Baksteen-en metselmortel-keuze
Baksteen-en metselmortel-keuze
Baksteen-en metselmortel-keuze
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
M<br />
CASPAR GROOT, JOS GUNNEWEG – TU DELFT, FACULTEIT CIVIELE TECHNIEK EN GEOWETENSCHAPPEN<br />
BAKSTEEN-EN<br />
METSELMORTEL-<br />
KEUZE voor zwaar reg<strong>en</strong>belast<br />
massief opgaand<br />
metselwerk<br />
In het rec<strong>en</strong>te verled<strong>en</strong> is bij de nieuwbouw van bijvoorbeeld mol<strong>en</strong>s<br />
geblek<strong>en</strong> dat het realiser<strong>en</strong> van niet-lekk<strong>en</strong>d massief metselwerk niet<br />
e<strong>en</strong>voudig is. Al haalde m<strong>en</strong> er het meest deskundige advies bij dan liep<br />
het toch nog mis. Ook bij het herstel van massief opgaand mestelwerk<br />
(bijvoorbeeld bij inboet<strong>en</strong>) bleek vaak, betrekkelijk korte tijd na oplevering,<br />
schade te ontstaan. K<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> kunde op het gebied van het hygrische<br />
gedrag van massief metselwerk lijk<strong>en</strong> niet sterk ontwikkeld te zijn<br />
in de huidige bouwpraktijk of wellicht verlor<strong>en</strong> te zijn gegaan.<br />
Eig<strong>en</strong>lijk is dit niet verwonderlijk;<br />
immers, in moderne<br />
bouw doet het er niet toe of<br />
metselwerk lek is. Het wordt<br />
t<strong>en</strong>slotte goeddeels toegepast<br />
als buit<strong>en</strong>blad in e<strong>en</strong> spouwconstructie: <strong>en</strong><br />
dit voorblad mag lek zijn, omdat de spouw er<br />
voor is om het doorgeslag<strong>en</strong> vocht te lat<strong>en</strong><br />
verdamp<strong>en</strong>.<br />
Anders is de situatie bij het historische metselwerk.<br />
Sinds <strong>en</strong>ige tijd is het besef gegroeid<br />
dat meer inzicht in de vochthuishouding van<br />
massief metselwerk sterk zou kunn<strong>en</strong> bijdrag<strong>en</strong><br />
aan duurzaamheidsverhoging van het<br />
gebouwde erfgoed in Nederland. In deze<br />
context is o.a. het project ‘Aanpak Vochtproblem<strong>en</strong><br />
in Massief Metselwerk’ in uitvoering.<br />
In dit project wordt onderzoek gedaan<br />
20<br />
SAMENVATTING<br />
Vochtproblem<strong>en</strong> in massief historisch<br />
metselwerk kom<strong>en</strong> veelvuldig voor.<br />
Bek<strong>en</strong>d is dat er hier veel oorzak<strong>en</strong> voor<br />
kunn<strong>en</strong> zijn. In dit artikel is de aandacht in<br />
het bijzonder gericht op de <strong>keuze</strong> van bakste<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>metselmortel</strong> met het oog op het<br />
voorkom<strong>en</strong> of oploss<strong>en</strong> van vochtproblem<strong>en</strong><br />
in massief opgaand metselwerk,<br />
dat zwaar reg<strong>en</strong>belast is. Zowel via veldstudies<br />
als laboratoriumonderzoek is<br />
getracht e<strong>en</strong> beter inzicht te krijg<strong>en</strong> in het<br />
hygrische gedrag van bakste<strong>en</strong>, <strong>metselmortel</strong><br />
<strong>en</strong> metselwerk, <strong>en</strong> de gew<strong>en</strong>ste<br />
uitvoeringspraktijk. Op grond van resultat<strong>en</strong><br />
voortkom<strong>en</strong>d uit het onderzoek word<strong>en</strong><br />
concrete aanbeveling<strong>en</strong> gedaan over<br />
de gew<strong>en</strong>ste hygrische eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
van bakste<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>metselmortel</strong> voor<br />
nieuwbouw <strong>en</strong> herstel van zwaar<br />
reg<strong>en</strong>belast massief metselwerk.
naar oorzak<strong>en</strong> van <strong>en</strong> oplossing<strong>en</strong> voor dit<br />
veel voorkom<strong>en</strong>de probleem.<br />
Bek<strong>en</strong>d is zowel uit praktijkervaring als<br />
experim<strong>en</strong>teel onderzoek dat er veel oorzak<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> zijn voor vochtproblem<strong>en</strong><br />
[1,2]; te noem<strong>en</strong> zijn, materiaaleig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
van metselst<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>metselmortel</strong> <strong>en</strong> de<br />
compatibiliteit tuss<strong>en</strong> ste<strong>en</strong> <strong>en</strong> voeg, vakmanschap,<br />
constructie <strong>en</strong> ontwerp, de<br />
invloed van bescherm<strong>en</strong>de maatregel<strong>en</strong> op de<br />
vochthuishouding <strong>en</strong> de effect<strong>en</strong> van scheur<strong>en</strong>.<br />
In dit artikel is de aandacht voornamelijk<br />
gericht op de <strong>keuze</strong> van bakste<strong>en</strong> <strong>en</strong> mortel<br />
voor nieuwbouw <strong>en</strong> restauratie van zwaar<br />
reg<strong>en</strong>belast massief metselwerk.<br />
Ste<strong>en</strong><strong>keuze</strong>: globale <strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudige<br />
hygrische karakterisering<strong>en</strong><br />
Ste<strong>en</strong>achtige bouwmaterial<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> onder<br />
de zgn ‘poreuze media’. De porositeit komt<br />
voor bouwmaterial<strong>en</strong> zoals natuurste<strong>en</strong>,<br />
beton, bakste<strong>en</strong> <strong>en</strong> mortels op verschill<strong>en</strong>de<br />
wijz<strong>en</strong> tot stand, maar wez<strong>en</strong>lijk voor deze<br />
material<strong>en</strong> is dat ze via capillaire werking<br />
vocht op kunn<strong>en</strong> nem<strong>en</strong>, <strong>en</strong> via verdamping<br />
(droging) weer vocht kunn<strong>en</strong> afstaan. De<br />
balans tuss<strong>en</strong> vochtopneming- <strong>en</strong> drooggedrag<br />
van het metselwerk onder uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de<br />
omgevingscondities bepal<strong>en</strong> het al dan<br />
niet optred<strong>en</strong> van vochtdoorslag/lekkage.<br />
Van oudsher werd bakste<strong>en</strong>, zonder dat daar<br />
nummerieke criteria aan t<strong>en</strong> grondslag lag<strong>en</strong>,<br />
dmv klink<strong>en</strong> op het gehoor uitgesorteerd op<br />
doorbakk<strong>en</strong>heid (hardheid/porositeit) in e<strong>en</strong><br />
opklimm<strong>en</strong>de reeks van ‘rood’, via ‘hargrauw’<br />
tot ‘kelderklinker’ (met de daarbij<br />
VITRUVIUS NUMMER 1 OKTOBER 2007<br />
1 LINKS: VERVUILDE ZICHTZIJDE<br />
METSELWERK MOLEN AEOLUS TE<br />
VLAARDINGEN. ONDER: LEGVLAK<br />
(ZOOL) EN DE BUITENZIJDE<br />
(ZICHT) VAN EEN STEEN VAN MOLEN<br />
DE HOOP TE ROZENBURG.<br />
behor<strong>en</strong>de toepassingsgebied<strong>en</strong>). Door e<strong>en</strong><br />
perman<strong>en</strong>te terugkoppeling met de bouwpraktijk<br />
bleek dit eeuw<strong>en</strong>lang e<strong>en</strong> bruikbare<br />
methode van kwaliteitsbeheersing.<br />
Om echter op e<strong>en</strong> gekwantificeerde manier<br />
iets over vochtopneming <strong>en</strong> droging te kunn<strong>en</strong><br />
zegg<strong>en</strong>, is klink<strong>en</strong> niet g<strong>en</strong>oeg; is het noodzakelijk<br />
vochtopname- <strong>en</strong> drooggedrag te<br />
karakteriser<strong>en</strong>. Bek<strong>en</strong>de <strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudige<br />
vochtopnamekarakterisering<strong>en</strong> zijn de<br />
Initiële Wateropzuiging (IW) <strong>en</strong> de<br />
Vrijwillige Wateropneming (VW). De initiële<br />
wateropzuiging wordt bepaald door de<br />
ste<strong>en</strong> via e<strong>en</strong> vlak van de ste<strong>en</strong>, bij 5 mm<br />
dompeling, water op te lat<strong>en</strong> zuig<strong>en</strong> gedur<strong>en</strong>de<br />
1 minuut; de vrijwillige wateropneming<br />
wordt bepaald door e<strong>en</strong> ste<strong>en</strong> gedur<strong>en</strong>de 48h<br />
onder te dompel<strong>en</strong> in water; voor de details<br />
over de uitvoering <strong>en</strong> uitwerking van deze<br />
e<strong>en</strong>voudige proev<strong>en</strong> zie [3].<br />
Wat zegg<strong>en</strong> deze karakterisering<strong>en</strong> over de<br />
vochtopname in e<strong>en</strong> muur?<br />
Initiële Wateropzuiging (IW) is e<strong>en</strong> maat<br />
voor de snelheid waarmee vocht wordt opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
door de ste<strong>en</strong> (uitgedrukt in kg/m 2 /<br />
min). Als classificatie van de initiële wateropzuiging<br />
van bakst<strong>en</strong><strong>en</strong>, kan word<strong>en</strong> gehanteerd,<br />
zwakzuig<strong>en</strong>d: IW 2.5<br />
De vrijwillige wateropneming (VW) is e<strong>en</strong><br />
maat voor de vochtopname-capaciteit (de<br />
buffering) van de ste<strong>en</strong> (uitgedrukt in massa<br />
% of volume %). De VW-waard<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
5 <strong>en</strong> 35 vol %.<br />
Te begrijp<strong>en</strong> valt dat vooral de snelheid waarmee<br />
water door metselwerk wordt geabsor-<br />
21<br />
beerd van belang is voor de hoeveelheid<br />
vocht die wordt opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Daarbij moet<br />
m<strong>en</strong> bed<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat het absorber<strong>en</strong> van vocht<br />
(via capillaire werking) minder <strong>en</strong>ergie vergt<br />
dan droging (via verdamping); maw vochtabsorptie<br />
gaat snel <strong>en</strong> drog<strong>en</strong> langzaam.<br />
Informatie over drog<strong>en</strong> wordt in feite het<br />
gemakkelijkst verkreg<strong>en</strong> via weging<br />
(gewichtsverlies als functie van de tijd). Wel<br />
is belangrijk dat de droogproef zo wordt<br />
ingericht, dat het droogproces iets met de<br />
werkelijkheid te mak<strong>en</strong> heeft; bij e<strong>en</strong> muur<br />
betek<strong>en</strong>t dit dat droging meestal in één<br />
richting plaatsvindt.<br />
De snelheid van vochtopname:<br />
IW-waard<strong>en</strong><br />
Aan de hand van historische bouwwerk<strong>en</strong>,<br />
die ge<strong>en</strong> vochtproblem<strong>en</strong> verton<strong>en</strong> is e<strong>en</strong><br />
beeld verkreg<strong>en</strong> van de initiële wateropzuigwaard<strong>en</strong><br />
die in de praktijk voorkom<strong>en</strong>. Deze<br />
bouwwerk<strong>en</strong> bestond<strong>en</strong> uit zes mol<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
twee utiliteitsgebouw<strong>en</strong>.<br />
De initiële wateropzuigswaard<strong>en</strong> zijn bepaald<br />
aan het legvlak (de zool) <strong>en</strong> aan de aan het<br />
weer blootgestelde buit<strong>en</strong>zijde (de zichtzijde),<br />
zie figuur 1.<br />
Figuur 1<br />
De zool is schoongemaakt van mortelrest<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> geeft bij de bepaling van de Initiële Wateropzuiging<br />
e<strong>en</strong> indruk van het opzuigsnelheid<br />
van de ste<strong>en</strong> op het mom<strong>en</strong>t van verwerking<br />
destijds. De zichtzijde is de buit<strong>en</strong>zijde van de<br />
ste<strong>en</strong>, die in de loop van de tijd e<strong>en</strong> ander<br />
opzuiggedrag heeft gekreg<strong>en</strong> onder invloed<br />
van vervuiling, mogelijke toepassing van<br />
vochtremm<strong>en</strong>de middel<strong>en</strong> etc.<br />
Uit de resultat<strong>en</strong> in figuur 2 (volg<strong>en</strong>de pagina)<br />
is op te mak<strong>en</strong> dat de IW-waard<strong>en</strong> aan de<br />
zoolzijde voor vier van de zes mol<strong>en</strong>s hoog<br />
tot zeer hoog zijn. Tev<strong>en</strong>s blijk<strong>en</strong> de IWwaard<strong>en</strong><br />
aan de zichtzijde van het metselwerk<br />
bijzonder veel lager zijn dan die aan de<br />
zoolzijde: de IW-waard<strong>en</strong> aan de zichtzijde<br />
zijn ~0.5 tot 0.3 zo hoog als die aan de zoolzijde.<br />
Dit is van belang omdat de toetreding<br />
van reg<strong>en</strong> in de mol<strong>en</strong>romp vanuit de zichtzijde<br />
plaatsvindt. In feite betek<strong>en</strong>t dit dat,<br />
wat betreft de st<strong>en</strong><strong>en</strong>, de vochtopname met<br />
e<strong>en</strong> gematigde opzuigkracht (IW-waard<strong>en</strong><br />
van ~1.5-3.0) plaatsvindt.<br />
Meestal is niet duidelijk hoe de vochtoverlastsituatie<br />
bij de mol<strong>en</strong>s is geweest gedur<strong>en</strong>de<br />
de eerste ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> na bouw. War<strong>en</strong> ze<br />
to<strong>en</strong> lek, of had m<strong>en</strong> er minder last van<br />
omdat er goed gelucht werd <strong>en</strong> m<strong>en</strong> niet te
M<br />
2 Initiele Wateropzuiging Zool* Zicht**<br />
kg/m2/min kg/m2/min 1 DSM, Delft 1910 2.2 1.3<br />
2 De Roos, Delft 1727 4.3 2.2<br />
3 TU-Delft, Delft 1910 2.8 2.2<br />
4 Aeolus, Vlaarding<strong>en</strong> 1793 2.8 1.3<br />
5 Mol<strong>en</strong> 7, Kinderdijk 1738 6.1 2.4<br />
6 De Hoop, Zierikzee 1850-76 5.5 2.5<br />
7 De Hoop, Roz<strong>en</strong>burg 1887 6.3 3.3<br />
8 Windlust, Achthuiz<strong>en</strong> 1852 3.3 1.7<br />
*Zool: binn<strong>en</strong>zijde / **Zicht: verweerde<br />
legzijde buit<strong>en</strong>zijde / strekzijde<br />
kieskeurig was? Of zijn ze in de loop van de<br />
jar<strong>en</strong> waterdicht geword<strong>en</strong>? Of is de invloed<br />
van de voeg-ste<strong>en</strong>overgang (barrière) op de<br />
waterdichtheid toch groter dan het effect<br />
van de porositeit van de ste<strong>en</strong> op de vochtdoorslag?<br />
Reiniging<br />
E<strong>en</strong> interessante conclusie uit deze vochthuishoudingsanalyse<br />
is tev<strong>en</strong>s dat gevelreiniging<br />
tot vochtproblem<strong>en</strong> kan leid<strong>en</strong>: immers<br />
door reiniging zal de snelheid van vochtopname<br />
drastisch toe kunn<strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong><br />
(verhoging van de IW-Waarde).<br />
Mortel<strong>keuze</strong><br />
Daar waterdichtheid niet alle<strong>en</strong> bepaald<br />
wordt door de hygrische eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van<br />
de ste<strong>en</strong>, maar ook door de al dan niet vochtker<strong>en</strong>de<br />
werking van de voeg<strong>en</strong>, werd het<br />
effect van de mortel op de waterdichtheid<br />
nader onderzocht. Daartoe is e<strong>en</strong> onderzoekprogramma<br />
opgesteld waarin het gedrag van<br />
VITRUVIUS NUMMER 1 OKTOBER 2007<br />
2 INITIËLE WATEROPZUIGINGSWAARDEN AAN ZOOL- EN ZICHTZIJDE<br />
VAN STENEN TOEGEPAST IN MASSIEF METSELWERK ZONDER<br />
VOCHTPROBLEMEN. STEENMONSTERS 2 EN 4 T/M 8 ZIJN VAN<br />
HISTORISCHE MOLENS. MONSTER 1 EN 3 ZIJN VAN RESP.<br />
EEN FABRIEKSGEBOUW (VOORMALIG GIST EN SPIRITUS) EN<br />
EEN TU DELFT GEBOUW (VOORMALIG MIJNBOUWKUNDE).<br />
mortels, op zich <strong>en</strong> in combinatie<br />
met bakst<strong>en</strong><strong>en</strong>, nader<br />
kon word<strong>en</strong> geanalyseerd.<br />
Hierbij werd eerst de verwerkbaarheid<br />
getest: de<br />
mogelijkheid tot goed ‘vol<br />
<strong>en</strong> zat’werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> het mak<strong>en</strong><br />
van ‘doorstrijkwerk’ (d.i.<br />
dichtstrijk<strong>en</strong> van de voeg<strong>en</strong> met de uitstulp<strong>en</strong>de<br />
<strong>metselmortel</strong>). Deze onderzoeking<strong>en</strong><br />
mondd<strong>en</strong> uit in de bestudering van het<br />
vochtdoorslag- <strong>en</strong> lekgedrag van e<strong>en</strong> tweetal<br />
proefmur<strong>en</strong>, die bereg<strong>en</strong>d werd<strong>en</strong>.<br />
Het onderzoek is op de volg<strong>en</strong>de wijze toegepitst:<br />
– Via de beoordeling van de verwerkbaarheid<br />
van e<strong>en</strong> 15-tal mortels werd<strong>en</strong> 3 zeer goed<br />
verwerkbare <strong>en</strong> e<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>tiemortel (e<strong>en</strong><br />
cem<strong>en</strong>tmortel met e<strong>en</strong> slechte verwerkbaarheid)<br />
uitgekoz<strong>en</strong> voor verder onderzoek<br />
(voor de beschrijving van e<strong>en</strong> praktische<br />
beoordeling van de verwerkbaarheid zie [3]).<br />
Van het 4-tal mortels werd<strong>en</strong> de volg<strong>en</strong>de<br />
eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> bepaald: druksterkte, vervormingsgedrag,<br />
hygrische uitzetting/krimp,<br />
vrijwillige vochtopneming (porositeit) <strong>en</strong><br />
vochtopname- resp. drooggedrag van metselwerk;<br />
hieruit werd e<strong>en</strong> mortel<strong>keuze</strong> gemaakt<br />
voor de bereg<strong>en</strong>ingsproev<strong>en</strong>. Om vochtdoorslag-<br />
<strong>en</strong> lekgedrag te bestuder<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> 2<br />
mur<strong>en</strong> gebouwd met 2 verschill<strong>en</strong>de ste<strong>en</strong>-<br />
22<br />
typ<strong>en</strong> <strong>en</strong> het geselecteerde morteltype; hierop<br />
werd<strong>en</strong> bereg<strong>en</strong>ingsproev<strong>en</strong> uitgevoerd.<br />
Op basis van de verwerkbaarheid werd<strong>en</strong> de<br />
onderstaande kalkmortels A,B <strong>en</strong> C geselecteerd.<br />
Als refer<strong>en</strong>tiemortel werd gekoz<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
metselcem<strong>en</strong>t mortel (mortel X).<br />
Overzicht beproefde mortels:<br />
Zeer goed verwerkbaar <strong>en</strong> doorstrijkbaar<br />
Mortel A Schelpkalkmortel;<br />
kalk:zand verhouding 1:2<br />
Mortel B Licht hydraulische kalkmortel;<br />
kalk:zand verhouding 1:2<br />
Mortel C Ste<strong>en</strong>kalk-tras basterdmortel;<br />
kalk:tras:zand verh. 5:1:12<br />
Refer<strong>en</strong>tiemortel:<br />
Mortel X Metselcem<strong>en</strong>t mortel MC10;<br />
MC:zand verhouding 1:3<br />
Morteleig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
Uit het TNO-onderzoek [4] kwam naar<br />
vor<strong>en</strong> dat de schelpkalkmortel (A) <strong>en</strong> zwakke<br />
ste<strong>en</strong>kalk-tras basterd mortel (C) e<strong>en</strong> zeer<br />
langzame sterkte-ontwikkeling liet<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>.<br />
Na 90 dag<strong>en</strong> werd e<strong>en</strong> druksterkte van<br />
slechts 1 N/mm 2 gehaald. De hydraulische<br />
kalkmortel (B) <strong>en</strong> de metselcem<strong>en</strong>t mortel<br />
(X) hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> snelle sterkte-ontwikkeling<br />
(bouwtempo) <strong>en</strong> bereikt<strong>en</strong> na 14 dag<strong>en</strong> eindsterkt<strong>en</strong><br />
van resp 5 <strong>en</strong> 10 N/mm 2 .<br />
3<br />
METSEL’BEERTJES’<br />
AANZICHT VAN<br />
BUITENMUUROPPER-<br />
VLAK, VAN WAARUIT<br />
VOCHTABSORPTIE<br />
EN DROGING<br />
PLAATSVINDT;<br />
DE ANDERE<br />
5 ZIJDEN ZIJN MET<br />
PLASTIC BEKLEED<br />
OM DROGING<br />
VANUIT DIE<br />
ZIJDEN TE<br />
VOORKOMEN.
Met betrekking tot de vervormingscapaciteit<br />
(zonder breuk) scoorde de ste<strong>en</strong>kalk- <strong>en</strong><br />
schelpkalkmortels het best; de hydraulische<br />
kalkmortel bevond zich wat vervormbaarheid<br />
tuss<strong>en</strong> de kalkmortels <strong>en</strong> de cem<strong>en</strong>tmortel.<br />
De drogingskrimp als gevolg van verlies van<br />
water uit de specie was het grootst bij de<br />
schelpkalkmortel <strong>en</strong> zwakke ste<strong>en</strong>kalk-tras<br />
basterd mortel. Deze krimp was bij de mortels<br />
met cem<strong>en</strong>t <strong>en</strong> hydraulische kalk<br />
nag<strong>en</strong>oeg afwezig. Bij de verharde mortels<br />
vertoonde de hydraulische mortels juist de<br />
grootste hygrische zwelling <strong>en</strong> krimp.<br />
Waterabsorptie- <strong>en</strong> drooggedrag<br />
van metselwerk<br />
Om e<strong>en</strong> indruk te krijg<strong>en</strong> van het vochtopnamegedrag<br />
<strong>en</strong> het drooggedrag werd<strong>en</strong><br />
metselwerk’beertjes’ gemetseld. De beertjes<br />
bestaan uit 3 lag<strong>en</strong> metselwerk van 3 st<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
per laag (zie figuur 3). Ze zijn opgebouwd uit<br />
2 typ<strong>en</strong> st<strong>en</strong><strong>en</strong>, e<strong>en</strong> matig-zuig<strong>en</strong>de (IWwaarde<br />
2.3) <strong>en</strong> e<strong>en</strong> sterk-zuig<strong>en</strong>de ste<strong>en</strong> (IWwaarde<br />
3.5), ieder vermetseld met de 4<br />
verschill<strong>en</strong>de <strong>metselmortel</strong>s. De proef-<br />
4<br />
RESULTATEN<br />
ABSORPTIE- (BOVEN)<br />
EN DROOGPROEVEN<br />
(ONDER) .<br />
IN DE FIGUREN ZIJN<br />
DOOR MIDDEL VAN<br />
DE HORIZONTALE<br />
GESTIPPELDE<br />
LIJNEN VRIJWILLIGE<br />
WATEROPNEMINGS-<br />
WAARDEN:<br />
18.4 (GEW %) VOOR<br />
DE GELE STEEN<br />
EN 9 (GEW %)<br />
VOOR DE<br />
RODE STEEN<br />
AANGEGEVEN.<br />
VITRUVIUS NUMMER 1 OKTOBER 2007<br />
stukk<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> e<strong>en</strong> deel van e<strong>en</strong> muur. De<br />
in figuur 3 naar bov<strong>en</strong> gerichte zijde van de<br />
beertjes is de zichtzijde van de muur. Vanuit<br />
deze zijde wordt tijd<strong>en</strong>s de proef (<strong>en</strong> ook in<br />
de werkelijkheid) vocht opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong> vocht<br />
afgestaan (gedroogd); het vocht passeert<br />
ste<strong>en</strong> <strong>en</strong> waar mogelijk mortelstootvoeg<strong>en</strong>.<br />
De andere 5 zijd<strong>en</strong> zijn met plastic bekleed<br />
om vochttransport (droging) in deze richting<strong>en</strong><br />
te voorkom<strong>en</strong>.<br />
Figuur 3<br />
Opzuiging van water via het zichtvlak vond<br />
plaats gedur<strong>en</strong>de 24 uur. De droging vanuit<br />
het zichtvlak, werd geregistreerd gedur<strong>en</strong>de<br />
35 dag<strong>en</strong>. De hygrische eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van de<br />
gebruikte metselst<strong>en</strong><strong>en</strong> zijn verzameld in<br />
onderstaande tabel.<br />
Initiële Wateropzuiging<br />
Vrijwillige Wateropneming<br />
kg/m 2 /min Vol % Gew %<br />
Rood 2,3 17,5 9,0<br />
Geel 3,5 29,0 18,4<br />
23<br />
In figuur 4 word<strong>en</strong> de resultat<strong>en</strong> van de<br />
absorptie <strong>en</strong> droogproev<strong>en</strong> weergegev<strong>en</strong>.<br />
Bij de gele, sterk zuig<strong>en</strong>de ste<strong>en</strong> (zie linker<br />
grafiek<strong>en</strong>) valt op dat de vochtopname van de<br />
proefstukk<strong>en</strong> vermetseld met Schelpkalkmortel<br />
(A) <strong>en</strong> de zwakke ste<strong>en</strong>kalk-tras<br />
basterd mortel (C) aanzi<strong>en</strong>lijk hoger ligt dan<br />
bij de hydraulische kalkmortel (B) <strong>en</strong> de metselcem<strong>en</strong>t<br />
mortel (X). Na 24 uur zijn de<br />
proefstukk<strong>en</strong> (A) <strong>en</strong> (C) nag<strong>en</strong>oeg verzadigd:<br />
vochtgehalte iets lager dan de vrijwillige<br />
wateropneming 18.4 % (m/m). Daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong><br />
is de vochtopname van de proefstukk<strong>en</strong> (B)<br />
<strong>en</strong> (X) minder dan 2/3 van het beschikbare<br />
poriënvolume, 11-12 % (m/m).<br />
K<strong>en</strong>nelijk werk<strong>en</strong> de voeg<strong>en</strong> in het laatste<br />
geval als e<strong>en</strong> barrière voor het transport van<br />
vocht door het gehele proefstuk he<strong>en</strong>.<br />
Het drog<strong>en</strong> van de proefstukk<strong>en</strong> met<br />
Schelpkalk mortel (A) <strong>en</strong> de zwakke ste<strong>en</strong>kalk-tras<br />
basterd mortel (C) gaat gedur<strong>en</strong>de<br />
de eerste 15 dag<strong>en</strong> iets sneller dan bij<br />
de proefstukk<strong>en</strong> met de hydraulische
M<br />
kalkmortel (B) <strong>en</strong> de metselcem<strong>en</strong>t mortel<br />
(X). Echter, na 2 wek<strong>en</strong> is het vochtgehalte<br />
in de proefstukk<strong>en</strong> (A) <strong>en</strong> (C) nog steeds<br />
ruim 10 % (m/m), terwijl de proefstukk<strong>en</strong> (B)<br />
<strong>en</strong> (X) ongeveer op de helft daarvan ligg<strong>en</strong>.<br />
Verondersteld mag word<strong>en</strong> bij wisselde<br />
reg<strong>en</strong>- <strong>en</strong> droogcondities, dat het metselwerk<br />
met de kalkmortels in combinatie met sterkzuig<strong>en</strong>de<br />
st<strong>en</strong><strong>en</strong> gemiddeld structureel vochtiger<br />
zal zijn dan het metselwerk met de<br />
hydraulische bindmiddel<strong>en</strong>.<br />
Het vochtgehalte in het metselwerk met<br />
matig zuig<strong>en</strong>de st<strong>en</strong><strong>en</strong> is voor alle mortels<br />
lager dan bij de sterk zuig<strong>en</strong>de st<strong>en</strong><strong>en</strong> (zie<br />
rechter grafiek<strong>en</strong>). Het scherpe onderscheid<br />
in vochtopname tuss<strong>en</strong> kalk <strong>en</strong> hydraulische<br />
mortels doet zich veel minder voor bij het<br />
metselwerk met matig-zuig<strong>en</strong>de st<strong>en</strong><strong>en</strong>. Wel<br />
is e<strong>en</strong> zelfde volgorde in mate van vochtopname<br />
te zi<strong>en</strong> als bij de zwak-zuig<strong>en</strong>de<br />
st<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> is de vochtopname van de proefstukk<strong>en</strong><br />
met hydraulische mortels 2/3 tot<br />
minder dan de helft van het beschikbare<br />
poriënvolume. Na 15 dag<strong>en</strong> drog<strong>en</strong> ligt het<br />
vochtgehalte voor alle proefstukk<strong>en</strong> ruimschoots<br />
onder de helft van het beschikbare<br />
poriënvolume.<br />
Verhoudingsgewijs is de absorptie-droogsituatie<br />
van de zuivere luchtkalkmortels in<br />
combinatie met de sterk-zuig<strong>en</strong>de bakst<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
opvall<strong>en</strong>d ongunstig <strong>en</strong> bij de matig-zuig<strong>en</strong>de<br />
st<strong>en</strong><strong>en</strong> minder ongunstig.<br />
Deze resultat<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> overe<strong>en</strong> met wat m<strong>en</strong><br />
in de praktijk constateert: zwak tot matig<br />
zuig<strong>en</strong>de st<strong>en</strong><strong>en</strong> toegepast met e<strong>en</strong> hydraulische<br />
mortel, zoals toegepast in kerk<strong>en</strong>, fabriek<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> op<strong>en</strong>bare gebouw<strong>en</strong> (zie figuur 2) in<br />
het begin van de 20e eeuw verton<strong>en</strong> lage<br />
vochtgehalt<strong>en</strong> <strong>en</strong> er is zeld<strong>en</strong> sprake van<br />
doorslag. Bij mol<strong>en</strong>s gemetseld met sterk<br />
zuig<strong>en</strong>de st<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> met kalkmortels word<strong>en</strong><br />
aan de reg<strong>en</strong>zijde hoge vochtgehalt<strong>en</strong> gemet<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> komt lekkage regelmatig voor.<br />
In aanmerking nem<strong>en</strong>d niet alle<strong>en</strong> absorptiedrooggedrag,<br />
maar ook vervormingscapaciteit,<br />
druksterkte-ontwikkeling <strong>en</strong> initiële<br />
krimp dan presteert de hydraulische kalkmortel<br />
het beste. Verondersteld mag word<strong>en</strong><br />
dat andere licht hydraulische mortels e<strong>en</strong><br />
vergelijkbaar gedrag zull<strong>en</strong> verton<strong>en</strong>: dit zal<br />
nader geverifieerd moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Vochtdoorslag- <strong>en</strong> lekkage<br />
proev<strong>en</strong> (TNO)<br />
Na vervaardiging van de mur<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> bereg<strong>en</strong>ingsproev<strong>en</strong><br />
uitgevoerd. Daartoe werd<strong>en</strong><br />
de mur<strong>en</strong> omkast (zie figuur 5) <strong>en</strong> vanuit de<br />
VITRUVIUS NUMMER 1 OKTOBER 2007<br />
WATER<br />
OVERDRUK<br />
HALFSTEENS<br />
STEENS<br />
DUBBELSTEENS<br />
kastzijde besproeid. Aan de voorzijd<strong>en</strong> van<br />
de mur<strong>en</strong> zijn bij de overgang<strong>en</strong> van 1 /2-ste<strong>en</strong><br />
naar 1-ste<strong>en</strong>s <strong>en</strong> van 1-ste<strong>en</strong>s naar 2-ste<strong>en</strong>s<br />
got<strong>en</strong> aangebracht (zie figuur 5, rechts) om<br />
doorslaand lekvocht op te vang<strong>en</strong>.<br />
Figuur 5<br />
De 2 proefmur<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> ieder vervaardigd<br />
met e<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>d ste<strong>en</strong>type, maar met één<br />
<strong>en</strong> dezelfde <strong>metselmortel</strong>: de geselecteerde<br />
hydraulische kalkmortel. De hygrische eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
van de 2 ste<strong>en</strong>typ<strong>en</strong> staan in onderstaande<br />
tabel:<br />
Initiële Wateropzuiging<br />
Vrijwillige Wateropneming<br />
kg/m 2 /min Vol % Gew %<br />
Grijs 1,5 13,1 6,8<br />
Geel 5,9 32,1 21,9<br />
De uitvoering van de reg<strong>en</strong>proef is gebaseerd<br />
op NEN 2778 ‘Vochtwering gebouw<strong>en</strong>’, met<br />
achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s:<br />
– 1 uur bereg<strong>en</strong>ing zonder overdruk,<br />
2 liter/m 2 /min.<br />
– 89 uur bereg<strong>en</strong>ing met overdruk 50 Pa,<br />
12 liter/m 2 /uur.<br />
– 1 uur bereg<strong>en</strong>ing met overdruk 400 Pa,<br />
2 liter/m 2 /min.<br />
24<br />
5<br />
ONDER: SCHEMATISCHE<br />
OPSTELLING VAN DE REGENPROEF<br />
(TOMAS WIJFFELS, TNO);<br />
RECHTS: DE PROEFMUREN MET<br />
MUURDIKTEN VAN BOVEN NAAR<br />
BENEDEN: 1 /2-STEEN,<br />
1-STEENS EN 2-STEENS.<br />
DE GELE STENEN ZIJN STERK<br />
ZUIGEND, DE GRIJZE STENEN<br />
MATIG ZUIGEND; ZICHTBAAR IN DE<br />
MUUR: BOORKERNGATEN<br />
VOOR NADER ONDERZOEK<br />
VAN DE VOEGSTEEN<br />
DOORSNEDEN.<br />
a<br />
6A NA 1-UUR BEREGENING (ZONDER<br />
OVERDRUK). 38 MINUTEN NA DE AAN-<br />
VANG VAN DE BEREGENING WAS DE<br />
GELE (STERK ZUIGENDE) 1 /2-STEENS<br />
MUUR REEDS VOLLEDIG DOORGESLAGEN.<br />
BIJ DE GELE 1-STEENS MUUR KOMT<br />
DUIDELIJK NAAR VOREN DAT DE<br />
STENEN (KOPPEN) DOORSLAAN.
M VITRUVIUS NUMMER 1 OKTOBER 2007<br />
Na 90 uur was de muur verzadigd. Tijd<strong>en</strong>s<br />
het laatste uur is bepaald hoe groot de lekkage<br />
is bij e<strong>en</strong> reg<strong>en</strong>belasting, 2 liter/m 2 /min bij<br />
met overdruk 400 Pa.<br />
Resultat<strong>en</strong> bereg<strong>en</strong>ingsproev<strong>en</strong> aan<br />
matig <strong>en</strong> sterk zuig<strong>en</strong>de proefmur<strong>en</strong><br />
De doorslag van het water werd per camera<br />
geregistreerd <strong>en</strong> tev<strong>en</strong>s gedur<strong>en</strong>de het laatste<br />
uur gekwantificeerd door het op te vang<strong>en</strong><br />
via gootjes aan de onderkant van de 1 /2-ste<strong>en</strong>s<br />
<strong>en</strong> 1-ste<strong>en</strong>s muurtjes in containers. Hiermee<br />
wordt in feite de hoeveelheid lekwater<br />
bepaald.<br />
Uit de cameraregistratie blijkt dat de 1 /2ste<strong>en</strong>s<br />
gele muur (sterk-zuig<strong>en</strong>de st<strong>en</strong><strong>en</strong>)<br />
volledig is doorgeslag<strong>en</strong> na 38 minut<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />
de 1 /2-ste<strong>en</strong>s grijze muur (matig-zuig<strong>en</strong>de<br />
st<strong>en</strong><strong>en</strong>) na 5.7 uur. Voor de 1-ste<strong>en</strong>s muur is<br />
dit na 5.7 uur (geel) <strong>en</strong> 22 uur (grijs), na 90<br />
uur zijn de beide 2-ste<strong>en</strong>s mur<strong>en</strong> grot<strong>en</strong>deels<br />
doorgeslag<strong>en</strong>, zie figuur 6.<br />
Figuur 6<br />
Figuur 6 geeft e<strong>en</strong> indruk van het ‘tek<strong>en</strong><strong>en</strong>’<br />
van de muur, het is uiteraard van groter<br />
belang hoeveel lekwater door de muur gaat.<br />
Vochtdoorslagwaard<strong>en</strong> (lekkage) zijn bepaald<br />
bij e<strong>en</strong> continue constante wateraanvoer van<br />
2 liter/m 2 /min (=120 liter/m 2 /uur) <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
overdruk van 400 Pa (e<strong>en</strong> uitermate zware<br />
reg<strong>en</strong>- <strong>en</strong> overdrukbelasting). Dit gebeurde<br />
gedur<strong>en</strong>de 1 uur na verzadiging van de muur<br />
(na 90 uur). Figuur 7 laat zi<strong>en</strong> dat de verschill<strong>en</strong><br />
in lekwater zijn zeer aanzi<strong>en</strong>lijk zijn.<br />
Figuur 7 Volg<strong>en</strong>de pagina<br />
Bespreking resultat<strong>en</strong><br />
Naast de verschill<strong>en</strong> in snelheid van vochtdoorslag<br />
bij de twee mur<strong>en</strong> valt op, dat bij de<br />
grijze muur met de matig-zuig<strong>en</strong>de st<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
het vocht eerst door de voeg<strong>en</strong> slaat (zie<br />
figuur 6b) terwijl bij de gele muur met de<br />
sterk-zuig<strong>en</strong>de st<strong>en</strong><strong>en</strong> het vocht bijna direct<br />
door de st<strong>en</strong><strong>en</strong> (figuur 6a) slaat. Uit bestudering<br />
van slijpplaatjes blijkt dat er regelmatig<br />
e<strong>en</strong> spleet is tuss<strong>en</strong> mortel <strong>en</strong> grijze ste<strong>en</strong> in<br />
het hechtvlak (tot 1mm), ondanks de zorg<br />
waarmee ‘vol <strong>en</strong> zat’ gemetseld is. Verondersteld<br />
mag word<strong>en</strong> dat de ste<strong>en</strong> te langzaam<br />
vocht onttrekt uit de mortel, waardoor de<br />
mortel niet aantrekt aan de ste<strong>en</strong> bij dit type<br />
mortel. Deze situatie kan verbeterd word<strong>en</strong><br />
door toepassing st<strong>en</strong><strong>en</strong> met e<strong>en</strong> iets hogere<br />
IW-Waarde.Toch geldt voor de 1 /2-ste<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
de 1-ste<strong>en</strong>s mur<strong>en</strong> dat de lekkage bij de<br />
grijze muur duidelijk geringer is dan bij de<br />
gele muur. K<strong>en</strong>nelijk is de geringe vochtdoorlat<strong>en</strong>dheid<br />
van de grijze ste<strong>en</strong> in verge-<br />
6 VERLOOP VOCHTDOORSLAG TIJDENS REGENPROEF<br />
LINKS (GEEL) DE MUUR MET DE STERK ZUIGENDE STENEN, RECHTS (GRIJS) MET DE ZWAK ZUIGENDE STENEN<br />
b c d<br />
6B NA 2 UUR BEREGENING (MET 50PA<br />
OVERDRUK) IN HET 1 /2-STEENS GRIJZE<br />
(MATIG ZUIGENDE) METSELWERK IS<br />
DUIDELIJK TE ZIEN DAT DE VOEG (OF<br />
LIEVER HET HECHTVLAK STEENVOEG)<br />
DE ZWAKKE STEEN IS. DE TEKENING<br />
VAN DE GRIJZE STENEN VINDT PLAATS<br />
VANUIT LEKKAGE DOOR HECHTVLAKKEN.<br />
6C NA 5.7-UUR BEREGENING (MET 50 PA<br />
OVERDRUK) NA 5.7 UUR IS DE 1-STEENS<br />
GELE MUURVOLLEDIG DOORGESLAGEN.<br />
DE GRIJZE 1-STEENS MUUR, NU NOG<br />
GEDEELTELIJK DROOG, SLAAT NA 22<br />
UUR DOOR.<br />
25<br />
lijking met die van de gele ste<strong>en</strong> doorslaggev<strong>en</strong>d<br />
voor het totaal gedrag.<br />
Het doorslaggedrag van de 2-ste<strong>en</strong>s muurdikt<strong>en</strong><br />
wijkt af van kleinere muurdikt<strong>en</strong>: beid<strong>en</strong><br />
zijn na 90 uur bereg<strong>en</strong>ing grot<strong>en</strong>deels<br />
doorgeslag<strong>en</strong> maar lekk<strong>en</strong> niet. De daarop<br />
volg<strong>en</strong>de zware bereg<strong>en</strong>ing (2 liter/m2/min<br />
bij overdruk 400Pa) leidt in beide reeds verzadigde<br />
mur<strong>en</strong> niet tot lekk<strong>en</strong>. Dit duidt op<br />
e<strong>en</strong> effectieve barrièrewerking van de mortel.<br />
In feite onderstreept dit resultaat het<br />
belang van de mortel<strong>keuze</strong> (zie figuur 4).<br />
Opgemerkt moet word<strong>en</strong> dat de bereg<strong>en</strong>ingsproev<strong>en</strong><br />
extreem zwaar war<strong>en</strong>: nag<strong>en</strong>oeg 4<br />
dag<strong>en</strong> aan één stuk (zeer zware bui<strong>en</strong> dur<strong>en</strong><br />
max <strong>en</strong>ige ur<strong>en</strong>) <strong>en</strong> 7x hogere int<strong>en</strong>siteit dan<br />
onder gemet<strong>en</strong> extreem hoge neerslagcondities<br />
[5]. Tev<strong>en</strong>s wordt de invloed van het<br />
drog<strong>en</strong> op de vochthuishouding van de muur<br />
in deze proef niet in aanmerking g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
Conclusies <strong>en</strong> aanbeveling<strong>en</strong><br />
Nieuw massief metselwerk<br />
Uit de proev<strong>en</strong> komt naar vor<strong>en</strong> dat zowel de<br />
hygrische eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> als het type <strong>metselmortel</strong><br />
grote invloed hebb<strong>en</strong> op de vochthuishouding<br />
in de muur.<br />
Zo blijkt dat:<br />
– het vochtgehalte in mur<strong>en</strong> met matig zuig<strong>en</strong>de<br />
st<strong>en</strong><strong>en</strong> structureel lager is dan in<br />
6D NA 90-UUR BEREGENING (MET 50<br />
PA OVERDRUK) AAN HET EIND VAN<br />
DE PROEF IS OOK HET 2-STEENS<br />
METSELWERK (GEEL MINDER DAN<br />
GRIJS!) GROTENDEELS DOORGESLAGEN.
M VITRUVIUS NUMMER 1 OKTOBER 2007<br />
liter / m 2<br />
mur<strong>en</strong> met sterk zuig<strong>en</strong>de st<strong>en</strong><strong>en</strong>, zie resultat<strong>en</strong><br />
absorptie-droogproev<strong>en</strong>;<br />
– het vochtgehalte in de muur <strong>en</strong> vochtdoorslag<br />
afhankelijk is van de barrièrewerking<br />
van de mortel;<br />
– de barrièrewerking van de voeg sterk afhankelijk<br />
is van de aanwezigheid van hydraulische<br />
compon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de mortel.<br />
De barrièrewerking wordt effectief bij muurdikt<strong>en</strong><br />
> 1-ste<strong>en</strong>s;<br />
– zuivere kalkmortels in deze proev<strong>en</strong><br />
nauwelijks barrièrewerking verton<strong>en</strong>;<br />
– voor metselwerk met e<strong>en</strong> goede vervormingscapaciteit<br />
<strong>en</strong> barrièrewerking licht<br />
hydraulische mortels geschikt zijn;<br />
– spleetvorming tuss<strong>en</strong> ste<strong>en</strong> <strong>en</strong> voeg, als<br />
gevolg van onvoldo<strong>en</strong>de afzuiging van het<br />
water in de mortel door de ste<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke<br />
invloed heeft op de vochtdoorslag<br />
(goede aanpassing van hygrisch gedrag van<br />
ste<strong>en</strong> <strong>en</strong> mortel in deze van groot belang);<br />
– de beoordeling vooraf van de verwerkbaarheid<br />
van de mortel van ess<strong>en</strong>tieel belang is<br />
om ‘vol <strong>en</strong> zat’ te kunn<strong>en</strong> metsel<strong>en</strong> met de<br />
mogelijkheid van doorstrijk<strong>en</strong> (voor e<strong>en</strong><br />
praktische verwerkbaarheidsproef zie [3]).<br />
Uitgaande van de voorafgaande conclusies <strong>en</strong><br />
in aanmerking nem<strong>en</strong>d dat in massieve<br />
mur<strong>en</strong> veelal dunne muurdikt<strong>en</strong> aanwezig<br />
Doorslag door proefmur<strong>en</strong><br />
Tijd (min)<br />
zijn (balkoplegging<strong>en</strong>, verlop<strong>en</strong>de muurdikt<strong>en</strong><br />
etc.) wordt aanbevol<strong>en</strong> bij het realiser<strong>en</strong> van<br />
nieuw massief metselwerk bakst<strong>en</strong><strong>en</strong> met<br />
e<strong>en</strong> Initële Wateropzuiging (IW-waarde) van<br />
1,7 tot 2,5 [kg/m 2 /min], type traditionele<br />
metselklinker/hardgrauw kwaliteit, in combinatie<br />
met e<strong>en</strong> licht hydraulische kalk<strong>metselmortel</strong>mortel,<br />
hetzij op basis van<br />
natuurlijke licht hydraulische kalk hetzij op<br />
basis van luchtkalk <strong>en</strong> tras toe te pass<strong>en</strong>.<br />
Herstel van massief metselwerk<br />
Herstel van massief kalkmetselwerk (inboet<strong>en</strong>)<br />
vindt meestal plaats in metselwerk waarbij<br />
de st<strong>en</strong><strong>en</strong> e<strong>en</strong> matig zuig<strong>en</strong>d zichtvlak (zie<br />
fig. 1 <strong>en</strong> 2) verton<strong>en</strong>. De restauratieste<strong>en</strong> di<strong>en</strong>t<br />
vergelijkbaar hygrisch gedrag te verton<strong>en</strong>:<br />
IW-Waard<strong>en</strong>: 1.7 tot 2.5 [kg/m 2/min].<br />
De mortel di<strong>en</strong>t goed verwerkbaar <strong>en</strong> doorstrijkbaar<br />
te zijn (hervoeg<strong>en</strong> bij inboetwerk<br />
di<strong>en</strong>t bij voorkeur te word<strong>en</strong> vermed<strong>en</strong>). De<br />
hygrische eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van de reparatiemortel<br />
di<strong>en</strong><strong>en</strong> ongeveer gelijk te zijn aan die<br />
van de daarachter ligg<strong>en</strong>de oude <strong>metselmortel</strong><br />
(i.v.m. drog<strong>en</strong> oude mortel); licht<br />
hydraulische mortels zijn zowel wat compatibiliteit<br />
als duurzaamheid veelal geschikt voor<br />
dit type metselwerk.<br />
26<br />
Refer<strong>en</strong>ties<br />
LEKKAGE DOOR<br />
BEREGENING VAN<br />
DE PROEFMUREN.<br />
HET VOCHT IS<br />
OPGEVANGEN AAN<br />
DE ONDERKANT VAN<br />
DE 1 7<br />
/2-STEENS MUUR-<br />
GEDEELTEN EN AAN<br />
DE ONDERKANT VAN<br />
DE 1-STEENS MUUR-<br />
GEDEELTEN VAN DE<br />
2 PROEFMUREN.<br />
DE 2-STEENS MUUR-<br />
GEDEELTEN SLAAN<br />
WEL DOOR MAAR<br />
LEKKEN NIET!<br />
– [1] Grimm C.T. (1982), Water permeance<br />
of Masonry Walls: A Review of the Literature,<br />
in Masonry: Materials, Properties and<br />
Performance, ASTM STP 778, J.G. Borchelt<br />
ed., American Society for testing and<br />
Materials, pp. 178-199.<br />
– [2] Ramamurthy K. and K.B. Anand,<br />
(2001), Classification of Water Permeation<br />
Studies on Masonry, Masonry International,<br />
Vol. 14, No 3, pp.74-79.<br />
– [3] Groot C. <strong>en</strong> Gunneweg J. (2007),<br />
Bouwst<strong>en</strong><strong>en</strong> voor de Richtlijn:<br />
Restauratiebakste<strong>en</strong> <strong>en</strong> Metselmortel,<br />
TU Delft, Faculteit CiTG, maart 2007.<br />
– [4] Wijffels T. <strong>en</strong> Hermanns S. (2007),<br />
Metselmortels voor waterdicht metselwerk.<br />
Eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van 4 mortels <strong>en</strong> resultat<strong>en</strong><br />
van de reg<strong>en</strong>proef. TNO-Rapport<br />
2007-D-R0482, Delft.<br />
– [5] Groot C. <strong>en</strong> Gunneweg J. (2007),<br />
Rapport Kwaliteitseis<strong>en</strong> Restauratiebakste<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> Metselmortels in Kalk. TU Delft,<br />
Faculteit CiTG, maart 2007.