Experimentele en numerieke studie naar het vochttransport in ...

Katholieke Hogeschool Sint-Lieven
Departement Industrieel Ingenieur
Technologiecampus Gent
Gebroeders De Smetstraat 1, 9000 Gent
Opleiding
Master in de industriële wetenschappen:
Bouwkunde
Experimentele en numerieke studie naar het
vochttransport in strobalenconstructies in een
gematigd klimaat
Promotor: arch. Alexis Versele & ing. Jelle Langmans
Eindverhandeling tot het verkrijgen van de
graad van Industrieel Ingenieur en
aangeboden door Pieter Linthout en Dieter Maes
Academiejaar 2011-2012

WOORD VOORAF
Graag zouden wij enkele personen willen bedanken die ons geholpen hebben bij het realiseren
van deze masterproef. Zonder hun bijdrage zou deze masterproef nooit geworden zijn wat het
nu is. Enkele mensen verdienen een bijzondere vermelding.
In de eerste plaats willen wij de architectengroep Barchi uit Riemst bedanken. De passie voor
strobalenbouw van arch. Peter Vos werkte inspirerend voor ons, het is dankzij hem dat we
rond dit onderwerp onze masterproef konden maken. Wij willen Barchi ook bedanken voor
het ter beschikking stellen van materiaal en ruimte voor het uitvoeren van proeven.
Daarnaast willen wij de afdeling bouwfysica van de K.U. Leuven oprecht bedanken voor het
ter beschikking stellen van hun laboratoria. Wij danken hierbij in het bijzonder Wim Bertels
van deze afdeling voor het uitvoeren van een aantal materiaalproeven.
Een grote dank je wel aan de firma’s Ecomat en Tintelijn voor het bezorgen van informatie en
proefmateriaal.
Ook willen wij onze ouders bedanken die er altijd waren voor steun gedurende deze
masterproef en onze studies.
Ir. Kristof Van Royen en dr. Manu Mus zouden wij graag bedanken voor de taalkundige tips
bij deze masterproef.
Tot slot willen wij van harte onze promotor arch. Alexis Versele en copromotor ing. Jelle
Langmans bedanken. Alexis Versele voor het helpen opstarten en coördineren van onze
masterproef. Jelle Langman niet alleen voor de onmisbare hulp, het nalezen en verbeteren van
de masterproef, maar ook voor de goede coördinatie en zijn enthousiasme.

Toelating tot bruikleen
De auteurs geven de toelating deze masterproef op papier en digitaal voor consultatie
beschikbaar te stellen en delen ervan te kopiëren voor eigen gebruik. Elk ander gebruik valt
onder de strikte beperkingen van het auteursrecht; in het bijzonder wordt er gewezen op de
verplichting de bron uitdrukkelijk te vermelden bij het aanhalen van resultaten uit deze
masterproef.
The authors give permission to make this master dissertation available for consultation and to
copy parts of this master dissertation for personal use. In the case of any other use, the
limitations of the copyright have to be respected, in particular with regard to the obligation to
state expressly the source when quoting results from this master dissertation.
3

ABSTRACT
Deze masterproef onderzoekt het gedrag van vocht in een strobalenwoning, gebouwd in een
gematigd zeeklimaat.
Het onderzoek maakt gebruik van analytische, numerieke en experimentele methoden om het
vochttransport in bouwdelen geïsoleerd met strobalen in kaart te brengen. Voor de simulaties
werden er materiaalproeven uitgevoerd op de in de praktijk gebruikte materialen, dit om de
simulaties zoveel mogelijk te laten overeenstemmen met de praktijk.
Volgens de analytische berekeningen zou stro als isolatiemateriaal een slechte oplossing zijn.
Het stro zou gedurende de wintermaanden hoge vochtigheidsgehaltes halen. In de praktijk
daarentegen blijkt dat het stro, dat als isolatiemateriaal gebruikt wordt, geen problemen
ondervindt met zeer hoge vochtgehaltes. De resultaten van de numerieke simulaties bevinden
zich tussen de analytische berekeningen en de praktijk. Hierbij werden gedurende de
winterperiode hoge vochtigheidsgehaltes in de buitenste centimeters van de strobalen
teruggevonden.
Uit het onderzoek blijkt dat bij het gebruik van strobalen als isolatiemateriaal in bouwdelen,
het belangrijk is het stro te beschermen tegen hoge vochtgehaltes. Dit houdt in dat de
dampopenheid van de bouwdelen gerespecteerd blijft en dat de bouwdelen beschermd worden
tegen rechtstreekse bevochtiging.
4

Experimentele en numerieke studie naar het vochttransport
in strobalenconstructies in een gematigd klimaat
I. INLEIDING
Deze thesis onderzoekt het vochtgedrag in een
strobalenconstructies. Strobalenbouw ontwikkelt zich
steeds verder en in het kader van de milieuproblematiek
biedt deze bouwmethode wel de mogelijkheid om degelijke
en goed geïsoleerde gebouwen te construeren. [3] De
typische opbouw van een wand en een dak met strobalen
als isolatie is weergegeven in figuren 1 en 2.
Figuur 1: Basisopbouw van de strobalenwand
Figuur 2: Basisopbouw van het strobalendak
Stilaan komen er meer en meer van deze woningen in
België. De afkomst van strobalenbouw situeert zich in de
droge regio’s van Amerika, daar heerst een heel ander
klimaat dan in België. Ondanks moderne technieken, kan
men zich terecht afvragen of strobalenbouw wel geschikt is
voor een gematigd klimaat. Met als grootste bezorgdheid
dat de verhoogde vochtigheidsgraad het stro zou
beschadigen in verloop van tijd. [1]
Met specifiek onderzoek naar de eigenschappen van
stro, leem en traskalk kan de bruikbaarheid van strobalen
als bouwmateriaal worden verhoogd. [2] Deze thesis
onderzoekt enkele belangrijke eigenschappen van stro,
leem en traskalk en probeert via analytische, numerieke en
experimentele methoden de vochtprestaties van de
strobalenconstructie te beoordelen.
II. MATERIAALEIGENSCHAPPEN STRO, LEEM EN
TRASKALK
In het kader van deze thesis werden eerst enkele
materiaalproeven uitgevoerd om nadien de softwarematige
simulaties zoveel mogelijk met de praktijk te laten
overeenstemmen.
Pieter Linthout & Dieter Maes
Promotor: arch. Alexis Versele & ing. Jelle Langmans
A. Hygroscopische curven
Een hygroscopische curve geeft het verband weer
tussen het vochtgehalte van een hygroscopisch materiaal
(zoals stro, leem en traskalk) en de relatieve vochtigheid
van de omgeving. Deze materialen zullen waterdamp
absorberen vanuit de omgeving en bij elke relatieve
vochtigheid een evenwichtsvochtgehalte bereiken in
overeenstemming met de dampdruk van de omgeving. De
curven worden opgesteld door een serie van
evenwichtvochtgehaltes uit te zetten, dit gebeurde in het
labo bouwfysica aan de K.U. Leuven.
Grafiek 1 geeft de hygroscopische curven van stro,
leem en traskalk weer. Echter is het moeilijk om aan de
hand van deze grafiek de materialen te vergelijken
aangezien deze grafiek geen rekening houdt met de
verschillen in massadichtheid.
Grafiek 1: hygroscopische curven
Om een idee te krijgen hoe het vocht zich verdeelt in
een typische strobalenwand moet men de laagdiktes in
rekening brengen (grafiek 2). In de grafiek is te zien dat het
stro als vochtbuffer optreedt. De hygroscopische
eigenschappen van stro en leem bieden de mogelijkheid de
veranderingen in de relatieve vochtigheid te bufferen wat
gunstige gevolgen heeft voor het intern milieu van het
gebouw.
Grafiek 2: watergehalte per materiaal in een typische
strobalenwand
5

B. Waterabsorptie leem en traskalk
Capillair vochttransport ontstaat wanneer een poreus
bouwmateriaal in contact komt met water. Onder invloed
van capillaire zuiging wordt water in de poriën van het
materiaal gezogen. De wateropname wordt uitgezet op een
grafiek in functie van de vierkantswortel van de tijd.
Voor leem was de proef niet mogelijk mits de
leembepleistering uit elkaar viel bij contact met water. Met
een waterabsorptiecoëfficient van 0,103 kg/m² . s 0.5 is
traskalk een materiaal dat qua wateropname gelegen is
tussen een kalkzandsteen en een gewone cementmortel.
C. Diffusieweerstandsgetal
Het diffusieweerstandsgetal µ geeft aan hoeveel kleiner
de damppermeabiliteit is in vergelijking met die van
stilstaande lucht. Onderzoek naar deze waarden voor leem
en traskalk werd uitgevoerd in het labo aan de K.U.
Leuven.
Voor leem werd een µ-waarde van 10,6 teruggevonden
en voor traskalk 10,9. De diffusiedikte van leem en traskalk
is dan ongeveer 32cm. Hieruit kan besloten worden dat
leem en traskalk dampopen materialen zijn.
III. VOCHTVERLOOP IN EEN
STROBALENCONSTRUCTIE
Het onderzoek maakt gebruik van analytische,
numerieke en experimentele methoden om het
vochttransport in bouwdelen geïsoleerd met strobalen in
kaart te brengen.
A. Analytische methode
Als inleiding op onze thesis werd met behulp van de
analytische methode van Glaser het vochtverloop in de
maand januari bepaald in een strobalenwand, een plat
strobalendak en een strobalenwand met glas als
buitenafwerking. In al deze constructies zou er volgens
Glaser condensatie optreden tussen de buitenste laag en de
strobalen. In het geval van het plat dak zou de OSB plaat
zelfs volledig nat worden. De berekeningen van Glaser
geven ons echter een vertekend beeld van het
vochtverloop doorheen de constructie. Dit omdat Glaser
uitgaat van een aantal vereenvoudigingen
B. Simulaties
Om een juister beeld te krijgen van het vochtverloop
doorheen de strobalenconstructies (strobalenwand, plat
strobalendak en strobalenwand met glas als
buitenafwerking) werden simulaties uitgevoerd met behulp
van het softwareprogramma Delphin 5.0. In de
winterperiode gaven de simulaties telkens een sterke
stijging aan van het vochtgehalte in het buitenste gedeelte
van de strobalenisolatie. Volgens de simulaties zouden
rond eind februari pieken in het vochtgehalte van 20 à 25%
moeten optreden in de buitenste centimeter van de
strobalenisolatie.
Figuur 3: Watergehalte in een strobalenwand
Eerder onderzoek heeft uitgewezen dat bij
vochtgehaltes vanaf 25% de biologische activiteit in het
stro sterk toeneemt. In de zomerperiode daalt het
vochtgehalte in deze kritieke plaatsen tot onder de 10%.
C. Experimentele proeven
In dit onderzoek werden een aantal experimentele
proeven uitgevoerd op reële strobalenconstructies. In
vergelijking met de analytische en numerieke proeven
werden hierbij geen hoge vochtgehaltes teruggevonden in
de strobalenisolatie. Een eerste proef op een plat
strobalendak gaf gedurende de hele winterperiode
constante vochtgehaltes rond de 11%. In een tweede proef
op een strobalenwand met glas als buitenafwerking blijven
de vochtgehaltes onder de 10%. Hierbij moet wel
opgemerkt worden dat in dit onderzoek geen specifieke
experimentele proeven uitgevoerd werden op de volgens de
simulaties kritieke plaatsen in de strobalenisolatie.
IV. BESLUITEN
Uit het theoretisch onderzoek kan besloten worden dat het
belangrijk is om de bouwdelen geïsoleerd met strobalen te
beschermen tegen hoge vochtgehaltes. Dit houdt in dat de
dampopenheid van de bouwdelen gerespecteerd blijft en
dat de bouwdelen beschermd worden tegen rechtstreekse
bevochtiging. Experimenteel kunnen er nog geen algemene
besluiten gevormd worden, hiervoor is nog extra onderzoek
aangewezen.
DANKWOORD
Wij hadden in het bijzonder willen bedanken onze
promotoren: arch. Alexis Versele en ing. Jelle Langmans.
Verder gaat onze dank ook uit aan de architectengroep
Barchi, met in het bijzonder arch. Peter Vos.
REFERENTIES
[1] Carfrae Jim, The moisture performance of straw bale
construction in a temperate maritime climate,
University of Plymouth, 2011.
[2] Clynes James, Decay characteristics of different
types of straw used in straw bale building, Graduate
School of the Environment (Powys); School of
Computing and Technology (Londen), 2009.
[3] Palmar Christopher, A comparison of moisture
content versus thermal conductivity of low impact
construction materials: straw and hemp with binders,
MSc Architecture, 2010.
6

INHOUDSTAFEL
INHOUDSTAFEL ..................................................................................................................... 7
FIGURENLIJST ....................................................................................................................... 10
GRAFIEKENLIJST ................................................................................................................. 11
TABELLENLIJST ................................................................................................................... 13
GEBRUIKTE EENHEDEN ..................................................................................................... 14
AFKORTINGEN EN LETTERWOORDEN ........................................................................... 14
1. Inleiding ............................................................................................................................ 15
1.1 Doel masterproef .................................................................................................... 15
1.2 Onderzoek naar vocht ............................................................................................ 16
1.3 Vocht op droge of natte basis ................................................................................. 17
1.4 Uiteenzetting masterproef ...................................................................................... 17
2. Strobaalwoning ................................................................................................................. 19
2.1 Historiek ................................................................................................................. 19
2.2 Opbouw strobaalwoning ........................................................................................ 20
2.2.1 2 soorten manieren om met strobalen te bouwen ................................................... 20
2.2.1.1 Strobouw met houtskelet ........................................................................................ 20
2.2.1.2 Stapelbouw ............................................................................................................. 21
2.2.2 Wandopbouw met strobalen als isolatie................................................................. 22
2.2.3 Dakopbouw met strobalen als isolatie ................................................................... 24
2.2.3.1 Hellend dak ............................................................................................................ 24
2.2.3.2 Plat dak ................................................................................................................... 25
2.2.4 Dampopen bouwen ................................................................................................ 26
2.3 Materialen .............................................................................................................. 27
2.3.1 Stro ......................................................................................................................... 27
2.3.2 Bepleistering .......................................................................................................... 28
2.4 Hygroscopisch gedrag van strobalenbouw volgens glaser .................................... 30
3. Materiaaleigenschappen van stro, leem en traskalk .......................................................... 34
3.1 Hygroscopisch gedrag van stro .............................................................................. 34
3.1.1 Bestaande hygroscopische curven van stro ............................................................ 36
3.1.2 Opstellen hygroscopische curve van stro, leem en traskalk .................................. 38
3.1.3 Resultaat hygroscopische curve stro, leem en traskalk .......................................... 40
3.1.4 Vergelijking curven ............................................................................................... 43
3.1.5 Hysteresis ............................................................................................................... 46
3.2 Capillaire zuiging van leem en traskalk ................................................................. 48
3.2.1 Capillair transport in poreuze bouwmaterialen ...................................................... 48
3.2.2 Wateropname van poreuze bouwmaterialen .......................................................... 48
7

3.2.3 Droging van natte bouwmaterialen ........................................................................ 50
3.2.4 Proeven naar het capilair gedrag van leem en traskalk .......................................... 52
3.2.5 Resultaten van capillair vochttransport in leem ..................................................... 55
3.2.6 Resultaten van capillair vochttransport in traskalk ................................................ 55
3.2.6.1 Droging .................................................................................................................. 55
3.2.6.2 Dichtheid ................................................................................................................ 56
3.2.6.3 Waterabsorptiecoëfficient ...................................................................................... 57
3.2.6.4 Capillair en maximaal vochtgehalte ....................................................................... 58
3.2.6.5 Vochtfront .............................................................................................................. 59
3.2.6.6 Vergelijking met andere materialen ....................................................................... 60
3.3 Diffusieweerstandsgetal ......................................................................................... 61
3.3.1 Wet van fick ........................................................................................................... 61
3.3.2 Wet cup - dry cup proef op leem en traskalk ......................................................... 62
3.3.3 Resultaten wet cup – dry cup traskalk ................................................................... 64
3.3.4 Resultaten wet cup – dry cup leem ........................................................................ 65
4. Metingen in situ ................................................................................................................ 67
4.1 Gebruikte meettoestellen........................................................................................ 67
4.1.1 Stro- en hooivochtmeter draminski hmm .............................................................. 67
4.1.1.1 Technische gegevens.............................................................................................. 68
4.1.1.2 Kalibratie vochtmeter ............................................................................................. 68
4.1.2 HOBO vochtmeter ................................................................................................. 70
4.1.2.1 Technische gegevens.............................................................................................. 71
4.2 Vochtigheid in een plat dak met strobalen als isolatie ........................................... 71
4.2.1 Proefopstelling ....................................................................................................... 71
4.2.2 Verloop van de proef ............................................................................................. 72
4.2.3 Resultaten ............................................................................................................... 72
4.3 Relatieve vochtigheid in een strobalenwoning ...................................................... 75
5. Simulaties .......................................................................................................................... 78
5.1 Delphin ................................................................................................................... 78
5.2 Randvoorwaarden .................................................................................................. 79
5.2.1 Buitenklimaat ......................................................................................................... 79
5.2.1.1 Temperatuur ........................................................................................................... 80
5.2.1.2 Relatieve vochtigheid ............................................................................................. 80
5.2.2 Binnenklimaat ........................................................................................................ 81
5.2.3 Materiaaleigenschappen ......................................................................................... 81
5.3 Vocht in een strobalenwand ................................................................................... 82
5.4 Werkelijke – theoretische lambda waarde ............................................................. 88
5.5 Vocht in een plat strobalendak ............................................................................... 92
5.6 Conclusies .............................................................................................................. 97
6. Besluiten ........................................................................................................................... 98
8

7. Aanbevelingen voor verder onderzoek ........................................................................... 100
7.1 De testbox ............................................................................................................ 100
7.2 Mogelijke proeven ............................................................................................... 101
7.2.1 Proef 1 .................................................................................................................. 101
7.2.2 Proef 2 .................................................................................................................. 104
7.3 Tweedimensionale simulaties .............................................................................. 104
7.4 Voorstellen tot verder onderzoek ......................................................................... 105
LITERATUURLIJST ............................................................................................................. 106
BIJLAGEN ............................................................................................................................. 108
Bijlage A: Bepaling van de volumemassa van strobalen (tarwe) ....................................... 108
Bijlage B: Onderzoeksverslag van de Oostenrijkse technische universiteit Wenen van de
warmtegeleidbaarheid van strobalen .................................................................................. 112
Bijlage C: Europese technische goedkeuring van thermische en /of akoestische
eigenschappen van een isolatiemateriaal gemaakt van stro ................................................ 115
Bijlage D: Onderzoeksverslag naar de warmtegeleidbaarheid van strobalen van het Duitse
onderzoeksinstituut voor warmtegeleiding in Munchen .................................................... 125
Bijlage E: Technische fiche stroleem ................................................................................. 127
Bijlage F: Technische fiche traskalk .................................................................................. 129
Bijlage G: Verwerkingsmethode buitenafwerking strobalengevel ..................................... 132
Bijlage H: Analytische Glaser berekeningen voor een strobalenwand .............................. 135
Bijlage I: Analytische Glaser berekeningen voor een strobalendak ................................... 137
Bijlage J: Analytische Glaser berekeningen voor een strobalenwand met glas als
gevelafwerking ................................................................................................................... 139
9

FIGURENLIJST
Figuur 2-1 Het Burke House, Alliance, Nebraska - De oudste nog bestaande strobalenwoning
.................................................................................................................................................. 19
Figuur 2-2 Strobalenwoning met houtskelet ........................................................................... 20
Figuur 2-3 Strobalenwoning met stapelbouw ......................................................................... 21
Figuur 2-4 Opbouw strobalenwanden ...................................................................................... 22
Figuur 2-5 Positie baal in de wand .......................................................................................... 23
Figuur 2-6 Opbouw hellende daken met stro als isolatie ......................................................... 24
Figuur 2-7 Plat dak met stro als isolatie ................................................................................... 25
Figuur 3-1 De verschillende fases van water absorptie in een hygroscopisch materiaal (Hens,
2007) ......................................................................................................................................... 34
Figuur 3-2 Moleculaire absorptie en capillaire condensatie .................................................... 35
Figuur 3-3 Fases van vocht opslag in stro ................................................................................ 36
Figuur 3-4 Bepalen hygroscopische curve met behulp van dessicator .................................... 39
Figuur 3-5 Stro, leem en traskalk monster ............................................................................... 39
Figuur 3-6 Wateropname in poreus bouwmateriaal (Descamps, 2000) ................................... 48
Figuur 3-7 wateropname in een monster in contact met water (Janssens, 2005) ..................... 49
Figuur 3-8 Vochtfront (Descamps, 2000) ................................................................................ 50
Figuur 3-9 Tweede droogfase (Descamps, 2000) .................................................................... 51
Figuur 3-10 Maken proefstukken ............................................................................................. 52
Figuur 3-11 Drogen van de proefstukken ................................................................................ 53
Figuur 3-12 Proefopstelling capillaire absorptie ...................................................................... 53
Figuur 3-13 Proefopstelling wmax ............................................................................................. 54
Figuur 3-14 Ontstaan van luchtbellen ...................................................................................... 54
Figuur 3-15 Afbrokkelen van de leemproefstukken................................................................. 55
Figuur 3-16 Proefopstelling dry-cup proef ............................................................................... 62
Figuur 3-17 Klimaatskast dry - cup proef ................................................................................ 63
Figuur 4-1 Stro- en hooivochtmeter Draminski HMM ............................................................ 67
Figuur 4-2 Meten van vochtigheid in het stro .......................................................................... 68
Figuur 4-3 Meetplaatsen vochtigheid in het stro ...................................................................... 69
Figuur 4-4 HOBO data logger .................................................................................................. 70
Figuur 4-5 Proefopstelling berging Riemst .............................................................................. 71
Figuur 4-6 Meten van vochtigheid in een strobalendak ........................................................... 72
Figuur 4-7 Strobalenwand met enkelvoudig glas ..................................................................... 75
Figuur 4-8 Kans op ziektes in functie van de relatieve vochtigheid ........................................ 77
Figuur 5-1 Opbouw strobalenwand simulatie (3cm leem, 36cm stro en 3cm traskalk) ........... 82
Figuur 5-2 Strobalenwand met glasraam (3cm leem, 36cm stro, 1cm luchtspouw en 0,6cm
glas) .......................................................................................................................................... 86
Figuur 5-3 Opbouw strobalenwand simulatie (3cm leem, 36cm stro en 3cm traskalk) ........... 88
Figuur 5-4 Opbouw plat strobalendak (leem, stro, OSB plaat en EPDM afdichting) .............. 92
Figuur 7-1 Schets testbox ....................................................................................................... 100
Figuur 7-2 Opbouw dak testbox (leem, stro, OSB en EPDM) ............................................... 101
10

GRAFIEKENLIJST
Grafiek 2-1 Glaser berekening standaard strobalenwand ........................................................ 31
Grafiek 2-2 Glaser berekening plat strobalendak ..................................................................... 31
Grafiek 2-3 Glaser berekening strobalenwand met glas als buitenafwerking .......................... 32
Grafiek 3-1 Bestaande hygroscopische curven ........................................................................ 37
Grafiek 3-2 Hygroscopische curve van stro ............................................................................. 40
Grafiek 3-3 Vergelijking hygroscopische curven K.U. Leuven en Lawrence (2009) ............ 41
Grafiek 3-4 Hygroscopische curve van leem ........................................................................... 41
Grafiek 3-5 Hygroscopische curve van traskalk ...................................................................... 42
Grafiek 3-6 Vergelijking hygroscopische curven traskalk (Evrard 2006) ............................... 42
Grafiek 3-7 Vergelijking hygroscopische curve van stro, leem en traskalk ............................ 43
Grafiek 3-8 Watergehalte in 1m³ stro, leem of traskalk ........................................................... 44
Grafiek 3-9 Watergehalte per materiaal in een typische strobalenwand .................................. 45
Grafiek 3-10 Volledige sorptie en desorptie curve van stro ..................................................... 46
Grafiek 3-11 Hysteresis in stro bij een veranderlijke temperatuur en bij constante RV .......... 47
Grafiek 3-12 Wateropname in functie van t ........................................................................ 57
Grafiek 3-13 Grafische voorstelling van het capillaire en maximaal vochtgehalte van traskalk
.................................................................................................................................................. 58
Grafiek 3-14 Vochtfront in functie van t ............................................................................. 59
Grafiek 3-15 Dampdiffusieweerstandsgetal µ van traskalk ..................................................... 64
Grafiek 3-16 Diffusiedikte µd van traskalk.............................................................................. 64
Grafiek 3-17 Dampdiffusieweerstandsgetal µ van leem .......................................................... 65
Grafiek 3-18 Diffusiedikte µd van leem .................................................................................. 66
Grafiek 4-1 Relatieve vochtigheid en temperatuur in berging Riemst ..................................... 73
Grafiek 4-2 Relatieve vochtigheid en temperatuur leefruimte strobalenwoning ..................... 76
Grafiek 5-1 Daggemiddelde temperaturen Leuven 2010 ......................................................... 80
Grafiek 5-2 Relatieve vochtigheid Leuven 2010 ..................................................................... 80
Grafiek 5-3 Jaarsimulatie vochtgehalte in een strobalenwand ................................................. 82
Grafiek 5-4 Watergehalte in de strobalenwand ........................................................................ 83
Grafiek 5-5 Vochthoeveelheid in de buitenste 5cm van het stro van een strobalenwand ........ 83
Grafiek 5-6 Vochthoeveelheid in de buitenste 5cm van het stro gedurende een periode van 4
jaar (start 1 januari 2010) ......................................................................................................... 84
Grafiek 5-7 Jaarsimulatie vochtgehalte in het traskalk van een strobalenwand....................... 84
Grafiek 5-8 Gecumuleerde vochtflux doorheen een strobalenwand, een positieve waarde
betekend dat er vochttransport naar buiten toe is ..................................................................... 85
Grafiek 5-9 Overhygroscopisch water in een strobalenwand met een glasraam ..................... 86
Grafiek 5-10 Vochthoeveelheid in de buitenste 5cm stro van een strobalenwand met glas als
buitenafwerking gedurende 4 jaar (start 1 januari 2010) ......................................................... 87
Grafiek 5-11 Vochthoeveelheid in het stro van een strobalenwand met glas als
buitenafwerking gedurende 4 jaar (start 1 januari 2010) ......................................................... 87
Grafiek 5-12 Temperatuursverloop in een strobalenwand met theoretische lambda ............... 89
11

Grafiek 5-13 Temperatuursverloop in een strobalenwand met lambda waarde van 0,06 W/m . K
.................................................................................................................................................. 90
Grafiek 5-14 Strobalenwand met werkelijke lambda waarde van 0,045 W/m . K ..................... 90
Grafiek 5-15 Vochthoeveelheid in de buitenste 5cm van het stro in de dakconstructie .......... 92
Grafiek 5-16 Vochthoeveelheid in de OSB plaat van een plat strobalendak gedurende de
winter ........................................................................................................................................ 93
Grafiek 5-17 Overhygroscopisch water in de constructie ........................................................ 94
Grafiek 5-18 Vochthoeveelheid in de buitenste 5cm stro van een plat strobalendak gedurende
de 4 jaar .................................................................................................................................... 94
Grafiek 5-19 Vochthoeveelheid in het stro van een plat strobalendak gedurende de winter ... 95
Grafiek 5-20 Vergelijking vochthoeveelheid in een plat dak met strobalen of minerale wol als
isolatiemateriaal ....................................................................................................................... 96
Grafiek 7-1 Watergehalte in het dak ...................................................................................... 102
Grafiek 7-2 Overhygroscopisch water in de constructie (condensatie) ................................. 102
Grafiek 7-3 Vochthoeveelheid in de OSB plaat ..................................................................... 103
Grafiek 7-4 Vochthoeveelheid in het stro .............................................................................. 103
Grafiek 7-5 Watergehalte in de strobalenwand ...................................................................... 104
12

TABELLENLIJST
Tabel 2-1 Eigenschappen bruinleem Claytec ........................................................................... 29
Tabel 2-2 Binnen- en buitencondities berekening Glaser ........................................................ 30
Tabel 3-1 Zoutenoplossingen met hun overeenkomende relatieve vochtigheid ...................... 40
Tabel 3-2 Droging van proefstuk 1 .......................................................................................... 55
Tabel 3-3 Droging van proefstuk 2 .......................................................................................... 56
Tabel 3-4 Droging van proefstuk 3 .......................................................................................... 56
Tabel 3-5 Dichtheid traskalk .................................................................................................... 56
Tabel 3-6 Waterabsorptiecoëfficiënt A van traskalk ................................................................ 57
Tabel 3-7 Capillaire en maximaal vochtgehalte van traskalk .................................................. 58
Tabel 3-8 Waterpenetratiecoëfficiënt B van traskalk ............................................................... 59
Tabel 3-9 Waterabsorptiecoëfficient A en waterpernetratiecoëfficient B van capillaire
materialen (Descmaps, 2000) ................................................................................................... 60
Tabel 3-10 µ-waarde van enkele materialen ............................................................................ 62
Tabel 3-11 Monsters dry - cup proef ........................................................................................ 63
Tabel 4-1 Technische gegevens stro- en hooivochtmeter ........................................................ 68
Tabel 4-2 Resultaten stro- en hooivochtmeter ......................................................................... 69
Tabel 4-3 Effectief vochtgehalte van de proefstukken ............................................................. 70
Tabel 4-4 Technische gegevens HOBO data logger ................................................................ 71
Tabel 4-5 Vochtmetingen strobalendak in Riemst ................................................................... 74
Tabel 5-1 Materiaaleigenschappen van leem, stro en traskalk ................................................. 81
Tabel 5-2 Eigenschappen strobalenwand met theoretische lambda waarde van 0,008 W/m . K 89
Tabel 5-3 Eigenschappen strobalenwand met werkelijke lambda waarde van 0,06 W/m . K ... 89
Tabel 5-4 Eigenschappen strobalenwand met werkelijke lambda waarde van 0,045 W/m . K . 90
13

GEBRUIKTE EENHEDEN
mm millimeter
m meter
m² vierkante meter
m³ kubieke meter
l liter
ha hectare (10 000m²)
ton 1000kg (massa)
kg kilogram (massa)
kg/m³ kilogram per kubieke meter (dichtheid)
s seconde (tijd)
Pa Pascal (druk)
°C graden Celsius (temperatuur)
K Kelvin (temperatuur)
W/mK Watt per meter Kelvin (Thermische geleidbaarheid λ)
W/m²K Watt per vierkante meter Kelvin (U-waarde)
kg/m²s 0.5 eenheid van de waterabsorptiecoëfficiënt
N/mm ² Newton per vierkante millimeter (druksterkte)
g/m² gram per vierkante meter (sorptie)
m/s meter per seconde (diffusieweerstand Z)
s/m eenheid van waterdampovergangscoëfficiënt βe
m/s 0.5 eenheid van waterpenetratiecoëfficiënt B
J/kgK eenheid van soortelijke warmte
AFKORTINGEN EN LETTERWOORDEN
RV Relatieve Vochtigheid
RH Relative Humidity
MC Vochtinhoud (Moisture Content)
CO2 Koolstofdioxide
OSB Oriented Strand Board
EPDM Ethyleen Propyleen Dieenmonomeer
WTCB Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf
14

1. INLEIDING
Het wereldbevolkingsaantal blijft stijgen. Tijdens het schrijven aan deze masterproef werd
eind oktober 2011, de kaap van zeven miljard mensen op aarde overschreden. De bevolking is
tot op heden grotendeels afhankelijk van energie uit fossiele brandstoffen zoals kolen, gas en
olie. Deze energiebronnen zijn niet oneindig voorradig, nu al heeft de olieproductie haar piek
bereikt. Het stijgende gebruik van fossiele brandstoffen brengt onherroepelijk een stijgende
uitstoot van CO2 met zich mee. Dit verhoogd niveau van CO2 samen met andere
broeikasgassen leidt tot de opwarming van de aarde. Wanneer mensen hun gedrag en
gewoontes aanpassen is het mogelijk deze uitstoot te beperken en zo de klimaatsverandering
te beperken of zelfs terug te draaien. [3]
De bouwnijverheid kan een belangrijke rol spelen in het verminderen van de uitstoot van deze
gassen. De gebruikte materialen en methoden voor het bouwen van huizen hebben een
belangrijk effect op het milieu. In België, en in heel de Europese Unie, zijn er heel wat
maatregelen specifiek voor de bouwnijverheid gekomen om de uitstoot tegen te gaan. De
focus ligt hier vooral op de energie gebruikt tijdens de levensduur van de (nieuwe) gebouwen
en niet op de productie-energie van de materialen gebruikt om deze gebouwen te ontwikkelen.
[3]
De productie-energie is de hoeveelheid energie die gebruikt wordt om het materiaal van zijn
ruwe grondstof tot in zijn afgewerkte staat te krijgen. Hoe minder energie een gebouw
gebruikt tijdens zijn levensduur, hoe groter de rol van de gebruikte materialen is in het globale
energieverbruik. Hernieuwbare materialen zoals stro, hennep, vlas, riet en jute hebben een
lage productie-energie en krijgen meer en meer bekendheid. [3]
Strobalenbouw ontwikkelt zich steeds verder maar vindt voorlopig nog geen ingang bij het
grote publiek. In het kader van de milieuproblematiek biedt deze bouwmethode wel de
mogelijkheid om degelijke en goed geïsoleerde gebouwen te construeren [18]. Het gebruik
van stro in gebouwen kan de CO2-voetdruk van een gebouw sterk reduceren, dit doordat stro
een lage productie-energie heeft. Tevens heeft stro ook een hoge warmteweerstand, waardoor
de primaire energie verliezen van een gebouw ook sterk gereduceerd wordt. [3]
1.1 DOEL MASTERPROEF
Het principe van strobalenbouw wint steeds meer aan populariteit in onze streken. De
oorsprong van strobalenbouw situeert zich in de droge regio’s van Amerika. Daar heerst een
heel ander klimaat dan het Belgisch gematigd zeeklimaat. Ondanks moderne technieken, kan
men zich terecht afvragen of strobalenbouw wel geschikt is voor ons klimaat, met als grootste
bezorgdheid dat de verhoogde vochtigheidsgraad het stro zou beschadigen in verloop van tijd.
[3] Bij het ontwerpen van een strobalenwoning is het dan ook zeer belangrijk dat er rekening
gehouden wordt met het gematigd zeeklimaat.
15

In deze masterproef wordt niet ingegaan op de constructiedetails van een strobalenwoning.
Maar worden enkele belangrijke eigenschappen van stro, leem en traskalk onderzocht op
gebied van vocht. Tevens worden de vochtprestaties van de strobalenconstructie beoordeeld.
Om het vochtgedrag van stro, leem en traskalk te kunnen evalueren zijn in het kader van deze
masterproef enkele proeven, simulaties en metingen in situ en in laboratoria uitgevoerd.
1.2 ONDERZOEK NAAR VOCHT
Vocht is de grootste potentiële vijand van een strobalenconstructie. Aantasting door vocht kan
leiden tot structurele schade en volledige ontbinding of biologische aantasting van het
materiaal [18]. Hierdoor kan de structurele sterkte bedreigd worden [1]. Tevens zal het
isolerend vermogen verminderen [6]. Het is daarom belangrijk de woning te beschermen
tegen rechtstreeks blootstelling aan vocht. Een goede opbouw, en afwerking vooral aan de
fundering en het dak zijn noodzakelijk. [18] Het stro dient verder beschermd te worden tegen
regen en vocht door middel van een goede dak oversteek , een goede afwatering etc. Deze
masterproef gaat vooral dieper in op het vochttransport. Hieronder volgen enkele belangrijke
definities.
Diffusie:
Damptransport door diffusie is een verplaatsing van watermoleculen veroorzaakt door
verschillen in dampdruk in de lucht [2]. Vormt een muur de begrenzing tussen twee ruimten,
dan zal waterdamp doorheen de muur diffunderen. De diffusie gaat van hoge naar lage
dampdruk. Het gaat hier om een eerder traag proces, waarvan de gevolgen minder snel
zichtbaar worden. Is de muur dun en het temperatuurverschil tussen de ruimten (of tussen de
gesloten ruimte en de buitenlucht) groot, dan kan de damp in de kern van de muur
condenseren. Vocht in een materiaal vermindert de weerstand tegen warmtetransport, de muur
wordt kouder wat het condensatieproces nog versneld. Buitenmuren met onvoldoende dikte
zijn daarom niet bruikbaar voor bewoonde ruimten. Niet alleen is de thermische weerstand
van dergelijke muren onvoldoende, ze worden ook nog vochtig.
Men kan de dampdiffusie wijzigen door op de juiste plaats een dampremmende laag (meestal
een folie) aan te brengen. In alle gevallen is de juiste plaats te vinden aan de warme kant van
de muur. Nadeel van de dampremmende laag is dan, dat het vermogen van het materiaal om
overtollig vocht uit de lucht snel te absorberen, dan verloren gaat. [18]
Convectie:
Damptransport door convectie is de verplaatsing van waterdamp door stroming van vochtige
lucht onder invloed van luchtdrukverschillen. [2]
Capillair vochttransport:
De stroming van water in poreuze materialen ten gevolge van inter-moleculaire krachten
tussen water en de poriënwand. [2]
16

1.3 VOCHT OP DROGE OF NATTE BASIS
De vochtinhoud van een materiaal zoals stro, leem of traskalk wordt uitgedrukt als een
percentage van de massa van dat materiaal. Het is belangrijk een onderscheid te maken tussen
een percentage van de droge massa van het materiaal (op droge basis) en een percentage van
de natte massa van het materiaal (op natte basis).
Als de vochtinhoud (MC) als een percentage wordt geschreven, is het belangrijk te weten of
dit op droge of natte basis is aangezien er een beduidend verschil is. Zo is bijvoorbeeld bij
stro een vochtinhoud van 10% op natte basis gelijk aan 11% op droge basis, wat niet zo’n
groot verschil is, maar 20% op natte basis is gelijk aan 25% op droge basis, wat wel een
belangrijk verschil is.
Het is duidelijk dat er verwarring kan ontstaan. In de bouw wordt bijna altijd gewerkt op
droge basis In de voedingsindustrie en de landbouwsector vaker op natte basis. Wanneer in de
literatuur niet gespecificeerd is op welke basis het percentage vocht is uitgedrukt, dan kan de
herkomst een vermoeden geven. Alle vochtinhouden in deze masterproef zijn uitgedrukt op
droge basis, tenzij anders vermeld.
[3]
1.4 UITEENZETTING MASTERPROEF
Hoofdstuk 2 beschrijft kort de historiek van de strobalenwoningen en verduidelijkt de twee
manieren van bouwen met stro. De voornaamste bouwmaterialen worden overlopen en al
enkele materiaaleigenschappen worden gegeven. Dit hoofdstuk wordt afgerond met de
bespreking van het dampverloop in een strobalenconstructie volgens de analytische methode
van Glaser waarbij het verschil met de praktijk wordt aangehaald.
In hoofdstuk 3 worden enkele belangrijke materiaaleigenschappen van stro, leem en traskalk
besproken. Dit hoofdstuk bestaat grotendeels uit de bespreking van de laboproeven die in het
kader van deze masterproef zijn uitgevoerd. Zo worden er hygroscopische curven opgesteld,
waaruit belangrijke conclusies kunnen getrokken worden. Tevens worden de proeven naar het
capillair gedrag van leem en traskalk uitgebreid besproken en wordt er afgerond met het
onderzoek naar het diffusieweerstandsgetal van de materialen.
Hoofdstuk 4 gaat dieper in op de metingen in situ. Het vochttransport in een plat strobalendak
en in een verticale wand met glas als buitenafwerking wordt nader bestudeerd. Er wordt ook
gekeken naar hoe de relatieve vochtigheid en temperatuur in een strobalenwoning evolueert
gedurende een dag.
17

Hoofdstuk 5 kijkt naar de simulaties die uitgevoerd werden met behulp van het
computerprogramma Delphin. Gebruikmakend van de resultaten uit de laboproeven en de
bevindingen van de metingen in situ worden enkele simulaties uitgevoerd en vergeleken met
de praktijk.
Hoofdstuk 6 somt de voornaamste besluiten uit dit onderzoek op.
Tot slot worden in hoofdstuk 7 enkele suggesties voor verder onderzoek gemaakt. Er wordt
specifiek ingegaan op de mogelijkheden voor een proefopstelling die zal gebouwd worden
aan de KAHO Sint-Lieven te Gent in het academiejaar 2012-2013.
18

2. STROBAALWONING
2.1 HISTORIEK
De eerste strobalenwoningen werden rond het einde van de achttiende eeuw gebouwd in de
regio van Nebraska, in de Verenigde Staten. Er waren drie factoren die aanleiding gaven tot
de bouw van de eerste strobalenwoning: de uitvinding van de strobalenpers, het tekort aan
hout en de weinig draagkrachtige ondergrond.
De techniek met strobalen creëerde op een snellere, eenvoudigere en goedkopere manier een
woning. Al snel bleek dat deze strobalen de huizen warm hielden tijdens de zeer koude
winters en koel tijdens de hete zomers. Strobalen leverden ook een goede geluidswering tegen
de huilende wind. De positieve ervaringen met het bouwen van en het wonen in
strobalenhuizen leidde tot het bouwen van permanente huizen. Het oudste nog bestaande
voorbeeld van deze bouwtechniek is het Burke House in de buurt van Alliance Nebraska uit
1903.
Figuur 2-1 Het Burke House, Alliance, Nebraska - De oudste nog bestaande strobalenwoning [18]
Gedurende verschillende decennia werd de strobalenbouw toegepast. Huizen, scholen zelfs
verscheidene kerken. Maar naarmate de transportmogelijkheden zich ontwikkelden ontstond
de invoer van andere bouwmaterialen en werd de strobalenbouw meer en meer verdrongen.
Rond 1920, heeft de minister van landbouw van Noord-Dakota van de Verenigde Staten een
handboek uitgegeven over de constructie van gebouwen met strobalen. Dit initiatief heeft
geleid tot de verspreiding van de kennis over deze techniek over de verschillende staten van
de Verenigde Staten.
Eind jaren 1970 begon de echte heropleving van strobalenbouw. Enkele pioniers
ontwikkelden ook nieuwe technieken om de bouwmethode te verbeteren. Er ontstonden
verschillende combinaties, onder meer met structuurbouw waarbij de kolommen en balken als
draagstructuur dienst doen. Na Amerika volgden Australië, Nieuw-Zeeland, Canada en andere
landen. In de jaren 1990 waaide strobalenbouw als nieuwe trendsetter in bio-ecologisch
bouwen eindelijk over naar Europa.
[3] [4] [14]
19

2.2 OPBOUW STROBAALWONING
2.2.1 2 SOORTEN MANIEREN OM MET STROBALEN TE BOUWEN
2.2.1.1 STROBOUW MET HOUTSKELET
Bij deze methode van wandopbouw wordt er gebruik gemaakt van een houtskelet als
dragende constructie, dit houtskelet wordt nadien opgevuld met strobalen. Hierbij hebben de
strobalen dus geen dragende functie, maar enkel een isolerende functie. Deze techniek van
wandopbouw wordt in België het meeste toegepast.
Figuur 2-2 Strobalenwoning met houtskelet [4]
De strobalen worden baal per baal tussen de spanten gestoken. Met behulp van wilgentakken
worden de strobalen verstevigd. Om de drie lagen worden de strobalen samengeperst door een
dwarsbalk die horizontaal op de strobalen ligt. Deze balk wordt aangespannen met behulp van
spanriemen of een drukpers, na het aanspannen wordt deze balk vast gemaakt aan de spanten
van het houtskelet via L-profielen. Zo ontstaat een zeer stabiele en compacte wand – goed
voor de stevigheid, een hoge isolatiewaarde en de brandveiligheid.
Voordelen van de houtskelet-methode:
Door het houtskelet zijn er veel expressievere bouwvormen mogelijk;
Meerdere verdiepingen mogelijk;
Men beschikt snel over een droge werf, werkruimte (skelet en dak) dus kan het stro
snel geleverd worden;
Het plaatsen van het stro kan door de bouwheer zelf gedaan worden;
Door het houtskelet wordt een gezellige sfeer in huis gecreëerd;
Nadelen van de houtskelet-methode:
[4]
Meer hout nodig dan bij stapelbouw, hogere kostprijs;
Een vakman is nodig voor het houtskelet;
20

2.2.1.2 STAPELBOUW
De stapelbouwmethode of ook wel de Nebraska stijl genoemd, is een methode van
wandopbouw waarbij de constructie zelfdragend is. Dit is de oudste techniek en wordt in de
VS nog het meeste toegepast, in Europa wordt deze methode minder toegepast.
Bij deze strobouwtechniek is er geen dragend houtskelet, de strobalen vormen de dragende
structuur. Hierdoor fungeren ze niet alleen als isolatie materiaal, maar op de eerste plaats als
dragend bouwmateriaal. De strobalen worden opgespannen door het gewicht van het dak.
Voordelen van stapelbouw:
Figuur 2-3 Strobalenwoning met stapelbouw [4]
Eenvoudige manier van bouwen, alles kan door de bouwheer zelf gebeuren;
Snelle methode van bouwen;
Geen houtskelet nodig, kostenbesparend;
Vrije expressieve vormgeving is mogelijk;
Nadelen van de stapelbouw:
Het stro moet droog gehouden worden tijdens het hele bouwproces;
De gevelopeningen moeten beperkt blijven;
Slechts een beperkt aantal verdiepingen zijn mogelijk;
[4] [18]
21

2.2.2 WANDOPBOUW MET STROBALEN ALS ISOLATIE
De wandopbouw van een strobalenwoning met houtskelet kan op verschillende manieren.
figuur 2-4 geeft een aantal opbouwen van wanden die veel toegepast worden bij
strobalenbouw met houtskelet.
Figuur 2-4 Opbouw strobalenwanden (Barchi)
Figuur 2-4 optie 1 zal doorheen deze masterproef naar het vochtgedrag verder onderzocht
worden. Deze wand bestaat langs de buitenzijde uit een ademende en waterafstotende pleister.
Meestal wordt hiervoor een traskalk pleister gebruikt. De traskalk wordt in twee lagen
aangebracht. De eerste laag is een grove onderlaag met een minimum dikte van 15mm.
Nadien wordt er de tweede laag als afwerking aangebracht met een dikte van ongeveer 10mm.
Tussen het houtskelet van de wand bevindt zich stro. Dit stro kan in twee richtingen geplaatst
worden. Ofwel plaatst men de strobalen horizontaal, dan heeft de laag een dikte van zo’n
45cm. Ofwel plaatst men de strobalen verticaal ‘op de zijkant’, dan bekomt men een dikte van
ongeveer 36cm. Tegenwoordig worden de balen ‘op de zijkant’ geplaatst, dus met de
lengterichting van het stro mee (figuur 2-5).
22

Figuur 2-5 Positie baal in de wand [18]
Langs de binnenzijde wordt de strobalenwand meestal afgewerkt met een leembepleistering.
Voor de leem kan er gebruik gemaakt worden van leem die ontgonnen wordt in de nabije
buurt van de werf. Deze leem wordt dan wel nog aangevuld met zand en stro voor de sterkte.
Als er in de buurt van de werf geen leem voorradig is, kan er een bruinleem aangekocht
worden. De leembepleistering wordt aangebracht in een eerste basislaag met een dikte van 15
à 20 millimeter, nadien wordt deze basislaag afgewerkt met een leemverf of met een tweede
leemlaag van een tiental millimeter. De gemiddelde dikte van de bepleisteringlaag is dus
ongeveer 30 millimeter.
23

2.2.3 DAKOPBOUW MET STROBALEN ALS ISOLATIE
2.2.3.1 HELLEND DAK
Het hellend dak van een strobalenwoning met houtskelet kan men ook op verschillende
manieren opbouwen, figuur 2-6 toont de verschillende opties.
Figuur 2-6 Opbouw hellende daken met stro als isolatie (Barchi)
Het vochttransport doorheen een hellend dak komt in deze masterproef minder aan bod,
omdat dit ongeveer hetzelfde principe is als bij een verticale wand.
24

2.2.3.2 PLAT DAK
Een plat dak wordt in deze masterproef wel in detail besproken, omdat daarin de condities
extreem zijn. Dit komt doordat de buitenkant van het dak dampdicht is. Er kan geen vocht van
binnen naar buiten en omgekeerd. Figuur 2-7 geeft twee opties om een plat dak op te bouwen
afgebeeld.
Figuur 2-7 Plat dak met stro als isolatie (Barchi)
Figuur 2-7 optie 1 is het soort dak dat in deze masterproef verder onderzocht wordt. De
opbouw van dit dak bestaat langs de buitenzijde uit een EPDM afdichting die zich op
dampopen OSB platen bevindt. Tussen de keperbalken van het plat dak worden er strobalen
als isolatie geplaatst. De strobalen worden meetal horizontaal geplaatst waardoor de dikte van
de laag ongeveer 36cm is. Om de strobalen tussen de keperbalken te houden, worden er
bekistingplanken loodrecht op de keperbalken geslagen. Vroeger werden er OSB platen op de
kepers geslagen, maar dit gaf problemen naar vocht.
Als afwerking langs de binnenzijde van het plat dak wordt er gebruik gemaakt van een
leempleister, deze leempleister kan ook hier eventueel in de buurt van de werf ontgonnen
worden. Om ervoor te zorgen dat de leem goed hecht worden er eerst rietmatten op de
bekistingplanken bevestigd.
25

2.2.4 DAMPOPEN BOUWEN
Men kan twee technieken onderscheiden in de manier waarop men een buitenmuur
opgebouwd wordt en handelt met vocht. Een eerste methode is het gebruik van een afwerking
aan beide zijden van de muur die ondoordringbaar is, waardoor de muur volledig is afgedicht
tegen het indringen van water. Het probleem met deze methode is dat het zeer moeilijk is een
muur volledig af te dichten. Eens er vocht is ingedrongen, het moeilijk is dit te laten
ontsnappen, wat kan leiden tot vochtproblemen.
Een alternatief is dampopen bouwen. De afwerking op de muur hoort luchtdicht maar ook
dampopen te zijn. Dit zorgt ervoor dat de waterdamp die in het gebouw wordt geproduceerd
kan migreren naar de buitenkant van de muur. Dit heeft voordelen voor de
binnenluchtkwaliteit, maar nog belangrijker, het is algemeen erkend dat een dampopen
afwerking belangrijk is in het beschermen van organisch materiaal zoals hout en stro. Vocht
dat vast komt te zitten in de muur zou namelijk vochtproblemen kunnen veroorzaken.
Bij het detailleren van de opbouw van een dergelijke muur is het belangrijk dat de graad van
dampdoorlatendheid van de verschillende afwerkingslagen gebalanceerd zijn. In het typisch
Belgische klimaat zal de warme binnenlucht meestal meer vocht bevatten met een hogere
dampdruk dan de frissere buitenlucht. Het vocht zal van de binnenkant door de muur naar de
buitenkant willen migreren. Om condensatie te vermijden is het belangrijk dat de binnenkant
van de muur minder dampdoorlatend is dan de buitenste, om zo een stroom van damp naar de
buitenkant te bevorderen. In strobalenwoningen is deze dampdoorlatendheid gecreëerd door
de leem- en kalkpleisters.
Een dampopen afwerking moet afgewogen worden tegen de kans dat vocht (vb. afkomstig
van regen) langs buiten in de muur dringt. Hoewel het teveel aan water normaal verdampt aan
het oppervlakte van de muur tussen de regenperiodes door, kan er een verhoging zijn in het
vochtgehalte in de muur als de cycli van regen de cycli van drogen overschrijdt. Bij hevige
regen kan het ingedrongen vocht voor problemen zorgen. Een gebouw in een extreem klimaat
heeft extra bescherming nodig door middel van een regenscherm. Door de traditie van een
bepleisterende afwerking op een strobalenwand, worden regenschermen niet op grote schaal
toegepast. [3]
26

2.3 MATERIALEN
2.3.1 STRO
Stro is de verzamelnaam voor de droge stengels van graangewassen en koren. Tarwe, rogge,
haver en gerst zijn de voornaamste graansoorten, maar ook rijst en maïs vallen onder deze
noemer. Een strobaal is een blok van samengeperst stro van ongeveer 45cm hoog, 36cm breed
en 90cm lang. Deze blokken kunnen worden gestapeld om zo een wand in een constructie van
een gebouw te vormen. [3]
Winterrogge is de meest ideale graansoort om aan strobalenbouw te doen omwille van de
lange stengels. Helaas wordt deze graansoort in België zelden verbouwd, om en bij de 724 ha
(incl. masteluin). De meest voorkomende graansoort is tarwe (202 870 ha, 2004), deze
graansoort is eveneens bruikbaar. Het is ook deze soort die in het kader van deze masterproef
verder besproken wordt en waar allerhande proeven worden op uitgevoerd. Het WTCB
gebruikt eveneens tarwe voor de bepaling van de volumemassa en de thermische
geleidbaarheid. Gerst daarentegen is af te raden, de stengels breken gemakkelijk bij het persen
waardoor het isolerende vermogen van de strobaal afneemt. [18]
Door de holle kokervorm van de halmen is stro goed thermisch isolerend: principe van
isolatie is immers het vasthouden van stilstaand droge lucht. Het heeft bovendien een
natuurlijke bescherming tegen vocht door een dunne filmlaag van was. Hiermee is het stro
ook beschermd tegen knaagdieren en bacteriën: deze was, die alkanen bevat, is onverteerbaar
voor deze dieren. Het stro heeft in principe geen voedingswaarde dit in tegenstelling met hooi
dat wel als volwaardig dierenvoeder gebruikt wordt. Gemiddeld kan men stellen dat 1 hectare
tarwe ± 4 ton stro opbrengt. [18]
De dichtheid van een strobaal varieert van 80 tot 120 kg/m³ en is afhankelijk van de
strobalenpers waarmee ze gemaakt wordt. Recent heeft het WTCB de volumemassa van
strobalen (tarwe) vastgelegd op 89,513 kg/m³. Het technisch document is terug te vinden in
bijlage A.
Momenteel lopen er bij het WTCB proeven naar de thermische geleidbaarheid van strobalen.
De warmtegeleidingscoëfficiënt λ drukt uit hoeveel energie (in Watt) door een vlak van 1m²
gaat bij een dikte van 1m, per graad temperatuurverschil tussen beide zijden van het vlak. De
resultaten zijn voorlopig nog niet officieel gekend, maar uit Oostenrijkse en Duitse testen is
gebleken dat de wettelijke verplichte waarde voor E-peil berekeningen van λ in België van
0,08 W/m . K beter kan. In werkelijkheid zou dit minder moeten zijn. Zo mag er in Duitsland
en Oostenrijk respectievelijk met 0,04 à 0,05 W/m . K gewerkt worden (zie bijlage B en D).
Het voorlopige resultaat van het WTCB voor de warmtegeleidingscoëfficiënt van stro
evenwijdig met de vezels is 0,0667 W/m . K. Rekeninghoudend met een dikte van 45cm geeft
dit een U-waarde van 0,15 W/m² . K. Loodrecht op de vezelrichting is λ voorlopig ongeveer
0,0589 W/m . K, wat met een dikte van 35cm overeenkomt met een U-waarde van 0,17
W/m² . K.
27

In de literatuur kan men een waarde voor µ, het diffusieweerstandsgetal, terugvinden,
meerbepaald 2,5. [18] In de Oostenrijkse normen vind men zelfs een waarde voor µ van 1
terug (zie bijlage C).
Men dient op te merken dat het oneerbiedig is stro een afvalproduct of restproduct te noemen.
Stro verdient op zijn minst de naam bijproduct. Stro is het product van graanproductie, het
graan is het primaire product voor de voedselketen, het secundair product is het stro. Stro is
een zeer veelzijdig materiaal en heeft verschillende toepassingen. De toegenomen
belangstelling voor stro als bouwmateriaal biedt een ideale kans voor boeren om waarde toe te
voegen aan hun oogst. [15]
2.3.2 BEPLEISTERING
Als binnenbepleistering wordt veelal een bruinleem gebruikt. Op een strobalen ondergrond
kan men de buitenzijde enkel afwerken met een leempleister indien de absolute garantie
bestaat dat onder geen enkel beding de bepleistering nat wordt bij regenval. Mengelingen met
leem en kalk blijken vaak onstabiel en worden ondermeer door Ecomat cvba (Zoersel) als
systeem niet gegarandeerd (zie bijlage G). Vandaar dat Ecomat, een traskalkbepleistering
voorstelt als minerale afwerking van zulke gevels. In deze masterproef wordt gewerkt met een
Tubag traskalkbepleistering. Deze bepleistering kan manueel worden aangebracht en is een
kant- en klare pleister, waar enkel water aan dient te worden toegevoegd.
Leem behoort tot de oudste bouwmaterialen in de geschiedenis van de mens. Het bestaat uit
zand, klei en silt en is meestal gelig of bruin van kleur. De leem kan, zoals reeds vermeld,
eventueel bij het uitgraven van de funderingen gewonnen worden. De leem kan men ook
verkrijgen bij verscheidene steenbakkerijen. [18]
Kalkpleisters zijn dampdoorlatend en dus ideaal om een strobalenwand te bepleisteren. Ze
hebben een hoge elasticiteit en specifieke vochthuishouding waardoor geen krimp zal
ontstaan. Kalkpleisters kunnen mixklaar aangekocht worden. [18] Gipspleister is in
tegenstelling tot leem- en kalkpleister niet geschikt als buitenpleister. Het kan wel gebuikt
worden als binnenpleister in combinatie met een kalkpleister. Een gipspleister heeft een
dampopen karakter. [18]
Bij het gebruik van een cementpleister moet er gedacht worden aan het mindere dampopen
karakter ervan. Bij deze moet rekening gehouden worden met de opbouw van de volledige
wand namelijk binnenbepleistering – strobaal – buitenbepleistering, als men werkt met een
dampopen binnenbepleistering dan moet de buitenbepleistering minstens even, en beter , meer
dampopen zijn. Dit is nodig om het vocht van binnen naar buiten toe te laten emigreren.
Wordt er nu gewerkt met een minder dampopen buitenbepleistering dan ontstaat er
vochtophoping in de strobaal. Zolang deze regel juist gehanteerd wordt zou er geen
vochtprobleem mogen optreden. Bij cementpleister moet er als binnenbepleistering een
minder dampopen bepleistering gebruikt worden als die van de cementpleister. [18]
28

Kunstharspleister is een van de recentere pleisters. Ook deze kan gebruikt worden als
bepleistering van een strobalen woning maar dan wel op een secundaire drager bijvoorbeeld
een houtwolplaat. Bij deze pleister moet er ook rekening gehouden worden met een minder
dampopen karakter zoals bij de cementpleister. [18]
Het onderzoek in deze masterproef beperkt zich tot de twee pleisters die de architectengroep
Barchi laat toepassen, als binnenbepleistering bruinleem en als buitenbepleistering
traskalkpleister. De bruinleem, meer bepaald van CLAYTEC, werd aangeboden door Tintelijn
(Sint-Amandsberg, Gent). De eigenschappen worden weergegeven in Tabel 2-1.
Tabel 2-1 Eigenschappen bruinleem Claytec
Dichtheid [kg/m³] 1600
Diffusieweerstand µ [-] 10
Druksterkte [N/mm²] 1,5
Sorptie [g/m²] 26,8 / 80,3
Inkrimping [%] 2,5
Thermische geleidbaarheid λ [W/m . K] 0,7
De technische fiche van bruinleem kan teruggevonden worden achteraan bij bijlage E.
Ecomat cvba (Zoersel) bood ons traskalkbepleistering TUBAG TKP-L aan. De dichtheid van
deze trasklakpleister is ca 1250 kg/m³ (zie bijlage F). Achteraan deze masterproef zijn er
handige bijlagen terug te vinden in verband met de traskalkbepleistering (zie bijlage G).
29

2.4 HYGROSCOPISCH GEDRAG VAN STROBALENBOUW VOLGENS
GLASER
In deze masterproef wordt onderzoek gevoerd naar het hygroscopisch gedrag van stro als
isolatiemateriaal voor wanden en daken. Als inleidend voorbeeld wordt analytisch met behulp
van de methode van Glaser het dampverloop in een drietal strobalenconstructies berekend.
Het vochtverloop in deze constructietypes wordt tevens behandeld in het hoofdstuk 5 bij de
simulaties.
De constructies worden bekeken in de slechtste situatie, dit is in de maand januari bij
klimaatsklasse 3. In deze maand is theoretisch de dampdruk binnen het grootst en de
dampdruk buiten het kleinst. Hierdoor ontstaat er vochttransport van binnen naar buiten. [2]
Het eerste constructietype bestaat uit een standaard strobalenwand (Figuur 2-4 optie 1). Een
tweede constructietype gaat uit van een platdak dat geïsoleerd is met strobalen en langs de
buitenzijde voorzien is van een EPDM afdichting (figuur 2-7 optie 1). Een soortgelijk dak
bevindt zich in een bergruimte van architectenbureau Barchi te Riemst, hierop werden een
aantal experimentele proeven uitgevoerd (zie paragraaf 4.2). Een laatste constructietype
beschrijft een buitenwand van een strobalenwoning die langs de buitenzijde voorzien is van
een enkelvoudig glas. Op een soortgelijke wand werden tevens een aantal metingen
uitgevoerd (zie paragraaf 4.3).
Aan de hand van de analytische berekeningen volgens Glaser, wordt het mogelijk om te
voorspellen waar er condensatie gaat optreden in de constructies.
Randvoorwaarden:
Dampdruk P v
Temperatuur
Tabel 2-2 Binnen- en buitencondities berekening Glaser
Buiten Binnen
679 Pa
1284Pa
2,05 °C 17,06°C
In Tabel 2-2 worden de randvoorwaarden gegeven voor de analytische berekeningen van
Glaser in de maand januari. Grafieken 2-1, 2-2 en 2-3 geven de resultaten van de
verschillende constructietypes volgens de analytische berekeningen van Glaser weer. De
berekening zijn terug te vinden in de bijlagen H, I en J.
30

Standaard strobalenwand:
Plat strobalendak:
Grafiek 2-1 Glaser berekening standaard strobalenwand
Grafiek 2-2 Glaser berekening plat strobalendak
31

Strobalenwand met enkelvoudig glas als buitenbekleding:
Besluit:
Legende:
Grafiek 2-3 Glaser berekening strobalenwand met glas als buitenafwerking
Psat Verzadigingsdampdruk, dit is de maximale dampdruk die
bereikt kan worden anders treedt er condensatie op [Pa];
Pv Dampdrukverloop in de constructie [Pa];
Pv,correctie Gecorrigeerde dampdrukverloop in de constructie [Pa];
Z Diffusieweerstand in de constructie [m/s];
Volgens de analytische berekeningen zou er in alle constructietypes condensatie moeten
optreden in de maand januari. Op Grafiek 2-2 en Grafiek 2-3 is dit duidelijk zichtbaar, de
dampdruk in de constructie ligt telkens beduidend hoger dan de verzadigingsdampdruk. Op
Grafiek 2-1 is dit minder duidelijk, maar er zou volgens de analytische berekening ook kans
op condensatie zijn tussen de strobalen en de traskalk bepleistering.
In het plat strobalendak zal volgens Glaser condensatie optreden tussen de OSB plaat en de
afdichting en tussen de OSB plaat en de strobalen. Op beide plaatsen wordt er een relatieve
vochtigheid van 100% bekomen, wat erop neerkomt dat de OSB plaat volledig doordrongen
zou zijn met vocht (Grafiek 2-2). In de strobalenwand met glas als gevelafwerking (Grafiek
2-3), zal volgens Glaser condensatie optreden tussen de glaswand en de strobalen.
32

Daar waar er condensatie optreedt in een constructietype, ontstaat een oppervlak met een
relatieve vochtigheid van 100% en wordt de dampdruk Pv gelijk aan de
verzadigingsdampdruk Psat. Telkens er een condensatievlak ontstaat, moeten alle Pv’s
herrekend worden ten opzichte van de dampdruk aan dat condensatievlak. Zo ontstaat een
gecorrigeerde dampdrukcurve P v,
corectie
.
Wanneer deze resultaten vergeleken worden met metingen uit de praktijk (hoofdstuk 4) en
met de simulaties (hoofdstuk 5), blijkt dat er veel gunstigere resultaten verkregen worden. Dit
komt doordat de rekenmethode van Glaser uitgaat van enkele vereenvoudigingen:
Zo wordt verondersteld dat het vochttransport enkel gebeurt via damptransport;
Er is geen luchttransport. Damptransport is het gevolg van diffusie;
Er wordt ook geen rekening gehouden met capillair vochttransport;
Glaser houdt ook geen rekening met de vochtbuffering van stro, leem en traskalk;
Wijzigingen van het vochtgehalte in een bepaald punt zijn enkel het gevolg van
verdamping of condensatie;
Warmtetransport gebeurt enkel door geleiding;
Men veronderstelt zowel een hygrische als thermische stationaire toestand;
Er wordt uitgegaan van vlakke wanden;
Het kan door deze vereenvoudigingen zijn dat het theoretisch bekomen resultaat verschilt van
de praktijk en de simulaties. Dhr Peter Vos van het architecten bureau Barchi heeft tot op
heden nog geen problemen ervaren met vocht in strobalenwoningen. [2]
33

3. MATERIAALEIGENSCHAPPEN VAN STRO, LEEM
EN TRASKALK
In hoofdstuk 3 worden de materiaaleigenschappen van stro, leem en traskalk onderzocht. De
eigenschappen van de materialen die onderzocht worden zijn gekozen in functie van de
simulaties die besproken worden in hoofdstuk 5. In het labo bouwfysica aan de K.U. Leuven
werd een proef uitgevoerd naar het hygroscopische gedrag van stro, leem en traskalk. Tevens
werd er door Wim Bertels van de K.U. Leuven een proef gedaan om het
diffusieweerstandsgetal van leem en traskalk te bepalen. In het labo bouwfysica aan de
KAHO Sint-Lieven te Gent werd een absorptieproef uitgevoerd om de absorptieeigenschappen
van traskalk te bepalen.
3.1 HYGROSCOPISCH GEDRAG VAN STRO
Stro is een hygroscopisch materiaal dat vocht uit de lucht absorbeert. Het vochtgehalte in een
materiaal in contact met vochtige lucht wordt hoofdzakelijk bepaald door de relatieve
vochtigheid van de lucht. Als de relatieve vochtigheid van de lucht verandert, zal het
vochtgehalte in het hygroscopisch materiaal naar een nieuw evenwicht tenderen. De manier
waarop het vocht zich gedraagt in de interne structuur van het stro bij stijgende relatieve
vochtigheid bestaat uit verschillende fasen. Deze fasen worden geïllustreerd in Figuur 3-1 en
Figuur 3-2. [2]
Figuur 3-1 De verschillende fases van water absorptie in een hygroscopisch materiaal (Hens, 2007)
34

De hygroscopiciteit van poreuze materialen is het gevolg van inter-moleculaire krachten
tussen waterdampmoleculen onderling (cohesie), en tussen waterdampmoleculen en
poriënwanden (adhesie). Deze twee processen worden capillaire condensatie en moleculaire
adsorptie genoemd (Figuur 3-2). Door de adhesie tussen de watermoleculen en poriënwanden
hechten de waterdampmoleculen zich als een dun waterlaagje op het poriënoppervlak, zoals te
zien links in Figuur 3-2. Dit proces noemt moleculaire adsorptie en overheerst bij lage
luchtvochtigheid en wordt sterk beïnvloed door de poriënverdeling van het materiaal.
Aangezien materialen met kleine poriën bij gelijke porositeit een grotere poriënoppervlak
hebben dan materialen met grotere poriën, nemen fijnporeuze materialen meer vocht op. [2]
Figuur 3-2 Moleculaire absorptie en capillaire condensatie
in een hygroscopisch materiaal
Bij toenemende dikte van de in de poriën geabsorbeerde waterlaagjes worden de fijnste poriën
gevuld met water. Dit proces waarbij de waterlaagjes contact maken met elkaar wordt
capillaire condensatie genoemd. Ter plaatse van de overgang met nog niet volledig gevulde
poriën ontstaan holle watermenisci. Door de grotere resulterende kracht op de watermoleculen
boven een hol wateroppervlak, is de dampdruk van de verzadigde lucht kleiner dan de
verzadigingsdruk psat die geldt boven een vlak wateroppervlak. De intermoleculaire krachten
hebben dus tot gevolg dat vochtige lucht in contact met een watermeniscus in isotherme
omstandigheden kan condenseren bij een relatieve vochtigheid kleiner dan 100%. Capillaire
condensatie is dus het condenseren van vochtige lucht op een hol wateroppervlak. [2]
Deze laatste fase van de sorptie van waterdamp stelt het maximum vochtgehalte van stro vast
voordat water condenseert uit de lucht bij relatieve vochtigheid van 100%. Op dit punt zullen
waterdruppels gevormd worden rond het stro en zal er vrij water ontstaan in het stro. Figuur
3-3 illustreert de hierboven beschreven processen, deze curve geeft de massa van het
geabsorbeerde water bij stijgende relatieve vochtigheid.
35

Figuur 3-3 Fases van vocht opslag in stro
3.1.1 BESTAANDE HYGROSCOPISCHE CURVEN VAN STRO
Zoals besproken in vorige paragraaf is er een directe relatie tussen het vochtgehalte van een
hygroscopisch materiaal zoals stro, en de relatieve vochtigheid van de omgeving. Deze relatie
is een karakteristieke materiaaleigenschap die uitgedrukt wordt in een isotherm [3]. Stro zal
waterdamp absorberen vanuit de omgeving en bij elke relatieve vochtigheid een
evenwichtsvochtgehalte bereiken in overeenstemming met de dampdruk van de omgeving.
Een hygroscopische curve wordt opgesteld door een serie van evenwichtvochtgehaltes uit te
zetten en die met een vloeiende lijn te verbinden.
Grafiek 3-1 geeft eerder opgestelde hygroscopische curven weer die op verschillende
manieren opgesteld zijn. De gebruikte methode voor de hygroscopische curve van Staniforth
(1979) is niet gekend. Heldin (1967) gebruikte een dubbelwandig luchtbad en Stromdahl
(2000) gebruikte een klimaatkast. Lawrence (2009) gebruikte een verzadigde zoutoplossing
om de gewenste relatieve vochtigheden te bereiken. [3]
36

Grafiek 3-1 Bestaande hygroscopische curven
Sain en Broadbent (1975) creëerden een hygroscopische adsorptie curve voor rijststro waarbij
de proefstalen werden geslepen zodanig dat ze door een 2mm-zeef pasten. Zwavelzuur werd
gebruikt om de relatieve vochtigheden te creëren in een vacuüm dessicator. Deze methode is
niet langer ondersteund door de huidige norm (BS EN ISO 12571 (2000a)). Hun curve toont
een lager vochtgehalte dan andere gepubliceerde hygroscopische curven (Grafiek 3-1). Dit
kan echter liggen aan het feit dat Sain en Broadbent rijststro gebruikt hebben voor hun
proefnemingen en geen gewoon stro. [3]
De hygroscopische curven gecreëerd in de klimaatkasten van de universiteit van Plymouth
zijn de recents gepubliceerde isothermen, 2011, door dr J. Carfrae. De gebruikte methode
voor de sorptie en desorptie curven opgesteld door dr. J. Carfrae verschilt van de vorige en
wel door volgende punten:
- De Plymouth curven zijn uitgevoerd in een continue reeks van sorptie en desorptie met
dezelfde monsters.
- De Plymouth monsters waren groter. Het stro bleef 300mm lang. Bij alle andere
gepubliceerde isothermen werden de monsters gesneden in kleine lengtes opdat dit zou
resulteren in een hoger aantal afgesneden uiteinden, wat de sorptie zou beïnvloeden.
Bij het vergelijken van deze curven van stro, met uitzondering van die van Sain en Broadbent,
is er een gelijkaardig patroon waar te nemen in de ontwikkeling van het vochtgehalte tot op
relatieve vochtigheid van 60% (Grafiek 3-1). Na dit punt variëren de resultaten van Plymouth
duidelijk. De resultaten zijn duidelijk lager voor zowel sorptie als desorptie. Het meest
uitgesproken verschil is in het gebied tussen 90 en 93% waar de Plymouth – hygroscopische
37

curven ongeveer 15% lager zijn dan de algemene trend. De enige mogelijke verklaring voor
deze afwijking is het verschil van uitvoering zoals hierboven besproken. [3]
De isothermen van Plymouth (2011), Lawrence (2009) en Hedlin (1967) zijn de enige
isothermen die resultaten hebben boven de 95% RV. Hedlin bereikte 47% MC bij 97,5% RV,
Lawrence 49,34% MC bij 97,6% RV en in Plymouth werd 37,4% MC bereikt bij 97,5% RV.
Deze punten stellen het vezelverzadigingspunt van stro voor, dit is het punt waarbij poriën vol
met water zitten maar waar er geen vrij water in stro is. [3]
Stromdahl somt volgende voordelen van het gebruik van een klimaatkast op in vergelijking
met de verzadigde zouten methode:
- De relatieve vochtigheid is moeilijk te controleren in een dessicator.
- Klimaatkasten zijn groter en laten toe dat er grotere proefstukken kunnen worden
onderzocht.
- Proefstukken kunnen gewogen worden in de klimaatkast.
- Temperatuur en relatieve vochtigheid kunnen voortdurend gecontroleerd worden aan
de hand van een datalogger.
3.1.2 OPSTELLEN HYGROSCOPISCHE CURVE VAN STRO, LEEM EN
TRASKALK
In het kader van deze masterproef werd er besloten om een hygroscopische curve van stro,
leem en traskalk op te stellen. De huidige Europese norm, BS EN ISO 12571 (2000a)
beschrijft twee methoden voor het opstellen van een hygroscopische curve. De eerste methode
maakt gebruik van de eigenschappen van zouten om een gekende relatieve vochtigheid in een
gesloten vat (dessicator) te bekomen. Deze methode heeft als voordeel dat er meer dan één
monster tegelijkertijd getest kan worden bij verschillende relatieve vochtigheden, waardoor
dus de uitvoeringstermijn verkort wordt. De tweede methode maakt gebruik van een
klimaatkast, waarbij steeds met dezelfde proefmonsters worden gewerkt maar waar de
relatieve vochtigheid van de klimaatkast aangepast wordt.
Voor het bepalen van onze hygroscopische curven voor stro, leem en traskalk werd er zowel
gebruik gemaakt van de eerste als de tweede methode. De bepaling van de hygroscopische
curven voor stro, leem en traskalk gebeurde in de laboratoria van de K.U. Leuven.
38

Figuur 3-4 Bepalen hygroscopische curve met behulp van dessicator
De monsters werden gedroogd in de droogoven bij 105°C totdat er geen massaverandering
meer waargenomen werd. De ovengedroogde proefstukken werden ofwel in verschillende
dessicatoren geplaatst, ofwel in een gecontroleerde klimaatkast. Om de constante temperatuur
te controleren werden de dessicatoren opgesteld in een temperatuursgecontroleerde
klimaatkamer. Nadat er een evenwicht was bereikt tussen de relatieve vochtigheid van de
omgeving en het vochtgehalte van de monsters werden de wegingen gedaan. Als het droge
gewicht van stro, leem of traskalk wordt afgetrokken van het natte gewicht van het monster
bekomt men de massa van het geabsorbeerde water bij bepaalde relatieve vochtigheid. Hierna
kan het percentage water worden vastgesteld. In elke dessicator of klimaatkast werden steeds
3 monsters van elk materiaal voorzien (Figuur 3-5). [17]
Figuur 3-5 Stro, leem en traskalk monster
Tabel 3-1 geeft de gebruikte zoutoplossingen met hun overeenkomende relatieve vochtigheid
weer. In de tabel wordt ook aangeven welke proefstukken in een dessicator werden geplaatst
en welke in een klimaatskast. De hygroscopische curven zijn ontwikkeld bij een temperatuur
van 20°C.
39

Tabel 3-1 Zoutenoplossingen met hun overeenkomende relatieve vochtigheid
Relatieve vochtigheid Klimaatkast of Traskalk Leem Stro
[%]
zoutoplossing
12 LiCl x x x
54 Klimaatkast x x x
66 NaNO2 x x
75,4 NaNO3 x x
86 Klimaatkast x x x
94 KNO3 x x x
3.1.3 RESULTAAT HYGROSCOPISCHE CURVE STRO, LEEM EN
TRASKALK
1. Hygroscopische curve van stro
Grafiek 3-2, gecreëerd aan de K.U. Leuven, toont een lager vochtgehalte dan de andere
gepubliceerde hygroscopische curven van stro getoond in Grafiek 3-1 uit de doctoraatsthesis
van Carfrae J. (2011) [3]. Er ontwikkelt zich wel een gelijkaardig patroon.
Vochtinhoud MC [kg/kg]
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
0.3
0.2
0.1
0
Hygroscopische curve stro
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Relatieve vochtigheid (RV) [%]
Grafiek 3-2 Hygroscopische curve van stro
40

De curve gecreëerd aan de K.U. Leuven komt beter overeen met de curve van Lawrence M.,
Healt A., Walker P., 2009 [15]. Grafiek 3-3 geeft beide curven weer, in het begin lopen deze
vrijwel samen maar naarmate de relatieve vochtigheid stijgt worden de afwijkingen groter.
Grafiek 3-3 Vergelijking hygroscopische curven K.U. Leuven en Lawrence (2009)
2. Hygroscopische curve leem
Vochtinhoud MC [kg/kg]
0.03
0.025
0.02
0.015
0.01
0.005
0
Lawrence (2009)
K.U. Leuven (2011-2012)
Hygroscopische curve leem
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Relative vochtigheid (RV) [%]
Grafiek 3-4 Hygroscopische curve van leem
41

Vochtinhoud MC [kg/kg]
3. Hygroscopische curve traskalk
0.1
0.09
0.08
0.07
0.06
0.05
0.04
0.03
0.02
0.01
0
Hygroscopische curve traskalk
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
Relatieve vochtigheid (RH) [%]
Grafiek 3-5 Hygroscopische curve van traskalk
Bij een relatieve vochtigheid van 0% is de traskalk geheel droog, er is dus geen vocht
aanwezig. Tussen 0% en 90% RV stijgt de vochtinhoud geleidelijk. Dit is een indicatie dat er
een kleine hoeveelheid vocht word opgenomen in de poriën van het materiaal. Wanneer een
relatieve vochtigheid van 90% bereikt is, krijgen we een zeer snelle stijging van het
vochtgehalte in de traskalk. Dit duidt er op dat de waterdamp is beginnen condenseren in de
poriën en capillariteit optreedt. [15]
De hygroscopische curve voor traskalk bepaald aan de K.U. Leuven kan ook overlapt worden
met een bestaande curve uit de literatuur. Grafiek 3-6 geeft de vergelijking weer tussen de
curve die door ons bepaald werd en de curve afkomstig van Evrard 2006. [11]
Grafiek 3-6 Vergelijking hygroscopische curven traskalk (Evrard 2006)
42

3.1.4 VERGELIJKING CURVEN
Grafiek 3-7 geeft de hygroscopische curven van stro, leem en traskalk weer. Deze figuur kan
echter een vertekend beeld geven, op het eerste zicht krijgt de lezer het idee dat stro meer
hygroscopisch is dan de bepleistering. Niets is minder waar, Grafiek 3-7 houdt namelijk geen
rekening met de verschillen in dichtheid.
Vochtinhoud MC [%]
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
Hygroscopische curven
stro - leem - traskalk
0 20 40 60 80 100
Relatieve vochtigheid (RV) [%]
Grafiek 3-7 Vergelijking hygroscopische curve van stro, leem en traskalk
Een eenvoudig rekenvoorbeeld kan ons meer inzicht doen krijgen in hoeveel water er nu juist
in het materiaal komt. Een gezond binnenklimaat in een woning wordt gecreëerd door een
relatieve vochtigheid tussen 40 à 60%. Voor dit voorbeeld wordt er gewerkt met een relatieve
vochtigheid van 50% en wordt er telkens 1m³ van het materiaal bekeken.
Stel 1m³ stro met een dichtheid van 90 kg/m³. Uit de hygroscopische curve van stro kan
gehaald worden dat bij een relatieve vochtigheid van 50% het stro een vochtgehalte MCstro
van 5,79% ofwel 0,0579 kg/kg bezit. De massa water mw is dus gelijk aan 0,0579 . 90 kg/m³
of 5,21 kg/m³. Aangezien 1 liter water 1kg weegt, kan hieruit besloten worden dat 1m³ stro bij
een relatieve vochtigheid van 50%, 5,21 liter water bezit.
Wanneer hetzelfde gedaan wordt voor 1m³ leem met een dichtheid van 1600 kg/m³ bij
relatieve vochtigheid 50%, wordt een vochtgehalte MCleem van 0,0053 kg/kg uit de
hygroscopische curve van leem gehaald. Dit kom overeen met 8,49 liter water in 1m³ leem,
dit is dus al ruim de helft meer water dan bij stro.
stro
leem
traskalk
meetpunten stro
meetpunten leem
43
meetpunten traskalk

Dezelfde werkwijze wordt bij traskalk ook toegepast (dichtheid van 1280 kg/m³, relatieve
vochtigheid 50%), daar halen we een vochtgehalte MCtraskalk van 0,0133 kg/kg uit de
hygroscopische curve van traskalk. Na omrekening wordt 17,02 liter water per m³ bekomen
wat weer een pak meer water is dan bij stro en leem.
Grafiek 3-8 houdt wel rekening met de dichtheid van de materialen. Zo is te zien dat traskalk
over de hele lijn meer water kan opnemen dan de zelfde hoeveelheid stro of leem. Leem werkt
iets meer hygroscopisch dan het stro tussen bij een relatieve vochtigheid tussen de 0 en 96% ,
vanaf een relatieve vochtigheid van 97% werkt het stro meer hygroscopisch dan leem.
Hoeveelheid water [l/m³]
350
300
250
200
150
100
50
0
Hoeveelheid water per m³ in functie van de RV
stro - leem - traskalk
0 20 40 60 80 100
Relatieve vochtigheid (RV) [%]
Grafiek 3-8 Watergehalte in 1m³ stro, leem of traskalk
Bovenstaande redenering geeft ons nog steeds niet het beste beeld over hoe het vocht in de
lucht van strobalenwoning zich zal verdelen in een typische strobalenwand.
Onderstaand voorbeeld geeft ons een duidelijker beeld van hoe het vocht zich verdeelt in een
strobalenwand.
Er wordt 1m² wand beschouwd. Voor de strolaag, met een dikte van 35cm, geeft dit een
volume van 0,35m³. Wanneer dit vermenigvuldigd wordt met de dichtheid van het stro (90
kg/m³), dan wordt een massa van 31,5kg bekomen. Bij eenzelfde relatieve vochtigheid van
50% zoals in bovenstaand rekenvoorbeeld wordt weer een vochtgehalte MCstro van 5,79 %
gevonden. De massa water in deze laag van 1m² wordt dus 0,0579 . 31,5kg ofwel 1,82kg
water wat overeenkomt met een 1,82 liter water.
stro
leem
44
traskalk

Voor de leemlaag aan de binnenzijde wordt dezelfde berekening toegepast. Zo wordt voor één
vierkante meter van 3cm dik, met een dichtheid van 1600 kg/m³, bij een relatieve vochtigheid
van 50% een vochtgehalte MCleem van 0,53% teruggevonden. Na omrekening wordt een
massa water van 0,25kg ofwel 0,25 l/m² bekomen.
Het is dus duidelijk dat het stro in een strobalenwand meer water zal opslaan dan het leem.
Men kan dus stellen dat het stro als buffer voor vocht optreedt. De hygroscopische
eigenschappen van stro en leem bieden de mogelijkheid de veranderingen in de relatieve
vochtigheid te bufferen wat volgens May (2005) gunstige gevolgen heeft voor het intern
milieu van het gebouw. [15]
Voor de traskalklaag wordt deze redenering niet gedaan omdat een deze laag zich aan de
buitenzijde bevindt en de relatieve vochtigheid daar sterk varieert. Grafiek 3-9 geeft de
hoeveelheid water per vierkante meter per laag in functie van de relatieve vochtigheid weer,
hierin wordt traskalk wel weergegeven ter volledigheid.
Hoeveelheid water[l/m²]
16
14
12
10
8
6
4
2
0
Hoeveelheid water per m² in functie van de RV
stro - leem - traskalk
0 20 40 60 80 100
Relatieve vochtigheid (RV) [%]
Grafiek 3-9 Watergehalte per materiaal in een typische strobalenwand
stro
leem
traskalk
45

3.1.5 HYSTERESIS
Onderzoek van Jim Carfrae (2011) heeft aangetoond dat een meting van het vochtgehalte van
een monster stro zal worden beïnvloed door het vochtverleden van dat stro. Als het stro reeds
een hogere vochtgehalte heeft gehad in het verleden, dan zal het een hoger vochtgehalte
weergeven op het moment van meten dan wanneer het eerder minder vocht bevatte. [3]
Grafiek 3-10 Volledige sorptie en desorptie curve van stro
De hygroscopische curven in Grafiek 3-10 geven hysteresis weer. Deze curven voor de
verandering in relatieve vochtigheid bij een constante temperatuur tonen dat stro meer vocht
bevat bij de desorptie-fase dan bij de sorptie-fase. In plaats van de relatieve vochtigheid te
veranderen bij een constante temperatuur is in Grafiek 3-11 op dezelfde monsters de relatieve
vochtigheid constant gehouden en de temperatuur veranderlijk. [3]
46

Grafiek 3-11 Hysteresis in stro bij een veranderlijke temperatuur en bij constante RV
Grafiek 3-11 toont het effect van hysteresis in stro door de verandering in temperatuur. De
relatieve vochtigheid werd constant gehouden op 70%, de temperatuur werd van 30°C naar
20°C en tot slot naar 10°C verlaagd. Daarna opnieuw verhoogd naar 20°C en dan 30°C. Het
vochtgehalte van stro bereikte steeds een evenwicht. Hysteresis blijkt zeer duidelijk uit
Grafiek 3-11, het vochtgehalte op het einde van de cyclus is 0,4% hoger bij dezelfde
temperatuur. [3]
47

3.2 CAPILLAIRE ZUIGING VAN LEEM EN TRASKALK
3.2.1 CAPILLAIR TRANSPORT IN POREUZE BOUWMATERIALEN
Capillair vochttransport wordt mogelijk wanneer een poreus materiaal zoals leem in contact
komt met water. Onder invloed van capillaire zuiging wordt water in de poriën van het
materiaal gezogen. Het vochtgehalte waarboven water zich gemakkelijk kan verplaatsen,
maar waaronder nauwelijks watertransport plaats vindt, wordt het kritisch vochtgehalte w crit
genoemd. Deze wateropname gaat door tot het capillaire vochtgehalte w cap .
Capillaire bouwmaterialen zijn materialen waar het vochttransport gemakkelijk optreedt, deze
materialen worden gekenmerkt door een groot verschil tussen het capillaire en het kritische
vochtgehalte. [2]
3.2.2 WATEROPNAME VAN POREUZE BOUWMATERIALEN
Wanneer men een droog poreus bouwmateriaal zoals traskalk in contact brengt met een
wateroppervlak kan men experimenteel vaststellen dat het materiaal water opzuigt. In een
homogeen materiaal gebeurt deze waterverplaatsing evenwijdig met het wateroppervlak. Het
opzuigen van water stopt pas wanneer het vochtfront x F de andere zijde van het materiaal
monster bereikt heeft. Het vochtfront is de scheiding tussen het vochtige en het droge
(hygroscopisch vochtig ) materiaal. [2]
Figuur 3-6 Wateropname in poreus bouwmateriaal (Descamps, 2000)
48

De opgezogen hoeveelheid water is evenredig met de wortel van de tijd, zie vergelijking 3.1
en Figuur 3-7.
Met:
m A
t (3.1)
Figuur 3-7 wateropname in een monster in contact met water (Janssens, 2005)
m opgezogen hoeveelheid water per eenheidscontactoppervlak [kg/m²]
t tijd [s]
A waterabsorptiecoëfficiënt van het materiaal [kg/m² . s 0.5 ]
Wanneer het vochtfront de andere zijde van het monster bereikt, is de opgezogen hoeveelheid
water gelijk aan het capillaire vochtgehalte w cap [kg/m³]. Zowel A als w cap zijn
materiaaleigenschappen.
Het zuigend karakter van een poreus bouwmateriaal of de waterabsorptie A van een
bouwmateriaal hangt af van een aantal factoren:
De hoeveelheid poriën;
De afmetingen van de poriën;
De onderlinge verbondenheid van de poriën;
Het open of gesloten zijn van de poriën; [19]
Om een idee te krijgen van de hoeveelheid poriën in een poreus bouwmateriaal werd het
begrip porositeit ingevoerd. De porositeit van een materiaal is de verhouding tussen het
volume poriën Vp in het materiaal en het totale volume van het materiaal (poriën + materiaal)
V. De porositeit van een materiaal heeft een grote invloed op de wateropname van het
materiaal en zal de materiaaleigenschappen zoals thermische isolatie en vorstbestendigheid
sterk beïnvloeden.
49

De afmetingen van de poriën bepalen de snelheid waarmee water aan de omgeving wordt
onttrokken. Brede kanalen zuigen langzaam, maar nemen een grotere hoeveelheid water op.
Dit in tegenstelling tot fijne kanalen die zeer snel opzuigen, maar in hun totaliteit minder
water opnemen
Het open en of gesloten zijn van de poriën, en het al dan niet verbonden zijn van de poriën
met elkaar door kanaaltjes zal eveneens een invloed hebben op wateropname van een poreus
bouwmateriaal.
Hoe groter de waterabsorptiecoëfficient A van een materiaal, des te sneller de wateropname in
het materiaal gebeurt. Hoe groter capillair vochtgehalte wcap des te groter de hoeveelheid
water dat het materiaal kan opnemen. De positie van het vochtfront in functie van de tijd, ook
wel de penetratiediepte xF genoemd, wordt bepaald zoals in vergelijk 3.2.
Met:
x F
B
t (3.2)
B waterpenetratiecoëfficiënt van het materiaal [m/s 0.5 ]
Figuur 3-8 Vochtfront (Descamps, 2000)
3.2.3 DROGING VAN NATTE BOUWMATERIALEN
We beschouwen de droging van een homogene materiaallaag die langs één zijde volledig
dampdicht is (vb: droging van natte leemlaag bij plat dak, droging naar buiten toe is niet
mogelijk door dampdichte afdekking). De droging van zo een materiaal gebeurt in twee fasen.
- Eerste droogfase (constante droogsnelheid)
We veronderstellen dat het proces isotherm verloopt en dat op t = 0 het watergehalte gelijk is
aan het capillaire vochtgehalte w cap . Zolang er voldoende water aan het oppervlak aanwezig is
om de verzadigingsdampdruk daar in stand te houden geldt:
m P P ) (3.3)
v
e(
sat,
s v
50

Met:
m v hoeveelheid verdampte watermassa [Pa . s/m]
e waterdampovergangscoëfficiënt [s/m]
P sat,
s verzadigingsdampdruk aan het oppervlak [Pa]
P v dampdruk van de omgeving [Pa]
Het watergehalte daalt overal geleidelijk en het gemiddelde watergehalte daalt lineair met de
tijd. De droging gebeurt via droging aan het oppervlak, en vindt plaats tot w crit bereikt is (vgl.
3.3). [2]
- Tweede droogfase (afnemende droogsnelheid)
Van zodra het watergehalte aan het oppervlak kritisch is geworden, kan geen water meer naar
het oppervlak gezogen worden. Het watergehalte aan het oppervlak daalt dan snel en er
ontstaat een vochtfront dat zich in het materiaal terugtrekt. Aan dit vochtfront is het
watergehalte kritisch. [2]
Voor de droogstroomdichtheid geldt volgende vergelijking (3.4);
Met:
sat,
xx
F v e
(3.4)
m
v
P P ( , )
Z
ex
x
Z diffusieweerstand tussen het vochtfront en het oppervlak [m/s]
e x xF
Bij terugtrekkend front neemt Z toe en neemt de droogsnelheid af.
Figuur 3-9 Tweede droogfase (Descamps, 2000)
F
51

3.2.4 PROEVEN NAAR HET CAPILAIR GEDRAG VAN LEEM EN
TRASKALK
Aan de hand van een aantal proefnemingen werd geprobeerd het capillair gedrag van leem en
traskalk te bepalen. Traskalk wordt gebruikt langs de buitenzijde van een strobalenwand en
leem langs de binnenzijde (Figuur 2-4 optie 1). De proeven werden uitgevoerd in het labo
bouwfysica op de campus KAHO Sint-Lieven te Gent, bij een relatieve vochtigheid van 47%
en een temperatuur van 21°C.
De proef die uitgevoerd werd, bestond uit twee metingen. Een eerste meting bepaalde de
snelheid van de capillaire zuiging in functie van de tijd. Een tweede meting de
penetratiediepte (vochtfront) in functie van de tijd. Beide metingen werden op hetzelfde
tijdstip uitgevoerd.
1. Maken van proefstukken
Voor het maken van de proefstukken met een grondvlak van 11 op 11cm en een dikte van
ongeveer 3cm (gemiddelde laagdikte van leem en traskalk bij plaatsing op een strobaalwand),
werden houten mallen gemaakt met een grondvlak van 11 op 11cm en met een hoogte van
3cm. Nadien werden de mallen gevuld met traskalk en leem (Figuur 3-10).
2. Drogen van de proefstukken
Figuur 3-10 Maken proefstukken
Na een vijftal dagen drogen, werden deze proefstukken in de droogstoof geplaatst. Volgens de
norm NBN EN 771 – 2 (norm voor capillaire zuiging van bakstenen) moeten de proefstukken
gedroogd worden in een geventileerde droogstoof bij een temperatuur van 105°C. Om de
24u moet het gewicht gewogen worden en als de verandering van het gewicht niet meer
groter is dan 0,1% dan kan men stellen dat de proefstukken droog zijn (Figuur 3-11).
52

Figuur 3-11 Drogen van de proefstukken
3. Bepaling van de absorptiecoëfficiënt en penetratie diepte
Voor de opstelling van de proef werd gebruik gemaakt van metalen bak, waarin een rooster
geplaatst werd. Dit rooster zorgt er voor dat de proefstukken langs de onderzijde water
kunnen opnemen. Nadien werd de metalen bak met water gevuld zodanig dat er ongeveer een
tweetal mm water boven het rooster stond. Naast de metalen bak werd een weegschaal
geplaatst met een nauwkeurigheid van 0,1g (Figuur 3-12).
Figuur 3-12 Proefopstelling capillaire absorptie
Na het opstellen van de proef, werden de proefstukken uit de droogstoof gehaald en op het
rooster geplaatst. Het proces van capillaire zuiging verloopt in het begin zeer sterk en
naarmate de proef vordert vertraagt het proces. Uit eerdere proefnemingen is gebleken dat het
proces verloopt in functie van de vierkantswortel van de tijd. Daarom werd er ook in het begin
van de proef op snellere tijdstippen gewogen dan naar het einde van de proef toe (zie
resultaten). Gelijktijdig met elke weging, werd ook de stijghoogte van het stijgfront
genoteerd. Deze proef werd gestopt wanneer het vochtfront de bovenzijde van onze
proefstukken bereikt heeft, of met andere woorden wcap bereikt is.
53

4. Bepaling van w max
De curve van de waterabsorptiecoëfficient bestaat uit twee delen, een eerste deel werd in de
hierboven beschreven proef bepaald. In een tweede deel werd de maximale wateropname
wmax bepaald. In dit deel van de proef werden de proefstukken in onderdruk geplaatst.
De proefstukken werden volledig onder water gedompeld in een dessicator, die aangesloten
werd op een vacuumpomp (Figuur 3-13). De dessicator met de proefstukken werd een
vierentwintigtal uur in onderdruk geplaatst, en vervolgens werd wmax bepaald. Tijdens het in
onderdruk plaatsen van de proefstukken ontstonden er fijne luchtbelletjes op de proefstukken,
dit wijst er op dat nog niet alle capillaire holtes in de proefstukken gevuld waren.
Figuur 3-13 Proefopstelling w max
Figuur 3-14 Ontstaan van luchtbellen
54

3.2.5 RESULTATEN VAN CAPILLAIR VOCHTTRANSPORT IN LEEM
Bij het in contact plaatsen van lemen proefstukken met water, verloren deze vrijwel
onmiddellijk materiaal. Hierdoor werd de absorptieproef grondig verstoord. Na enkele
minuten begonnen de proefstukken zelfs uit elkaar te vallen (Figuur 3-15). Er werd wel
vastgesteld dat leem zeer snel vocht opnam, na een drietal minuten hadden we al een
penetratiediepte van 8mm.
Figuur 3-15 Afbrokkelen van de leemproefstukken
Hieruit kan besloten worden dat een leembepleistering zonder speciale behandeling of
afscherming van neerslag niet geschikt is als gevelafwerking of afwerking in zeer vochtige
ruimtes. Bij het minste contact van water met de leembepleistering, zou de bepleistering
beginnen afbrokkelen en wegspoelen. Een oplossing hiervoor is dat de leembepleistering
behandeld wordt. Voor een leembepleistering in een vochtige ruimte zoals een badkamer of
keuken wordt dikwijls gebruik gemaakt van tadelakt. Dit is een waterafstotende glanspleister
op basis van kalk. [13] Bij het gebruik van leem langs de buitenzijde van een woning, wordt
op de leem meestal een kaleilaag aangebracht. Dit is een dunne kalkpleisterlaag die met
behulp van een blokborstel op de leem aangebracht wordt. [9]
3.2.6 RESULTATEN VAN CAPILLAIR VOCHTTRANSPORT IN TRASKALK
3.2.6.1 DROGING
De proefstukken hadden een drietal dagen nodig om uit te drogen. De resultaten van deze
droging voor de verschillende proefstukken worden in tabellen 3-2, 3-3 en 3-4 weergegeven.
Tabel 3-2 Droging van proefstuk 1
meting tijd gewicht [g] droging [% kg/kg]
1 0:00:00 530,9
2 23:15:00 472,8 12,36
3 47:50:00 472,5 0,06
4 71:45:00 485,4 0
55

Tabel 3-3 Droging van proefstuk 2
meting tijd gewicht [g] droging [% kg/kg]
1 0:00:00 552,4
2 23:15:00 486,3 13,62
3 47:50:00 485,4 0,19
4 71:45:00 485,4 0
Tabel 3-4 Droging van proefstuk 3
meting tijd gewicht [g] droging [% kg/kg]
1 0:00:00 554,9
2 23:15:00 483,6 14,93
3 47:50:00 482,8 0,17
4 71:45:00 482,8 0
3.2.6.2 DICHTHEID
De dichtheid van de gebruikte traskalk werd ook bepaald, dit is het droog gewicht
(nauwkeurigheid 0,1 g) gedeeld door het volume (vgl. 3.5). De hoogte, breedte en lengte van
de proefstukken werden telkens op een drietal plaatsen gemeten met behulp van een
schuifmaat (nauwkeurigheid 0,1 mm). Het volume van de proefstukken werd dan bepaald aan
de hand van de gemiddelde hoogte, lengte en breedte van de proefstukken. Deze dichtheid
met het droog gewicht is een essentiële parameter voor de simulaties (zie hoofdstuk 5).
Met:
m d
(3.5)
V
md Droge massa van het proefstuk [g]
V Volume van het proefstuk [mm]
Tabel 3-5 Dichtheid traskalk
dichtheid
[kg/m²]
Proefstuk 1 1280,5
Proefstuk 2 1284,2
Proefstuk 3 1267,4
Gemiddelde 1278,5
56

3.2.6.3 WATERABSORPTIECOËFFICIENT
Het uitvoeren van de proef op traskalk verliep zonder problemen. Grafiek 3-12 geeft
resultaten van de wateropname van traskalk in functie van t voor de 3 verschillende
proefstukken.
Grafiek 3-12 Wateropname in functie van t
Voor alle drie de proefstukken wordt een functie bekomen die te verwachten valt volgens de
theorie. De waterabsorptiecoëfficient wordt bekomen door de helling te nemen van het eerste
deel van de functie van de wateropname (Grafiek 3-12). Tabel 3-6 geeft de gemiddelde
waterabsorptiecoëfficienten weer van de proefstukken. Deze werden telkens bepaald door de
wateropname m van de eerste tiental metingen te delen door de vierkantswortel van de tijd en
hiervan het gemiddelde te nemen.
Tabel 3-6 Waterabsorptiecoëfficiënt A van traskalk
Proefstuk Waterabsorptiecoëfficiënt A [kg/m² . s 0.5 ]
1 0,105
2 0,104
3 0,995
Gemiddelde 0,103
57

3.2.6.4 CAPILLAIR EN MAXIMAAL VOCHTGEHALTE
Het capillair vochtgehalte w cap (dit is het vochtgehalte wanneer het vochtfront de andere zijde
van het proefstuk bereikt heeft) wordt grafisch bepaald. De grafische bepaling gebeurt als
volgt, er wordt rechte getekend in het eerste deel van de grafiek en een rechte in het tweede
deel. Het snijpunt van beide rechten levert het capillaire vochtgehalte (Grafiek 3-13). Het
maximaal vochtgehalte w max wordt tevens weergegeven op Grafiek 3-13 .
Grafiek 3-13 Grafische voorstelling van het capillaire en maximaal vochtgehalte van traskalk
Door de wateropname te delen door de dikte van de proefstukken wordt w max en w cap
bekomen in tabel 3-7.
Tabel 3-7 Capillaire en maximaal vochtgehalte van traskalk
Proefstuk Capillair
vochtgehalte wcap
[kg/m³]
Max. vochtgehalte
wmax
[kg/m³]
1 301 349,6
2 300 342,9
3 299 336,5
Gemiddelde 300 343,0
58

3.2.6.5 VOCHTFRONT
Om een idee te hebben van hoe snel het vocht stijgt in traskalk, werd als bijkomende proef het
vochtfront van de proefstukken bepaald (Grafiek 3-14). Het meten van de hoogte van het
vochtfront gebeurde op hetzelfde tijdstip als het wegen van de proefstukken. De hoogte van
het vochtfront werd telkens op een drietal plaatsen gemeten met behulp van een schuifmaat.
Grafiek 3-14 Vochtfront in functie van t
Uit de resultaten werd de waterpenetratiecoëfficiënt B van traskalk bepaald, dit gebeurde door
het vochtfront te delen door de vierkantwortel van de tijd. Uit de resultaten bleek dat de
waarden van de eerste 6 metingen beduidend hoger lagen dan in de rest van de waarden. De
eerste 6 waarden werden geschrapt en uit overige waarden werd de waterpenetratiecoëfficiënt
B bepaald (tabel 3-8).
.
Tabel 3-8 Waterpenetratiecoëfficiënt B van traskalk
Proefstuk Waterpenetratiecoëfficiënt B [mm/s 0.5 ]
1 0,307
2 0,315
3 0,293
Gemiddelde 0,305
59

3.2.6.6 VERGELIJKING MET ANDERE MATERIALEN
Tabel 3-9 Waterabsorptiecoëfficient A en waterpernetratiecoëfficient B van capillaire materialen (Descmaps, 2000)
materiaal
dichtheid
[kg/m³]
wmax
[kg/m³]
wcap
[kg/m³]
A
[kg/m² . s 0.5 ]
B
[mm/s 0.5 ]
baksteen 1700 360 210 0,37 1,4
baksteen 1900 280 150 0,09 0,7
grindbeton 2300 130 130 0,03 0,2
cellenbeton 700 740 300 0,30 0,7
cementmortel 2100 210 190 0,15 0,6
kalkzandsteen 1900 280 230 0,05 0,3
traskalk 1250 336 300 0,10 0,30
Uit Tabel 3-9 blijkt dat traskalk pleister naar wateropname gelegen is tussen een
kalkzandsteen en een gewone cementmortel. Eerdere proefnemingen op traskalkpleisters
bevestigen de waarden, het CMHC (Canada Mortgage and Housing Corporation) bekwam een
waarde van 0,105 kg/m² . s 0.5
voor de waterabsorptie van traskalk [7].
60

3.3 DIFFUSIEWEERSTANDSGETAL
3.3.1 WET VAN FICK
De wiskundige beschrijving van het vochttransport door diffusie verloopt analoog met die van
het warmtetransport door geleiding. Experimenteel kon aangetoond worden dat de
dampstroomdichtheid doorheen een materiaal evenredig is met de dampdrukgradiënt in het
materiaal en met de dampgeleidingscoëfficiënt δp van het materiaal (Wet van Fick):
ṁv = - δp
(3.6)
Aangezien diffusie van waterdampmoleculen door een materiaal hoofdzakelijk doorheen het
poriënnetwerk plaatsvindt, hangt de dampgeleidingscoëfficiënt δp [s] of dampermeabiliteit
sterk af van de porositeit van een materiaal. Hoe poreuzer een materiaal, des te groter de
damppermeabiliteit. Vanuit deze logica vormt de damppermeabiliteit van stilstaande lucht
(porositeit = 1) de bovenste grens van de damppermeabiliteit van materialen.
Om de diffusie-eigenschappen van materialen bevattelijker te maken wordt in plaats van de
damppermeabiliteit vaak gebruik gemaakt van het diffusieweerstandsgetal µ dat aangeeft
hoeveel kleiner de damppermeabiliteit is in vergelijking met die van stilstaande lucht (3.7):
Met:
µ = -
(3.7)
δpa = 2 . 10 -10 s [2]
De µ-waarde is een dimensieloos getal dat de verhouding weergeeft van de dampweerstand
van het materiaal ten opzichte van de dampweerstand van een laag lucht van dezelfde dikte.
De µ-waarde van een materiaal geeft dus aan hoeveel keer de dampdiffusieweerstand van dit
materiaal groter is dan die van een luchtlaag met dezelfde dikte. [8]
De µ-waarde van een materiaal is dus per definitie groter dan 1. Materialen met een µ-waarde
van dezelfde grootteorde als lucht noemt men dampdoorlatend of dampopen, bijvoorbeeld
minerale wol en gipspleister. Materialen met een grote µ-waarde zijn dampremmend,
bijvoorbeeld verdicht beton, kunststofschuim of dampdicht zoals de niet-poreuze materialen:
kunststof, metaal en glas. [2]
61

Tabel 3-10 µ-waarde van enkele materialen
Materiaal µ
Glas ∞
Beton 100
Baksteen/hout 20
Minerale wol

Figuur 3-17 Klimaatskast dry - cup proef
Voor de proef werden negen traskalkproefstukken en negen leemproefstukken gemaakt
(Tabel 3-11). De proefstukken werden op dezelfde manier gemaakt als de proefstukken in
paragraaf 3.2.4.
Tabel 3-11 Monsters dry - cup proef
Monsters Vorm RV cup RV klimaatkamer
Traskalk 2a, 2b, 2c rond Dia=10cm 12% 54%
1a, 1b, 1c 9cm x 9cm 54% 86%
3a, 3b, 3c 11cm x 11cm 94% 86%
Leem 5a, 5b, 5c rond Dia= 10cm 12% 54%
4a, 4b, 4c 9cm x 9cm 54% 86%
6a, 6b, 6c 9cm x 9cm 94% 86%
Tabel 3-11 geeft aan in welke ruimte de meetcellen geplaatst werden. De cellen werden in een
klimaatkast geplaatst bij een constante temperatuur en constante relatieve vochtigheid, de
meting zelf gebeurt dus onder isotherme omstandigheden. Doordat de dampdruk rond de
meetcel verschilde met de dampdruk in de meetcel zelf trad er diffusie op van waterdamp
doorheen het materiaal. De massa nam toe bij meetcellen 1, 2 , 4 en 5 en af bij meetcellen 3
en 6. Deze gewichtsverandering werd op geregelde tijdstippen opgemeten.
Doordat de hoeveelheid water in de meetcel wijzigde, zou de relatieve vochtigheid en dus ook
de dampdruk in de meetcel wijzigen. Dit werd tegengegaan door vooraf een bodem
verzadigde zouten in de meetcel te doen.
Bij constante relatieve vochtigheid en constante temperatuur verloopt de massa toe- of afname
in functie van de tijd lineair en krijgen we een rechte als grafiek. Door middel van lineaire
regressie wordt dan de helling van deze rechte de diffusieweerstand. Deze berekeningen zijn
in een Excel-werkblad gebeurd. Omdat deze cupmethode onder verschillende
randvoorwaarden werd uitgevoerd, kan µ ook uitgezet worden in functie van de relatieve
vochtigheid van de omgeving. Vergelijking 3.9 geeft het verband weer tussen de µ-waarde en
de relatieve vochtigheid.
1
(3.9)
c
a b.
e
63

3.3.3 RESULTATEN WET CUP – DRY CUP TRASKALK
Het diffusieweerstandsgetal µ van traskalk wordt weergegeven in grafiek 3-15. De variatie die
gemeten werd is eerder afkomstig van meetfouten, dan de variaties in functie van de relatieve
vochtigheid van de omgeving. Een gemiddelde waarde voor µ is 10,9. De damppermeabiliteit
van de laag traskalk op een strobalen wand is dus ongeveer 11 keer kleiner dan de
damppermeabiliteit van lucht.
µ
[-]
Grafiek 3-15 Dampdiffusieweerstandsgetal µ van traskalk
De equivalente luchtlaagdikte ofwel diffusiedikte voor traskalk is gemiddeld gezien 0,325m.
Dit wil dus zeggen om dezelfde diffusieweerstand te realiseren als de traskalklaag op een
strobalenwand is er een laag van 32,5cm stilstaande lucht nodig (grafiek 3-16).
µd
[m]
16
14
12
10
8
6
4
2
0
0.5
0.4
0.3
0.2
0.1
0
Traskalk
µ
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Relatieve vochtigheid (RH) [%]
Traskalk
µd
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Relatieve vochtigheid (RH) [%]
Grafiek 3-16 Diffusiedikte µd van traskalk
64

Hieruit kan besloten worden dat een traskalkbepleistering dampopen is, zo kan de
strobalenwand ademen. Een traskalkbepleistering is meer dampopen dan hout en baksteen,
maar minder dan een strobaal of minerale wol.
3.3.4 RESULTATEN WET CUP – DRY CUP LEEM
Het diffusieweerstandsgetal µ van leem wordt weergegeven in Grafiek 3-17 in functie van de
relatieve vochtigheid van de omgeving. Een gemiddelde waarde voor de µ-waarde van leem is
10,6. De damppermeabiliteit van de leembepleistering op een strobalen wand is dus ongeveer
11 keer kleiner dan de damppermeabiliteit van lucht.
µ
[-]
14
12
10
8
6
4
2
0
Leem
µ
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Relatieve vochtigheid (RH) [%]
Grafiek 3-17 Dampdiffusieweerstandsgetal µ van leem
De equivalente luchtlaagdikte ofwel diffusiedikte voor leem is gemiddeld gezien 0,318m.
Dit wil dus zeggen om dezelfde diffusieweerstand te realiseren als de leemlaag op een
strobalenwand is er een laag van 32cm stilstaande lucht nodig.
65

µd
[m]
0.5
0.4
0.3
0.2
0.1
0
Grafiek 3-18 Diffusiedikte µd van leem
Voor de dampdoorlatendheid van een leembepleistering kan hetzelfde besluit getrokken
worden als bij traskalk. Beide materialen verschillen weinig in hun dampdoorlatendheid.
Bij de dampweerstand van een gelaagde constructie zonder dampscherm worden de waarden
van µd van de afzonderlijke lagen opgeteld (3.10):
constructie
µd µ d (3.10)
i
µdconstructie = µdext + µd1 + µd2 + ... + µdn + µdint (3.10)
De µd van de overgangen worden meestal weggelaten omdat deze verwaarloosbaar zijn. [8]
Voor een typische strobalenwand is de dampweerstand:
µdstrobalenw and
Leem
µd
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Relatieve vochtigheid (RH) [%]
11
0,
03 2,
5
0,
35 11
0,
03 1,
535m
Dit wil dus zeggen om dezelfde diffusieweerstand te realiseren als een typische
strobalenwand is er een laag van 1,54m stilstaande lucht nodig. Hieruit kan besloten worden
dat een strobalenwand dampopen is.
i
i
66

4. METINGEN IN SITU
In hoofdstuk 4 worden er een aantal praktische proeven beschreven. Een eerste proef bestond
uit een onderzoek naar het vochtgedrag in een plat strobalendak. Het dak dat langs de
buitenzijde dampdicht is, zorgt ervoor dat de constructie enkel naar binnen toe kan uitdrogen.
Deze proef werd uitgevoerd in de winterperiode, wanneer er vochttransport optreedt van
binnen naar buiten toe. In een tweede proef werd er gekeken naar het klimaat in een
strobalenwoning. Met andere woorden hoe de relatieve vochtigheid en temperatuur in de
woning evolueerde gedurende een hele dag. Bijkomend werd er in deze strobalenwoning ook
een vochtmeting in een verticale wand met glas als buitenafwerking uitgevoerd. Door het
gebruik van dit enkelvoudig glas is er terug maar in één richting vochttransport mogelijk,
waardoor de strobalenwand enkel maar naar binnen toe kan uitdrogen.
4.1 GEBRUIKTE MEETTOESTELLEN
Voor het uitvoeren van de vochtmetingen in het stro werd gebruik gemaakt van een stro- en
hooivochtmeter Draminski HMM die ons ter beschikking werd gesteld door arch. Peter Vos.
Over dit toestel was weinig technische informatie te vinden. Om een idee te krijgen van de
nauwkeurigheid van dit toestel werd een calibratie van het toestel gedaan. Voor het meten van
de relatieve vochtigheid en temperatuur in de berging, werd gebruik gemaakt van een HOBO
data logger.
4.1.1 STRO- EN HOOIVOCHTMETER DRAMINSKI HMM
De stro- en hooivochtmeter bestaat uit een metalen pin die in de strobalen geprikt word, in de
punt van deze pin zit er een sensor die de vochtigheid en temperatuur in het stro bepaald (zie
Figuur 4-1).
Figuur 4-1 Stro- en hooivochtmeter Draminski HMM
67

4.1.1.1 TECHNISCHE GEGEVENS
Tabel 4-1 geeft de technische gegevens van de stro- en hooivochtmeter Draminski HMM
weer.
Tabel 4-1 Technische gegevens stro- en hooivochtmeter
Meetgegevens Temperatuur en vochtigheid
Gewicht 740g
Lengte sonde 56cm
Meetbereik
Temperatuur 1 – 100°C
Vochtigheid 10 – 80%
4.1.1.2 KALIBRATIE VOCHTMETER
Om de nauwkeurigheid van de stro- en hooivochtmeter te bepalen werd een kleine calibratie
proef gedaan.
1. Verloop van de proef
Een strobaal werd in ongeveer drie gelijke stukken verdeeld, twee van deze stukken werden
zodanig samengebonden dat ze ongeveer een densiteit kregen van 90 kg/m³. Wat
overeenkomt met de densiteit van de oorspronkelijke strobaal. Een eerst proefstuk werd in een
klimaatkast met een relatieve vochtigheid van 86% geplaatst en het tweede proefstuk in een
klimaatskast met een relatieve vochtigheid van 54%. De relatieve vochtigheden van de
klimaatskasten liggen vrij hoog. Dit omdat bij lagere relatieve vochtigheden het vochtgehalte
in de strobalen niet meetbaar is door de stro- en hooivochtmeter (zie paragraaf 3.1.3).
Figuur 4-2 Meten van vochtigheid in het stro
Nadat de proefstukken een zestal weken in de klimaatskasten hadden gelegen, werd op een
achttal plaatsen met behulp van de stro- en hooivochtmeter de vochtigheid in het stro
gemeten. Om het effectieve vochtgehalte in het stro te kennen, werd het vochtig gewicht en
het droog gewicht van het de proefstukken bepaald.
68

2. Metingen
Figuur 4-3 geeft de plaatsen weer waar met de stro- en hooivochtmeter gemeten werd in de
proefstukken. De vochtmeter werd telkens tot in het midden van het proefstuk gestoken.
Figuur 4-3 Meetplaatsen vochtigheid in het stro
Tabel 4-2 Resultaten stro- en hooivochtmeter
Meting Proefstuk 1 (54% RV) Proefstuk 2 (86% RV)
1

Met:
Vochtighei d
stro
m
m
v d
(4.1)
m d Droog gewicht van het proefstuk [g]
m v Vochtig gewicht van het proefstuk [g]
Tabel 4-3 Effectief vochtgehalte van de proefstukken
m
d
Proefstuk 1 (RV 54%) Proefstuk 2 (RV 86%)
Droog gewicht [gram] 2511,6 2136
Vochtig gewicht [gram] 2646,5 2436
Verschil [gram] 134,9 300
Effectief vochtgehalte [%] 5,37 14,04
3. Besluit
Omdat het praktisch niet mogelijk was aan de K.U. Leuven veel grote proefstukken op de
juiste relatieve vochtigheid te brengen, is het maar bij een kleine kalibratie proef gebleven. Er
kan toch besloten worden dat de stro- en hooivochtmeter vrij nauwkeurig meet voor zijn
toepassing binnen een bepaald bereik van relatieve vochtigheid. In de praktijk wordt deze
stro- en hooivochtmeter enkel gebruikt om een indicatie te geven van de vochtigheid in het
stro voordat de strobalen verwerkt worden in een woning.
4.1.2 HOBO VOCHTMETER
Om de relatieve vochtigheid en de temperatuur in de proefruimte te meten maakten we
gebruik van een HOBO meettoestel (Figuur 4-4).
Figuur 4-4 HOBO data logger
70

4.1.2.1 TECHNISCHE GEGEVENS
Tabel 4-4 geeft de technische gegevens van de HOBO data logger weer.
Tabel 4-4 Technische gegevens HOBO data logger
Meetgegevens Temperatuur en relatieve vochtigheid
Nauwkeurigheid
Temperatuur ±0,35°C van 0° tot 50°C
RV ±2,5% van 10 tot 90%
Meetbereik
Temperatuur -20° tot 70°C
RV 5% tot 95%
4.2 VOCHTIGHEID IN EEN PLAT DAK MET STROBALEN ALS ISOLATIE
4.2.1 PROEFOPSTELLING
De metingen werden uitgevoerd in een kleine berging in architectenbureau Barchi te Riemst.
De berging is opgebouwd uit strobaalwanden met leemafwerking langs de binnenzijde
(Figuur 2-4 optie 1) en een plat dak met strobalen als isolatie (Figuur 2-7 optie 2). In de
proefruimte werden de volgende toestellen geplaatst:
Een verwarmingstoestel;
Een waterbak met een keukenzout (NaCl) oplossing (± 20l);
Een HOBO data logger;
Een thermometer;
Figuur 4-5 Proefopstelling berging Riemst
Met behulp van het verwarmingstoestel werd de temperatuur in de proefruimte op ongeveer
25°C gehouden. De bedoeling van de zoutbak was om de relatieve vochtigheid in de ruimte
op 50% te houden. Deze procedure is gebaseerd op het gebruik van verzadigde
zoutoplossingen om de vereiste relatieve vochtigheid in de kamer te verkrijgen.
71

4.2.2 VERLOOP VAN DE PROEF
Maandelijks werd een gat geboord in het dak van de berging, zodanig dat de vochtigheid van
het stro in het platte dak gemeten kon worden. Het gat doorheen de leembepleistering werd
telkens terug gedicht en elke meting werd op een andere plaats uitgevoerd. De metingen van
de HOBO data logger werden bij elke meting geanalyseerd.
4.2.3 RESULTATEN
Figuur 4-6 Meten van vochtigheid in een strobalendak
Uit de eerste metingen die uitgevoerd werden in de berging bleek al snel dat de relatieve
vochtigheid in de ruimte relatief constant bleef tussen de 35% à 40%. Het doel van de proef
was om in de ruimte een relatieve vochtigheid van ongeveer 50% te creëren over een lange
periode. Deze relatieve vochtigheid werd echter nooit bekomen, zelfs niet na het bijplaatsen
van een tweede waterbak en een ventilator in de ruimte. Het bijplaatsen van de tweede
waterbak en de ventilator zorgde wel voor een kleine stijging van de relatieve vochtigheid van
ongeveer 35% naar 40%.
Grafiek 4-1 geeft de resultaten van de metingen van de HOBO data logger vanaf 26 november
2011 tot en met 23 december 2011 weer. De blauwe curve geeft de relatieve vochtigheid weer
en de zwarte curve geeft de temperatuur in de berging.
72

Grafiek 4-1 Relatieve vochtigheid en temperatuur in berging Riemst
De eerste 14 dagen van de meting werd de temperatuur in de proefruimte rond de 29°C
gehouden. Om te zien hoe de relatieve vochtigheid in een strobalen woning reageert op een
temperatuursverlaging, werd de rest van de periode de temperatuur verlaagd tot 20°C. Stro,
leem en traskalk zijn hygroscopische materialen, dit betekent dat het materialen zijn die bij
een hoge relatieve vochtigheid vocht opnemen en dit later wanneer de relatieve vochtigheid
daalt in de ruimte dit terug afgeven. Deze materialen zouden door hun ademende
eigenschappen het vocht in de ruimte relatief constant moeten houden. Dit zou betekenen dat
er geen grote schommeling van de relatieve vochtigheid mogen optreden bij grote
temperatuurschommelingen. [15]
Grafiek 4-1 laat zien dat gedurende de eerste 14 dagen waarneer de gemiddelde temperatuur
in de proefruimte rond de 29°C was, de gemiddelde relatieve vochtigheid in de berging rond
de 29% schommelde. Na de temperatuursdaling begon de relatieve vochtigheid te stijgen tot
een gemiddelde relatieve vochtigheid van 35%. Op een temperatuursdaling van een 9°C, stijgt
de relatieve vochtigheid slecht met 6%.
Om het hygroscopisch gedrag van leem, stro en traskalk te bewijzen, wordt theoretisch het
vochtgehalte berekend wanneer de wanden zouden opgebouwd zijn uit niet-hygroscopische
materialen zoals minerale wol, glas, … De relatieve vochtigheid zou dan veel sterker stijgen
bij een temperatuursdaling van 9°C. Aan de hand van vergelijking 4.2 wordt de theoretische
relatieve vochtigheid in de proefruimte berekend.
(4.2)
73

Voor de berekening worden dezelfde begin- en eindcondities genomen als in de proefruimte,
29°C en 29% RV als beginsituatie en als eindsituatie 20°C. Na het toepassen van vergelijking
4.2 blijkt dat de relatieve vochtigheid in de ruimte zou stijgen tot 49,7%. Dit komt overeen
met een stijging van de relatieve vochtigheid met 20,7%. Hieruit kan besloten worden dat de
combinatie van een leem – en strowand een positief effect heeft op de relatieve vochtigheid in
een woning.
Meting Datum Tijd
[u, min]
Tabel 4-5 Vochtmetingen strobalendak in Riemst
Temperatuur
berging
°C
RV
berging
% RV
Vochtigheid
stro
Tabel 4-5 geeft de resultaten van de vochtmetingen metingen op de strobalen van het platte
dak in de proefruimte weer. Aanvankelijk was het de bedoeling om een relatieve vochtigheid
van 50% te creëren in de proefruimte, deze relatieve vochtigheid werd gedurende de proef
niet bereikt. Maar een lagere relatieve vochtigheid sluit wel niet uit dat er in de winter
vochttransport ontstaan van binnenuit naar buiten toe. De metingen werden uitgevoerd in een
plat dak met EPDM afdichting, dit betekent dat er in de winter vocht in de dakconstructie
migreert. Wat tot een stijging van de vochtigheid in de constructie zou moeten leiden (zie
voorbeeld Glaser paragraaf 2.4 en simulaties paragraaf 5.5).
Gedurende de hele winterperiode bleef de vochtigheid van de strobalen in de dakconstructie
relatief constant (Tabel 4-5). Er is was wel een kleine stijging meetbaar van de vochtigheid
van de strobalen van ongeveer 11% tot een 12%. Dit komt ongeveer overeen met
vochttoename van 0,24 l/m² water in het dak. De stijging van de vochtigheid van de strobalen
is verwaarloosbaar in vergelijking met de nauwkeurigheid van de stro- en hooivochtmeter.
Ook het telkenmale meten op een andere plaats in het strobalendak kan leiden tot kleine
verschillen in het vochtgehalte van het stro.
Algemeen kan besloten worden dat een vochtgehalte van 11 à 12% totaal geen probleem
vormt voor de biologische activiteit in het stro. Eerdere proeven hebben uitgewezen dat de
biologische activiteit of productie van CO2 in stro zeer laag is wanneer het vochtgehalte in het
stro onder de 25% blijft. Bij vochtgehaltes vanaf 33% stijgt de biologische activiteiten en
productie van CO2 in het stro zeer snel. Het voornaamste onderzoek in dit gebied werd
uitgevoerd door Metthew Summers. Uit zijn onderzoeken is gebleken dat ontbinden van stro
enkel voorkomt indien er vrij water aanwezig is. De veiligheidslimiet voor de vochtinhoud
van het stro in een strobalenmuur is verondersteld rond 25%. Onder dit niveau is er geen
risico op (gezondheid)schade. [3]
%
Temperatuur
buiten
°C
74
RV
buiten
%RV
1 25/11/11 11:00 24 37 11,0 6,9 79
2 23/12/11 10:00 26 33 11,2 8,7 97
3 26/01/12 13:00 24 36 11,9 8,9 99
4 09/03/11 10:00 25 40 11,5 7,9 64

Uit de hygroscopische curve van stro halen we dat een vochtigheid van 25% in het stro
bereikt wordt na een langdurige blootstelling aan een relatieve vochtigheid van 95%. We
kunnen stellen dat deze situatie in een gewone woning waar de relatieve vochtigheid tussen de
40 à 60% ligt nooit bereikt wordt. Deze hoge vochtgehalten zullen eerder bereikt worden door
bijvoorbeeld een gebroken waterleiding of lek in het dak. Bij het plaatsen van de strobalen in
de dakconstructie of wanden, moet het stro droog zijn. Zo is het belangrijk dat de boer het stro
droog bewaart, en dat er controles op de werf uitgevoerd worden voor men het stro gebruikt.
Zo zal arch. Peter Vos voordat het stro tussen de spanten geplaatst wordt controleren met de
stro- en hooivochtmeter. Vanaf vochtigheden in het stro groter dan 20% wordt het stro
afgekeurd voor gebruik als isolatiemateriaal.
4.3 RELATIEVE VOCHTIGHEID IN EEN STROBALENWONING
Om een idee te krijgen van hoeveelheid vocht dat zich in de winterperiode in een verticale
strobalenwand bevindt, werd er een tweede proef in de praktijk uitgevoerd. Deze proef
bestond uit een gewone meting in een strobalenwand die langs de buitenzijde voorzien is van
enkelvoudig glas (Figuur 4-7). Net zoals bij het platte dak is er geen vochttransport mogelijk
naar buiten toe. Volgens de theoretische uitwerking van Glaser zou er condensatie moeten
optreden aan de glaswand en zou het stro vochtig moeten zijn (zie paragraaf 2.4).
Figuur 4-7 Strobalenwand met enkelvoudig glas
De metingen in de strobalenwand werden door arch. Alexis Versele en arch. Peter Vos op 8
januari 2012 uitgevoerd. De strobalenwand beschikt langs de binnenzijde onder de leemlaag
over wandverwarming. Voordat de meting uitgevoerd werd, bepaalde men met behulp van
een warmtecamera de plaats van de leidingen. Uit de meting bleek dat de strobalenwand
droog was, de stro- en hooivochtmeter gaf op alle plaatsen een vochtigheid lager dan 10%
aan. Hieruit kan besloten worden dat het gebruik van stro als isolator in een wand met een
dampdicht materiaal als buitenafwerking geen probleem vormt in een droge ruimte zoals bv.
een leefruimte, slaapkamer, …
75

In de strobalenwoning werd niet alleen de vochtigheid in de strobalen gemeten, het klimaat in
de woning werd ook bepaald. De bedoeling hiervan was om het verloop van de temperatuur
en relatieve vochtigheid gedurende een periode van een 24 uur in een strobalenwoning te
meten met behulp van een HOBO data logger (Grafiek 4-2).
Grafiek 4-2 Relatieve vochtigheid en temperatuur leefruimte strobalenwoning
In onderstaande tekst worden de resultaten van de HOBO data logger uit Grafiek 4-2
geanalyseerd. Bij het toekomen in de woning rond 19u is de verwarming ingeschakeld en
vanaf 22u is de HOBO data logger beginnen meten. Bij het slapen gaan rond middernacht is
de verwarming lager geschakeld en is de temperatuur beginnen dalen. De relatieve
vochtigheid in de woning daalt eveneens, dit is het gevolg van het wegvallen van de
vochtproductie door menselijke activiteit.
Rond 6u30 is men opgestaan en heeft men een douche genomen, koffiegezet en een eitje
gekookt. Grafiek 4-2 geeft dit duidelijk weer, er is een plotse piek op de grafiek in de relatieve
vochtigheid en temperatuur. Na het koken en douchen, daalt de relatieve vochtigheid terug tot
een constante relatieve vochtigheid van 46%. Omstreeks 10u heeft men de woning verlaten,
op Grafiek 4-2 is dit te zien aan het constant blijven van de relatieve vochtigheid en het dalen
van de temperatuur in de woning. Hieruit blijkt dat de hygroscopische materialen hun werk
doen, de relatieve vochtigheid in de ruimte blijft constant bij een dalende temperatuur. Bij
niet-hygroscopische materialen zou de relatieve vochtigheid stijgen bij een dalende
temperatuur. Dit wijst er op dat de wanden en daken die bestaan uit een stro en leem
combinatie, het vocht opslaan tijdens de temperatuursdaling.
Omstreeks 20u is men terug toegekomen in de woning, dit is duidelijk te zien op Grafiek 4-2
aan een kleine piek in de relatieve vochtigheid en aan de stijging van de temperatuur. Uit
Grafiek 4-2 kan besloten worden dat de combinatie van stro en leem in een wand- en
dakopbouw gunstig is voor het vocht in een woning. De relatieve vochtigheid in de woning
76

lijft gedurende de 24 uur altijd rond de 46%, wat overeenkomt met een zeer goed
binnenklimaat.
Een goed binnenklimaat is zeer belangrijk om ziektes te voorkomen, een relatieve vochtigheid
binnenhuis die ligt tussen de 40 à 60% zorgt voor een aangenaam leefklimaat. Een lagere
relatieve vochtigheid in een woning zorgt voor een droge huid en kans op luchtwegeninfecties
bij de bewoners. Een te hoge relatieve vochtigheid is dan weer de ideale broedplek voor
schimmel en zwammen in een woning. [15]
Figuur 4-8 Kans op ziektes in functie van de relatieve vochtigheid
77

5. SIMULATIES
Door de snel veranderende bouwpraktijken is het niet mogelijk om alle verschillende
bouwmethodes uit te werken in de praktijk. Het zou tevens ook veel tijd in beslag nemen,
voor men een duidelijk beeld zou kunnen vormen van de kwaliteit van het materiaal. Om snel
en goedkoop een duidelijk beeld te krijgen van hoe bepaalde materialen in een constructie
zullen reageren op temperatuur en vochtigheid, zijn er al enkele tientallen jaren simulatie
programma’s ter beschikking op de markt.
De simulaties programma’s hebben echter ook nadelen, zo bestaat dikwijls onduidelijkheid
over de juistheid van de simulatie resultaten. Dit is grotendeels te wijten aan de
vereenvoudigingen van de werkelijkheid waar de programma’s van uit gaan. Vooral bij
ongekende (nieuwe) materialen is er dikwijls grote onduidelijkheid over de juistheid van de
materiaaleigenschappen. Ook van de randvoorwaarden is men dikwijls niet zo zeker van de
juistheid. [12]
In hoofdstuk 5 zal er aan de hand van simulaties onderzocht worden hoe het vocht zich
gedraagt in een strobalen muur of dak. Er worden een viertal simulaties uitgevoerd, die we
dan gaan vergelijken met eerdere gevonden theoretische resultaten of resultaten uit de
praktijk. Volgende simulaties worden uitgevoerd in dit hoofdstuk.
Vocht een strobalenwand;
Vocht in een plat dak met stro als isolatie;
Vocht in een strobalenwand met glas als buitenafwerking;
Verschil tussen werkelijke en theoretische lambda waarde;
5.1 DELPHIN
Voor deze masterproef is gebruik gemaakt van het simulatieprogramma Delphin 5.0. Dit is
een software programma dat ontwikkeld is door een aantal Europese universiteiten. Delphin
5.0 is een simulatie programma waarbij er gekoppelde simulaties worden uitgevoerd tussen
warmte en vochttransport in poreuze bouwmaterialen. Het programma wordt gebruikt in een
breed gamma van verschillende toepassingen, hieronder een aantal voorbeelden.
Ontwerp en engineering
o Berekening van de thermische bruggen inclusief evaluatie van
hygrothermische probleemgebieden (oppervlakte condensatie, inwendige
condensatie);
o Ontwerp en evaluatie van binnen isolatiesystemen;
o Evaluatie van geventileerde gevelsystemen, geventileerde daken;
o Berekening van de jaarlijkse warmte-energie vraag;
o Problemen in verband met drogen (kelders, bouwvocht, overstroming, ...);
78

o Berekeningen van schimmelgroei risico's;
o …;
Onderzoek en ontwikkeling
o Materiaal ontwikkeling en optimalisatie;
o Onderzoek naar zouttransport en zout gerelateerde schade en de daarbij
horende degradatie van bouwmaterialen;
o …;
Met Delphin 5.0 is het mogelijk om zowel eendimensionale, tweedimensionale als
cilindrische constructies uit te rekenen. Binnen onze masterproef beperken we ons tot
eendimensionale simulaties van wanden en daken. [12]
5.2 RANDVOORWAARDEN
Bij het uitvoeren van simulaties is het belangrijk om de randvoorwaarden goed te kennen om
onzekerheden te beperken. Volgens Geving (1997) zijn er een zestal onzekerheden bij het
hygrothermisch beoordelen van bouwdelen aan de hand van computersimulaties:
1) Het buitenklimaat;
2) Het binnenklimaat gerelateerd aan het gebouwgebruik;
3) De initiële situatie;
4) De geometrie / opbouw;
5) De materiaaleigenschappen;
6) De grenstoestanden;
Het binnen- en buitenklimaat en de materiaaleigenschappen worden in onderstaande puntjes
besproken. [12]
5.2.1 BUITENKLIMAAT
In de simulaties wordt er telkens gewerkt met dezelfde gemiddelde uurgegevens voor het
buitenklimaat. Deze gegevens zijn afkomstig van het weerstation aan de K.U. Leuven in
Heverlee, deze gegevens dateren van het jaar 2010. Om vergelijkingen van de simulaties met
de proefnemingen in de praktijk mogelijk te maken en omdat vocht het meeste problemen
geeft in de winter, laten we de simulaties meestal uitvoeren vanaf 1 oktober tot en met 30
april.
79

5.2.1.1 TEMPERATUUR
Voor de buitentemperaturen bij de simulaties werd er gebruik gemaakt van de temperatuur
gegevens van het meetstation op K.U. Leuven. Grafiek 5-1 geeft de daggemiddelde
buitentemperaturen in Leuven van 2010 weer.
Grafiek 5-1 Daggemiddelde temperaturen Leuven 2010
5.2.1.2 RELATIEVE VOCHTIGHEID
Voor de relatieve vochtigheid langs de buitenzijde van de strobaalwoningen wordt er
eveneens gebruik van de meetgegevens van het meetstation in Leuven. Grafiek 5-2 geeft de
daggemiddelde relatieve vochtigheid van in Leuven van 2010 weer.
Grafiek 5-2 Relatieve vochtigheid Leuven 2010
80

5.2.2 BINNENKLIMAAT
Het binnenklimaat waarmee gewerkt wordt tijdens de simulaties, gaat uit van een constante
temperatuur en een constante relatieve vochtigheid. De simulaties werden uitgevoerd voor een
gewone droge ruimte, met geen extreme vochtproductie zoals een leefruimte of slaapkamer.
De standaard temperatuur voor deze ruimtes wordt op 21°C genomen. De relatieve
vochtigheid in een strobalenwoning is meestal rond de 40 à 50%, voor de simulaties wordt
een relatieve vochtigheid van 50% genomen.
5.2.3 MATERIAALEIGENSCHAPPEN
Tabel 5-1 geeft de materiaaleigenschappen van de gebruikte materialen weer. De
hygroscopische curven voor leem, traskalk en stro die bepaald werden in paragraaf 3.1.3,
worden gebruikt in de simulaties.
Dichtheid
Soortelijke warmte
Tabel 5-1 Materiaaleigenschappen van leem, stro en traskalk
kg
m³
J
kg.
K
Lambda-waarde W m.
K
Open porositeit m³ m³
Effectief
m³
verzadigingsvochtgehalte m³
Wateropname A
Dampdiffussieweerstand µ
kg
m².
s
Stroleem Stro Traskalk
1600 90 1280
1000 2100 1000
0,73 0,06 0,75
0,408 0,92 0,494
0,407 0,9 0,344
0,176 - 0,103
10,6 2 10,9
In Delphin wordt de dampdiffussieweerstand µ ook ingegeven in functie van de relatieve
vochtigheid. Deze curven werden voor leem en traskalk bepaald in paragraaf 3.3.
81

5.3 VOCHT IN EEN STROBALENWAND
Het eerste deel van de simulatie bestaat uit een jaarsimulatie van een standaard
strobalenwand. De wand bestaande uit 3cm leem, 36cm stro en 3cm traskalk wordt weergeven
in Figuur 5-1. De bedoeling van deze simulatie is om te kijken hoe het vocht zich gedraagt in
een strobalenwand. Volgens de theorie van Glaser zou de vochthoeveelheid in de constructie
gedurende de winterperiode beduidend hoger moeten liggen dan in de zomerperiode. Dit
doordat er in de winter vochttransport ontstaat van binnen naar buiten toe.
Vochtgehalte [%]
16
14
12
10
8
Figuur 5-1 Opbouw strobalenwand simulatie (3cm leem, 36cm stro en 3cm traskalk)
Vochtgehalte stro
0 50 100 150 200 250 300 350
Tijd [dagen]
Grafiek 5-3 Jaarsimulatie vochtgehalte in een strobalenwand
Grafiek 5-3 laat duidelijk zien dat het vochtgehalte in de constructie gedurende de
winterperiode hoger ligt dan in de zomerperiode. Vanaf begin maart begint het vochtgehalte
in de constructie af te nemen, dit blijft duren tot en met eind juli. Vanaf dan neemt het
vochtgehalte in de constructie terug toe.
82

Vochtgehalte [%]
22
20
18
16
14
12
10
8
6
Grafiek 5-4 Watergehalte in de strobalenwand
Vochtgehalte buitenste 5cm stro
0 50 100 150 200 250 300 350
Tijd [dagen]
Grafiek 5-5 Vochthoeveelheid in de buitenste 5cm van het stro van een strobalenwand
83

Grafiek 5-6 Vochthoeveelheid in de buitenste 5cm van het stro gedurende een periode van 4 jaar (start 1 januari 2010)
Vochtgehalte [%]
Vochtgehalte [%]
24
22
20
18
16
14
12
10
8
6
4.5
4
3.5
3
2.5
2
1.5
Vochtgehalte buitenste 5cm stro over 4 jaar
1 201 401 601 801 1001 1201 1401
Tijd [dagen]
Vochtgehalte traskalk
0 50 100 150 200 250 300 350
Tijd [dagen]
Grafiek 5-7 Jaarsimulatie vochtgehalte in het traskalk van een strobalenwand
Grafiek 5-4 geeft de plaats weer waar het vocht zich bevindt. Het valt op dat het gedeelte van
het stro dat zich langs de binnenzijde bevindt gedurende het hele jaar relatief droog is. Het
gedeelte van het stro dat zich langs de buitenzijde bevindt echter heeft meer last van het
wisselend vochtgehalte in de constructie. Gedurende de winterperiode stijgt het vochtgehalte
zeer sterk in het buitenste centimeters van de strobalen, met een piek rond eind februari. Het
vochtgehalte in % kg/kg wordt bekomen door het watergehalte in m³/m³ te delen door de
84

dichtheid van het materiaal. Grafiek 5-5 geeft de vochthoeveelheid in deze kritieke plaats van
de strobalenwand duidelijk weer. Het vochtgehalte in de buitenste 5cm van het stro in de
wand piekt tot 21%. Dit vochtgehalte komt gevaarlijk dicht in de buurt van het vochtgehalte
waarbij de biologische activiteit in het stro sterk toeneemt (paragraaf 4.3).
Het stro dat zich langs de buitenzijde van de strobalenwand bevindt krijgt gedurende de
zomerperiode wel de kans om terug uit te drogen (Grafiek 5-6). Het vochtgehalte in de
buitenste centimeters van het stro daalt in de zomerperiode tot 8%. Bij Grafiek 5-6 moet er
wel opgelet worden met het volgende. Het simulatie programma houdt geen rekening met het
hysteresis verschijnsel bij strobalen (paragraaf 3.1.5). Het vochtgehalte in een strobaal wordt
beïnvloed door het vochtverleden van de strobaal. Als het stro een hoog vochtgehalte heeft
bereikt, dan zal het in een volgende cyclus sneller dit vochtgehalte bereiken. [3]
De buitenste centimeters van het stro (Grafiek 5-5) en de traskalklaag (Grafiek 5-7) hebben
sterk wisselende vochtgehaltes tussen winter- en zomerperiode. Doordat traskalk
hygroscopisch is neemt het relatief snel vocht op bij hoge relatieve vochtigheid en geeft dit
terug af bij dalende relatieve vochtigheid, dit is op Grafiek 5-7 duidelijk te zien aan de vele
kort op elkaar volgende pieken. Het stro dat tevens een hygroscopisch materiaal is heeft
minder last van de sterk variërende relatieve vochtigheid buiten, het heeft geen last van pieken
in het vochtgehalte (Grafiek 5-5). Dit komt doordat het stro beschermd wordt door het
traskalk dat de sterk variërende relatieve vochtigheid van buiten opvangt.
Grafiek 5-8 Gecumuleerde vochtflux doorheen een strobalenwand, een positieve waarde betekend dat er
vochttransport naar buiten toe is
Grafiek 5-8 geeft de gecumuleerde vochtflux doorheen de strobalenwand weer. De vochtflux
doorheen het jaar is tegengesteld aan het temperatuursverloop in België (Grafiek 5-1). Dit is
logisch want bij lage buitentemperaturen is er vochttransport van binnen naar buiten toe. De
blauwe lijn die het vochttransport aan de binnenzijde van de wand weergeeft licht in de
85

winterperiode duidelijk iets hoger dan de rode lijn die het vochttransport langs de buitenzijde
van de wand weergeeft. Dit betekent dat er in de winterperiode meer vocht in de constructie
migreert dan dat eruit gaat. Dit verklaart het stijgen van het vochtgehalte in de constructie
gedurende de winterperiode. In de zomerperiode bij hoge temperaturen is juist het
omgekeerde merkbaar.
In het tweede deel van de simulatie wordt de dampdoorlatende traskalklaag vervangen door
een luchtspouw van 1cm en enkelvoudig glasraam van 6mm (Figuur 5-2). In paragraaf 4.3
werden al metingen uitgevoerd op een dergelijk wand in een bestaande woning. Daaruit bleek
dat het stro droog was, dit betekent een vochtigheid in het stro lager dan 10%. Op het
glasraam waren echter wel kleine waterdruppels waar te nemen. Grafiek 5-9 bevestigt deze
waterdruppels, de piek op de grafiek wijst op condensatie langs de binnenzijde van het raam.
Volgens de simulatie zou de condensatie wel iets groter moeten zijn dan een aantal druppels.
De condensatie vormt wel geen rechtreeks risico voor het stro mits er nog een kleine
luchtspouw is. Daardoor kan het overhygroscopisch water via de binnenzijde van het raam
naar beneden lopen.
Figuur 5-2 Strobalenwand met glasraam (3cm leem, 36cm stro, 1cm luchtspouw en 0,6cm glas)
Grafiek 5-9 Overhygroscopisch water in een strobalenwand met een glasraam
Grafiek 5-10 laat de vochthoeveelheid in de buitenste 5cm van het stro zien gedurende een
periode van 4 jaar. Het vochtgehalte in het stro stijgt sterk in de winterperiode, rond eind
februari wordt telkenmale een piek bereikt rond de 26%. Dit vochtgehalte is nadelig voor het
stro, de biologische activiteit in het stro is dan zeer hoog. In de zomerperiode krijgt het stro
86

wel de kans om uit te drogen en daalt het vochtgehalte tot 11%. Het stro zit hier weer een
cyclus waardoor het verschijnsel van hysteresis weer kan opduiken.
Vochtgehalte [%]
Grafiek 5-10 Vochthoeveelheid in de buitenste 5cm stro van een strobalenwand met glas als buitenafwerking
gedurende 4 jaar (start 1 januari 2010)
De meting in de praktijk wees uit dat het stro droog was, deze meting werd uitgevoerd in het
begin van de maand januari. Volgens de simulatie is het gemiddelde vochtgehalte in het stro
van de strobalenwand in de maand januari 9,3% (Grafiek 5-11). Wat tevens een vochtgehalte
onder de 10% is, waardoor het vergelijken met de praktijk moeilijk wordt.
Vochtgehalte [%]
28
26
24
22
20
18
16
14
12
10
12
11
10
9
8
Vochtgehalte buitenste 5cm stro
1 151 301 451 601 751 901 1051 1201 1351
Tijd [dagen]
Vochtgehalte strobalen over 4 jaar
1 151 301 451 601 751 901 1051 1201 1351
Tijd [dagen]
Grafiek 5-11 Vochthoeveelheid in het stro van een strobalenwand met glas als buitenafwerking gedurende 4 jaar
(start 1 januari 2010)
87

5.4 WERKELIJKE – THEORETISCHE LAMBDA WAARDE
Bij EPB berekeningen in België is men wettelijk verplicht om voor strobalen een lambda
waarde van 0,08 W/m . K te gebruiken. Deze waarde is niet realistisch, proeven hebben echter
uitgewezen dat de werkelijke lambda waarde van strobalen lager liggen. Uit voorlopige
resultaten van metingen van het WTCB blijkt dat de lambda waarde voor strobalen die
geplaatst worden loodrecht op de vezelrichting 0,06 W/m . K bedraagt. Proeven in Oostenrijk
en Duitsland spreken van nog lager lambda waarden, daar bekwam men waarden van 0,04
W/m . K (Oostenrijk) en 0,045 W/m . K (Duitsland). De strobalen die gebruikt worden in
Duitsland of Oostenrijk zijn genormeerde strobalen. Dit betekent dat ze moeten voldoen aan
strikte regels voor de afmetingen, dichtheid, bindkracht van de touwen, stabiliteit, … De
leverancier van deze strobalen moet zich onderwerpen aan interne en externe
controlesystemen. (Zie ook bijlagen B, C en D)
Deze simulatie laat het verschil zien tussen wanneer men gebruik maakt strobalenwand met
een theoretische lambda waarde voor stro van 0,08 W/m . K en stro met een werkelijke lambda
waarde van 0,06 W/m . K (België) en 0,045 W/m . K (Duitsland).
Figuur 5-3 Opbouw strobalenwand simulatie (3cm leem, 36cm stro en 3cm traskalk)
Voor deze simulatie werd er gebruik gemaakt van een constant buitenklimaat (-10°C en 90%
RV) en constant binnenklimaat (30°C en 50% RV). De verschillende lambda waardes voor de
strobalen worden vergeleken aan de hand van een tabel. In de tabel worden telkens de Uwaarde,
de temperatuur tussen het stro en leem en tussen het stro en de traskalk weergegeven.
De temperaturen worden uit de simulatie gehaald, per lambda waarde wordt het
temperatuursverloop in de constructie weergegeven. De tabel maakt tevens ook een
vergelijking in de K-peil en E-peil waarden, bij het gebruik van de verschillende lambda
waardes voor strobalen in een EPB berekening.
De strobalenwoning die ingevoerd werd in EPB heeft een volume van 691,92m³, een
verliesoppervlak van 395,88m² en een compactheid van 1,75m.
88

Strobalenwand met theoretische lambda waarde van 0,08 W/m . K
Tabel 5-2 Eigenschappen strobalenwand met theoretische lambda waarde van 0,008 W/m . K
U-waarde
0,21
Temperatuur leem – stro 28,46
Temperatuur stro - traskalk -9,22
K-peil [-] 25
E-peil [-] 11
Grafiek 5-12 Temperatuursverloop in een strobalenwand met theoretische lambda
Strobalenwand met theoretische lambda waarde van 0,06 W/m . K
Tabel 5-3 Eigenschappen strobalenwand met werkelijke lambda waarde van 0,06 W/m . K
U-waarde
0,16
Temperatuur leem – stro 28,80
Temperatuur stro - traskalk -9,38
K-peil [-] 22
E-peil [-] 10
89

Grafiek 5-13 Temperatuursverloop in een strobalenwand met lambda waarde van 0,06 W/m . K
Strobalenwand met werkelijke lambda waarde van 0,045 W/m . K
Tabel 5-4 Eigenschappen strobalenwand met werkelijke lambda waarde van 0,045 W/m . K
U-waarde
0,12
Temperatuur leem – stro 29,06
Temperatuur stro - traskalk -9,50
K-peil [-] 21
E-peil [-] 9
Grafiek 5-14 Strobalenwand met werkelijke lambda waarde van 0,045 W/m . K
90

Vergelijking van de lambda waardes
Een lambda waarde van 0,08 W/m . K wordt sterk afgestraft in EPB. Bij een daling van de
lambda waarde naar 0,06 W/m . K zou het K-peil van de voorbeeld woning dalen met 3 punten
en het E-peil met 1 punt. Het K-peil van een woning is eigenlijk het percentage van de
gemiddelde U-waarde van een woning. Aan de hand van het K-peil en E-peil van een woning
wordt het type van de woning bepaald.
Lage energiewoning: meestal een combinatie van een K-peil lager dan K25, een E-peil
lager dan E40 en een goede luchtdichtheid.
Passiefwoning: een K-peil tussen de K10 en K20 afhankelijk van het E-peil, het E-peil
is moeilijk vast te leggen maar moet voldoende laag zijn. Bij een passiefwoning is de
luchtdichtheid ook van groot belang. [16]
Nulenergiewoning: Het K-peil en E-peil voor een nulenergiewoning is moeilijk vast te
leggen, maar moet voldoende laag zijn. Een nulenergiewoning wordt eigenlijk gelijk
gesteld aan een passiefwoning, maar de resterende energievraag voor
ruimteverwarming en koeling moet volledig gecompenseerd worden door terplaatse
opgewekt hernieuwbare energie.
Uit de vergelijking van de U-waardes van de wanden met verschillende lambda waardes,
blijkt dat het praktisch niet mogelijk is om een passiefwoning te bouwen wanneer er stro
gebruikt wordt met een lambda waarde van 0,06 W/m . K of 0,08 W/m . K. In de praktijk wordt
dit probleem opgelost door bij te isoleren met behulp van houtvezelplaten. Wanneer het in
België mogelijk zou zijn om gebruik te maken van gecertificeerde strobalen met een lambda
waarde van 0,045 W/m . K, zou het wel mogelijk zijn om een passiefwoning te realiseren
zonder extra te moeten bij isoleren.
Wanneer er gebruik zou gemaakt worden van deze gecertificeerde strobalen, dan is mogelijk
om een strobalenwand met een U-waarde van 0,12 W/m² . K te creëren. Het K-peil van de
gehele woning moet echter laag genoeg zijn, daarom is het ook noodzakelijk om gebruik te
maken van beter geïsoleerde ramen, deuren, … om een passiefwoning te bekomen.
91

5.5 VOCHT IN EEN PLAT STROBALENDAK
Een tweede simulaties geeft het vocht in een plat strobalendak met EPDM afdichting weer
(Figuur 2-7 optie 1) in de winterperiode (vanaf 1 november tot en met 31 maart). Een soort
gelijk dak hebben we gedurende de hele winter van 2011-2012 bestudeerd (zie paragraaf 4.2),
daaruit bleek dat er nauwelijks een vochttoename was in het dak. Dit zelfde dak werd in
paragraaf 2.4 met Glaser uitgewerkt, daaruit bleek dat het dak in de winterperiode veel vocht
zou opnemen en dat er condensatie zou optreden. Deze condensatie zou optreden tussen de
strobalen en de OSB plaat en tussen de OSB plaat en de EPDM afdichting, dit zou betekenen
dat de OSB plaat volledig nat is.
Vochtgehalte [%]
28
26
24
22
20
18
16
14
12
10
Figuur 5-4 Opbouw plat strobalendak (leem, stro, OSB plaat en EPDM afdichting)
Vochtgehalte buitenste 5cm stro
1 16 31 46 61 76 91 106 121 136 151
Tijd [dagen]
Grafiek 5-15 Vochthoeveelheid in de buitenste 5cm van het stro in de dakconstructie
92

Vochtgehalte [%]
12
11
10
9
8
7
6
5
Vochtgehalte OSB-plaat
1 16 31 46 61 76 91 106 121 136 151
Tijd [dagen]
Grafiek 5-16 Vochthoeveelheid in de OSB plaat van een plat strobalendak gedurende de winter
Volgens de berekening van Glaser zou de OSB plaat het meeste last hebben van het vocht,
onze simulatie bevestigt dit (Grafiek 5-16). Het vochttransport van binnen naar buiten dat in
de winterperiode ontstaat, neemt vocht mee in de constructie. Dit vocht migreert tot in de
OSB plaat waar het niet meer verder kan door de EPDM afdichting, al het vocht stapelt zich
dus op in de OSB plaat en de buitenste centimeter van het stro. Grafiek 5-15 en Grafiek 5-16
laat dit duidelijk zien, gedurende de winterperiode verdubbeld het vochtgehalte in de OSB
plaat en in het stro. De stijging van het vochtgehalte in de buitenste centimeters van het stro is
zodanig groot dat er problemen kunnen optreden. Op het einde van de winterperiode piekt het
vochtgehalte in het stro tot 25%, dit is de grens waarbij de organische activiteit in het stro
sterk toeneemt (zie paragraaf 4.3). In de proef die uitgevoerd werd in Riemst was het
praktische niet mogelijk om het vochtgehalte in de OSB plaat te bepalen. Wat het dus niet
mogelijk maakt om onze simulatie van de OSB plaat te vergelijken met de praktijk, voor
strobalen kunnen we dit wel doen.
93

Grafiek 5-17 Overhygroscopisch water in de constructie
Op Grafiek 5-17 is duidelijk zichtbaar dat de OSB plaat en de buitenste 5cm van het stro last
hebben van overhygroscopisch water. De piek op Grafiek 5-17 bevindt zich tussen het stro en
de OSB plaat, dit wijst erop dat er condensatie optreedt tussen het stro en OSB plaat. Na de
piek daalt de hoeveelheid overhygroscopisch water zachtjes in de OSB plaat met op het einde
een zeer sterke daling, deze daling wijst erop dat er ook condensatie optreedt tussen de OSB
plaat en de EPDM afdichting. Uit de simulatie kan dezelfde conclusie getrokken worden als
uit de berekening van Glaser. Dit in tegenstelling tot de praktijk waar er geen problemen zijn
waargenomen met grote hoeveelheden vocht in de constructie.
Vochtgehale [%]
24
22
20
18
16
14
12
10
Vochtgehalte buitenste 5cm stro over 4 jaar
1 151 301 451 601 751 901 1051 1201 1351
Tijd [dagen]
Grafiek 5-18 Vochthoeveelheid in de buitenste 5cm stro van een plat strobalendak gedurende de 4 jaar
94

Gedurende de zomerperiode krijgt de constructie wel de kans om uit te drogen. Grafiek 5-18
die de vochthoeveelheid in de buitenste 5cm stro weergeeft over een periode van vier jaar,
laat dit duidelijk zien. De vochthoeveelheid in het stro halveert ten opzichte van de
winterperiode, elk jaar blijft er wel een kleine hoeveelheid vocht achter in het stro. Op Grafiek
5-18 is dit te zien aan de hoeveelheid vocht in de winterperiode die elk jaar iets hoger ligt.
Vochtgehalte [%]
11
10.8
10.6
10.4
10.2
10
Vochtgehalte strobalen gedurende de
winterperiode
1 51 101 151
Tijd [dagen]
Grafiek 5-19 Vochthoeveelheid in het stro van een plat strobalendak gedurende de winter
Op Grafiek 5-19 die de gemiddelde hoeveelheid vocht in de strobalen van het platdak
weergeeft is eenzelfde trend waar te nemen dan in de praktijk. De vochthoeveelheid in de
strobalen stijgt van 3,25 kg/m² (10% vochtigheid) tot 3,48 kg/m² (10,7% vochtigheid), dit is
een verwaarloosbare stijging van het vochtgehalte in vergelijking met de OSB plaat. In de
praktijk was tevens een stijging van ongeveer 1% in het vochtgehalte van het stro merkbaar
gedurende de winterperiode (paragraaf 4.2.3).
95

Grafiek 5-20 Vergelijking vochthoeveelheid in een plat dak met strobalen of minerale wol als isolatiemateriaal
In Grafiek 5-20 wordt een vergelijking gemaakt tussen het vochtverloop in een plat dak met
36cm strobalen als isolatie en een plat dak met 15cm minerale wol als isolatie gedurende de
winterperiode. Stro is een hygroscopisch materiaal dat bij een bepaalde relatieve vochtigheid
een hoeveelheid vocht bezit. Minerale wol daarentegen is een niet-hygroscopisch materiaal
dat geen vocht opslaat. Het verschil tussen beide materialen kunnen we duidelijk zien in de
vochthoeveelheid die beide dakconstructies bezitten.
De vochthoeveelheid bij het gebruik van minerale wol verdriedubbelt bijna gedurende de
winterperiode. Mits minerale wol niet hygroscopisch is en geen vocht kan vasthouden,
migreert al het vocht naar de OSB plaat. Dit in tegenstelling bij het gebruik van stro als
isolator, waar een deel van het vocht opgeslagen wordt in het stro zelf. Daarom is het plaatsen
van een dampscherm noodzakelijk wanneer men werkt met minerale wol als isolator.
Het plaatsen van een dampscherm bij een plat dak met stro als isolatie, zou nadelig zijn voor
de constructie. Bij het bouwen van een strobalenwoning is het belangrijk om veel aandacht te
schenken aan het ademend karakter van stro. Stro is een materiaal dat instaat is vochtige
dampen en lucht door te laten. Indien nu stro waterdicht en luchtdicht gemaakt wordt, dan kan
het materiaal beginnen rotten door het aanwezige vocht in het stro. [5] [18]
96

5.6 CONCLUSIES
Bij al de simulaties die in dit hoofdstuk uitgevoerd werden, is een vergelijkbaar vochtpatroon
in de strobalenisolatie merkbaar. Bij de verschillende jaarsimulaties is in de winterperiode
telkens een stijging van de vochthoeveelheid in het stro merkbaar. Dit stro krijgt in de
zomerperiode dan wel de kans op het opgenomen vocht terug af te geven aan de omgeving.
Het vocht dat gedurende de winterperiode in de constructie trekt, zou volgens de simulaties
zich opstapelen in het gedeelte van stro dat zich lang het buitenste gedeelte van de
strobalenwand of dak bevindt. Naar het einde van de winterperiode toe zouden er volgens de
simulaties vochtgehaltes van rond de 20% à 25% voorkomen in de buitenste centimeters van
de strobalen.
Er moet wel opgemerkt worden dat tot nu toe in de praktijk nog geen problemen zijn
teruggevonden met deze hoge vochtgehaltes in het stro. Hierbij moet wel vermeld worden dat
er in dit onderzoek nog geen specifieke experimentele proeven uitgevoerd werden op deze
kritieke plaats in de strobalen. Dit onderzoek wordt volgend academiejaar verder gezet, er
zullen dan meer specifieke experimentele proeven uitgevoerd worden op strobalenconstructies
(zie hoofdstuk 7).
Eventuele verschillen tussen de experimentele proeven en de simulaties kunnen verklaard
worden aan de hand van het binnenklimaat. In de simulaties wordt er uitgegaan van een
constant binnenklimaat van 50% RV en 21°C. In de experimentele proef die in de bergruimte
in de woning te Riemst uitgevoerd werd lag de relatieve vochtigheid rond de 40% en de
temperatuur rond de 25°C. Dit is echter niet de oorzaak van de verschillen tussen de
simulaties en de praktijk, want bij aanpassing van het binnenklimaat in de simulaties naar
40% RV en 25°C worden ongeveer dezelfde vochtgehalte terug gevonden in de constructies.
De grootste verschillen tussen de praktijk en de simulaties zouden te verklaren zijn aan de
hand van de interactie tussen het binnenklimaat en de constructie. In de praktijk zullen de
strobalenwanden of daken een vochtregulerende werking hebben. Dit betekent dat ze bij een
stijgende relatieve vochtigheid door het nemen van bv. een douche de wanden vocht zullen
bufferen waardoor er dus een lagere relatieve vochtigheid is binnen dan wat er zou verwacht
worden. In de praktijk zou de relatieve vochtigheid aan de rand van strobalenwand of dak
moeten dalen of stijgen wanneer er geen constante vochtproductie is in de ruimte.
97

6. BESLUITEN
In dit onderzoek werd er gebruik gemaakt van analytische, numerieke en experimentele
methoden om het vochttransport in bouwdelen geïsoleerd met strobalen in kaart te brengen.
Als inleiding werden er een aantal analytische berekeningen uitgevoerd op
strobalenconstructies. Via de rekenmethode van Glaser werd het vochtverloop doorheen de
constructies in kaart gebracht. Daaruit bleek dat er gedurende de maand januari in elk
constructieonderdeel kans op condensatie bestond, wat tot vochtschade kan leiden in de
constructies. De grootste kans op condensatie ontstaat in de constructieonderdelen waarbij er
geen vochttransport naar buiten toe mogelijk is, bijvoorbeeld een plat dak.
Uit ondervindingen in de praktijk bleek al snel dat de analytische berekeningen van Glaser
niet echt betrouwbaar waren. Dit omdat Glaser uitgaat van een aantal vereenvoudigingen. Zo
houdt Glaser geen rekening met de hygroscopische werking van stro, leem en traskalk. Om
een duidelijk beeld te krijgen van het vochtverloop doorheen strobalenconstructies werden in
dit onderzoek simulaties uitgevoerd. Om de simulaties zoveel mogelijk te laten
overeenstemmen met de praktijk, werden er materiaalproeven uitgevoerd op leem, stro en
traskalk. Uit deze proeven komt de hygroscopiciteit van de materialen mooi naar voor. Stro,
leem en traskalk hebben de eigenschappen om bij hoge relatieve vochtigheid, vocht op te
nemen en dit later bij dalende relatieve vochtigheid terug af te geven. Zo zorgen ze voor een
relatief constant klimaat in de ruimte. De materialen beschikken als het ware over een
buffercapaciteit voor vocht. Het hygroscopische gedrag van de materialen werd ook
aangetoond met een meting in situ. Hierbij werd in een ruimte geïsoleerd met strobalen de
temperatuur verlaagd met 9°C. In deze ruimte, die bestaat uit hygroscopische materialen was
een stijging van de relatieve vochtigheid van slecht 6% merkbaar. Wanneer deze ruimte
geïsoleerd zou worden met niet-hygroscopische materialen zoals glas, minerale wol, … dan
zouden we een stijging van de relatieve vochtigheid van 20,7% verwachten.
In een tweede materiaalproef werd de waterabsorptie van traskalk bepaald. Met een
waterabsorptiecoëfficient A van 0,103 kg/m² . s 0.5 is traskalk een materiaal dat qua
wateropname gelegen is tussen een kalkzandsteen en een gewone cementmortel. In een laatste
materiaalproef werden de diffusieweerstandsgetallen van leem en traskalk bepaald via de dry
cup - wet cup methode. Voor leem werd een µ-waarde van 10,6 bekomen en voor traskalk een
µ-waarde van 10,9. De µ-waarde voor beide materialen zijn dus ongeveer gelijk. Wanneer dit
vergeleken wordt met de µ-waarde van bv. beton (µ = 100) kan besloten worden dat leem- en
traskalkbepleisteringen dampopen zijn. Van stro werd de µ-waarde niet bepaald, maar in de
literatuur was hier een waarde van 2,5 voor terug te vinden.
Bij het uitvoeren van de simulaties was ongeveer eenzelfde vochtpatroon merkbaar in elk
constructieonderdeel dat gesimuleerd werd. Zo is er gedurende de winterperiode telkens een
ophoping van vocht merkbaar in het gedeelte van stro dat zich lang de buitenzijde van de
strobalenwand of dak bevindt. Op deze kritieke plaats in de strobalen zouden er volgens de
simulaties naar het einde van de winterperiode toe vochtgehaltes van rond de 20% à 25%
98

voorkomen. Het stro dat vochtig wordt in winterperiode krijgt in de zomerperiode wel de kans
om uit te drogen. Volgens de simulaties zou het vochtgehalte in de strobalen dan terug dalen
tot onder de 10%. Het vochtgehalte in de strobalen zit in een cyclus met een stijging in de
winterperiode en een daling in de zomerperiode. Doordat de strobalen in een vochtcyclus
zitten kan het verschijnsel van hysteresis opduiken. Onderzoek heeft uitgewezen dat het
vochtgehalte in een strobaal wordt beïnvloed door het vochtverleden van de strobaal. Als het
stro een hoog vochtgehalte heeft bereikt, dan zal het in een volgende cyclus sneller dit
vochtgehalte bereiken. [3] Met dit verschijnsel wordt in de simulaties geen rekening
gehouden.
In het experimenteel onderzoek dat in deze masterproef uitgevoerd werd, werden de hoge
vochtgehaltes niet teruggevonden in de strobalen. Hierbij moet wel vermeld worden dat er in
dit onderzoek nog geen specifieke experimentele proeven uitgevoerd werden op deze kritieke
plaats in de strobalen. Het onderzoek wordt volgend academiejaar verder gezet, het is de
bedoeling dat er dan meer specifieke experimentele proeven uitgevoerd worden op
strobalenconstructies.
Eventuele verschillen tussen de experimentele proeven en de simulaties kunnen verklaard
worden aan de hand van het binnenklimaat. In de simulaties werd er uitgegaan van een
constant binnenklimaat van 50% RV en 21°C. In de experimentele proef uitgevoerd in de
bergruimte was er geen constant klimaat, gemiddeld gezien lag de relatieve vochtigheid daar
rond de 40% en de temperatuur rond de 25°C. Dit is echter niet de oorzaak van de verschillen
tussen de simulaties en de praktijk, want bij aanpassing van het binnenklimaat in de simulaties
naar 40% RV en 25°C worden ongeveer dezelfde vochtgehalte teruggevonden in de
constructies. De grootste verschillen tussen de praktijk en de simulaties zouden te verklaren
zijn aan de hand van de interactie tussen het binnenklimaat en de constructie. In de praktijk
zullen de strobalenwanden of daken een vochtregulerende werking hebben. Dit betekend dat
bij een stijgende relatieve vochtigheid, door bijvoorbeeld het nemen een douche, de wanden
vocht zullen bufferen. Waardoor er binnen een lagere relatieve vochtigheid is dan wat er zou
verwacht worden. In de praktijk zou de relatieve vochtigheid aan de rand van strobalenwand
of dak moeten dalen of stijgen wanneer er geen constante vochtproductie is in de ruimte.
99

7. AANBEVELINGEN VOOR VERDER ONDERZOEK
Dit hoofdstuk beschrijft enkele suggesties voor verder onderzoek. Er wordt specifiek
ingegaan op de mogelijkheden met een proefopstelling die, in het kader van het verlengde van
deze masterproef, zal gebouwd worden aan de KAHO Sint-Lieven te Gent in het
academiejaar 2012-2013.
7.1 DE TESTBOX
Oorspronkelijk was voorzien om binnen het kader van deze masterproef een proefopstelling te
bouwen. Dit testhuis zou opgetrokken worden met de traditionele wand-, dak- en
vloeropbouw om er nadien, onder specifieke randvoorwaarden, enkele metingen op uit te
voeren. Het bleek echter niet realistisch dit op een korte termijn te realiseren, vandaar dat het
idee ontstond om aan deze masterproef een vervolg te breien. Op deze manier kan de
voorbereiding veel vlotter gebeuren en kunnen er meer en specifiekere metingen gedaan
worden. Hieronder wordt de testhut beschreven en volgen enkele mogelijke proeven.
Bij de start van het volgende academiejaar dient de technische uitvoering besproken te
worden met alle betrokken partijen. Architectengroep Barchi uit Riemst onder leiding van
arch. Peter Vos heeft al aangegeven hieraan te willen meewerken. Ook Mathias Lootvoet van
Het Leemniscaat, Pieter-Jan Jacobs van het Stroburo en vzw Casa Calida kunnen hierbij
betrokken worden. Expliciete afspraken rond de technische uitvoering en de mogelijkheden
zijn noodzakelijk voor een goed en een vlot verloop.
Hoe de testhut er juist zal uitzien hangt af van wat er praktisch mogelijk is en hoe iedereen
deze proefopstelling opvat. De definitieve uitvoering laten wij dus open voor volgend jaar, de
tekening hieronder kan wel al een idee schetsen.
Figuur 7-1 Schets testbox
100

Een eenvoudige vierkantige opstelling zou voldoende moeten zijn voor heel wat metingen.
Een vierkant oppervlakte met zijde 3 à 4 meter en een hoogte van 2.5 meter lijkt ons
realistisch. Verder is het de bedoeling om binnenin deze opstelling een buitenconditie op te
leggen, bijvoorbeeld 2°C en een relatieve vochtigheid van 95%. Aangezien deze box in een
klaslokaal zal opgetrokken worden, is de conditie langs de buitenkant van het huisje dus een
binnenconditie. Omdat de binnen- en buitencondities dus zijn omgewisseld, horen de wand-,
dak- en vloeropbouw ook omgekeerd te zijn. Alleen zo bekomt men een situatie die
vergelijkbaar is met de typische strobalenconstructies. De leemlagen komen dus aan de
buitenkant van de muren en de binnenkant wordt afgewerkt met de traskalkbepleistering. De
dakopbouw bestaat langs de binnenzijde uit een EPDM afdichting die onder de dampopen
OSB platen bevestigd is. Tussen de keperbalken van het platdak worden de strobalen als
isolatie geplaatst. De buitenkant wordt afgewerkt met leem.
7.2 MOGELIJKE PROEVEN
De bedoeling van de proeven kan zijn om enkele simulaties met het programma Delphin te
vergelijken met deze in de opstelling onder dezelfde condities. De studenten kunnen zelf
allerlei situaties bedenken, waarbij ze spelen met de relatieve vochtigheid en dit simuleren
met de software.
7.2.1 PROEF 1
Ter wijze van illustratie is hieronder al een simulatie van het dak gebeurd voor een dertiental
weken, die eventueel kan nagebootst worden. Binnen in de box wordt de buitenconditie
aangelegd, 2°C en 95% RV. Deze RV wordt bereikt met een zoutoplossing van KNO3. De
condities van het klaslokaal wordt verondersteld op 21°C en 50% RV.
Deze simulatie lijkt sterk op deze in paragraaf 5.5.
Figuur 7-2 Opbouw dak testbox (leem, stro, OSB en EPDM)
c
101

Grafiek 7-1 geeft de plaats weer waar het vocht zich bevindt. Er is duidelijk te zien dat er
condensatie optreedt tussen het stro en de OSB plaat. Na een dertiental weken is de OSB plaat
helemaal nat omdat het vocht niet weg kan door de EPDM afdichting. De studenten kunnen
nagaan of dit in de proefopstelling ook zo is.
Grafiek 7-1 Watergehalte in het dak
Grafiek 7-2 Overhygroscopisch water in de constructie (condensatie)
Op Grafiek 7-2 is duidelijke een piek te zien tussen de OSB en het stro. Deze piek wijst op
condensatie tussen het stro en de OSB plaat. De vochthoeveelheid in deze OSB plaat is
weergegeven in Grafiek 7-3. Grafiek 7-4 geeft de vochthoeveelheid in het stro weer.
102

Vochtgehalte [%]
Vochtgehalte [%]
11
10
9
8
7
6
5
11
10.9
10.8
10.7
10.6
10.5
10.4
Vochtgehalte OSB-plaat
1 11 21 31 41 51 61 71 81 91
Tijd [dagen]
Grafiek 7-3 Vochthoeveelheid in de OSB plaat
Vochtgehalte strobalen
1 11 21 31 41 51 61 71 81 91
Tijd [dagen]
Grafiek 7-4 Vochthoeveelheid in het stro
103

7.2.2 PROEF 2
In paragraaf 5.3 van vorig hoofdstuk was te zien hoe er een sterke stijging ontstaat in de
vochthoeveelheid van het stro juist achter de traskalkbepleistering in een strobalenwand rond
de maand februari. De vochthoeveelheid in het stro liep op tot ongeveer 22%. Dit komt
gevaarlijk dicht in de buurt van het vochtgehalte waarbij de biologische activiteit in het stro
sterk toeneemt [3]. De studenten kunnen de condities van deze periode opleggen voor de
testbox en deze vochtophoping controleren.
Grafiek 7-5 Watergehalte in de strobalenwand
De studenten die volgend jaar verder werken aan deze masterproef zullen wellicht nog meer
interessante proeven kunnen uitvoeren in overleg met hun promotoren, maar zijn zeker ook zo
vrij om deze voorgestelde proeven te wijzigen. Deze proeven zijn louter indicatief en willen
een aanzet geven tot verder onderzoek.
7.3 TWEEDIMENSIONALE SIMULATIES
De simulaties binnen deze masterproef zijn beperkt gebleven tot eendimensionale problemen.
Met Delphin is het echter mogelijk om zowel eendimensionale, tweedimensionale als
cilindrische constructies uit te rekenen. De studenten die volgend jaar de testbox zullen
vergelijken met simulaties worden sterk aangeraden ook tweedimensionale simulaties te doen.
104

7.4 VOORSTELLEN TOT VERDER ONDERZOEK
Aangezien er in het WTCB nog proeven naar de warmtegeleiding van strobalen lopen, is er
hierover nog niet veel gekend. Het effect van het vochtgehalte op het isolerend vermogen
vereist verder onderzoek.
In deze masterproef is enkel de klassieke opbouw van wanden en daken onderzocht.
Hetzelfde soort onderzoek kan gedaan worden voor andere uitvoeringsprincipes waarbij
bijvoorbeeld andere bepleisteringen gebruikt worden. Ook bouwknopen vormen nog een
interessant onderwerp om te onderzoeken.
Het verschil in de graansoort van het stro kan onderwerp uitmaken van verder onderzoek.
Genetisch gemanipuleerd stro dat bestendiger is tegen biologische activiteit kan een gevoelig
onderwerp zijn, maar is natuurlijk ook een optie om dieper te bestuderen.
105

LITERATUURLIJST
[1] Bigland-Pritchard, The Assessment of the Viability of Strawbale Wall Construction in
Buildings in Maritime Temperate Climates, The University of Sheffield, 2005.
[2] Breesch Hilde, Gebouwentechniek Bouwfysica 1, Katholieke Hogeschool Sint-Lieven
(Gent), 2010.
[3] Carfrae Jim, The moisture performance of straw bale construction in a temperate
maritime climate, University of Plymouth, 2011.
[4] Casa Calida vzw (2008). Casa Calida vzw Strobouwplatform België. Geraadpleegd op
22 augustus 2011, http://www.casacalida.be/index.php/nl/home
[5] Claus P., Strobalenbouw in de Benelux, Katholieke Hogeschool Limburg (Diepenbeek),
2003.
[6] Clynes James, Decay characteristics of different types of straw used in straw bale
building, Graduate School of the Environment (Powys); School of Computing and
Technology (Londen), 2009.
[7] CMHC-SCHL (2012). Canada Mortgage and Housing Corporation. Geraadpleegd op 20
april 2012, http://www.cmhc-schl.gc.ca/
[8] De Vree Joost, Joost De Vree bouwencyclopedie. Geraadpleegd op 31 maart 2012,
http://www.joostdevree.nl/shtmls/dampdiffusie.shtml
[9] D’hoore Stijn, Kalei.be Alle info rond het kaleien van gevels op 1 site. Geraadpleegd op
6 april 2012, http://www.kalei.be/watis.html
[10] Ecomat, Buitenafwerking Strobalengevel met Tubag producte, Ecomat cvba, 2010.
[11] Evrard Arnaud, Sorption behaviour of Lime-Hemp Concrete and its relation to indoor
comfort and energy demand, Université catholique de Louvain, 2006.
[12] Eykens Jonas, Compacte houten platte daken met vocht gestuurde damprem: hygrische
optimalisatie van de dakstructuur aan de hand van dynamische computersimulaties,
Katholieke Hogeschool Sint-Lieven (Gent), 2011
[13] Het leemniscaat bvba. Het Leemnischaat Bio-ecologische pleisterwerkenstrobalenbouw.
Geraadpleegd op 30 oktober 2011, http://www.hetleemniscaat.be/
[14] La Maison en Paille. Geraadpleegd op 16 oktober 2011,
http://www.lamaisonenpaille.com/
106

[15] Palmar Christopher, A comparison of moisture content versus thermal conductivity of
low impact construction materials: straw and hemp with binders, MSc Architecture,
2010.
[16] Passiefhuisplatform. Geraadpleegd op 18 april 2012,
http://www.passiefhuisplatform.be/
[17] Roels Staf; Carmeliet Jan; Hens Hugo, Hamstad WP1: Moisture transfer properties and
materials characterisation, K.U.Leuven, 2003.
[18] Van den Bruel Lies, Stro als bouwmateriaal, Katholieke Hogeschool Kempen, 2005.
[19] Wienerberger. Geraadpleegd op 24 november 2011, http://www.wienerberger.be/
107

BIJLAGEN
BIJLAGE A: BEPALING VAN DE VOLUMEMASSA VAN STROBALEN (TARWE)
108

Ajjè- WETENSCHAPPELIJK EN TECHNISCH Ufc M
CENTRUM VOOR HET BOUWBEDRIJF
INRICHTING ERKEND BIJ TOEPASSING VAN DE BESLUITWET VAN 30 JANUARI 1947 W * W §4
/** OT/*^ ^^^kJ^__^H
V*O 1 V-r NOTIFICATIE EC-CPD INDENTIFICATIE NR. 1136 ~ ..._ -reg-r
- Proefstation : B-l 342 Limelette, avenue P. Holoffe, 21 Tel : (32) 02 655 77 1 1 Fax : (32) 02 653 07 29
- Kantoren : B- 1932 Sint-Stevens- Woluwe, Lozenberg, 7 Tel : (32) 02 716 42 1 1 Fax : (32) 02 725 32 12
- Maatschappelijke zetel : B-1000 Brussel, Lombardstraat, 42 Tel : (32) 02 502 66 90 Fax : (32) 02 502 81 80
BTW nr. : BE 0407.695.057 Blz. : 1/3
LABORATORIUM: EDIM PROEFVERSLAG Nr. DE, AT, RE : DE651xJ020
Isolatie- en Dichtingsmaterialen Nr. Labo EDIM : 1 1/331
Nr. Monster : 2011/38/008
AANVRAGER: EMMANUEL STASSEN
Peperstraat 24
BE-3770 MILLEN
Gecontacteerde personen: - Aanvrager - - WTCB -
SECO - Dhr. Verbeke J. Mevr. Jamoulle M.
Uitgevoerde proeven en referenties: Bepaling van de volumemassa NBN EN 16
geleidbaarheid NBN EN 12667:2001 van strobalen (tarwe).
Productnorm van referentie : -
Datum en referentie van de aanvraag : 01.09.201 1 - Ref: BA-5 10-44:
Ontvangstdatum van het proefstuk(ken) : 16.09.2011
Datum van de proef : oktober-november 201 1
Datum opstelling van het verslag : 10.11.2011
Technisch Verantwoordelijke Opvolging van de proeven
Decraen E. Charron S.
Technische medewerking : Stroobants R.
02:1997 en van de thermische
13 van SECO
Dit proefverslag bevat 3 pagina's, genummerd van 1/3 tot en met 3/3 , en mag s iechts in zijn geheel verveelvoudigd
worden.
Elk blad van het originele verslag is afgestempeld met de laboratoriumstempel (in het rood) en geparafeerd door het
laboratoriumhoofd.
De resultaten en waarnemingen zijn slechts geldig voor de beproefde monsters.
D Geen monster
0 Monster(s) onderworpen aan destructieve proef
D Monster(s) 60 kalenderdagen na het opsturen van het verslag uit onze laboretoria
verwijderd, behalve bij
andersluidende schriftelijke aanvraag
— " '
imjyi-
Het Afdelingshoofd
Martin Y.
EDC/SDE

WETENSCHAPPELIJK EN TECHNISCH CENTRUM VOOR HET BOUWBEDRIJF
Monster
Type materiaal: Strobalen
20
Identificatie
merking
VEJ-SECO-
01/09/2011
Type
product
Strobalen
De monsters werden door SECO gekozen.
2 Conditionering en proeven
Afmetingen
(mm)
800x480x350
2.1 Bepaling van de volumemassa (NBN EN 1602)
Conditionering
Productiedatum
01/09/201 1
persmachine
type
"Claas"
Monsternemingsnr.
1/(11)
Dossiernr.
SECO
BA-510-
4423
De monsters worden geconditioneerd bij 23 ± 2°C en 50 ± 5 % relatieve vochtigheid tot er een constante
massa wordt bereikt.
De proef wordt uitgevoerd op tien strobalen met afmetingen van ± 800 mm x 480 mm x 350 mm.
Principe
DE651xJ020
11/331
Blz. 2/3
De proefstukken worden gewogen en op basis van de lengte-, breedte- (NBN EN 822) en diktemetingen (NBN
EN 823) wordt de volumemassa berekend.
Opmerking: een beperkt verlies aan massa kon opgemerkt worden bij d 2 manipulatie van de monsters.

Resultaten
WETENSCHAPPELIJK EN TECHNISCH CENTRUM VOOR HET BOU A/BEDRIJF
Proefstuk
nr.
1
3
7
8
10
12
13
15
17
18
Gemiddelde
Afmetingen
(m x m x m)
0.861 x 0.499 x 0.349
0.853 x 0.486 x 0.354
0.861 x 0.487 x 0.354
0.790 x 0.493 x 0.348
0.821 x 0.493 x 0.353
0.851 x 0.490 x 0.342
0.861 x 0.504 x 0.349
0.833 x 0.500 x 0.363
0.861 x 0.496 x 0.358
0.861 x 0.493 x 0.365
Massa
(kg)
13331
13435
13986
12020
13.198
13.314
13.094
13.075
12.438
14.214
2.2 Bepaling van de thermische geleidbaarheid (NBN EN 12667)
Resultaten
Zie het separate proefverslag ENa784 van het laboratorium "Energiekarakteristieken"
Volumemassa
(kg/m3)
88.907
91.548
94.223
88.685
92.373
93.359
86.460
86.481
81.355
91.743
89.513
DE651xJ020
11/331
Blz. 3/3

BIJLAGE B: ONDERZOEKSVERSLAG VAN DE OOSTENRIJKSE TECHNISCHE
UNIVERSITEIT WENEN VAN DE WARMTEGELEIDBAARHEID VAN
STROBALEN
112

BIJLAGE C: EUROPESE TECHNISCHE GOEDKEURING VAN THERMISCHE EN
AKOESTISCHE EIGENSCHAPPEN VAN EEN ISOLATIEMATERIAAL GEMAAKT
VAN STRO
115

BIJLAGE D: ONDERZOEKSVERSLAG NAAR DE WARMTEGELEIDBAARHEID
VAN STROBALEN VAN HET DUITSE ONDERZOEKSINSTITUUT VOOR
WARMTEGELEIDING IN MUNCHEN
125

BIJLAGE E: TECHNISCHE FICHE STROLEEM
127

© CLAYTEC e. K. · 41751 Viersen · Ausgabe 9-2007 · gültig 12 Monate, danach siehe www.claytec.com
Anwendungsgebiet
Zusammensetzung
Herstellungsort
Baustoffwerte
Lieferformen, Ergiebigkeit
Lagerung
Mörtelbereitung
Putzgrund
Putzauftrag
Verarbeitungsdauer
Trocknung
05.001
Weiterverputz
Arbeitsproben
Lehm-Unterputz (Grundputz) 05.001, 05.002 und 10.010
Lehmputz nach CLAYTEC Arbeitsblatt 6.1, Aufgemörtelte Dämmplatten nach Arbeitsblatt 3.3
Ein- oder mehrlagiger Unterputz im Innenbereich. Als Hand- oder Maschinenputz auf Mauerwerk,
Massivbaustoffen, Leichtlehm, Schilfrohr u.ä. Zum Anmörteln von Dämmplatten im Innenbereich.
Natur-Baulehm bis 5 mm, gemischtkörniger gewaschener Sand 0-2 mm, Gerstenstroh 30 mm
Viersen, Deutschland
Rohdichte ca. 1.600 kg/m3 (0,73 W/mK, µ 5/10), Druckfestigkeit 1,5 N/mm2, Schwindmaß 2,5%,
Haftfestigkeit 0,05 N/mm2, Abrieb < 0,5 g, Sorptionsfähigkeit* 26,8 g/m2 / 80,3 g/m2 Erdfeucht 05.001 in 1,2 t Big-Bags (ergibt 700 l Putzmörtel)
Trocken 05.002 in 1,0 t Big-Bags (erg. 625 l Putzmörtel)
Trocken 10.010 in 30 kg Säcken (erg. 20 l Putzmörtel), 42 Sack/Pal.
Trocken lagern. Erdfeuchter Lehm-Unterputz soll spätestens 3 Monate nach der Herstellung verarbeitet
werden, bei trockener Ware ist die Lagerung unbegrenzt möglich.
Erdfeuchte Ware muss im Winter vor Durchfrieren geschützt gelagert werden, da sonst die
Verarbeitbarkeit während des Frostes beeinträchtigt ist.
Unter Wasserzugabe von ca. 10-15% (erdfeucht) oder ca. 20-23% (trocken) mit handelsüblichen
Freifallmischern, Teller- und Trogzwangsmischern, in kleinen Mengen auch mit dem Motorquirl
oder von Hand. Hinweise zum Einsatz von Putzmaschinen unter www.claytec.com.
Lehmputze haften nur mechanisch. Der Untergrund muss daher tragfähig, sauber und ausreichend
rau sein. Als Grundierung ist Universalgrundierung Grobkorn (CLAYTEC 13.320-.325) geeignet. Der
Untergrund muss frostfrei, trocken und frei von Salzbelastung sein. Ein Vornässen (Sprühnebel) ist
nur zum Binden von Oberflächenstaub notwendig. Putzträger wie Rohr gewebe etc. müssen trokken
sein. Filmbildende Altanstriche etc. sind unbedingt zu entfernen.
Der Mörtel wird mit der Kelle angeworfen bzw. aufgezogen oder mit der Putzmaschine angespritzt.
Die Auftragsstärke soll zwischen 8 und 15 mm liegen, abhängig vom Untergrund bis max.
35 mm. Die Mörtelkonsistenz ist auf die Auftragsstärke abzustimmen. Der Auftrag von CLAYFIX
Fein- oder Strukturputz erfordert eine gut abgeriebene, ebene Oberfläche (zusätzlicher, besonderer
Arbeitsgang) oder einen dünnen Überzug mit Lehm-Oberputz fein.
Da kein chemischer Abbindeprozess stattfindet, ist das Material abgedeckt über mehrere Tage verarbeitungsfähig.
Ebenso lange kann es in Putzmaschinen und Schläuchen bleiben.
Nach dem Auftrag muss durch ausreichende Querlüftung (d.h. 24 Stunden pro Tag alle
Fenster und Türen geöffnet) oder maschinell für rasche Trocknung gesorgt werden.
Bei schlechter Trocknung kann es, wie bei vielen Baustoffen, durch Anhaftung von Baustellenstaub
zu nachfolgender temporärer Schimmelbildung kommen. In diesem Fall ist
die Trocknung umgehend zu forcieren (z.B. per Kondensat- oder Gebläsetrockner). Zur
weiteren Behandlung der betroffenen Flächen geben wir gerne gesondert Auskunft.
Trockenware 05.002 und 10.010 wird mikrobiologisch praktisch belastungsfrei ausgeliefert.
Erdfeuchte Ware 05.001 unterliegt diesbezüglich einer laufenden Kontrolle, die Einhaltung
bestimmter Werte kann bei dieser Lieferform jedoch nicht garantiert werden.
Der Weiterverputz erfolgt nach vollständiger Trocknung, frühestens nach Abschluss möglicher
Schwindrissbildung, gemäß Arbeitsblatt 6.1 Lehmputz, 6.2 CLAYFIX oder 6.9 Kalk-Innenputz
Untergrundeignung und Auftragsstärke sind in jedem Fall anhand einer ausreichend großen
Arbeitsprobe zu überprüfen. Reklamationsansprüche, die nicht aus werkseitigen Mischfehlern
resultieren, sind ausgeschlossen.
Produktblatt
NATUREPLUS zertifiziert No. 0803-0501-042-1
Lehmmörtel (LM) nach 3.9 der „Lehmbau Regeln“ des Dachverband Lehm.
* Nach Prüfung Universität Kassel aus 11-2004. Werte nach 1,5 / 12 Std. Sorptionsfähigeit der Putzoberflächen abhängig von Art
und Beschaffenheit nachfolgender Deckputze und Beschichtungen

BIJLAGE F: TECHNISCHE FICHE TRASKALK
129

Muurmortel:
Buitenpleister:
Traskalk
TK
Technische informatie
Mortelklasse: zie tabel
Drukvastheid:
zie tabel
Massadichtheid:
ca. 0,9 kg/dm³
Opslag: Droog en vakkundig.
Leveringsvorm:
zak à 25 kg
Kleur:
grijs-beige
Product:
Hydraulische kalk HL 5 volgens EN 459-1 onder gemeenschappelijke
vermaling van rijntras. Minimum trasgehalte ca. 55%. Verwerkbaar
zoals aangeleverd. De geprepareerde mortel moet binnen het uur
worden verwerkt.
Toepassing:
Voor productie van zachte, goed verwerkbare, resistente, stabiele,
slagregenbestendige en waterdampspreidende morteltypes voor
binnen en buiten: b.v. mortel voor muren, voegen, gevel- en
plaveiselwerk, als pleisterwerk voor binnen en buiten. Ter beperking
van het risico van kalkuitslag. Ter stabilisering en versteviging van
zware grond, voor funderingslagen en ondergrondse oppervlakken en
ter versteviging van opvulgrond, aanaardingen en damstortingen.
Verwerking:
Aanbevolen mortelmengverhoudingen in volumedelen:
Gebruik Traskalk Trascement Natuurzand
0-4 mm 0-8 mm
MG I 1 - 4,5 -
MG II / M 2,5 1 - 3 -
MG IIa / M 5 2 1 8 -
MG lla / M 5* 1* - 2,5* -
Spritslaag - 1 - 3
Raaplaag
P II / GP CS II
Afwerklaag
P II / GP CS II
Sokkellaag
P III / GP CS IV
1 - 3 -
1 - 3 -
- 1 - 3
Binnenpleister: P II / GP CS II 1 - 3 -
Voegen: MG lII / M 10 1 1 3,5 -
*) Onderzoek naar geschiktheid verplicht
TI-12.09 - 1 - TK

De verse mortel moeten worden beschermd tegen slechte
weersomstandigheden (sterk zonlicht, wind, slagregen, vorst enz.).
Verwerking niet bij lucht- en ondergrondtemperaturen onder +5 °C.
Bijzondere Richtlijnen:
Gebruik uitsluitend toeslagmaterialen / aggregaten volgens EN 13139,
13055 ofwel 12620. De toeslagmaterialen mogen geen schadelijke
bestanddelen bevatten. Trashoudende morteltypes verharden
taakgewijs trager en verlagen daardoor de spanningen.
Hoeveelheid en Verbruik:
Een zak van 25 kg levert ca. 29 liter stortvolume op en moet volgens
bijgaande voorbeeldtabel, afhankelijk van mortelgroep en beoogde
toepassing, in volumedelen gemeten, gemengd en ingewerkt worden.
Leveringsvorm:
Zak à 25 kg.
Opslag:
Droog en vakkundig.
Controle:
De kwaliteit van traskalk wordt permanent gecontroleerd door
in Aken. Daarnaast voert ook het Tubag
laboratorium een permanente kwaliteitscontrole uit.
Opmerking:
Dit product bevat cement en reageert alkalisch met vocht/water.
Daarom huid en ogen beschermen. Bij aanraking grondig met water
afspoelen. Bij contact met de ogen onmiddellijk een arts raadplegen.
De informatie wordt gegeven op basis van omvangrijke testen en praktische ervaring.Ze
is niet op iedere toepassing overdraagbaar. Daarom bevelen we in voorkomend geval
aan toepassingstesten uit te voeren. Technische wijzigingen in het kader van de
verdere ontwikkeling van het product voorbehouden. Voor het overige gelden onze
algemene handelsvoorwaarden.
Stand: december 2009
Verdere informatie:
tubag Trass Vertrieb GmbH & Co. KG
Postfach 1180, D-56638 Kruft
Tel. +49 2652/81-350, Fax +49 2652/81-333
info@tubag.de, www.tubag.nl
TI-12.09 - 2 - TK

BIJLAGE G: VERWERKINGSMETHODE BUITENAFWERKING
STROBALENGEVEL
132

W
C ffi
N
ilffi
M
(}M W
EEOL§,fi §EUE M&ï§RIAT*H
voos 30uw EN rilTfklEu&
ffi
ffi
AT
tffi
rc
Produkt
Tubag lichte trasskalk-machine pleister is een in
de fabriek samengestelde droge mortel van
mortelgroep Pll (DlN 18550), gemaakt door
toepassing van hydraulische Tubag-trasskalk (DlN
'I 060), geselecteerde met middelgrote korreldikten
toeslagstoffen en minerale lichte toevoegingen.
ïoepassing
Tubag lichte trasskalk-machine pleister is geschikt
als onderbepleistering voor binnen en buiten voor
alle minerale bekledingen. De pleister
onderscheidt zich door zijn bijzonder
gemakkelijke en lichte verwerking en is ideaal bij
restauratie van monumentale gebouwen. Kan
gebruikt worden"als binnenbepleistering onder
behangen en verven evenals pleister in kelders en
vochtige ruimten, garages, hallen etc.
Verwerking
ïubag lichte trasskalk-machine pleistèr kan met
alle gangbare ple ister-mach i nes worden ve rwe rkt.
De verschillende werkwijzen van deze machines
diehen door middel van de instelling en mengtud
te worden aangepast. ïubag lichte trasskalkmachine
pleister kan ook met de hand worden
ve rwerkt. Aanmaakwate r ën m ortelcon siste ntie
instellen, gelijkmatig aanbrengen, recht afrijen, en
voor de eindlaag, afhankelijk van de verdere
bewerking, glad zetten of opruwen. Pleisterdikte
10 tot 20 mm. Pleisterdikten van meer dan 20 mm
in één laag zijn af te raden. Bij een twee-lagige
bepleistering dient de eerste laag opgeruwd en
bevochtigd te worden vooraleer de tweede laag
aangebracht wordt. Droogtijd van de eerste laag is
ï dag per mm dikte.
M
W,
ï#ïvïry"eËo
logisch b*uwe n.h*
fc0ÍdÀf syha
K&10 l{wikaard I08
§ : $8ó 5t. Àntoïriuli-ZoeÍàël
tel +13{ö}3 3*É. I g 87
iar r'32{Í})3 385 Ofl 4l
e-mai I : !nÍ*Sec*l*gisehbou**n- be
Eankrekening : 88&j305 1 93 t -SI
Y WW E* T WE%%WA L K P *- ffi A%Y WW^
Twtumg 4nffi
Ondergrond
Tubag Iichte trasskalk-machine pleister is geschikt
op ieder metsrlwerk; bij voorkeur voor hoog
isolerende en historische muren, alsook beton en
pleisterdragers. De ondergrond dient schoon,
stabiel, droog en vorstvrij te zijn. Sterk zuigende
ondergronden dienen te worden voorbehandeld,
op betonnen vlakken dient eérst een hechtlaag te
worden gezet. Testen van de pleister*ondergrond
met in acht neming van DIN I 8350 Pleister en
stukwerken en DIN 18550 Pleister,
Bouwmaterialen en uitvoering.
Bijzondere aanbevelingen
Behalve schoon water mag geen andere stof aan
Tubag lichte trasskalk-machine pleister worden
toegevoegd. De vers aangebrachte pleister dient
beschermd te worden tegen te snel uitdrogen en
vorst. De voor uitvoering maatgevende
verwerkingsnormen en voorschriften dienen in
acht genomen te worden.
Rehdement en verbruik
Een 30 kg zak bevat ca. 30 liter nat volume = ca.
2,2 r*2 pleistervlak bij normale pleisterdil(te.
I ton = ca. I 000 liter nat volume .
Levering
Tubag lichte trasskalk-machine pleister is in
meerlagige papieren zakken van 30 kg
verkrijgbaar.
Opslag
Beschermen tegen vochtighe id. Zo mogelUk op
paletten droog opslaan.
Controle
De mortel wordt naast de externe doorlopende
{ontroles ook continue gecontroleerd door het
Tubag-laboratorium volgens DIN I 85 57
fabrieksmortels.
Verbruik:
§ïWnr. B[4]8.7S0^0§J
0ndÉrne$rin*silr,: 8E 041&-780-0i2
IBAN: §E§3 68fi3 fi:I9 ]167
51§ifïr 8lC !{Sk:AB[z3
H.R. ?í ,9Ë6
A€!íísÍrritiÈÍumff€r: 02 I 61 1
ca.14kgl m2

\r
ffi
W
C OMAÏ
$ffi
ila
ECOLOOISCHE MATÉRIALEN
VOOR EOUW EN INTERIEUR
ffiW§T tr? EFWffi KK [ ru * %T Wffiffi MLWWffiWW ffiL
WWT -T í} W &ffi Y W,*ffi \T CT Wfué
Op een strobalen ondergrond kan men de buitenzijde enkel afi,verken met leempleister indien de absolute
garantie bestaat dat onder geen enkel beding de bepleistering nat wordt bij regenval.
Mengelingen met leem en kalk blijken vaak onstabiel en kunnen wij als systeem niet garanderen.
Vandaar dat Ecomat, een traskalkbepleistering voorstelt als minerale afiruerking van zulke gevels.
De Tubag traskalkbepleistering kan manueel of handmatig worden aangebracht en is een kant-en klare
pleister, waar u enkel water aan dient toe te voegen.
Deze bepleistering gaat ook sterk bijdragen tot de stevigheid van het geheel.
De pleisterlaag wordt in 2 à 3 lagen opgebouwd :
Als hechtlaag : TUBAG TKP-L (Lichte Traskalk Pleister - vroeger 410) aanbrengen op een dikte van
8àl0mm
De TKP-L aanmaken met " te veel" water zodat de mortel eigenlijk te plat is maar zich beter
op de ondergrond kan hechten.
De mortel moet in de strobalen ingewreven worden en opgeruwd.
Deze hechtlaag moet vervolgens 3 weken drogen en in deze periode gaat deze laag meer
dan waarschijnlijk scheuren vormen.
Na 3 weken moet de hechtlaag zich echter gestabiliseerd hebben.
1
Als 2" laag: TKP-L op een dikte van l5 à 20 mm aanbrengen
Hierin een wapeningsnet met grove mazen ( QM GWP ) verwerken
En vervolgens laten drogen (l mm drogingldag)
Als afiruerking: 1-een fijne pleisterlaag, de Tubag TKGF Clraskalk Glatt und Fein Putz) aanbrengen in een
diktevan2à3mm
2-de TKGF kaleien met kwast voor een ruw effect
3-de QM Lobakat silicaatgevelverf (1K300), kan zowel op de basislaag (ïKP-L),
de afiruerklaag (TKGF)of puur als opfrissing na enkele jaren worden geschilderd
TU TKP-L 30k9
14kglm2 in een dikte van l5mm
TU TKCF 30kg
als pleisterlaag : 6kg I m2
als kalei :8-12:2.5 à 4kglm2
QM LK3O0 15 liter
als gevelverf in 2 lagen : 0.4 liter/m2
als herschilderlaag in 1 laag : 0.3 liter/m2
www.ec0l
,ffi
ogisch bouwen .bg
ECOMAT cvba
8ïW nr^ BE 438.780.092
KMO Kwikaard 108
Ondernemingsnr, : BE 0418-78&092
B 2980 5r. Anronius-Zoersel lBÀN: BE93 8803
SWFT: BiC HB(ABE2Z
H.R. 272.996
g5 1 9 31 67
tel +32{0)3 384 19 07
íax +32{0)3 185 08 4l
e-nlail:infö@ècologischbouwen.be Registratienummer:021611
Bankrekéning : 880-1051 931 -67

BIJLAGE H: ANALYTISCHE GLASER BEREKENINGEN VOOR EEN
STROBALENWAND
135

Randvoorwaarden januari (tabel p152 cursus bouwfysica)
C(t)= -0.98
Pvi= 1284.4
Pve= 678.6
i
17.06
e
3.6624
q g -2.89609
Laag d (m) (W/mK) (-) d (m) d
(m) Z (m/s) Z (m/s) P v,
isoth (Pa) R (m²K/W) R (m²K/W) (°C) sat (Pa) Condens? (Pa)
678.6 0 3.6624 794.4366168 geen condensatie 678.6
Buiten 0 0.04
0 0 678.6 0.04 3.778243686 800.9611839 geen condensatie 678.6
traskalk 0.03 0.75 10.9 0.327 1635000000 0.04
0.327 1635000000 808.92671 0.08 3.894087372 807.5329454 condensatie 807.5329454
strobalen 0.35 0.08 2.5 0.875 4375000000 4.375
1.202 6010000000 1157.6603 4.455 16.56449053 1886.35869 geen condensatie 1157.288748
leem 0.03 0.73 10.6 0.318 1590000000 0.04109589
1.52 7600000000 1284.4 4.49609589 16.68350802 1900.683947 geen condensatie 1284.4
Binnen 0.13
1284.4 4.62609589 17.06 1946.628433 geen condensatie 1284.4
P
P v ,
corectie
2000
1800
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
0 1E+09 2E+09 3E+09 4E+09 5E+09 6E+09 7E+09 8E+09
Pv,isoth
Psat
Pv,cor
Z Pv,isoth Psat Pv, cor
0 678.6 800.9611839 678.6
1635000000 808.9267105 807.5329454 807.5329454
6010000000 1157.660263 1886.35869 1157.288748
7600000000 1284.4 1900.683947 1284.4

BIJLAGE I: ANALYTISCHE GLASER BEREKENINGEN VOOR EEN
STROBALENDAK
137

Randvoorwaarden januari (tabel p152 cursus bouwfysica)
C(t)= -0.98
Pvi= 1284.4
Pve= 678.6
i
17.06
e
2.052
q g -3.048024
Laag d (m) (W/mK) (-) d (m) d
(m) Z (m/s) Z (m/s) P v,
isoth (Pa) R (m²K/W) R (m²K/W) (°C) sat (Pa) Condensatie? (Pa) (Pa)
678.6 0 2.052 708.4666 geen condensatie 678.6
Buiten 0 0.04
0 0 678.6 0.04 2.173921 714.6752 geen condensatie 678.6 678.6 678.6
EPDM 0.01 0.2 2000 20 1E+11 0.05
20 1E+11 1247.9609 0.09 2.326322 722.5034 condensatie 722.5033796 722.5034 722.5033796
OSB 0.02 0.13 7 0.14 7E+08 0.1538462
20.14 1.007E+11 1251.9464 0.243846 2.795249 747.0667 geen condensatie 747.0667059 747.0667 747.0667059
Strobalen 0.36 0.08 2.5 0.9 4.5E+09 4.5
21.04 1.052E+11 1277.5677 4.743846 16.51136 1879.994 geen condensatie 1277.567669 1179.044 1171.277201
Leem 0.03 0.6 8 0.24 1.2E+09 0.05
21.28 1.064E+11 1284.4 4.793846 16.66376 1898.3 geen condensatie 1284.4 1284.4 1284.4
Binnen 0.13
1284.4 4.923846 17.06 1946.628 geen condensatie 1284.4 1284.4 1284.4
P
v corectie
P v ,
2000
1800
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
0 2E+10 4E+10 6E+10 8E+10 1E+11
Pv,isoth
Psat
Pv,cor
P , corectie
Z Pv,isoth Psat Pv, cor
0 678.6 714.6752024 678.6
1E+11 1247.960902 722.5033796 722.5034
1.01E+11 1251.946429 747.0667059 747.0667
1.05E+11 1277.567669 1879.993817 1171.277
1.06E+11 1284.4 1898.300083 1284.4

BIJLAGE J: ANALYTISCHE GLASER BEREKENINGEN VOOR EEN
STROBALENWAND MET GLAS ALS GEVELAFWERKING
139

Randvoorwaarden januari (tabel p152 cursus bouwfysica)
C(t)= -0.98
Pvi= 1284.4
Pve= 678.6
i
17.06
e
3.6624
q g
-2.6012
Laag d (m) (W/mK) (-) d (m) d
(m) Z (m/s) Z (m/s) P v,
isoth (Pa) R (m²K/W) R (m²K/W) (°C) sat (Pa) Condens? (Pa)
678.6 0 3.6624 794.4366168 geen condensatie 678.6
Buiten 0 0.04
0 0 678.6 0.04 3.766447805 800.2946611 geen condensatie 678.6
glas 0.011 0.0198 5000 55 2.75E+11 0.555555556
55 2.75E+11 1272.3628 0.595555556 5.211556208 885.6856634 condensatie 885.6856634
strobalen 0.35 0.08 2.5 0.875 4375000000 4.375
55.875 2.79375E+11 1281.809 4.970555556 16.59178488 1889.63553 geen condensatie 1198.57808
leem 0.03 0.6 8 0.24 1200000000 0.05
56.115 2.80575E+11 1284.4 5.020555556 16.72184463 1905.318471 geen condensatie 1284.4
Binnen 0.13
1284.4 5.150555556 17.06 1946.628433 geen condensatie 1284.4
P
P v ,
corectie
2000
1800
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
0 2E+10 4E+10 6E+10 8E+10 1E+11
Pv,isoth
Psat
Pv,cor
Z Pv,isoth Psat Pv, cor
0 678.6 800.2946611 678.6
2.75E+11 1272.362809 885.6856634 885.6856634
2.79375E+11 1281.809035 1889.63553 1198.57808
2.80575E+11 1284.4 1905.318471 1284.4