VUBPress, pp.: 129-132).
Drie algemene periodes kunnen worden onderscheiden: het proto-onderzoek, de bloeiperiode en de
periode van heroriëntatie. In elk van de periodes kunnen fases worden aangegeven, waarin het
onderzoeksobject en dus het onderzoek een enigszins andere vorm krijgt.
1. Het proto-onderzoek : 1848-1919
De niet-arbeidstijd ontstaat in de nieuwe tijdsorde die de industriële revolutie invoert. Die omwenteling
heeft een dubbele impact op de temporele ordening: een gevoelige toename van de arbeidstijd
en een afzondering van die arbeidstijd van de resterende “levenstijd”. Die niet-arbeidstijd
wordt onderwerp van onderzoek in het raam van de “sociale kwestie”.
(a) 1848-1870: In deze periode van vorming van een zelfstandige arbeidersbeweging is het onderzoek
in handen van (meestal “bezorgde”) recensenten en staat het in functie van de “openbare orde”.
(b) 1870-1919: In deze periode van arbeidersstrijd voor de verkorting van de arbeidsdag, krijgt de
niet-arbeidstijd aandacht als potentiële maatschappelijke integratie-tijd.
2. Hoogtij van het vrijetijdonderzoek : 1919-1980
De (toegenomen) niet-arbeidstijd wordt erkend als een “eigen tijd” waarover de werknemers zelf
kunnen beschikken. De werkgevers kunnen geen rechtstreekse zeggenschap over die tijd laten gelden.
Het onderzoek in deze periode dient om informatie te verstrekken met het oog op de sturing
van tussenkomsten gericht op sociale integratie van die “eigen tijd”.
(a) 1918- 1947: In het interbellum speelt die maatschappelijke inzet zich af in de civiele maatschappij
(het “middenveld”), met een minimale tussenkomst van de staat. Het onderzoek
wordt gevoerd uit de bekommernis om de vormgeving van deze (private) sociale organisatie.
Dit gebeurt hetzij uit traditioneel religieuze bekommernissen, hetzij door (de zelfstandige
(meestal socialistische) arbeidersbeweging. In beide gevallen wordt de vrije tijd afgezet
tegenover de opkomst van een commerciële vermaaksindustrie.
a.1. 1918-1930: De verkorting van de arbeidsdag en de vormgeving van een “respectabele” vrijetijdsbesteding
onder de auspiciën van een zich integrerende arbeidersbeweging staat centraal
in het onderzoek.
a.2. 1930-1936: In de depressie en de daaropvolgende toegenomen sociale strijd en ideologische
confrontatie, maakt de vrijetijdspolitiek deel uit van deze politiek van de “kampen”. De vrije
tijd wordt de inzet van politiek-ideologische strijd en voorwerp van sociale contingentering,
vooral wanneer een corporatistische samenleving wordt gemilitariseerd.
Annex
89

90
a. 3. 1936-1947: De invoering van de “betaalde vakantie” — als afleiding voor meer radicale
eisen — creëert voor het eerst een “eigen tijd” die gehele dagen kan duren. De Tweede
Wereldoorlog betekent een terugval in de consumptiepatronen, maar geeft ook een aanzet
tot de mentaliteitswijziging in de richting van de komende consumptiecultuur. De onderzoeksinteressen
zijn enerzijds “sociaal” — gericht op jeugdonderzoek en sociaal toerisme—,
maar anderzijds ook “economisch” — gericht op de ontwikkeling van een belangrijke sector
in de consumptiemaatschappij.
(b) 1950-1980: De doorbraak van een keynesiaanse economische politiek, vereist een door de
staat gereguleerd sociaal-economisch beleid, waarin de economische groei samenhangt met
de instandhouding van een interne massaconsumptieve dynamiek. In het vrijetijdsbeleid
vloeien de sociaal-integratieve en de commerciële aspecten van de vrijetijdsbesteding
samen. Het vrijetijdsonderzoek wordt geïnstitutionaliseerd en maakt deel uit van de sociale
programmatie.
b.1. 1950-1968: De instelling van een “fordistische regulatie”, gesteund op gestadige economische
groei en sociale verdeling van de productiviteitswinsten. Het vrijetijdsonderzoek bakent
een zelfstandig studiegebied af, waarin een eigen maatschappelijke dynamiek wordt geduid,
voorbode van een door de technologische revolutie(s) aangekondigde nieuwe beschaving.
Het is de bloeitijd van het vrijetijdsonderzoek.
b.2. 1968-1974: Eerste kritische stromingen in het onderzoek, gedragen door de “opstand” van
de “nieuwe middenklasse” in wording. Interne kritiek binnen het perspectief van een
“progressieve” omvorming van de welvaartsstaat.
b.3. 1974-1980: Door de economische crisis stokt de fordistische regulatiewijze. Via de maatschappelijke
discussie over de “waarden” van de welvaartsstaat, past het vrijetijdsonderzoek
zich aan aan een realistische ammendering van de sociaal herverdelende doelstellingen van
de welvaartsstaat.
3. De heroriëntatie van het vrijetijdsonderzoek : 1980-
De ideologische verschuiving in de maatschappij van sociaal-democratische naar neoliberale opvattingen
gebeurt rond twee centrale assen: de mogelijkheid tot het instandhouden van een consumptiemaatschappij
zonder overheidsregulatie en het “einde van de geschiedenis”, waardoor het
idee van emanciperende sociale praktijken in een evolutionair perspectief verdacht wordt gemaakt.
De vrijetijdsstudies verliezen een interne legitimatie.
(a) 1980 -1990: Het veld van de vrijetijdsstudies kent een fervente activiteit van paradigmatische
confrontatie. De conventional wisdom wordt afgebouwd ten voordele van meer contextuele
paradigma”s. Die maken zich los van de “oude” ethische posities. Ze laten zich makkelijker
sturen door de gewijzigde maatschappelijke context. Door een synergie met andere
studiegebieden investeert het vrijetijdsonderzoek zich in de hernieuwde aandacht voor de
culturele orde. De meer toegepaste onderzoeksthema’s (toerisme, media, sportbeleid, openluchtrecreatie
en dergelijke) verzelfstandigen zich.
(b) 1990 -: De legitimiteit van een eigen wetenschappelijk onderzoeksgebied rond de vrije tijd
is zoek. Een nieuwe inschakeling in meer gevestigde disciplines en onderzoeksthema’s
versterkt de centrifugale krachten.

Abentroth, W. (1972): Sociale geschiedenis van de Europese arbeidersbeweging, Nijmegen, SUN, 173p.
Aglietta, M. (1997; 1976): Régulation et crises du capitalisme, Paris, Ed. Odile Jacob, 486p.
Albrechts, J. (1969): De arbeiders en het kultuurbeleid in Vlaanderen, in De gids op maatschappelijk gebied, 60-
6, pp. 469-488.
Amin, A. (ed)(1994): Post-Fordism, Oxford, Blackwell, 435p.
An. (1969): Kolloquium Planning en Kultuurbeleid, Verslagboek, Studiegroep voor kultuurbevordering, Leuven.
An. (1973): Quinquennial report, study group on cultural promotion, Leuven, KUL.
Anthony, P. (1977): The ideology of work, London, Tavistock Publications, 340p.
Appel des économistes pour sortir de la pensée unique (1997): Pour un nouveau plein emploi, Paris, Ed. de la
Découverte/Syros, 191p.
Arendt, H. (1961): Condition de l’homme moderne, Paris, Calman-Levy, 368p.
Aznar, G. (1978): Non aux loisirs. Non à la retraite, Paris, Ed. Galilée, 133p.
Aznar, G. (1981): Tous a mi-temps!, Paris, Seuil, 224p.
Aznar, G. (1993): Travailler Moins pour Travailler Tous, 20 propositions, Syros, Paris.
Aznar, G.; A. Caillé; J. Laville; J. Robin & R. Sue (1997): Vers une économie plurielle. Un travail, une activité,
un revenu pour tous, Paris, Ed. La Découverte & Syros, 173p.
Bacon, F. (1988): Het Nieuwe Atlantis, Baarn, Ambo: 104p.
Baily, P. (1978): Leisure and class in Victorian England. Rational recreatioin and the contest for control 1830-1885,
London, Routledge and Kegan Paul, 260p.
Bardelli, P. (1996): Le modèle de production flexible, Paris, PUF, 128p.
Beck, U. (1992): Risk Society. Towards a New Modernity, London, Sage Publications, 260p.
Beckers, T. & H. Mommaas (1991): Het vraagstuk van den vrijen tijd, Leiden/Antwerpen, Stenfert Kroese, 328p.
Bell, D. (1973): The coming of Post-industrial society: a venture in social forecasting, New York, Basic Books,
507p.
Biernacki, R. (1995): The fabrication of labor, Berkeley, University of California Press, 569p.
Billiet, J. (1973): Verenigingsleven in Vlaanderen, KUL, Leuven, Ph.D.
Boisard, P. (1996): L’aménagement du temps de travail, Paris, PUF, 128p.
Bosmans-Hermans, A. (1979): Vijftig jaar Hoge Raad voor de Volksopleiding 1929-1979, Brussel.
Boulin, J.; G. Cette & D. Taddeï (ed)(1993): Le temps de travail, Futuribles, Paris, Syros, 252p.
Bouillin-Dartevelle, R. (1987): Temps libre et régulation sociale, in: Loisir et société, Society and leisure, vol. 10,
nr 2, Trois Rivières, Presses de l’Université du Quebec: 267-280.
Bouillon-Dartevelle R., Thoveron G. and Noël F. (1991): Temps libre et pratiques culturelles, Mardaga, Liège.
Bouquin, S. (1997): Welke toekomst voor de arbeid? in: Vlaams marxistisch tijdschrift, vol. 31, nr 1, Brussel,
IMAVO: 45-59.
Boyer, R. (1987): La théorie de la régulation: une analyse critique, Paris, Agalma/La Découverte: 143p.
Boyer, R. (ed)(1987b): La flexibilité du travail en Europe, Paris, Ed; de la Découverte, 331p.
BIBLIOGRAFIE
91

92
Bramham, P.; I. Henry; H. Mommaas & H. van der Poel (1993): Leisure Policies in Europe, Oxon,
CABInternational: 270p.
Bramham, P. & I. Henry (1996): Leisure Research in the UK, in: Mommaas et al: Leisure research in Europe,
Oxon, CABInternational: 179-208.
Brants, V. (1906): La part de la méthode de Le Play dans les études sociales en Belgique, in Réforme sociale,
636-652.
Braverman, H. (1974): Labor and Monopoly Capital. The degradation of work in the twentieth century, New York,
Montly Review Press, 465p.
Buyck, L. and Cammaer H. (1967): Vrijetijdsbesteding van de jeugd in Vlaanderen. Documentatie-onderzoek,
Antwerpen.
Cammaer, H. et.al (1967): Jeugdproblematiek. Tien jaar onderzoekswerk onder directie van Prof.A.Kriekemans.
Antwerpen.
Campanella, T. (1989): De Zonnestad, Baarn, Ambo: 120p.
Cantillon, B. (ed) (1999): De welvaartsstaat in de kering, Kapellen, Pelckmans.
Castel, R. (1995): Les métamorphoses de la question sociale. Une chronique du salariat, Paris, Fayard, 490p.
Cette, G. & D. Taddeï (1994): Temps de travail. Modes d’emplois. Vers la semaine de quatre jours?, Paris,
La Découverte, 249p.
Chlepner, B. (1972): Cent ans d’histoire sociale en Belgique, Brussel, Ed. Université Libre de Bruxelles, 447p.
Christens, R. and De Decker A. (1986): Vormingswerk in vrouwen-handen. De geschiedenis van de KAV voor de
tweede wereldoorlog (1920-1940), Leuven.
Clarke, J. & C. Critcher (1985): The devil makes work. Leisure in capitalist Britain, Houndmills, McMillan, 245p.
Corijn, E. (1989c): De strijd voor de arbeidstijdverkorting, in Toestanden, vol. 1, 33, Brussel, Uitg.
Zijdelings: 15-20.
Corijn, E. (1994): Van welvaartsstaat naar duale samenleving: welke legitimering voor de samenlevingsopbouw?
in: Opbouwwerk tussen Zorg en Strijd, Samenlevingsopbouw-cahier jg 18, nr 1, Brussel, Viboso: 12-23.
Corijn, E. & K. Breedveld (1998): Putting “new strategies” on the agenda of leisure studies, in: Breedveld,
K. & E. Corijn (ed): New strategies for everyday life: work, free time and consumption, Vrijetijdsstudies, vol. 16,
nr 1, Meppel, Boom: 68-74.
Corijn, E. (1988): De onmogelijke geboorte van een wetenschap. Verkenningen in de ontwikkeling van de studie
van de vrijetijd, Brussel, VUBPress,363p.
Cross, G. (1986): The political economy of leisure inretrospect: Britain, France and the origins of
the eight-hour day, in: Leisure Studies, vol. 5, London, E&FN Spon Ltd: 69-90.
Cross, G. (1990): A Social History of Leisure Since 1600, State College, Venture Publishing, 297p.
Cross, G. (1993): Time and Money. The making of Consumer Culture, London & New York, Routledge, 294p.
De Bie, P. (1988): Naissance et premiers développements de la sociologie en Belgique. Louvain-la-Neuve.
Deleeck, H. & N. Van de Gracht (1960): De vrijetijdsbesteding van werklieden en bedienden. Resultaten
van een onderzoek bij een groep katholiek-georganiseerde volwassen arbeiders van acht Vlaamse gemeenten,
in De gids op maatschappelijk gebied, vol. 51, nr 11: 939-1080.
Depasse, C. & A. André (1931): L’organisation des loisirs du travailleur en Belgique et à l’étranger, La Louvière,
Labor: 333p.

Devolder, N. (1943): De mogelijkheid van een positieve waardevrije sociologie, in Tijdschrift voor Philosophie,
328-364.
Devolder, N. (1943): Volk en gezinsleven. Een enquête door de Christelijke arbeidersvrouwengilden. S.l.
Dieleman, A. (1991): Tussen restauratie en vernieuwing, in: Beckers, T. & H. Mommaas (eds): Het Vraagstuk
van den Vrijen Tijd, Leiden/Antwerpen, Stenfert Kroese: 74-82.
Diels, D. (1996): Ondergesneeuwde sporen. Een andere visie op arbeid en burgerschap, Leuven/Amersfoort,
Acco,185p.
Dooms, C. (1983/84): De Belgische socialistische arbeiders-jeugdbeweging in het interbellum (1923-1940).
Gent, R.U.G. Niet gepubliceerde licentiaatsverhandeling.
Doray, B. (1988): From Taylorism to Fordism. A rational madness, London, Free Association Books, 229p.
Drancourt, M. (1984): La fin du travail, Paris, Pluriel-Hachette, 329p.
Duby, G.(1979): Saint Bernard. L’art cistercien, Paris, Flammarion: 187p.
du Bois-Reymond(1991): vrije tijd en massajeugd, in: Beckers, T. & H. Mommaas (eds): Het Vraagstuk
van den Vrijen Tijd, Leiden/Antwerpen, Stenfert Kroese: 99-105.
Dubois, J. (1993): Les ordres monastiques, Paris, PUF: 128p.
Ducpétiaux, E. (1843): De la condition physique et morale des jeunes ouvriers et des moyens de l’améliorer.
Brussel.
Ducpétiaux, E. (1855): Budgets économiques des classes ouvrières en Belgique, in Bulletin de la Commission
centrale de statistique, 261-440.
Dunning,E. & K.Sheard (1979) : Barbarians, Gentleman and Players, London, Martin Robertson.
Dumazedier, J. (1962): Vers une civilisation du loisir, Paris, Le Seuil.
Dumazedier, J. & A. Ripert (1966): Loisir et culture, Paris, Le Seuil, 398p.
Dumazedier, J. (1967): L’homme et les loisirs en 1985, in La civilisation des loisirs. Culture, morale, économie,
sociologie: une enquête sur le monde de demain, Marabout Université, Verviers, Ed. Gérard & Co: 251-274.
Dumazedier, J. & M. Imbert (1967): Espace et Loisir dans la société française d’hier et de demain, Paris,
Centre de Recherche d’Urbanisme, 2 vol.: 258p en 209p.
Dumazedier, J. & C. Guinchat (ed) (1969): La sociologie du loisir. Tendances actuelles de la recherche et
Bibliographie (1945-1965), La Haye/Paris, Mouton & Co, 127p.
Dumazedier, J. (1974): Sociologie empirique du loisir, Paris, Le Seuil.
Dumazedier, J. & N. Samuel (1976): Société éducative et pouvoir culturel, Paris, Le Seuil.
Dumazedier, J. (1978): Développement culturel et pouvoirs, in: Loisir et société, Society and leisure, vol. 1, nr 2,
Trois Rivières, Presses de l’Université du Quebec: 203-228.
Dumazedier, J. (1988): Révolution culturelle du temps libre 1968-1988, Paris, Klincksieck.
Dumazedier, J. (1989): France: Leisure sociology in the 1980s, in Olszewska, A. & K. Roberts: Leisure and Lifestyle.
A Comparative Analysis of Free Time, London, Sage: 143-161.
Dumazedier, J. (1990): Pour un renouveau de la recherche en sciences sociales du loisir, in: Pronovost, G. & M.
D’Amours (eds): Critique et Perspectives de la Recherche en Loisir/Leisure research: Critical Evaluation and
Perspectives, Loisir et Société/Society and Leisure, vol. 13, n° 1, Trois Rivières, Presses de l’Université du Quebec:
63-76.
93

94
Elchardus, M. (1983): De ethiek van de dualistische conceptie van de tijd, in vrije tijd en Samenleving, vol. 1,
nr 4, Den Haag, Stichting Recreatie: 343-374.
Elchardus, M. & I. Glorieux (1995): Niet aan de arbeid voorbij: de werkloosheidservaring als reflectie over arbeid,
solidariteit en sociale cohesie, Brussel, VUBPress, 126p.
Elchardus, M. (1996): De gemobiliseerde samenleving. Tussen de oude en een nieuwe ordening van de tijd, Brussel,
Koning Boudewijnstichting.
Elias, N. (1982): Het civilisatieproces. Sociogenetische en psychogenetische onderzoekingen, Utrecht/Antwerpen,
Het Sepctrum, 2 vol.: 376 + 377p.
Elias, N. & E. Dunning (1970): The quest for excitement. Essays on the sociology of Leisure, London, Frank Cass.
Fourastié, J. (1962): Machinisme et Bien-être. Niveau de vie et genre de vie de 1700 à nos jours, Paris,
Ed. de Minuit, 251p.
Fourastié, J. (1965a): Les 40.000 Heures, Paris, Laffont, 246p.
Fourastié, J. (1965b): Moderne techniek en economische ontwikkeling, Utrecht/Antwerpen, Aula-boeken,
Het Spectrum, 285p (oorspr. titel: Le Grand Espoir du XXième Siècle, progrès technique, progrès économique,
progrès social, Paris, PUF).
Fourastié, J. & J.P. Courthéoux (1967): Réflexions prospectives sur la civilisation des loisirs, in La civilisation
des loisirs. Culture, morale, économie, sociologie: une enquête sur le monde de demain, Marabout Université,
Verviers, Ed. Gérard & Co: 242-250.
Friedmann, G. (1936): La crise du progres, Paris, Gallimard.
Friedmann, G. (1964a): Problèmes humains du machinisme industriel, Paris, Gallimard (eerste uitgave: 1945).
Friedmann, G. (1964b): Le travail en miettes. Spécialisations et loisirs, Paris, Gallimard (eerste uitgave: 1956).
Friedmann, G. (1970): Où va le travail humain? Paris, Gallimard (eerste uitgave: 1950).
Friedmann, G. (1971): Sept études sur l’homme et la technique, Paris, Denoël/Gonthier, 215p.
(eerste uitgave: 1966).
Gaus, H. (1989): Politiek-biografisch lexicon van de Belgische ministers en staatssecretarissen 1960-1980.
Antwerpen, 629-634; 1192-1203.
Glorieux, I. (1995): De arbeid als zingever. Een onderzoek naar de betekenis van arbeid in het leven van mannen
en vrouwen, Brussel, VUBpress, 214p.
Glorieux, I. (1996): Het verval van de arbeidssamenleving? Conclusies uit een onderzoek naar de betekenis
van arbeid, in: De gids op maatschappelijk gebied, Brussel: 167-173.
Gorz, A. (ed) (1973): Critique de la division du travail, Paris, Seuil, 297p.
Gorz, A. (1982): Afscheid van het proletariaat, Amsterdam, Van Gennep, 180p.
Gorz, A. (1985): Paths to Paradise. On the liberation from work, London, Pluto Press, 120p.
Gorz, A. (1988): Métamorphoses du travail. Quête du sens. Critique de la raison économique, Paris, Galilée, 303p.
Gorz, A. (1989): Critique of Economic Reason, London, Verso, 250p.
Gorz, A. (1991): Capitalisme, Socialisme, Ecologie. Désorientations. Orientations, Paris, Galilée, 240p.
Gorz, A. (1997): Misères du présent. Richesse du possible, Paris, Galilée, 229p.
Harvey (1989): The condition of post-modernity, Oxford & Cambridge, Blackwell, 378p.

Hertogen, J. & D. Naeyaert (1979): Sociaal Toerisme: de sociale gezinstoerist: een evolutieschets van zijn sociologisch
profiel en zijn vakantiegedrag, Leuven, KUL, Sociologisch Onderzoeksinstituut, 114p.
Hertogen, J., B. Heirman & D. Naeyaert (1979): Sociaal Toerisme: onderzoeksresultaten, Leuven, KUL,
Sociologisch Onderzoeksinstituut, 121p.
Hertogen, J., D. Naeyaert & B. Heirman (1979): Sociaal Toerisme: Niet deelname aan het vakantiegebeuren, een
probleem? Onderzoek bij een laagparticiperende bevolkingsgroep, Leuven, KUL, Sociologisch Onderzoeksinstituut,
282p.
Hertogen, J. & D. Naeyaert (1981): Sociaal toerisme een schot naast de roos?, in: De Gids op Maatschappelijk
Gebied, 72/5: 403-418.
Husson, M. (1994): Débattre pour agir contre le chomage, Paris, Ed. Sylepse, 155p.
Jacquemyns, G.(1932/1934): Enquête sur les conditions de vie de chômeurs assurés. Liège, 5 vols.
Jacquemyns, G. (1939): La vie sociale dans le Borinage houiller (Notes,statistiques, monographies). Brussel.
Jacquemyns, G.(1950): La société belge sous l’occupation allemande 1940-1944. Brussel, 3 vols.
Janne, H.(1939): Les vacances populaires en Belgique, in Revue internationale du travail, 202-227.
Janne, H. (1967): Morale du travail, morale des loisirs: un nouveau type humain en perspective, in La civilisation
des loisirs. Culture, morale, économie, sociologie: une enquête sur le monde de demain, Marabout Université,
Verviers, Ed. Gérard & Co: 10-56.
Kriekemans, A. (1956): Opvoeding tot vrije tijdsbesteding in familiaal verband, in Vrije tijdsbesteding en geestelijke
gezondheid. Verslag van het congres gehouden te Hasselt 15 april 1956 in Bulletin van de katholieke vereniging
voor geesteshygiëne, nr 2, 16-31.
Ladrière, J. (1961): La sociologie, son introduction dans la pensée catholique, in Jacques Leclercq, l’homme, son
œuvre et ses amis. Doornik: 185-205.
Laermans, R. (1992): In de greep van “de moderne tijd”. Modernisering en verzuiling. Evoluties binnen de A.C.W.vormingsorganisaties.
Garant, Leuven-Apeldoorn.
Lanfant, M. (1972): Les théories du loisir. Sociologie du loisir et idéologie, Paris, PUF.
Larrouturou, P. (1995): Du temps pour vivre. La semaine de quatre jours à la carte, Paris, Flammarion, 144p.
Lash, S. & J. Urry (1987): The end of organized capitalism, Cambridge, Polity Press, 383p.
Lash, S. & J. Urry (1994): Economies of Signs & Space, London, Sage publications, 360p.
Lefebvre, H. (1962): Introduction à la modernité, Paris, Ed. de Minuit, 373p.
Lefebvre, H. (1968): La vie quotidienne dans le monde moderne, Paris, Gallimard, 376p.
Lefebvre, H. (1977, 1958): Critique de la vie quotidienne, I: Introduction, Paris, L’Arche, 269p.
Lefebvre, H. (1980, 1961): Critique de la vie quotidienne, II: Fondements d’une sociologie de la quotidienneté,
Paris, L’Arche, 357p.
Lefebvre, H. (1981): Critique de la vie quotidienne, III: De la modernité au modernisme (Pour une métaphilosophie
du quotidien), Paris, L’Arche, 171p.
Leroux-Dhuys, F. (1999): Cisterciënzer abdijen. Geschiedenis en architektuur, Köln, Könemann: 400p.
Lismonde, H. (1965): Loisirs et planification socio-culturelle, in: Revue de la Société royale belge des Ingénieurs
et industriels, Brussel.
Lipietz, A. (1992): Towards a New Economic Order .Postfordism, Ecology and Democracy, New York, Oxford
University Press.
95

96
Lipietz, A. (1996): La société en sablier. Le partage du travail contre la déchirure sociale, Paris, Ed. de la
Découverte, 332p.
Lynd, R. & H. Lynd (1929): Middletown. A study in American Culture, New York, Harcourt, Bruce & Cy, 550 p.
Lynd, R. & H. Lynd (1937): Middletown in transition. A study of cultural conflicts, London, Constable &
Company Ltd.
Hargreaves, J. ( 1986): Sport, Power and Culture, Cambridge, Polity Press.
Hunnicutt, B. (1980): Historical attitudes toward the increase of Free Time in the twentieth century: time for
work, for leisure, or as unemployment, in: Loisir et société, Society and leisure, vol. III, nr 2, Trois Rivières,
Presses de l’Université du Quebec: 195-218.
Hunnicutt, B.(1988): Work without end. Abandoning shorter hours for the right to work, Philadelphia, Temple
University Press, 404p.
Maes, J. & K. Van Rie (1985): De werkdag. De geschiedenis van de strijd voor arbeidsduurvermindering.
Antwerpen.
Mandel, E. (1976): Het laatkapitalisme, Amsterdam, Van Gennep, 510p.
Mandel, E. (1983): De Krisis 1974-1983, Antwerpen, ULL-Toestanden Boeken, 282p.
Manuel, F. & F. Manuel (1979): Utopian thought in the western world, Oxford, Basil Blackwell: 896p.
Mayo, E.(1945): The social problems of an industrial civilisation, Cambridge, Harvard University, 150p.
Mayo, E.(1946, 1933): The human problems of an industrial civilisation, Cambridge, Harvard University, 187p.
Méda, D. (1995): Le travail. Une valeur en voie de disparition, Paris, Aubier, 361p.
Méda, D. & J. Schor (1997): Travail. Une révolution à venir, Paris, Editions Mille et une Nuits, 72p.
Meeus, M. (1989): Wat betekent arbeid? Over het ontstaan van de westerse arbeidsmoraal, Assen/Maastricht,
Van Gorcum, 184p.
Michielsen, L. (1973): Geschiedenis van de Europese arbeidersbeweging, deel I, Brussel, FMF, 275p.
Michielsen, L. (1978): Geschiedenis van de Europese arbeidersbeweging, deel II, Brussel, FMF, 194p.
Mommaas, H. & H. van der Poel (1984): Naar een sociologie van de vrije tijd? in vrije tijd en Samenleving,
vol. 2, nr 4, Den Haag, Stichting Recreatie: 475-506.
Mommaas, H. (1984b): Arbeid, vrije tijd en legitieme orde. Een sociaal-theoretische verkenning, Breda, Centrum
voor Vrijetijdskunde, 169p.
Mommaas, H. & H. van der Poel (1985): Naar een sociologie van de vrije tijd? II, in vrije tijd en Samenleving,
vol. 3, nr 1, Den Haag, Stichting Recreatie: 9-44.
Mommaas, H. & H. van der Poel (1985b): vrije tijd en alledaags leven. Een aanzet tot conceptualisering. in:
Meijer, E.: Alledaags leven, vrije tijd en Cultuur, Conferentiebundel, Tilburg, Centrum voor Vrijetijdkunde: 123-155.
Mommaas, H. (1987): Alledaags leven, vrije tijd en cultuur. Eindlezing conferentie, in: Meijer, E. (red): Alledaags
leven; vrije tijd en cultuur. Conferentieverslag, Tilburg, Centrum voor Vrijetijdkunde, 2 vol.: 93-106.
Mommaas, H.& H. van der Poel (1987): New perspectives on theorizing leisure, in: Loisir et société, Society and
leisure, vol. 10, nr 2, Trois Rivières, Presses de l’Université du Quebec: 161-176.
Mommaas, H. (1996): The Study of Free Time and Pleasure in the Netherlands, in: Mommaas et al: Leisure
research in Europe, Oxon, CABInternational: 63-106.
Mommaas, H.; H. van der Poel; P. Bramham & I. Henry (1996): Leisure Reserach in Europe: Trajectories of
Cultural Modernity, in: Mommaas et al: Leisure research in Europe, Oxon, CABInternational: 245-284.

Mommaas, H.; H. van der Poel; P. Bramham & I. Henry (eds) (1996): Leisure Research in Europe: methods and
traditions, Oxon, CABInternational, 296p.
Mongin, O. (ed)(1997): Le travail, quel avenir?, Paris, Gallimard, 345p.
More, T. (1961): Utopia, Harmondsworth, Penguin Classics: 154p.
Naeyaert, D. and Claeys U. (1984): Vrijetijdsbesteding in Vlaanderen anno 1983, Participatiegegevens,
KUL, Leuven.
Naeyaert, D., J. Hertogen & B. Heirman (1979a): Sociaal toerisme: de sociale gezinsvakantietehuizen:
voorzieningen en georganiseerde aktiviteiten, Leuven, KUL, Sociologisch Onderzoeksinstituut, 193p.
Naeyaert, D., J. Hertogen & B. Heirman (1979b): Sociaal toerisme: het vakantie- en vrijetijdsbestedingspatroon
van de gebruikers van het sociaal gezinstoerisme, Leuven, KUL, Sociologisch Onderzoeksinstituut, 218p.
Offe, C. (1985): Disorganised capitalism. Contemporary transformations of work and politics, Cambridge,
Polity Press, 366p.
Pastur, P. (1936): Les commissions provinciales des loisirs en Belgique, in B.I.T. Les loisirs du travailleur.
Rapports présentés au congrès international des loisirs du travailleur, Bruxelles 15-17 juin 1935, 78-91.
Pleij, H. (1997): Dromen van Cocagne. Middeleeuwse fantasieën over het volmaakte leven, Amsterdam,
Prometheus: 544p.
Pressouyre, L. (1994): Le rêve cistercien, Paris, Gallimard: 144p.
Raes, B. (1975): De deelneming van jonge arbeidsters aan het kultureel leven, in Socialistische Standpunten,
22/3: 131-137.
Rapoport, M. & R. Rapoport (1975): Leisure and the Life Cycle, London, Tavistock.
Sahlins, M. (1974): Stone age economics, London, Tavistock Publications, 348p.
Riesman, D. (1964): La foule solitaire. Anatomie de la société moderne, Paris, Arthaud, 379p.
Rifkin, J. (1996): La fin du travail, Paris, La Découverte.
Rosanvallon, P. (1995): La nouvelle question sociale. Repenser l’état-providence, Paris, Seuil, 223p.
Rose, M. (1985): Re-working the work ethic. Economic values and socio-cultural politics, London, Batsford academic
and educational, 160p.
Roustang, G. (1982): Le travail autrement. Travail et mode de vie, Paris, Dunod, 252p.
Rueschemeyer, D.(1986): Power and the division of labour, Stanford, Stanford University Press, 260p.
Samuel, N. & M. Romer (1984): Le temps libre, un temps social, Paris, Librairie des Méridiens, Klincksieck, 207p.
Samuel, N. (1996): The Prehistory and History of Leisure Research in France, in: Mommaas et al: Leisure research
in Europe, Oxon, CABInternational: 11-38.
Seebohm Rowntree, B. (1910): Comment diminuer la misère. Etudes sur la Belgique. Paris.
Servier, J. (1967): Histoire de l’utopie, Paris, Idées-Gallimard: 376p.
Schor, J. (1992): The Overworked American. the Unexpected Decline of Leisure, New York, Basic Books, 247p.
Schor, J. (1997): Beyond an Economy of Work and Spend, Tilburg, TUP, 55p.
Schor, J. (1998): Beyond work and spend, in Breedveld, K. & E. Corijn (ed): New strategies for everyday life:
work, free time and consumption, Vrijetijdsstudies, vol. 16, nr 1, Meppel, Boom: 7-20.
97

98
Sledsens, A. (1929): Het gebruik van den vrijen tijd door de Antwerpsche werklieden. Beknopt onderzoek over de
jaren 1922-1926. Antwerpen.
Stallaerts, R. and Schokkaert L.(1987): Onder dak. Een eeuw volks- en gildehuizen. Universiteit Gent, Gent.
Sue, R. (1982): Vers une société du temps libre, Paris, PUF: 175p.
Sue, R. (1990): Pour une sociologie des temps sociaux, in: Pronovost, G. & M. D’Amours (eds):Critique et
Perspectives de la Recherche en Loisir/ Leisure research: Critical Evaluation and Perspectives, Loisir et
Société/Society and Leisure, vol. 13, n°1, Trois Rivières, Presses de l’Université du Quebec: 95-104.
Temmerman, E. (1978/1979): De Socialistische jonge wacht (1914-1929). R.U.G. Niet gepubliceerde licentiaatsverhandeling.
Tissot, H.(1977): Les utopies, Paris, Robert Laffont: 144p.
Touraine, A. (1969): La société post-industrielle. Naissance d’une société, Paris, Denoël/Gonthier, 315p.
Van Damme, D. (1981): Welzijnswerk en kapitalisme. Gent, Masereelfonds, 225p.
Van der Hoek, G. (1972): Bezoekers komen uit een klein hoekje. Enige gedachten over de moeilijk te realiseren
sociale verruiming van cultuur-participatie, in Socialistische Standpunten, 19/2: 116-118.
Van Mechelen, F. (ed) (1964, 1966, 1967, 1969): Vrijetijdsbesteding in Vlaanderen, Antwerpen,
Uitgeverij Ontwikkeling.
Van Mechelen, F. (1965): Zalen bestemd voor kulturele doeleinden. Overheidsinitiatieven in Nederland, Frankrijk,
Engeland en Duitsland, Leuven, Acco, 154p.
Van Mechelen, F. (1967): 180 jours de travail, 180 jours de loisir, in La civilisation des loisirs. Culture, morale,
économie, sociologie: une enquête sur le monde de demain, Marabout Université, Verviers,
Ed. Gérard & Co: 159-175.
Van Mechelen, F. & J. Verhoeven (1970): Kultuurbeleid in 4 West-Europese landen, Leuven, Sociologisch
Onderzoeksinstituut, 176p.
Van Mechelen, F., J. Vander Elst & L. Delanghe (1971): Westrand Brussel: een sociologisch onderzoek naar het
sociaal-kultureel gedrags- en integratiepatroon van de bevolking wonende in de Westrand te Brussel, Leuven, KUL,
Sociologische Onderzoeksinstituut, 290p.
Van Mechelen, F.(1980): Verslag van de post-academische cursus vrijetijdssociologie, Leuven,
Departement Sociologie KUL, 102p.
Van Parijs, P. (1993): Arguing for basic income, London, Verso.
Verleyen, A. (1985): Het ontwikkelings- en opvoedingswerk met volwassen arbeiders in het A.C.W. Een Westvlaamse
invalshoek 1918-1935. KUL, Leuven, Niet gepubliceerde dissertatie.
Westvlaams Economisch Studiebureau (WES) (1997): Reisgedrag van de Belgen in 1996.Deel 6: langetermijntrends
in het (korte) vakantiegedrag, Brugge, WES.
Witte, E. & J. Hannes (eds)(1988): Arbeid in Veelvoud, Brussel, VUBPress, 335p.
Wood, S. (ed)(1982): The degradation of work? Skill, deskilling and the labour process, London, Hutchinson,
238p.

100
Koning Boudewijnstichting
De Koning Boudewijnstichting is een onafhankelijke instelling van openbaar nut. Als
geschenk bij de 25 ste verjaardag van Zijn troonsbestijging in 1976, verkoos Koning
Boudewijn de oprichting van een Stichting die ten dienste zou staan van de bevolking.
Artikel 3 van de statuten omschrijft haar opdracht als volgt: “... het nemen
van initiatieven ter verbetering van de levensomstandigheden van de bevolking, met
inachtneming van factoren van economische, maatschappelijke, wetenschappelijke
en culturele aard.” Met andere woorden: de Koning Boudewijnstichting wil maatschappelijke
problemen en uitdagingen aanpakken door solidariteit en vrijgevigheid
te stimuleren, en door op te treden als katalysator van duurzame veranderingen.
Om de generositeit te promoten, biedt de Stichting particulieren, verenigingen en
bedrijven de mogelijkheid om fondsen op te richten die vernieuwende projecten en
acties ondersteunen. Met de formule van “Transnational Giving Europe” en de
King Baudouin Foundation U.S., Inc. moedigt de Koning Boudewijnstichting de vrijgevigheid
aan over de landsgrenzen heen. Naast de giften van talloze schenkers
(op PCR 000-0000004-04) die een constante aanmoediging betekenen, is ook de
dotatie van de Nationale Loterij essentieel voor de impact van de Stichting.
Drie thema”s staan centraal in haar projecten en campagnes: het bevorderen van
welvaart en welzijn, het meewerken aan de dynamiek van het maatschappelijk
samenleven, en het stimuleren van de persoonlijke ontplooiing en ontwikkeling.
Concreet betekent dit dat de Stichting initiatieven ontwikkelt rond armoede en
sociale uitsluiting, arbeid en tewerkstelling, duurzame ontwikkeling in socio-economische
sectoren, justitie en lokaal bestuur, de ontwikkeling van de burgersamenleving,
media, vorming, en cultuur en sport.
De Koning Boudewijnstichting vervult een forumfunctie door deskundigen en burgers
rond de tafel te brengen. Verder stimuleert ze het denken op langere termijn en
sensibiliseert de bevolking rond thema”s die haar na aan het hart liggen.

Met de steun van de