studie over zindelijkheid in de kleuterschool - LOGO Antwerpen

Zindelijkheid in de kleuterschool:
Wat is het effect van de verlating van de zindelijkheid op de werkdruk bij de
kleuterleidsters?
Leeronderzoek 2007-2008
Faculteit Politieke en Sociale Wetenschappen en Toegepaste Economische Wetenschappen
Onder leiding van Professor G. Van Hal, Professor J.J. Wyndaele en A. Vermandel
Amina Bouzakoura, Hanne Carremans, El-Kouaa Ibtisame, Nore Kaerts, Sven Renders, Robin Rummens, Sana
Sellami, Karolien van Nunen, Kim Van Wallendael, Lin Van Wonterghem, Karen Verbruggen, Lynn Wyn

Vooraf willen we graag onze dank uitdrukken aan iedereen die heeft bijgedragen aan het tot
stand brengen van ons onderzoek. Allereerst zijn er onze begeleiders Professor G. Van Hal,
Professor J. J. Wyndaele en A. Vermandel die ons onderzoek in goede banen hebben geleid.
Ook Hamid Nafez, die een grote hulp was bij het opstellen van onze elektronische vragenlijst;
Benny Bellens, voor het opzoeken van wetgevingen in verband met onzindelijke kleuters op
school en Sarah Van Hoeck, voor de hulp bij de statistische analyse van de resultaten.
Tenslotte willen we alle kleuterleidsters en de directies van de verschillende kleuterscholen
danken voor hun medewerking. Zonder hen hadden we dit onderzoek niet tot een goed einde
kunnen brengen.
Dit onderzoeksrapport is een creatie van 12 studenten van de universiteit Antwerpen,
faculteiten politiek en sociale wetenschappen en toegepaste economische wetenschappen,
bijgestaan door bovengenoemde.
2

VOORWOORD
Een leeronderzoek binnen de Faculteit Politieke en Sociale Wetenschappen met een medisch
getint onderwerp. Het is natuurlijk al vaker gebeurd. Sociologen en
communicatiewetenschappers hebben uiteraard een brede belangstelling en er is een lange
traditie van medische sociologie op het terrein. In de afgelopen jaren begeleidde ik vanuit de
faculteit Geneeskunde maar van opleiding socioloog zijnde, verschillende leeronderzoeken op
de grens van het sociaal-wetenschappelijke en het medische. Bij dit leeronderzoek ging het er
echter heel anders aan toe dan gewoonlijk. Er was namelijk een structurele samenwerking met
een klinische dienst van de faculteit Geneeskunde. Prof. Wyndaele, diensthoofd urologie van
het UZA en Alexandra Vermandel, die bij prof. Wyndaele haar doctoraat voorbereidt, wilden
onderzoek doen naar het effect van de verlating van de zindelijkheidsleeftijd op de
werkbelasting van kleuterleidsters. De symbiose van sociale wetenschappers en
‗geneeskundigen‘ sloeg aan. Het enthousiasme langs beide kanten werkte aanstekelijk en het
resultaat dat nu voor u ligt, stemt ons verheugd. Er komt trouwens ook een vervolg op het
leeronderzoek, namelijk een studiedag voor mensen op het terrein (CLB, Kind en Gezin),
waarop o.a. de resultaten van het leeronderzoek door de studenten zelf worden gepresenteerd.
Bovendien is het ook de bedoeling om de resultaten in een wetenschappelijke publicatie te
gieten.
Ik wil hierbij alle studenten, waarvan u de namen op het eerste blad kan vinden, van harte
bedanken voor de geleverde inspanningen en inzet. Ook het enthousiasme van Alexandra
Vermandel en de interesse en ondersteuning van prof. Wyndaele vernoem ik graag. Het
resultaat van dit leeronderzoek sterkt me in de overtuiging dat interdisciplinaire
samenwerking loont. Met hoge verwachtingen kijk ik uit naar een volgend
faculteitsoverschrijdend project.
In ieder geval veel leesplezier gewenst aan allen.
Prof. Guido Van Hal
Vakgroep Epidemiologie en Sociale Geneeskunde.
3

LIJST VAN GRAFIEKEN EN TABELLEN (LUIK B: ONDERZOEKSANALYSE EN
ONDERZOEKSRESULTATEN)
Grafieken:
Grafiek 3.4.1: Definiëring van zindelijkheid
Grafiek 3.5.1: Hebt u op school een reglement waarin vermeld staat dat onzindelijke
kinderen niet welkom zijn?
Grafiek 3.5.2: Aantal onzindelijke kleuters op de eerste school dag op scholen waar
onzindelijke kleuters wel welkom zijn en op scholen waar onzindelijke kleuters niet
welkom zijn
Grafiek 3.5.3: Klas-afspraken in verband met naar het toilet gaan
Grafiek 3.6.1: Wanneer zouden kleuters zindelijk moeten zijn volgens respondenten?
Grafiek 3.6.2: Zou het een goed idee zijn om kinderen enkel op school toe te laten als
ze zindelijk zijn?
Grafiek 3.8.1: Aantal onzindelijke kleuters op de eerste schooldag en ‗nu‘
Grafiek 3.8.2: Kinderen die niet zindelijk zijn op de eerste schooldag worden snel
zindelijk
Grafiek 3.9.1 Respondenten die vermelde methodes kennen
Grafiek 3.9.2: Waar kennen de respondenten de verschillende methodes van?
Grafiek 3.9.3 : Hebt u volgende methode al toegepast in uw klas?
Grafiek 3.9.4 : Toepassing van eigen methodes
Grafiek 3.10.1 : Kennis van onzindelijkheid tijdens opleiding
Grafiek 3.10.2: Zindelijkheidstraining is iets voor thuis
Grafiek 3.10.3 : Het ervaren van extra werkdruk door problemen in verband met
zindelijkheid afhankelijk van het aantal dienstjaren
Grafiek 3.10.4 : Het ervaren van extra werkdruk door problemen in verband met
zindelijkheid afhankelijk van het hebben van kinderen
Grafiek 3.10.5: Het ervaren van grote werkdruk afhankelijk van het hebben van
kinderen
Grafiek 3.10.6 : Moeten de kinderen aangepaste kledij dragen?
Grafiek 3.10.7: Beschrijving van aangepaste kledij volgens de kleuterleidsters
Grafiek 3.10.8: Invloed van aangepaste kledij op werkdruk door problemen in
verband met zindelijkheid
4

Grafiek 3.10.9: Invloed van de plaats van het toilet op werkdruk door problemen in
verband met zindelijkheid
Grafiek 3.10.10: De tevredenheid van kleuterleid(st)ers met de plaats van het toilet.
Grafiek 3.10.11: De invloed van aangepaste toiletten op werkdruk door problemen
i.v.m. zindelijkheid
Grafiek 3.10.12: Het ervaren van extra werkdruk door problemen ivm zindelijkheid
afhankelijk van het beeld dat de kleuterleid(st)ers hebben over hun werk tijdens
de studieperiode
Grafiek 3.11.1: Scholen waar kleuterleid(st)ers in aanraking komen met ouders die
beweren dat hun kind zindelijk is, terwijl dit niet het geval is
Grafiek 3.11.2: Aantal kleuterleid(st)ers dat vindt dat er meer communicatie nodig is
tussen de ouders en de school
Grafiek 3.11.3: Aantal kleuterleid(st)ers dat beroep kan doen op een hulpkracht en
aantal dat dit zou wensen
Grafiek 3.11.4: Aantal kleuterleid(st)ers dat vindt dat er extra hulp nodig is in de klas
Grafiek 3.11.5: Aantal kleuterleid(st)ers dat vindt dat de school voldoende steun biedt
Tabellen:
Tabel 3.5.1: Aantal onzindelijke kleuters op de eerste schooldag op scholen waar
kleuters die niet zindelijk zijn niet welkom zijn
Tabel 3.10.1 : Taak van de kleuterleidsters om onzindelijke kinderen te begeleiden in
zindelijkheidsproces
Tabel 3.10.2: Het al dan niet overeenstemmen van het beeld dat de respondenten
hadden over hun baan en de werkelijkheid
5

INHOUDSTAFEL
1 ALGEMENE INLEIDING ................................................................................................ 9
2 LUIK A: LITERATUUR ................................................................................................. 12
2.1 INLEIDING ............................................................................................................. 13
2.2 WAT IS ZINDELIJKHEID? .................................................................................... 14
2.3 BELANGRIJKE METHODEN VAN ZINDELIJKHEIDSTRAINING ................. 16
2.3.1 Kindgeoriënteerde theorie ................................................................................ 16
2.3.1.1 Spock ............................................................................................................ 16
2.3.1.2 Brazelton ...................................................................................................... 17
a) Algemene omschrijving ................................................................................... 17
b) Rijpheid van het kind ....................................................................................... 18
c) Betrokkenheid van de ouders ........................................................................... 19
d) Procedure .......................................................................................................... 20
2.3.2 Structureel Behaviorisme ................................................................................. 26
2.3.2.1 Algemene Beschrijving ................................................................................ 26
2.3.2.2 Azrin en Foxx ............................................................................................... 26
a) Inleiding ........................................................................................................... 26
b) Rijpheid ............................................................................................................ 27
c) Methode ............................................................................................................ 27
d) Evaluatie ........................................................................................................... 29
2.3.3 Culturele Relativiteit ........................................................................................ 31
2.3.3.1 Algemene beschrijving ................................................................................. 31
2.3.3.2 Zindelijkheidstraining in de Verenigde Staten ............................................. 31
a) Uitgangspunt .................................................................................................... 31
b) Evolutie ............................................................................................................ 32
2.3.3.3 Zindelijkheidstraining bij de Digo ............................................................... 32
a) Uitgangspunt .................................................................................................... 32
b) Trainingsmethoden ........................................................................................... 32
c) Evaluatie ........................................................................................................... 33
2.3.4 Besluit ............................................................................................................... 33
2.4 FACTOREN DIE MEESPELEN BIJ DE ZINDELIJKHEIDSTRAINING ............ 34
2.4.1 Predictieve factoren .......................................................................................... 34
2.4.1.1 Rijpheid ........................................................................................................ 34
6

a) Motorische factoren .......................................................................................... 35
b) Fysiologische factoren ...................................................................................... 35
c) Psychologische factoren ................................................................................... 35
2.4.1.2 Leeftijd ......................................................................................................... 36
2.4.1.3 Geslacht ........................................................................................................ 36
2.4.1.4 Andere factoren ............................................................................................ 37
2.4.2 Sociale factoren ................................................................................................ 38
2.4.2.1 Familie .......................................................................................................... 38
a) Ouders .............................................................................................................. 38
b) Broers en zussen ............................................................................................... 39
c) Sociaal-economische situatie ........................................................................... 39
d) Cultuur .............................................................................................................. 40
2.4.2.2 Dokters en kinderartsen ................................................................................ 41
2.4.2.3 Dagcentra en scholen ................................................................................... 43
2.4.2.4 Hulpmiddelen ............................................................................................... 44
2.4.3 Besluit ............................................................................................................... 45
2.5 VERLATING ........................................................................................................... 46
2.5.1 Gegevens .......................................................................................................... 46
2.5.2 Oorzaken .......................................................................................................... 47
2.5.3 Gevolgen .......................................................................................................... 48
2.5.4 Besluit ............................................................................................................... 49
2.6 WETGEVING .......................................................................................................... 50
2.7 BESLUIT ................................................................................................................. 52
3 LUIK B: ONDERZOEKSANALYSE EN ONDERZOEKSRESULTATEN.................. 56
3.1 INLEIDING ............................................................................................................. 57
3.2 METHODOLOGIE .................................................................................................. 59
3.3 PROBLEEMSTELLING ......................................................................................... 61
3.4 DEFINITIE VAN ZINDELIJKHEID ...................................................................... 62
3.5 ZINDELIJKHEID OP SCHOOL ............................................................................. 64
3.5.1 Reglementering ................................................................................................ 64
3.5.2 Regels in de klas ............................................................................................... 66
3.6 ZINDELIJKHEIDSLEEFTIJD VERSUS SCHOOLLEEFTIJD ............................. 68
3.7 DE VERLATING VAN DE ZINDELIJKHEID ...................................................... 70
3.7.1 Oorzaken van verlating van de zindelijkheid ................................................... 70
7

3.7.2 Verleden versus heden ..................................................................................... 71
3.8 ZINDELIJKHEID IN DE KLAS ............................................................................. 72
3.8.1 Zindelijkheid in cijfers ..................................................................................... 72
3.8.2 Sneller zindelijk in klasverband? ..................................................................... 73
3.9 METHODEN VAN ZINDELIJKHEIDSTRAINING.............................................. 74
3.9.1 Kennis van de methoden van zindelijkheidstraining ........................................ 74
3.9.2 Toepassing van de methoden ........................................................................... 75
3.10 KLEUTERLEID(ST)ERS: HET WERK ................................................................. 78
3.10.1 De opleiding ..................................................................................................... 78
3.10.2 Taak .................................................................................................................. 79
3.10.3 Werkdruk .......................................................................................................... 81
3.11 OPLOSSING ............................................................................................................ 90
3.11.1 Communicatie .................................................................................................. 90
3.11.2 Hulp .................................................................................................................. 92
3.11.3 Suggesties ......................................................................................................... 94
3.12 CONCLUSIE ........................................................................................................... 97
4 LUIK C: BESLUIT EN DISCUSSIE ............................................................................. 101
4.1 BESLUIT ............................................................................................................... 102
4.2 DISCUSSIE ............................................................................................................ 104
5 BIBLIOGRAFIE ............................................................................................................ 106
8

1 ALGEMENE INLEIDING
9

Ouders overal ter wereld zullen zich op een bepaald ogenblik in het leven van hun kind
moeten buigen over de zindelijkheidstraining. Het is een onvermijdelijke stap in de
ontwikkeling van een kind. De leeftijd waarop men aan zindelijkheidstraining begint en
waarop men uiteindelijk zindelijk is, verschilt overal ter wereld en is ook tijdsgebonden.
In de loop der jaren is uit verschillende onderzoeken naar voren gekomen dat de leeftijd
waarop een kind zindelijk wordt in onze maatschappij verlaat is. Dit bespreken we in de
literatuurstudie en vormt de aanleiding tot ons onderzoek. Door deze verlating komen
kleuterleid(st)ers in hun klas in aanraking met kinderen die nog niet zindelijk zijn. Hoe gaan
zij daarmee om? Wat vinden zij ervan dat kinderen nog niet zindelijk zijn en toch naar school
komen? Vinden ze dit een probleem en hoe lossen zij dit dan op? Welk effect heeft dit op hun
dagelijkse bezigheden? Deze vragen behandelen we in de analyse van de
onderzoeksresultaten. Daarnaast lichten we de gevolgen van deze verlating op de
werkbelasting van de kleuterleid(st)ers toe. De centrale onderzoeksvraag is dan ook: Wat is
het effect van de zindelijkheidsverlating op de werkdruk bij kleuterleid(st)ers?
In de literatuur is er helaas geen of weinig informatie te vinden over bovenstaande
onderzoeksvraag; het effect van de zindelijkheidsverlating op de werkdruk bij
kleuterleid(st)ers is tot nog toe niet onderzocht. Dit geeft ons de mogelijkheid om een
verkennend onderzoek op te zetten naar dit onbetreden domein. Het noodzaakt tegelijk wel
om de literatuur uitgebreid te beschrijven en verschillende aspecten in verband met
zindelijkheid aan te halen. In de literatuurstudie (luik A) komen volgende aspecten aan bod:
enkele definities van zindelijkheid, een aantal verschillende methoden van
zindelijkheidstraining, belangrijke actoren bij het zindelijkheidsproces en de gevolgen van de
verlating van zindelijkheid. Dit laatste, de vaststelling van de verlating, vormt tevens de brug
naar de onderzoeksvraag die we in de onderzoeksanalyse bekijken. De verlating zorgt ervoor
dat de zindelijkheidstraining niet langer enkel een thuisaangelegenheid is, maar dat dit ook
een zaak wordt van de school. Kleuterleid(st)ers gaan hier bijgevolg mee een rol in spelen. In
dit onderzoek kijken we naar hun perspectieven hieromtrent. Het antwoord op de eerder
vermelde onderzoekvraag is dus voornamelijk op de analyse (luik B) gebaseerd. Deze komt
voort uit de enquête die opgestuurd is naar een honderdtal kleuterscholen in de provincie
Antwerpen. Met behulp van de reacties van de respondenten werd een zo correct mogelijk
beeld gegeven van de ondervindingen van kleuterleid(st)ers. Wij trachtten de
kleuterleid(st)ers aan het woord te laten over hun dagelijkse ervaringen met zindelijkheid; ze
werden gevraagd naar de werklast en naar het (al dan niet) storende van onzindelijke kleuters
10

in de klas en naar andere aspecten die de problematiek van de zindelijkheid op school met
zich zouden kunnen meebrengen.
Aan de hand van al deze gegevens proberen wij een antwoord te formuleren op de
onderzoeksvraag. Wij hopen een licht te werpen op deze materie en vermoeden een
problematiek aan te kaarten die tot nog toe verscholen was.
11

2 LUIK A: LITERATUUR
12

2.1 INLEIDING
De literatuurstudie vormt een onmisbaar en essentieel onderdeel van een onderzoek. Met
name om de reeds bestaande kennis en onderzoeksresultaten op te diepen en zo een basis te
creëren ter vergelijking van de gevonden onderzoeksresultaten.
Vertrekkende vanuit basisvragen als Wat is zindelijkheid?, Welke methoden van
zindelijkheidstraining bestaan er? en In hoeverre is er sprake van een verlating van de
zindelijkheidsleeftijd? trachtten we de reeds aanwezige literatuur met betrekking tot dit
onderwerp op te zoeken.
Reeds bij aanvang van de literatuurstudie werd duidelijk dat er weinig wetenschappelijke
gegevens voorhanden zijn en dan vooral in verband met de centrale onderzoeksvraag: Heeft
de verlating van de zindelijkheid een effect op de werkbelasting van de kleuterleid(st)ers?.
Bovendien zijn goede wetenschappelijke studies omtrent dit proces schaars en de algemene
raadgevingen betreffende de methode van zindelijkheidstraining weinig wetenschappelijk
onderbouwd en voornamelijk gebaseerd op de ervaringen van deskundigen op dit gebied.
Hierdoor kunnen we het materiaal een weinig vergelijken.
Deze literatuurstudie valt onder te verdelen in vijf grote thema‘s. Allereerst wordt de inhoud
van de term zindelijkheid ontleed, wat geen sinecure blijkt. Vervolgens, na het aannemen van
een eigen definitie van zindelijkheid, verdiepen we ons in enkele belangrijke methoden van
zindelijkheidstraining. Hierbij blijken vooral de kindgeoriënteerde theorie, het structureel
behaviorisme en de culturele relativiteitstheorie wijdverspreide en aanvaarde methodes te zijn.
Welke factoren van belang zijn bij de zindelijkheidstraining komt daarna aan bod. Hierbij
onderscheiden we predictieve en sociale factoren. Hierna nemen we de verlating van de
zindelijkheid onder de loep waarbij we achtereenvolgens gegevens, oorzaken en gevolgen –
zowel voor het kind als voor de omgeving– bespreken. Een laatste luik licht de wetgeving
omtrent de zindelijkheid in de kleuterschool toe. Nu reeds kunnen we stellen dat deze vooral
uitblinkt in zijn onvolledigheid. Een besluit rondt dit eerste essentiële deel van het
onderzoeksrapport, met name de literatuurstudie, af.
13

2.2 WAT IS ZINDELIJKHEID?
Bij het doornemen van de bestaande literatuur werd duidelijk dat er niet zoiets bestaat als een
algemene definitie van zindelijkheid. Elke auteur benadrukt één of meerdere aspecten van
zindelijkheid. Hieronder dan ook een opsomming van een vijftal definities.
Berk en Friman (1990: 278) stellen dat men in het westen spreekt van de voltooiing van de
zindelijkheidstraining als het kind in de mogelijkheid is om het plassen uit te stellen. Dit is om
twee redenen belangrijk. Allereerst moet het kind zijn behoefte kunnen ophouden totdat het
zich op een plek bevindt waar het sociaal aanvaardbaar is om te plassen. Ten tweede moet het
kind kunnen wachten met plassen tot het de correcte plashouding heeft aangenomen. Als het
kind zijn plas onder controle heeft, beschouwt men het kind als zindelijk.
Ook Horstmanshoff et al. (2003: 27) nemen aan dat zindelijkheid het gecontroleerd ledigen van
de blaas op een daarvoor bestemde plaats inhoudt.
Oppel et al. (1968: 617) leggen de nadruk op het aantal ongelukjes. Zij beschouwen een kind
zindelijk als het kind hoogstens één ongelukje per maand heeft.
Blum et al. (2004a: 108) hebben het enkel over zindelijkheid overdag. Zij stellen dat een kind
zindelijk is wanneer het overdag ondergoed draagt, zich ontlast op het toilet of op het potje en
er zich minder dan 4 urineongelukjes per week en minder dan 3 stoelgangongelukjes per
maand voordoen.
De ouders zelf leggen de grens dan weer heel wat hoger. 67% van de onderzochte ouders in
het onderzoek van Schum et al. (2001: 85) omschrijven zindelijkheid als urine- en darmcontrole
zowel overdag als ‗s nachts.
Uit deze verscheidenheid aan definities blijkt dat er een veelheid aan aspecten kan meespelen
bij het omschrijven van de term zindelijkheid. Klassen (2006: 9) meldt hieromtrent terecht dat
er geen alomvattende definitie bestaat van wat de term zindelijk inhoudt. Er zijn geen vaste
criteria en de definitie van voltooiing van de zindelijkheidstraining is afhankelijk van de
gebruikte trainingsmethode. We hebben bijvoorbeeld ondervonden dat niet alle auteurs een
onderscheid maken tussen zindelijkheid overdag en ‘s nachts.
14

We kunnen dus zonder meer concluderen dat er alles behalve eensgezindheid bestaat over de
invulling van de term zindelijkheid. Men moet deze verscheidenheid steeds in het achterhoofd
houden bij een vergelijkend onderzoek van de verschillende onderzoeksresultaten. Ook wij
introduceren een eigen definitie. We plachten niet dat deze definitie de juiste is maar zijn
hiertoe genoodzaakt om de resultaten van ons onderzoek analyseerbaar en vergelijkbaar te
maken.
We gaan ervan uit dat een kind zindelijk is als het kind gedurende de dag een onderbroek
draagt, zelf naar het potje gaat en vervolgens plast of zijn drang aangeeft. Dit moet gebeuren
zonder dat de ouders of opvoeders het kind eraan herinneren te moeten gaan plassen. Het kind
heeft maximaal één ongelukje per dag.
Na dit eerste struikelblok beschrijven we enkele belangrijke, wijdverspreide methoden van
zindelijkheidstraining.
15

2.3 BELANGRIJKE METHODEN VAN ZINDELIJKHEIDSTRAINING
Na het vastleggen van een definitie van de zindelijkheid van het kind gaan we over tot het
uitdiepen van drie belangrijke methoden van zindelijkheidstraining.
Allereerst richten we onze aandacht op de kindgeoriënteerde theorie. Deze theorie
ontwikkelde zich in de 19 de eeuw (Luxem en Christophersen, 1994: 371). Spock is echter de eerste
waarbij we verwijzingen vinden naar deze theorie in diens boek ‗The common sense book‘
van 1946. Een andere bekende voorstander van deze theorie is Brazelton.
Als tweede theorie omschrijven we het structureel behaviorisme dat zich in de 20 ste eeuw
ontwikkelde als reactie op de kindgeoriënteerde methode. Azrin en Foxx zijn hiervan de
belangrijkste vertegenwoordigers.
De culturele relativiteitstheorie komt als derde en laatste aan bod. deVries en deVries voerden
in 1977 een belangrijk onderzoek in het kader van deze theorie.
2.3.1 Kindgeoriënteerde theorie
De kindgeoriënteerde theorie ontwikkelde zich in de 19 de eeuw en is erop gericht het
natuurlijk ontwikkelingsproces van het kind in kaart te brengen. Deze theorie stelt dan ook
een eenvoudige en rustige zindelijkheidstraining voor (Luxem en Christophersen, 1994: 371).
2.3.1.1 Spock
Spock (1946 in Brazelton et al., 1999: 371) stelt als rijpheidscriterium 1 dat het kind in staat moet
zijn zelfstandig rechtop te zitten. Dit wordt in de meeste gevallen bereikt rond de leeftijd van
7 à 9 maanden. Uit zijn later onderzoek concludeerde hij dat 12 maanden een betere leeftijd
is.
Volgens Lieberman (1972: 194) weigert Spock absolute regels toe te passen aangezien hij stelt
dat gehaaste en strenge training grote kans heeft op falen en gedragsproblemen kan
veroorzaken.
1 vaardigheid van het kind waarvan men voorstelt dat het bereikt moet worden vooraleer men met de
zindelijkheidstraining kan aanvangen, zie 4.1.1
16

2.3.1.2 Brazelton
Naast Spock is Brazelton de tweede belangrijke aanhanger van de kindgeoriënteerde
benadering van zindelijkheidstraining.
Brazelton verrichtte een eigen studie in 1962 en deze vormt het uitgangspunt van onze
bespreking van zijn kindgerichte aanpak van zindelijkheidstraining. Allereerst geven we een
algemene omschrijving van de methode van Brazelton. Hij stelt de rijpheid van het kind, wat
we als tweede bekijken, centraal en deelt deze op in een motorische en psychologische
rijpheid. Naast het kind is ook de betrokkenheid van de ouders van belang, dit vormt het derde
punt. Ten vierde bekijken we de procedure van het onderzoek. De trainingsmethode zoals
beschreven door Brazelton, is het vijfde behandelde punt. Dit wordt gevolgd door de
resultaten als zesde en de commentaren en kritieken op deze methode als zevende en laatste
punt.
a) Algemene omschrijving
Brazelton et al. (1999: 1353) omschrijven deze kindgerichte zindelijkheidstraining als een
gradueel proces waarbij de ouder systematisch dient te reageren op de signalen van het kind
om naar het toilet te gaan. Brazelton (1962: 121-123) baseert zich hiervoor op zowel de
motorische als de psychologische kenmerken van het kind. Volgens hem is het van belang dat
het kind een bepaalde rijpheid heeft ontwikkeld en het zo lichamelijk in staat is om zindelijk
te worden.
Kinderartsen en ouders zijn er zich namelijk van bewust dat indien het kind erin slaagt een
zelfstandige voltooiing in een bepaald ontwikkelingsgebied te bereiken, die het kind de
mogelijkheid geeft om vooruitgang te maken in vergevorderde gebieden. Hierbij haalt
Brazelton enkele rijpheidscriteria aan die noodzakelijk zijn om van start te gaan met de
zindelijkheidstraining. Deze bespreken we later (zie 2.3.1.2 b). Indien de ouders het kind
daarentegen reeds trainen op een moment dat het slechts over een gebrekkige voltooiing
beschikt en het hierbij ook onder druk zetten, kan dit resulteren in een achteruitgang in de
ontwikkeling (Brazelton, 1962: 121). Als illustratie kan de aangetoonde relatie tussen
dwangmatige zindelijkheidstraining en chronische constipatie dienen (Huschka, 1942: 307). Deze
relatie wijst volgens Brazelton (1962: 121) op een psychologische verstoring in de ontwikkeling
van het kind.
17

Indien men de richtlijnen echter strikt volgt, blijkt uit observaties en onderzoek dat bij het
toepassen van deze methode het kind geen grote problemen ondervindt tijdens het
zindelijkheidsproces (Brazelton, 1962: 123). Brazelton (1962: 123) stelt echter zelf dat zijn studie
slechts de resultaten bevat van het pediatrisch bezoek van 1170 kinderen gedurende tien jaar
waarbij de hier van kracht zijnde methode slechts werd voorgesteld indien zich problemen
voordeden. Allereerst ondersteunden de artsen in dit onderzoek de methode die de ouders zelf
voor ogen hadden.
b) Rijpheid van het kind
Het volgen van het ontwikkelingsritme van het kind is bijgevolg van groot belang. Naar
aanleiding hiervan beschrijft Brazelton (1962: 121) een aantal rijpheidcriteria waaraan een kind
moet voldoen vooraleer men met de zindelijkheidstraining kan aanvangen. Hij maakt hierbij
een onderscheid tussen motorische en psychologische rijpheid.
Motorische rijpheid
Voor men kan starten met zindelijkheidstraining is het noodzakelijk dat het kind
voldoet aan drie vereisten die de motorische rijpheid bepalen.
Allereerst moet het kind zijn sluitspieren kunnen controleren (Brazelton, 1962: 122), wat
zich manifesteert rond een leeftijd van 9 maanden (Huschka, 1942: 305). Verder stelt
Brazelton (1962:122) dat het kind vrijwillig moet kunnen deelnemen. Hiervoor is vereist
dat het kind kan zitten en wandelen aangezien het slechts met deze verworvenheden in
staat is de kakstoel naar eigen wens te verlaten. Als derde criterium geldt dat de
myelinisatie van de piramidale tractus van het zenuwstelsel volledig ontwikkeld moet
zijn (Brazelton, 1962: 121), wat zich voordoet omstreeks 12 à 18 maanden (Huschka, 1942:
305).
Na de drie noodzakelijke motorische rijpheidscriteria, volgen nu drie psychologische
rijpheidscriteria waaraan een kind moet voldoen voor de aanvang van de
zindelijkheidstraining.
Psychologische rijpheid
De tweede groep rijpheidscriteria omvat de psychologische ontwikkeling van het kind.
Hieronder verstaan we dat het kind op drie vlakken zijn wil moet uiten. Deze
18

ontwikkelt zich rond de leeftijd van 12 à 15 maanden. Huschka (1942: 305) schuift deze
leeftijd als de meest optimale periode om te beginnen met zindelijkheidstraining naar
voor.
Allereerst moet het kind de wil hebben om het urineren en stoelgang maken te
controleren. Ten tweede is de wens zich te identificeren met de ouders of andere
belangrijke figuren in het leven van het kind en deze te imiteren een noodzakelijke
verworvenheid. Ten derde moet de wens om autonomie en beheersing te ontwikkelen
over zichzelf aanwezig zijn (Isaacs, 1952 in Brazelton, 1962: 122). Deze psychologische
ontwikkelingen bereiken een piek bij de meeste kinderen rond de leeftijd van 18 tot 30
maanden. Volgens Brazelton (1962: 122) doet zich echter in deze periode van de
ontwikkeling een fluctuatie van negativisme bij het kind voor waarmee ouders
rekening moeten houden bij het aansporen tot nieuwe prestaties. Het rustig aan doen is
dan ook van het allergrootste belang.
Brazelton (1962: 121) concludeert dat de uiteindelijke leeftijd waarop het kind deze 6
verscheidene motorische en psychologische rijpheidcriteria verworven heeft zich
slechts voordoet rond de leeftijd van 24 maanden. Dit schuift hij dan ook naar voor als
het moment waarop de zindelijkheidstraining van start kan gaan.
Naast het respecteren van deze zes noodzakelijk verworven rijpheidcriteria, is de
betrokkenheid van de ouders van het allergrootste belang.
c) Betrokkenheid van de ouders
Niet enkel de ontwikkeling van het kind maar ook de attitude van de ouder is van belang in dit
proces van zindelijkheidswording. De ouder moet namelijk werkelijk de wens koesteren om
het kind zindelijk te leren worden (Brazelton et al., 1999: 1353-1354).
Sears et al. (1957 in Brazelton, 1962: 122) tonen aan dat deze ouderlijke gevoelens omtrent
zindelijkheidstraining gecompliceerd zijn. De mogelijkheid van het kind om te leren via
imitatie wordt namelijk bemoeilijkt door heersende taboes rond zedigheid en seksuele
gevoelens. Verder bevonden de ouders in de studie van Sears et al. (1957 in Brazelton, 1962: 122)
zich in een overgang van oude naar nieuwe zindelijkheidstheorieën en voelden ze zich
onzeker over de geschikte leeftijd voor het aanvangen van de zindelijkheidstraining. De
19

nieuwe theorieën stelden te wachten tot het kind er rijp voor was (Hill, 1958 in Brazelton, 1962:
122) waar volgens de oude theorieën men er niet vroeg genoeg mee kon beginnen. Deze druk
om de training uit te stellen, leidde bij verscheidene ouders tot een verhoging van hun
angsten.
In de groep die de training uitstelde, was er echter minder tijd nodig om de training te
voltooien wat als positief kan worden aanzien. Sears et al. (1957, in Brazelton, 1962: 122) vroegen
zich echter af of het uitstellen van de training tegen de wil van de ouders in, niet leidde tot een
verhoogde spanning rond dit thema voor het kind.
Brazelton (1962: 123) weert dit argument af. Uit zijn studie blijkt dat een kindgeoriënteerde
aanpak ervoor zorgt dat sommige ouderlijke angsten verminderen. Dit is het gevolg van de
aanwezigheid van een begeleidende persoon, zoals een kinderarts, die bij het voltooien van de
zindelijkheidstraining de nadruk legt op het tempo van het kind. Zo voelen ouders zich in
mindere mate verantwoordelijk voor het falen van het kind.
d) Procedure
Na het bespreken van de aanpak van het kind en de betrokkenheid van de ouders, twee
hoofdbestanddelen van de zindelijkheidstraining, komt de procedure van de eigenlijke studie
aan bod.
Brazelton (1962: 121) gebruikte in zijn studie de medische dossiers van 1170 kinderen die over
een periode van tien jaar (1951-1961) een kinderarts in Cambridge bezochten.
Op het moment dat een kind de leeftijd van 9 maanden bereikte en een bezoek bracht aan de
kinderarts, sneed de arts het onderwerp van de toekomstige zindelijkheidstraining aan. Op dat
moment begonnen namelijk verscheidene grootouders enige druk op de ouders te leggen om
de zindelijkheidstraining te starten. De artsen wilden de ouders met een gepland programma
beter in staat stellen weerstand te bieden aan deze druk van buitenaf (Brazelton, 1962: 123).
Voortdurend werd de nadruk gelegd op het belang van een ontspannen en ongedwongen
aanpak van de training (Brazelton, 1962: 123). De ouders werden erop gewezen dat een kind
weinig aangeboren instincten heeft die ertoe leiden dat het kind droog en proper wil blijven.
Het zindelijk worden is bijgevolg een inschikkelijkheid met dwang van buitenaf. Indien het
20

kind de instincten om zichzelf te bevuilen en te bevochtigen opgeeft, is dat op zich een bewijs
van een gezonde rijpheid en van een wens zich te identificeren met de volwassen wereld. Het
optimale moment om te beginnen met de zindelijkheidstraining moet bijgevolg worden
aangepast aan de -motorische en psychologische - rijpheid van ieder kind afzonderlijk.
Een methode werd echter niet opgelegd. Men begeleidde daarentegen zo veel mogelijk de
ouders bij de eigen methode. Wanneer er zich evenwel problemen voordeden, stelde men de
belangen van het kind voorop en besteedde men aandacht aan de methode die Brazelton (1962:
123) voorlegde.
Trainingsmethode
Hoewel uit de bovenstaande procedure blijkt dat Brazelton (1962) zijn eigenlijke
methode niet test in zijn studie maar enkel nagaat in welke mate een kindgeoriënteerde
methode voordelen oplevert bij de zindelijkheidstraining, beschikt hij wel over een
eigen methode. Deze zullen we hieronder nauwkeurig beschrijven.
De kindgeoriënteerde methode, zoals beschreven door Brazelton (1962: 123-124), bestaat
erin een zestal stappen te volgen en zeker niet overhaast te werk te gaan. Het tempo
van het kind vormt het uitgangspunt.
Allereerst wordt het potje geïntroduceerd als de persoonlijke stoel van het kind. De
associatie met het toilet voor volwassenen wordt verbaal gecommuniceerd. Dit vindt
plaats na een leeftijd van 18 maanden. Vervolgens zet de moeder het kind volledig
aangekleed op bepaalde vaste tijden op het potje. Een koud potje zou namelijk reeds
kunnen leiden tot weerstand. Belangrijk is hierbij dat het kind vrij is om het potje te
verlaten wanneer hij wil.
Na een week of langer van goede medewerking, wordt het kind zonder luier op zijn
potje gezet. Het is echter nog niet de bedoeling dat het kind reeds in het potje plast of
op het potje stoelgang maakt. Dit zou het kind als een verlies van een deeltje van
zichzelf kunnen aanvoelen met een weerstand tot verdere meewerking als gevolg. Als
het kind ook met deze stap goed meewerkt, kan men als vierde stap het kind twee keer
per dag op het potje zetten na het bevuilen van de luier (Brazelton, 1962: 123). De luier
wordt vervangen op het potje en de vuile luier wordt in het potje geworpen. Er wordt
verbaal gecommuniceerd dat dit de functie is van het toiletje. Vervolgens kan het kind
21

meermaals per dag op het potje worden gezet om te trachten de urine en stoelgang op
te vangen. De zesde en laatste stap bestaat erin de luier voor korte periodes uit te laten,
het potje in de kamer of speelruimte te zetten en de mogelijkheid om het toiletritueel
zelf uit te voeren, bespreekbaar te maken. Men moet het kind aanmoedigen om naar
zijn eigen potje te gaan wanneer hij wil en zonder begeleiding. Het kind mag er wel
meermaals aan herinnerd worden. Men kan ook trainingbroekjes introduceren waarbij
men het kind toont hoe ze uit te doen. Brazelton (1962: 124) stelt dat het kind er
genoegen in zal scheppen dit volledig zelf te kunnen.
Een bijkomende stap voor jongens bestaat erin staand te leren urineren (Brazelton, 1962:
124). Het vormt een deel van de identificatie met de vader en met andere jongens en is
vaak een uitlaatklep voor een normaal gehalte aan exhibitionisme. De aanleermethode
gebeurt voornamelijk door het kijken naar en imiteren van andere mannelijke
personen. Wel wordt hiermee best gewacht tot na de voltooiing van de darmcontrole.
Indien dit niet het geval is, kan het kind de neiging hebben voor beide behoeftes recht
te gaan staan.
Verder stelt Brazelton (1962: 124) dat zindelijkheid ‘s nachts één à twee jaar na de
dagtraining kan optreden maar vaak gepaard gaat met het succes van de training voor
overdag.
Deze stappen worden gezien als prestaties van het kind zelf. Wanneer de training een
terugval kent, raadt men de ouders aan om de training stop te zetten en het kind gerust
te stellen. De ouders moeten het kind ervan overtuigen dat zijn gedrag niet slecht is en
dat het de training zal voltooien op het moment dat het er klaar voor is (Brazelton, 1962:
124).
Resultaten
Na de uiteenzetting over de procedure van de studie en de trainingsmethode, komen nu
de resultaten van Brazelton‘s studie (1962: 124-127) aan bod.
Allereerst moeten we vermelden dat de onderzochte families onder een bepaalde
economische druk leefden en dat ze de luiers dienden uit te wassen. Dit leidde tot
enige praktische druk om de training te voltooien. De wens van de ouders om hun
22

kinderen een kindvriendelijke omgeving te schenken, leidde er echter toe dat het
merendeel van hen de voorgestelde kindgeoriënteerde methode toepaste (Brazelton,
1962: 124).
Een factor die ook mee bepaalde wanneer de zindelijkheidstraining werd opgestart, is
de plaats van het kind in het gezin. In geval van een eerste kind, hadden de ouders in
de meeste gevallen meer angst- en tegenstrijdige gevoelens waardoor ze langer
wachtten met de aanvang van de training en hadden ze een groter gevoel van
opluchting in geval van een succesvolle voltooiing van de training.
Kinderen met een oudere broer of zus kregen meer vrijheid om te trainen volgens hun
eigen tempo. Indien er druk van buitenaf was, kwam deze voornamelijk van de oudere
broer of zus. Imitatie van deze oudere broer of zus vergemakkelijkte de training echter
(Brazelton, 1962: 124). De kinderen voltooiden de training voor overdag 1 à 2 maanden
vroeger dan de oudere broer of zus en de training voor ‘s nachts zelfs 1 à 7 maanden
vroeger (Brazelton, 1962: 125).
Dit echter enkel met betrekking tot de aanwezigheid van broers en zussen. De
gemiddelde leeftijd daarentegen waarop men de dagtraining aanvangt, betreft 24
maanden, wat overeenstemt met de raadgevingen van de kinderartsen (Brazelton, 1962:
125).
Deze dagtraining wordt als voltooid aanzien wanneer er zich geen ongelukjes
voordoen. Deze definitie is bijgevolg strikter dan diegene die wij voorop stellen (We
gaan ervan uit dat een kind zindelijk is als het kind gedurende de dag een onderbroek
draagt, zelf naar het potje gaat en vervolgens plast of zijn drang aangeeft. Dit moet
gebeuren zonder dat de ouders of opvoeders het kind eraan herinneren te moeten gaan
plassen. Het kind heeft maximaal één ongelukje per dag (zie 2.2)).
De gemiddelde leeftijd waarop de kinderen de dagtraining voltooiden betrof 28,5
maanden. Een significant verschil tussen jongens en meisjes was niet aanwezig
(Brazelton, 1962: 126).
23

Naast dagtraining bestaat er ook zindelijkheidstraining voor ‘s nachts. Men beschouwt
deze nachttraining als voltooid wanneer er zich niet meer dan één ongelukje per week
voordoet. Verder mag bedwateren enkel terugkeren bij een ongewone situatie zoals
bijvoorbeeld de geboorte van een baby (Brazelton, 1962: 126).
De gemiddelde leeftijd van de voltooiing van de nachttraining was 33,3 maanden.
Meisjes voltooiden de training 2,5 maanden vroeger dan jongens. Onder de kinderen
die de training niet voltooiden voor 42 maanden of zelfs voor 48 maanden bevonden
zich een groot aantal kinderen waarbij de training vóór de leeftijd van 18 maanden een
aanvang nam (Brazelton, 1962: 126-127). Verder was duidelijk dat bij deze kinderen, die
Brazelton als probleemkinderen beschouwt, vaak omgevingsproblemen zoals
ouderlijke ruzies aanwezig waren.
Echter, bij de kinderen die de training voltooiden op een jongere leeftijd, deden zich
gelijkaardige problemen voor. Men kan dus niet zonder meer concluderen dat het
vroeg starten met zindelijkheidstraining per definitie negatief is. Wel duiden deze
problemen op het belang van het geven van vrijheid om de training aan het tempo van
het kind aan te passen en dus een kindgeoriënteerde aanpak aan te wenden (Brazelton,
1962: 127).
Na deze uitgebreide schets van Brazelton‘s kindgerichte methode, richten we ons op
enkele kritieken op deze methode en verder ook op voor- en nadelen hiervan.
Evaluatie van Brazelton
Christophersen (2003: 1153) stelt vast dat de pediatrische literatuur voornamelijk naar de
kindgeoriënteerde aanpak, beschreven door Brazelton, verwijst als zijnde de standaard
van zindelijkheidstraining en vraagt zich af waarom dit het geval is. Er zijn namelijk
geen empirische resultaten van dit onderzoek gepubliceerd en deze aanpak is nooit
herhaald door anderen.
Dit gebrek aan empirische data valt te concluderen uit het feit dat Brazelton (1962: 123)
in zijn studie verklaart dat de patiënten van wie hij de medische getuigenissen
analyseerde, zijn aanpak niet per se gebruikten. De ouders werden namelijk zo veel
24

mogelijk geholpen met de eigen methode. Het is bijgevolg onmogelijk te weten of
deze kindgerichte methode van Brazelton wel degelijk een succesvolle aanpak is.
Christophersen (2003: 1153) verklaart verder dat het succes van Brazelton‘s methode
mogelijkerwijze te wijten is aan zijn prestige als kinderarts of omdat populaire
tijdschriften onder kinderartsen deze methode eerder wel en de methode van Azrin en
Foxx, die men opstelde als reactie op die van Brazelton, eerder niet publiceerden.
In ieder geval is het nodig dat men deze aanpak in de toekomst aan een grondig
onderzoek onderwerpt, gebruik makend van objectieve criteria die kunnen uitmaken of
het al dan niet een succesvolle methode is. Ook is een volledige vergelijking van de
Brazelton methode en Azrin en Foxx methode van belang (Christophersen, 2003: 1153).
Andere auteurs hebben enkele voor- en nadelen van deze – wat zij noemen - passieve
aanpak geuit.
Wat betreft de voordelen: allereerst is deze kindgeoriënteerde methode volgens Polaha
et al. (2002: 424-425) populair bij de ouders. Verder wordt het ouder-kind conflict
geminimaliseerd doordat men het kind slechts zachtjes aanmoedigt het toilet te
verkennen en doordat de ouder gelooft of erop wordt gewezen dat het kind succesvol
zal zijn wanneer de tijd rijp is. Ten derde zijn er minder tijd en middelen voor de
beoordeling, minder opleiding van de ouders en minder voortdurende steun voor deze
methode nodig in vergelijking met het structureel behaviorisme, ook wel de intensieve
aanpak genoemd (Polaha et al., 2002: 424-425).
De nadelen verbonden aan deze methode zijn de volgende: ten eerste duurt de training
langer en ten tweede is het kind ouder wanneer het zindelijk is (Polaha et al., 2002: 425).
De theorie veroorzaakt theoretisch gezien minder ouder- kind conflicten, zoals
hierboven aangehaald bij de voordelen, maar het kan ouders wel frustreren indien het
kind geen interesse lijkt te tonen in het toiletgebeuren of indien het even interesse
toont maar nadien weer hervalt en opnieuw in de broek doet. Als laatste nadeel kan
men wijzen op de bezorgdheid van Mesibov et al. (1977 in Polaha et al., 2002: 425) dat
onzindelijke kinderen voor de verspreiding van ziekten in kinderdagverblijven kunnen
zorgen en dat zo de trend naar verlating van de zindelijkheid deel kan worden van een
algemeen gezondheidsprobleem.
25

Na de kindgeoriënteerde theorie uitvoerig besproken te hebben, gaan we over naar de
tweede theorie, het structureel behaviorisme.
2.3.2 Structureel Behaviorisme
2.3.2.1 Algemene Beschrijving
Om een beter inzicht te verwerven in het gedachtegoed van het structureel behaviorisme,
richten we ons allereerst op de achterliggende ideeën van de theorie. We vervolgen met de
uiteenzetting van een methode die zich uit deze theorie ontwikkelde.
Het structureel behaviorisme ontwikkelde zich in het begin van de 20 ste eeuw als reactie op de
hierboven beschreven kindgeoriënteerde theorie. De theorie is vooral gericht op het
ontwikkelen van een positief en wetenschappelijk mechanisch gedragsmodel (Watson, 1928 in
Luxem en Christophersen, 1994: 371). Door middel van een objectieve observatie zou men
gedragsvoorspellingen in termen van stimulus en respons kunnen maken, waaruit men
vervolgens een methode kan ontwikkelen om controle uit te oefenen over het gedrag. In deze
theorie ziet men de zindelijkheidstraining als een proces van het uitlokken van een specifieke
opeenvolging van onafhankelijke gedragsuitingen (Brazelton et al., 1999: 1353).
Nu we een algemeen beeld hebben van de overkoepelende theorie, kunnen we overgaan naar
een welbepaalde methode van zindelijkheidstraining die we onder deze theorie kunnen
situeren, namelijk de dry-pants methode.
2.3.2.2 Azrin en Foxx
a) Inleiding
De dry-pants methode kadert in het structureel behaviorisme. Na het geven van een algemene
omschrijving gaan we dieper in op het rijpheidsconcept dat Azrin en Foxx in hun methode
centraal stellen. Vervolgens richten we ons op de feitelijke trainingsmethode.
Azrin en Foxx nemen als uitgangspunt dat zindelijkheid niet louter het leren reageren is op
blaas- en darmdruk door de sluitspier te ontspannen. Het is eerder een complex operant en
sociaal leerproces (Azrin en Foxx, 1971 in Luxem en Christophersen, 1994: 372). Deze methode, die
26

men ook wel de intensieve trainingsaanpak noemt, is gebaseerd op het stimulus-respons
model. Verder is het een oudergeoriënteerde methode en veronderstelt ze de actieve
participatie van het kind (Brazelton et al., 1999: 1354).
b) Rijpheid
Dit onderdeel omvat de beschrijving van het concept rijpheid dat door Azrin en Foxx als
tweedelig wordt aanzien: fysiologische en psychologische rijpheid.
Fysiologische rijpheid
Onder fysiologische rijpheid verstaan Azrin en Foxx (1974 in Brazelton et al., 1999: 1355)
blaasrijpheid en fysische ontwikkeling. Blaasrijpheid is het bewust zijn van
blaascontracties en van de uitwendige urinesluitspier. De fysische ontwikkeling omvat
het ontwikkelen van voldoende spierkracht om naar het toilet te kunnen gaan.
Hieronder verstaan we onder andere het in staat zijn te lopen, zich aan te kleden en
recht te zitten.
c) Methode
Psychologische rijpheid
Psychologische rijpheid vormt het tweede onderdeel van de rijpheid. Dit slaat op de
mogelijkheid om eenvoudige instructies op te volgen, wat zich volgens Azrin en Foxx
pas vanaf een leeftijd van 20 maanden voordoet. Deze psychologische rijpheid kan
men testen via een methode die zij hiervoor hebben ontwikkeld maar waarover we
geen informatie terugvonden (Azrin en Foxx, 1974 in Brazelton et al., 1999: 1355).
Na deze uiteenzetting van het tweedelig rijpheidsconcept, gaan we verder naar de feitelijke
dry-pants methode van Azrin en Foxx. We gaan dieper in op de gegevens die van belang
waren in het onderzoek en de aspecten die centraal staan in hun trainingsmethode. Vervolgens
richten we ons op de vraag hoe effectief deze methode is. Hiervoor kijken we naar de
resultaten die Azrin en Foxx behaalden na het toepassen van hun methode. Als laatste
bespreken we de reacties die volgden op de ontwikkeling van de dry-pants methode.
27

Gegevens
Azrin en Foxx (1972: 436-439) hebben hun methode getest op 34 kinderen tussen de 20
en 36 maanden. Negen kinderen werden voordien geweigerd omdat ze geen
eenvoudige instructies konden opvolgen.
De algemene trainingsmethode bestaat erin een intensieve leerervaring aan te reiken
waarbij de factoren, waarvan men weet dat ze van belang zijn bij de training,
gemaximaliseerd worden. Na het voltooien van de training brengt men deze factoren
terug naar hun oorspronkelijke niveau. De factoren waarover men spreekt zijn: de
omgeving, een groot aantal proefbeurten, versterken van goed gedrag en negatieve
versterking van fout gedrag, verbale instructies en imitatie.
Allereerst is de omgeving van belang. Men verwijderde alle speelgoed om een
afleidingsvrije zone te creëren en enkel de instructrice bleef bij het kind.
Ten tweede heeft een groot aantal pogingen een belangrijke invloed. Dit houdt in dat
het kind op regelmatige en vastgelegde tijdstippen naar het toilet moet gaan. Om dit
mogelijk te maken krijgt het kind om de vijf minuten iets te drinken.
Ten derde moet men juist toiletgedrag onmiddellijk belonen. Om ervoor te zorgen dat
de beloning zijn waarde niet verliest, maakte men gebruik van een grote
verscheidenheid aan versterkers. Bij foutief gedrag daarentegen neemt men de
versterkers en het sociaal contact gedurende vijf minuten weg. Daarnaast moet het
kind ook zijn eigen natte broek uittrekken.
Ten vierde zijn er de verbale instructies. Door middel van een gedetailleerde
beschrijving van elke stap begeleidt men het kind bij het juiste toiletgedrag.
Ten slotte is er nog imitatie. Bij dit onderdeel gebruikten zij een pop om het
toiletgebeuren visueel te ondersteunen, naast de verbale instructies.
Zoals reeds vermeld, brengt men deze factoren terug naar hun oorspronkelijke niveau
na het voltooien van de training. De resultaten die men kan verwachten, leggen we in
het volgende punt uit.
28

Resultaten
Het onderzoek dat Azrin en Foxx (1973: 440-441) verrichtten op 34 kinderen heeft
aangetoond dat zindelijkheidstraining geen nodeloze bezigheid is. Door middel van
een intensieve leerprocedure is het mogelijk dat kinderen vanaf 20 maanden binnen
enkele uren zindelijk worden.
De resultaten van het onderzoek wijzen uit dat men na de eerste week van de training
de ongelukjes al kan terugbrengen tot eenmaal per week waar ze voor de training
gemiddeld zesmaal per dag voorkwamen. De trainingstijd kent een gemiddelde van
3,9 uur. Oudere kinderen (26-36 maanden) worden getraind in ongeveer 2,25 uur
terwijl jongere kinderen (20-25 maanden) gemiddeld 5 uur nodig hebben om de
zindelijkheidstraining te voltooien. Men zag de training als voltooid wanneer het kind
zelfstandig en zonder aansporingen naar het toilet ging.
De dry-pants methode is voornamelijk gericht op het bereiken van de zindelijkheid
overdag maar in de eerste week na de dagtraining hield een derde van de kinderen op
met bedwateren.
Nu we de resultaten hebben bekeken, gaan we over naar een evaluatie van deze methode.
d) Evaluatie
De intensieve dry-pants methode van Azrin en Foxx heeft drie grote voordelen (Polaha et al.,
2002: 425). Doordat het om een intensieve trainingsmethode gaat, worden de kinderen snel
zindelijk. Daarnaast kan men de methode op lange termijn bij zowel kinderen als ouders met
verminderde stress en frustratie associëren. Het laatste voordeel omvat een verbetering van de
hygiëne van de kinderen in kinderdagverblijven.
Naast deze drie voordelen zijn er ook drie negatieve punten van de intensieve
trainingsmethode terug te vinden.
Aangezien de basis van de training stimulus-respons is, bestaat het risico dat het kind door
conditionering een foutief toiletgedrag aanleert. Zo kan het kind het toilet gaan vermijden of
juist in zijn broek blijven plassen, omdat dat gedrag meer voorkomt dan het correcte gedrag
dat men van hem verwacht (Taylor et al., 1994: 156).
29

Daarnaast kost de procedure ook meer tijd om in te voeren dan de passieve aanpak van
bijvoorbeeld Brazelton (Polaha et al., 2002: 425).
Het derde en belangrijkste punt van kritiek kan gevormd worden bij de evaluatie van de
methode wanneer men deze toepast zonder professionele begeleiding. Kimmel (1974 in Matson
en Ollendick, 1977: 549) wees er reeds op dat er geen gegevens beschikbaar waren van ouders die
getracht hadden hun kinderen te trainen met enkel het boek over de dry-pants methode. Hij
voorzag de mogelijkheid op onvoorziene problemen wanneer ouders zonder bijstand hun kind
zouden trainen. Onderzoek van Matson en Ollendick (1977: 549-552) wees uit dat de training
effectiever is bij moeders die professionele assistentie kregen. Bovendien waren er ook
minder emotionele neveneffecten voor zowel moeder als kind op te merken. Zonder
voortdurende ondersteuning bleven de kinderen niet zindelijk en konden er voor een bepaalde
periode veel ongelukjes voorkomen.
Aangezien er vele reacties kwamen van ouders die de methode tevergeefs hadden toegepast,
werden er studieklassen opgericht om de ouders de methode aan te leren (Butler, 1976: 185-190).
Het doel van deze klassen bestond erin na te gaan hoe lang ouders er over deden om hun kind
te trainen met behulp van het boek, de lessen, instructies en dagelijkse telefoontjes, na te gaan
welke methoden ze voordien hadden geprobeerd toe te passen en ten derde vast te stellen
welke problemen de ouders tegenkwamen tijdens en na het trainen van hun kinderen. Uit
onderzoek naar deze klassen van Butler (1976: 185-190) kwam naar voor dat alle kinderen rond
4 ½ uur getraind werden en dat jongens hun training sneller volbrachten dan meisjes, wat in
tegenstelling staat met de bevinding van Azrin en Foxx (1973-1974 in Butler, 1976: 186) dat
meisjes sneller zindelijk worden dan jongens.
Tijdens en na de training kwamen de ouders in aanraking met twee problemen: sommige
kinderen reageerden negatief op het gebruik van proefbeurten na ongelukjes en sommige
ouders vonden het moeilijk hun kind niet aan te moedigen om naar het toilet te gaan. De
voordelen van de studieklassen zijn spontane zelfinitiatie, afname van blaasongelukjes en
20% van de kinderen die overdag getraind werden, bleven ook ‘s nachts droog.
30

2.3.3 Culturele Relativiteit
2.3.3.1 Algemene beschrijving
Na de kindgeoriënteerde theorie en het structureel behaviorisme richten we onze blik op de
laatste overkoepelende theorie: het cultureel relativisme. Bij deze theorie gaan we dieper in op
een onderzoek van deVries en deVries (1977) rond de zindelijkheidstraining bij de Oost-
Afrikaanse Digo bevolking.
De voorgaande methoden baseren de start en evolutie van hun methode op de rijpheid van het
kind, wat ze onder deze term ook mogen verstaan. De theorie van de culturele relativiteit stelt
daarentegen dat sociaal-culturele factoren meer bepalend zijn voor de zindelijkheidstraining
(deVries en deVries, 1977: 170). Een belangrijk concept in deze theorie is de
ontwikkelingsverwachting, die cultureel afhankelijk is. Zo zouden sociaal-culturele factoren
bepalen wanneer men verwacht dat een kind zindelijk zou moeten zijn en of meisjes al dan
niet vroeger zindelijk zijn dan jongens (Pachter en Dworkin, 1997: 1144-1150).
Een belangrijk onderzoek naar de trainingsmethoden van de Oost-Afrikaanse bevolkingsgroep
de Digo, ondersteunt deze theorie. Ook de evolutie doorheen de tijd in de Verenigde Staten,
die we allereerst gaan bekijken, lijkt de theorie van de culturele relativiteit te onderbouwen
(deVries en deVries, 1977: 170-177).
2.3.3.2 Zindelijkheidstraining in de Verenigde Staten
Eerst gaan we kort in op het concept rijpheid dat in de huidige trainingsmethoden in de
Verenigde Staten een centrale plaats inneemt, om vervolgens over te gaan op een korte schets
van de verschillende trainingsmethoden die zich in de Verenigde Staten hebben
gemanifesteerd. Hierdoor wordt aangetoond dat rijpheid geen absoluut begrip is.
a) Uitgangspunt
In de Verenigde Staten van Amerika baseert men de huidige zindelijkheidstrainingen op het
aspect rijpheid dat een kind vanaf 18 maanden zou bereiken. Hieronder verstaat men dat het
kind fysiologisch en psychologisch rijp moet zijn vooraleer te starten met de training (Brazelton
et al., 1999: 1354).
31

) Evolutie
Tijdens de vorige eeuw waren er enkele opmerkelijke verschuivingen waar te nemen in de
trainingsmethoden die men toepaste in de Verenigde Staten.
Van 1890 tot 1910 was er nauwelijks sprake van trainingsmethoden. Deze periode kenmerkt
zich door een zeer tolerante houding. Men ging er immers vanuit dat het kind op zijn eigen
tempo zindelijk zou worden (Stendler, 1950 in deVries en deVries, 1977: 171).
Van 1920 tot 1930 stelde men als een reactie op deze lakse houding een strenge
trainingsmethode in, gestimuleerd door de nieuwe behavioristische school en de
gebeurtenissen van WOI. Een intensieve training werd ingesteld vanaf het ogenblik dat het
kind er rijp voor was. Tijdens de jaren 1930 stond men dankzij psychoanalytisch en
ontwikkelingsonderzoek welwillender tegenover zindelijkheidstraining en paste men een
meer kindgeoriënteerde training toe (Spock, 1946). In de jaren 1960 werkte Brazelton deze
manier van trainen verder uit, zoals hierboven reeds aangegeven (zie 2.3.1.2).
2.3.3.3 Zindelijkheidstraining bij de Digo
Naast de evolutie van de trainingsmethoden in de Verenigde Staten geeft ook onderzoek naar
de verschillende trainingsmethoden in de niet-westerse wereld aan dat rijpheid een relatief
concept is. Het voorbeeld waar we hier op zullen ingaan is een onderzoek van deVries en
deVries (1977) bij een Oost-Afrikaanse bevolkingsgroep, de Digo. Deze methode staat bekend
als de luiervrije methode.
a) Uitgangspunt
De Digo geloven dat jonge kinderen onmiddellijk na hun geboorte iets kunnen leren en
daarom beginnen ze reeds met een motorische en zindelijkheidstraining tijdens de eerste
levensweken van de baby (deVries en deVries, 1977: 172).
b) Trainingsmethoden
De kenmerken van de Digo-methode zijn een meervoudig opvoedersysteem, veel fysiek
contact, geen vaste slaaptijden of regime en borstvoeding als beloningsmiddel (deVries en
deVries, 1977: 172-173).
In de beginfase is de moeder de voornaamste verantwoordelijke in het zindelijkheidsproces
(deVries en deVries, 1977: 172). Eerst plaatst ze het kind buitenshuis in een speciale
32

trainingspositie (zie bijlage 1) wanneer ze waarneemt dat het kind nodig moet. Dit vindt
meestal plaats na het eten en na het wakker worden. Rond 2-3 weken legt de moeder het kind
in een speciale positie om het urineren of het stoelgang maken gemakkelijker te maken
(deVries en deVries, 1977: 173). Om het urineren bij het kind te stimuleren gaat de moeder op de
grond zitten, haar benen gestrekt voor zich uit. Ze plaatst het kind met het aangezicht weg van
haar, al liggend op haar benen en maakt een ―shuus‖ geluid. Voor de stoelgang wordt het
kind, met het aangezicht naar de moeder, tussen haar gebogen benen geplaatst. Het kind wordt
na het verwachte gedrag beloond door middel van een liefkozing, (borst)voeding of leuke
activiteiten.
Men verwacht van het kind dat het rond de 4 tot 5 maanden op bevel kan plassen (deVries en
deVries, 1977: 173). Rond de 2 tot 3 maanden worden andere familieleden, uitgezonderd de
vader, betrokken bij het zindelijkheidsproces van het kind. Als het kind 1 jaar is, wordt er
verwacht dat het zelfstandig kan lopen, zijn urine en stoelgang kan controleren en zijn
basisnoden kan verwoorden (deVries en deVries, 1977: 172).
c) Evaluatie
Dankzij hun trainingsmethode worden de kinderen bij de Digo zowel overdag als ‘s nachts
zindelijk op een leeftijd van 5 à 6 maanden (deVries en deVries, 1977: 170). Hervallen en
ongelukjes zijn zeldzaam, wat men evenwel niet wetenschappelijk bewezen heeft.
2.3.4 Besluit
We bespraken drie overkoepelde theorieën waarin we verschillende zindelijkheidsmethodes
kunnen situeren. De laatste theorie, die van het cultureel relativisme, onderscheidt zich van de
twee andere theorieën doordat ze wijst op het belang van de cultuurgebonden verwachtingen
en niet op het belang van rijpheid.
Doordat er te weinig onderzoek voorhanden is, is het moeilijk om te zeggen welke
trainingsmethode het meest effectief is. De keuze van een zindelijkheidsmethode lijkt af te
hangen van de levenstijl en karakters van ouders en kind. Dit is misschien een interessant punt
om verder te onderzoeken.
33

2.4 FACTOREN DIE MEESPELEN BIJ DE ZINDELIJKHEIDSTRAINING
Factoren die we hier in onderscheiden, hebben we onderverdeeld in twee grote categorieën:
de predictieve en de sociale factoren. Onder predictieve factoren verstaan we eigenschappen
van het kind zoals rijpheid, leeftijd en geslacht. Invloeden uit de omgeving van het kind
beschouwen we als sociale factoren.
2.4.1 Predictieve factoren
Een aantal factoren bepalen of het kind al dan niet rijp is om met zindelijkheidstraining te
starten. Deze factoren zijn onder andere de rijpheid, de leeftijd en het geslacht van het kind.
Bij wijze van voorbeeld willen we het onderzoek van Schum et al. (2001) vermelden. Zij
wilden onderzoeken welke kenmerken van het kind, de ouders en de omgeving een invloed
hebben op zindelijkheid. De resultaten van het onderzoek toonden aan dat volgende factoren
een invloed hebben op succes in zindelijkheidstraining (Schum et al., 2001: 84): oudere leeftijd,
niet-Kaukasische afkomst, vrouwelijk geslacht en alleenstaande ouders.
Van volgende kenmerken verwachtten ze dat ze een invloed zouden hebben, maar hiervoor
was niet voldoende bewijs: afkomst, geen verblijf in kinderdagverblijven, niet-werkende
moeder, gemakkelijk temperament waarmee men een kind bedoelt dat zich gemakkelijk
aanpast en een positief humeur heeft, gevorderde cognitieve ontwikkeling en lage sociaal-
economische status (Schum et al., 2001: 84).
Wel stellen de auteurs dat hierbij opgemerkt moet worden dat leeftijd en cognitieve
ontwikkeling moeilijk van elkaar gescheiden kunnen worden aangezien ze sterk gecorreleerd
zijn. Daarom zou die cognitieve ontwikkeling eventueel wel een invloed kunnen hebben.
In wat volgt gaan we dieper in op de predictieve factoren rijpheid, leeftijd en geslacht.
2.4.1.1 Rijpheid
Volgens de kindgeoriënteerde methode moet het kind rijp zijn voor men met de
zindelijkheidstraining begint (Brazelton et al., 1999: 1353).
Verschillende auteurs hebben uiteenlopende opvattingen over het moment waarop het kind
rijp is om de zindelijkheidstraining aan te vangen. Toch zijn er een aantal rijpheidsfactoren
34

die meermaals aangehaald worden. We hebben deze onderverdeeld in motorische,
fysiologische en psychologische factoren.
a) Motorische factoren
Onder motorische factoren verstaan we een twaalftal handelingen waartoe het kind fysiek in
staat moet zijn.
Het kind kan ten eerste zelf een signaal geven (met woorden en/of gebaren) dat het naar het
toilet moet (Fraiberg, 1996: 94; Schum et al., 2002: 5; American Academy of Pediatrics, 1999: 1364;
Canadian Paediatric Society, 2006). Ten tweede kan het kind vertellen wanneer het zich ontlast
heeft (Schum et al., 200: 5). Het kind kan ook het gedrag van de ouders imiteren (American
Academy of Pediatrics, 1999: 1364). Als vierde factor weet het kind waar verschillende dingen
thuishoren en kan het ze daar ook plaatsen (American Academy of Pediatrics, 1999: 1364). Het kind
kan eveneens belangstelling in zindelijkheidstraining uitdrukken (American Academy of Pediatrics,
1999: 1364; Schum et al., 2002: 5 ). Het kind kan ten zesde lopen en zitten (American Academy of
Pediatrics, 1999: 1364; Canadian Paediatric Society, 2006). Volgens Horstmanshoff et al. (2003: 30)
zijn kinderen die sneller kunnen lopen ook sneller droog. Dit geldt echter enkel voor
zindelijkheid overdag en niet ‘s nachts. Het kind kan zichzelf uitkleden en weer aankleden,
deuren openen en sluiten, de poep afkuisen, het toilet doortrekken en de handen wassen en
drogen (American Academy of Pediatrics, 1999: 1364; Rogers, 2001 in Rogers, 2002: 57; Schum et al., 2002:
5). Tenslotte kan het kind eenvoudige bevelen opvolgen (Canadian Paediatric Society, 2006).
b) Fysiologische factoren
Onder fysiologische factoren verstaan we dat het kind controle heeft over blaas, sluitspier en
darmfuncties (Canadian Paediatric Society, 2006; Fraiberg, 1996: 94; Schum et al., 2002: 5).
c) Psychologische factoren
Psychologische factoren hebben voornamelijk te maken met het bewustzijn en de wil van het
kind.
Het kind is er zich van bewust dat het een natte of vuile broek heeft, vraagt zelf naar het potje
en wil meewerken met de zindelijkheidstraining (Fraiberg, 1996: 95; Largo en Stutzle, 1977: 612).
Het kind moet verder ook het signaal herkennen dat erop wijst dat het naar het toilet moet en
moet het plassen kunnen uitstellen tot het op een sociaal aanvaarde plaats is om dit te doen.
35

Het moet eveneens beseffen dat dit signaal voorrang moet krijgen op alle andere activiteiten
zoals spelen (Rogers, 2002: 57). Het kind kan vervolgens onafhankelijkheid tonen door ―nee‖ te
zeggen (American Academy of Pediatrics, 1999: 1364). Het kind heeft ook een behoefte aan
onafhankelijkheid en een behoefte om te plezieren. Deze laatste is gebaseerd op een goede
relatie met de verzorg(st)ers (Canadian Paediatric Society, 2006). Tenslotte begrijpt het kind
toiletgerelateerde woordjes (Schum et al., 2002: 5).
2.4.1.2 Leeftijd
Er is geen universeel aanvaarde leeftijd waarop men met zindelijkheidstraining kan beginnen
en er bestaat eveneens een grote discussie rond de gewenste leeftijd waarop
zindelijkheidstraining voltooid zou moeten zijn (Berk en Friman, 1990: 278; Rogers, 2002: 57). In de
meeste Westerse landen worden kinderen echter zindelijk tussen 24 en 48 maanden (Rogers,
2002: 57).
Brazelton (1999: 1354) stelt dat de vereiste rijpheidsvaardigheden aanwezig zijn als het kind 18
tot 24 maanden oud is. Deze opvatting vindt aansluiting bij Spock en Bergen (1964: 115) die al
eerder beweerden dat gezonde kinderen reeds rond 18 maanden rijp zijn om getraind te
worden. Een studie van Schum et al. (2002: 4) spreekt dit echter tegen. Onderzoek wees
namelijk uit dat de meeste rijpheidvaardigheden pas na 24 maanden optreden. De
onderzoekers stelden dan ook voor om de leeftijd waarop kinderen rijp zijn om met
zindelijkheidstraining te beginnen, op te trekken tot 22 à 30 maanden.
Bij de observatie van de Digo door deVries en deVries (1997) kwamen ze tot de vaststelling
dat de moeders van deze stam vroeger met de zindelijkheidstraining beginnen, namelijk
enkele weken na de geboorte (zie 2.3.3.3).
2.4.1.3 Geslacht
Net als rijpheid en leeftijd speelt ook geslacht een belangrijke rol in het zindelijkheidsproces.
Meisjes zijn gemiddeld sneller zindelijk dan jongens (Horstmanshoff et al., 2003: 29; Schum et al.,
2001: 84). Dit geldt zowel voor de zindelijkheid overdag als ‘s nachts (Horstmanshoff et al., 2003:
29). Opvallend is het feit dat men bij meisjes vaak vroeger met zindelijkheidstraining begint
dan jongens (Horstmanshoff et al., 2003: 29; Schum et al., 2001: 84).
Verschillende auteurs formuleren een aantal oorzaken die aan de basis van dit fenomeen
zouden kunnen liggen. Schum et al. (2001:84) stellen dat het om een biologisch verschil zou
36

kunnen gaan. Een andere verklaring zou kunnen zijn dat ouders er andere verwachtingen op
nahouden omtrent zindelijkheid van jongens en zindelijkheid van meisjes. Het is eveneens
mogelijk dat meisjes sneller dan jongens signalen vertonen dat ze klaar zijn voor of interesse
hebben in zindelijkheidstraining. Zo zouden meisjes de meeste rijpheidvaardigheden sneller
onder de knie hebben (en dus rijper zijn) dan jongens. Een laatste mogelijke verklaring is dat
meisjes meer beïnvloed worden door socialisatie (Martin et al., 1984 in Brazelton et al. 1999: 1356;
Schum et al, 2002: 4).
Schum et al. (2002: 5) merken echter op dat er geen verschil is in de tijdspanne waarin jongens
dan wel meisjes overdag zindelijk worden.
2.4.1.4 Andere factoren
Naast rijpheid, leeftijd en geslacht kunnen ook andere factoren een invloed hebben op
zindelijkheidstraining. Zo zijn kinderen die zich vies voelen en/of zich schamen vroeger
zindelijk (zowel overdag als ‘s nachts) dan kinderen die niet te kampen hebben met zulke
gevoelens (Horstmanshoff et al., 2003: 30). Ook constipatie kan de zindelijkheidstraining
beïnvloeden. Het kan er namelijk voor zorgen dat de ontlasting pijn doet waardoor het kind
zindelijkheidstraining en stoelgang maken mogelijk weigert (Blum et al., 2004a: 109; Blum et al.,
2004b: 521).
Er zijn echter ook factoren waarvan men een invloed verwachtte, maar die na onderzoek geen
invloed bleken te hebben. Het feit dat een kind prematuur geboren wordt, een milde tot matige
neurologische achterstand en psychomotorische ontwikkeling zouden volgens Largo et al.
(1999: 121) geen invloed hebben op het zindelijkheidsproces.
Verscheidene auteurs wijzen erop dat men onder een aantal omstandigheden beter niet begint
met zindelijkheidstraining namelijk wanneer het kind zich ziekjes voelt of wanneer er sprake
is van een verandering in het leven van het kind, bijvoorbeeld verhuizen, de komst van een
nieuw broertje of zusje of een overstap naar een nieuwe school (American Academy of Pediatrics,
1999: 1365; Rogers, 2002: 57).
We kunnen besluiten dat verscheidene factoren die eigen zijn aan het kind een belangrijke
invloed kunnen uitoefenen op het zindelijkheidsproces. Het is dus zeker aangeraden deze
factoren in acht te nemen bij de zindelijkheidstraining.
37

2.4.2 Sociale factoren
Niet enkel de kenmerken van het kind zijn bepalend voor het succes van de
zindelijkheidstraining. Ook familie, kinderartsen, kinderdagverblijven en scholen kunnen het
zindelijkheidsproces beïnvloeden.
Zo kunnen bijvoorbeeld druk, angsten van ouders, constipatie of een traumatische familiale
gebeurtenis de psychologische rijpheid van het kind verhinderen (American Academy of Pediatrics,
1999: 1365).
2.4.2.1 Familie
In het volgende onderdeeltje bespreken we de invloed van de familie op de
zindelijkheidstraining van het kind. Onder de invloed van familie verstaan we niet enkel de
invloed van familieleden (ouders en broers en zussen), maar ook de invloed van de sociaal-
economische situatie waarin de familie zich bevindt en de cultuur waartoe de familie behoort.
a) Ouders
Ouders spelen een cruciale rol in het zindelijkheidsproces. Zij moeten hun kind namelijk
begeleiden en motiveren (American Academy of Pediatrics, 1999: 1362).
Ouders moeten een duidelijk plan en een routine opstellen voor de zindelijkheidstraining. Dit
plan moet rekening houden met het temperament van het kind. Als men een plan heeft, kan
men trainen op momenten waarop het kind het meest welwillend is en men kan er ook voor
zorgen dat de training nooit langer duurt dan de aandacht van het kind aankan. Dit plan kan
best besproken worden met de personen die instaan voor de zorg van het kind overdag, zoals
de grootouders, de kleuterschool, enzovoort (American Academy of Pediatrics, 1999: 1363).
Een ander belangrijk aspect waar de ouders op moeten letten is het moment waarop met de
zindelijkheidstraining wordt gestart. Men kan best niet starten wanneer het kind ziek is of
wanneer het kind belangrijke veranderingen in zijn leven ervaart, zoals de geboorte van een
nieuw broertje of zusje, een nieuwe school, enzovoort (American Academy of Pediatrics, 1999:
1363).
Verder moeten de ouders tijdens de training de stoelgang en de huid van het kind nakijken
(American Academy of Pediatrics, 1999: 1363). De stoelgang moet zacht zijn. Bij harde stoelgang
kunnen de ouders best overschakelen op een vezelrijk dieet met verminderd gebruik van
38

melkproducten. De huid van kinderen is dan weer gevoelig voor lange blootstelling aan
stoelgang en nattigheid, daarom is het aangeraden het kind vaak te verschonen en van droge
kleren te voorzien.
Volgens Horstmanshoff et al. (2003: 30) zou er geen verband zijn tussen het tijdstip waarop het
kind zindelijk wordt en het opleidingsniveau van de moeder, heterogeniteit in de nationaliteit
van de ouders, de werkomstandigheden van de ouders en de samenstelling van het gezin zoals
bijvoorbeeld een scheiding. Ze stellen wel dat kinderen van hoger opgeleide vaders ‘s nachts
sneller droog zijn.
Een onderzoek van Horn et al. (2006: 4) wees uit dat ouders van mening zijn dat de gemiddelde
leeftijd waarop men met zindelijkheidstraining moet beginnen 20,6 maanden is.
b) Broers en zussen
De aanwezigheid van broers en zussen kan een invloed hebben op het zindelijkheidsproces.
Horstmanshoff et al. (2003: 30) beweren dat de aanwezigheid van andere kinderen in het gezin
een positief effect heeft op de zindelijkheid, zowel overdag als ‘s nachts. Dit geldt vooral voor
meisjes.
Er zijn evenwel ook een aantal variabelen waartussen men een verband verwachtte, maar er
geen vond. Er werd bijvoorbeeld geen significant verband gevonden tussen zindelijkheid en
de geboorte van een broer of zus (Blum et al, 2004a: 107). Toch raden verschillende auteurs aan
niet te starten met zindelijkheidstraining wanneer het kind geconfronteerd wordt met
verandering zoals de geboorte van een nieuw broertje of zusje (American Academy of Pediatrics,
1999: 1365; Rogers, 2002: 57). Ook de leeftijd van het jongste kind, de leeftijd van het oudste kind
en het aantal kinderen in de familie bleken niet in verband te staan met meningen in verband
met de leeftijd waarop men met zindelijkheidstraining zou moeten beginnen (Horn et al., 2006:
5).
c) Sociaal-economische situatie
Het is onduidelijk of er verschillen bestaan tussen verschillende sociaal-economische
bevolkingslagen in verband met het begin van zindelijkheidstraining. Wel suggereren Horn et
al. (2006: 3) dat het gemak van wegwerpluiers en wegwerpondergoed de trend van verlating
39

van de zindelijkheid in de hand werkt. Als dat waar is, zou er een tendens om vroeger met de
zindelijkheidstraining te beginnen moeten bestaan onder die families, die zich de uitgave van
deze wegwerpluiers en dit wegwerpondergoed minder goed kunnen permitteren.
Horn et al. (2006: 6) onderzochten deze hypothese. Hun onderzoek wees uit dat ouders met een
inkomen hoger dan 50.000 dollar per jaar van mening waren dat men 1,3 maand later moest
starten met zindelijkheidstraining dan ouders met een inkomen lager dan 50.000 dollar per
jaar. De oorzaak hiervan kan liggen in het feit dat deze laatste ouders de kost van
wegwerpluiers en wegwerpondergoed wensen te vermijden en dat er een verlaagde kost van
en bredere keuze aan kinderverzorging voor zindelijke kinderen is. De algemene conclusie
was dat het inkomen significant is, maar de invloed beperkt.
d) Cultuur
De leeftijd waarop ouders beginnen met de zindelijkheidstraining van hun kinderen verschilt
van cultuur tot cultuur. Dit blijkt uit een aantal onderzoeken die we hieronder bespreken.
Pachter en Dworkin (1997: 1144-1150) voerden een studie uit om te bepalen of er culturele
verschillen zijn in de verwachtingen die moeders uit vier verschillende etnoculturele groepen
(Puerto-Ricaans, Afrikaans-Amerikaans, Europees-Amerikaans en West-Indisch-Carraïbisch)
hadden over de normale ontwikkeling van een kind. De auteurs concluderen dat hun
bevindingen suggereren dat er inderdaad culturele verschillen zijn wat
ontwikkelingsverwachtingen betreft. Uit het onderzoek bleek onder andere dat Europees-
Amerikaanse moeders verwachten dat kinderen pas later rijp zijn om aan
zindelijkheidstraining te beginnen. Ook kwam duidelijk naar voor dat enkel Puerto-Ricaanse
moeders verwachten dat jongens standaard ontwikkelingsmijlpalen (zoals zindelijkheid)
vroeger bereiken dan meisjes in tegenstelling tot de andere etnoculturele groepen.
De studie van Horn et al. (2006: 2-6) suggereert eveneens dat meningen over het aanvangen met
zindelijkheidstraining cultureel bepaald zijn. Het onderzoek wees namelijk uit dat
Kaukasische ouders menen dat zindelijkheidstraining op een relatief latere leeftijd (25,4
maanden) begonnen moet worden dan Afrikaans-Amerikaanse ouders (18,5 maanden) en
andere etnische groepen (19,4 maanden).
40

Ook Schum et al. (2001: 83) kwamen tot de vaststelling dat leden van culturele minderheden, in
hun onderzoek Afrikaans-Amerikaanse kinderen, vroeger beginnen met
zindelijkheidstraining. Ze kwamen hiertoe bij de uitvoering van hun onderzoek aangezien ze
het moeilijk hadden met de rekrutering van zwarte kindjes omdat die reeds op een leeftijd van
15 maanden met zindelijkheidstraining begonnen, wat onder hun leeftijdslimiet lag. Een
verklaring voor het vroegere aanvangen met zindelijkheidstraining bij Afrikaans-Amerikaanse
kinderen vonden ze in het feit dat deze kinderen sneller motorische vaardigheden verwerven.
Spock en Bergen (1964: 114) kwamen tot de vaststelling dat men in vele ‗primitieve‘ culturen
36 of zelfs 48 maanden vroeg genoeg vindt, terwijl men in de Verenigde Staten, Groot-
Brittannië en Japan de training volbrengt voor de leeftijd van 24 of zelfs voor 12 maanden.
Dit komt overeen met de hoge graad van organisatie van deze culturen, hun nadruk op
hygiëne en de complexiteit van de andere eisen die men aan het kind oplegt.
2.4.2.2 Dokters en kinderartsen
Na de bespreking van de familie richten we ons tot de kinderartsen. Uit een aantal
onderzoeken blijkt dat zij een belangrijke rol kunnen spelen in het zindelijkheidsproces.
Dokters en kinderartsen hebben hiertoe een aantal middelen die we verder in deze paragraaf
zullen bespreken.
Eerst geven we aan welke trainingsmethode artsen aanraden. Zo leidden Polaha et al. (2002:
424) uit hun onderzoek af dat pediaters de stapsgewijze, passieve methode van Brazelton
verkiezen boven de snelle, intensieve methode van Azrin en Foxx. Ook een andere studie
toont aan dat 72% van de kinderartsen een kindgeoriënteerde methode, zoals die van
Brazelton, aanbevelen (Horn et al., 2006: 7). Slechts enkele pediaters ondersteunen daarentegen
de structurele gedragsmethode, een meer intensieve training.
Kinderartsen spelen ook een belangrijke rol bij het zindelijkheidsproces zelf. Zij helpen
ouders bij het kiezen van de juiste methode, verstrekken informatie, helpen mee de rijpheid
van het kind te bepalen, geven tips over wat wel en wat niet te doen, enzovoort (American
Academy of Pediatrics, 1999: 1364-1366).
Berk en Friman (1990: 281-282) schrijven een viervoudige rol toe aan kinderartsen. Ten eerste
moeten ze ouders ontmoedigen steeds aan hun kind te vragen of ze naar het toilet moeten. Ze
41

moeten hen ten tweede tekens leren kennen die men kan linken aan toiletgedrag. Vervolgens
moeten ze het belang van het potje onderstrepen. En ten slotte moeten ze kinderdagverblijven
die interesse tonen, helpen om trainingsprogramma‘s op te stellen.
Ook Rogers (2002: 57) is van mening dat pediaters ouders kunnen helpen, aanmoedigen,
ondersteunen en opleiden. Boekjes kunnen hierbij een handig hulpmiddel zijn maar ook
informatie over een goed dieet en vochtopname is cruciaal. Het is ook belangrijk dat de
kinderarts de ouders ervan op de hoogte brengt dat dwingende training schadelijk is voor het
kind.
De American Academy of Pediatrics (1999: 1364-1366) heeft een hele reeks manieren opgesteld
waarop pediaters ouders kunnen ondersteunen voor en gedurende het zindelijkheidsproces,
met name in geval van problemen. Zo moeten artsen de ouders waarschuwen voor een aantal
dingen, en hen er ook op wijzen waar ze op moeten letten en wat ze moeten proberen te
vermijden.
Ten eerste moet de kinderarts aan de ouders uitleggen welke tekenen erop wijzen dat het kind
rijp is voor zindelijkheidstraining en hen ook aanmoedigen hiermee te wachten tot het kind de
tekenen vertoont. Te snel beginnen kan immers leiden tot stress en angst bij het kind, met een
verlenging van het proces tot gevolg. Ouders moeten de zindelijkheidstraining ook aanpassen
aan het ontwikkelingstempo van het kind. Daarbij moeten ze in gedachte houden dat
zindelijkheidstraining een proces is van vallen en opstaan. Geduld is dus erg belangrijk en
druk, bestraffing of mishandeling kunnen een negatieve impact hebben op de ontwikkeling en
het zindelijkheidsproces van het kind. Ouders moeten eveneens beseffen dat hun eigen
reacties invloed kunnen hebben op het kind.
Ten tweede moet de arts de ouders aanmoedigen externe druk, zoals die van grootouders, te
weerstaan.
Een derde belangrijke taak van de pediater is dat hij de ouders erop moet wijzen dat voeding
met vezels en weinig melkproducten helpen de ontlasting zacht te maken. Vezels zijn ook
goed voor de darmbewegingen.
Ten vierde moet de kinderarts de ouders erop wijzen dat consistentie erg belangrijk is, vooral
wanneer andere mensen zullen helpen bij de zindelijkheidstraining.
Ten vijfde moet de kinderarts de mythe de wereld uit helpen dat vuile luiers goed zijn voor
het zindelijkheidsproces. Ze zorgen daarentegen enkel voor verergerde huiduitslag, dus is het
aan te raden regelmatig de luier te verschonen.
42

Verder kunnen ze de ouders helpen de gepaste methode te kiezen, mee beoordelen of zowel
ouders als kind klaar zijn om met zindelijkheidstraining te starten, met de ouders een schema
bespreken, ervaringen en eventuele negatieve herinneringen van de ouders bespreken en ten
slotte ook mogelijke problemen die tijdens de zindelijkheidstraining kunnen voorvallen
bespreken (American Academy of Pediatrics, 1999: 1364-1366).
In een onderzoek van Spock en Bergen (1964: 115) gaven de artsen meestal het volgende
advies: als een moeder rijpheidsbewijzen ziet rond de leeftijd van 12 à 18 maanden of zelfs
rond de leeftijd van 9 à 12 maanden, in de zin van een regelmatige ontlasten of regelmatig
voortekenen van ontlasting vertonen, dan zou ze het kind op het toilet of het potje moeten
zetten en haar goedvinden moeten tonen bij succes.
Een probleem dat zich evenwel kan voordoen is dat de ouders en de kinderarts een
verschillende raciale en culturele achtergrond hebben waardoor ze een verschillende aanpak
van zindelijkheidstraining kunnen onderschrijven (Ritblatt et al., 2003: 134).
2.4.2.3 Dagcentra en scholen
Dagcentra en scholen spelen eveneens een belangrijke rol in het zindelijkheidsproces. Zij zijn
immers bij de eersten die de rijpheidssignalen van het kind kunnen waarnemen (American
Academy of Pediatrics, 1999: 165). Daarbij komt nog dat kinderen die eerder naar een dagcentrum
of naar school gaan, eerder zindelijk zijn dan zij die later gaan, ongeacht leeftijd of geslacht
(Horstmanshoff et al., 2003: 30).
Kinderdagverblijven kunnen ook een actieve rol spelen in het zindelijkheidsproces, ondanks
het feit dat men het potje niet mag gebruiken vanwege de kans op besmetting en besmettelijke
ziektes (American Academy of Pediatrics, 1999: 1366). Ze kunnen zindelijkheidstraining in hun
curriculum opnemen en peer observation stimuleren daar kinderen vaak vaardigheden leren
door hun leeftijdsgenoten te observeren en te imiteren (American Academy of Pediatrics, 1999: 1364-
1366).
Daarnaast kunnen kinderverzorg(st)ers net als kinderartsen heel wat aanbevelingen doen aan
ouders en hulp en informatie bieden in de loop van het zindelijkheidsproces (American Academy
of Pediatrics, 1999: 1367-1368): Ze kijken ten eerste mee of het kind rijp is om met
zindelijkheidstraining te starten en ze moeten ouders erop wijzen dat het zindelijkheidsproces
43

een proces is van vallen en opstaan. Vervolgens moeten ze het belang van vezelrijke voeding
en weinig melkproducten beklemtonen en ook vezelrijke snacks aan de kinderen geven. Ten
derde moeten ze ouders informeren over hun ervaringen met en methoden van
zindelijkheidstraining. Ze kunnen ouders er ook aan herinneren dat ze best niet met
zindelijkheidstraining beginnen wanneer er sprake is van verandering in het leven van het
kind. Verder kunnen ze ouders aanraden hun kinderen kleren aan te trekken die makkelijk uit
te doen zijn. Ze moeten ten slotte de ouders aanmoedigen de ontwikkeling van of problemen
met de zindelijkheidstraining te bespreken.
Verder blijkt dat overleg tussen de ouders en de kinderverzorg(st)ers over de methode en de
aanpak van de zindelijkheidstraining erg nuttig is. Op deze manier kan men verwarring
vermijden (American Academy of Pediatrics, 1999: 1364-1366). Belangrijk hierbij is dat de
kinderverzorg(st)ers informeren naar de overtuigingen, doelen en geprefereerde
zindelijkheidsmethoden van de ouders evenals naar hun culturele waarden en de speciale
noden van het kind. Wat nog kan helpen is een dagboek in het kinderdagverblijf over de
activiteiten en de vooruitgang van het kind, ook omdat meestal meerdere verzorg(st)ers met
de zindelijkheidstraining bezig zijn. Ten slotte moeten de kinderverzorg(st)ers een periodieke
beoordeling van het kind maken die ze ook naar de ouders toe communiceren. De ouders
moeten dan de gelegenheid krijgen om over deze beoordeling te praten met de verzorg(st)ers
van hun kind.
2.4.2.4 Hulpmiddelen
Om met zindelijkheidstraining te starten en het proces te ondersteunen, kan men een aantal
hulpmiddelen aanwenden.
De American Academy of Pediatrics (1999: 1365) raadt aan te beginnen met het kind te laten
kennismaken met het potje. De ouders moeten er wel voor zorgen dat deze overeenkomt met
de grootte van het kind, zodat het comfortabel zit en het kind een voetsteuntje heeft. Eens de
ouders het potje geïntroduceerd hebben, moeten ze proberen het kind op het potje naar het
toilet te laten gaan, maar ze mogen het er niet toe dwingen.
Ook Rogers (2002: 57) heeft een reeks voorstellen gedaan. Als ouders hun kinderen op het
toilet trainen, kunnen ze een aantal hulpmiddelen en stimulansen gebruiken: sterretjes en
stickers als motivering en beloning, drijvende voorwerpen die het kind kan doorspoelen en
kleurstof in het waterreservoir als beloning dat het kind naar het toilet is gegaan.
44

Ouders moeten echter altijd in het achterhoofd houden dat zindelijkheidstraining
voornamelijk een kwestie van continentie en controle is. Waar het kind zijn behoefte doet, is
van secundair belang (American Academy of Pediatrics, 1999). Door de stress van dit
laatstgenoemde te vermijden, verlaagt zowel de druk op het kind als op de ouders en
verzorg(st)ers.
2.4.3 Besluit
We kunnen concluderen dat zowel predictieve als sociale factoren een belangrijke rol spelen
in het zindelijkheidsproces. Bij onderzoek naar zindelijkheid bij kleuters is het bijgevolg van
belang dat men rekening houdt met deze factoren.
De predictieve factoren geven aan of het kind al dan niet rijp is om met zindelijkheidstraining
te beginnen. Deze kunnen we onderverdelen in rijpheidsfactoren, leeftijd, geslacht en andere
zoals constipatie en het zich vies voelen. Onder sociale factoren verstaan we de invloed van
familie, dokters en kinderartsen, dagcentra en scholen en hulpmiddelen.
45

2.5 VERLATING
Aangezien onze onderzoeksvraag uitgaat van de verlating van de zindelijkheid, is het van
belang dit te bespreken. Ten eerste geven we wat cijfermateriaal, gevolgd door de oorzaken
van de verlating en ten slotte de gevolgen hiervan.
2.5.1 Gegevens
Gemiddeld stelt men dat kinderen ontwikkelingsgezien rijp zijn om getraind te worden voor
zindelijkheid op een leeftijd van 18 maanden en de training zullen voltooien op een leeftijd
van 24 à 36 maanden. De leeftijd waarop men begint is echter gestegen. Waar dit in de jaren
1940 nog onder de 18 maanden lag, is dit vandaag de dag gestegen tot een leeftijd van 21 à 36
maanden (Schum et al., 2002:3). Heel wat onderzoekers ondersteunen deze verlating (Bakker en
Wyndaele, 2000; Berk en Friman, 1990; Brazelton, 1999; Horstmanshoff et al., 2003; Schum et al., 2001).
Horstmanshoff et al. (2003: 27) onderzochten de zindelijkheid over de periode 1966-1996. Zij
vonden dat in 1966 de gemiddelde leeftijd waarop jongens zindelijk waren overdag op 25,9
maanden lag en ‘s nachts op 33,3 maanden. In 1996 was dat respectievelijk 32,6 en 40,5
maanden. Voor meisjes lag dit in 1966 overdag op 21,5 maanden en ‘s nachts op 30,6
maanden. In 1996 was dat respectievelijk 29,7 en 35,4 maanden.
In een ander onderzoek kwam men tot de vaststelling dat meisjes op 35 maanden zindelijk
waren en jongens op 39 maanden, de hoogste leeftijd tot dan toe gerapporteerd (Schum et al.,
2001: 85). Spock en Bergen (1964: 112) merken op dat vele ouders hun kinderen niet merkbaar
trainen voor de leeftijd van 36 maanden of zelfs nog later, ondanks de wensen van de moeder.
Dit in tegenstelling tot zo‘n 20 à 30 jaar eerder toen de meeste kinderen getraind werden voor
hun 24 maanden en zelfs voor 12 maanden (Spock en Bergen, 1964: 112). Volgens de
onderzoekers willen de moeders nog steeds graag dat hun kind voor 24 maanden is getraind
en zijn ze dan ook gefrustreerd wanneer dit niet het geval is (Spock en Bergen, 1964: 114-115).
Ook Bakker en Wyndaele (2000: 248) onderzochten de leeftijd waarop ouders hun kinderen
beginnen te trainen. Hieruit bleek dat er zich de laatste 60 jaar grote veranderingen hebben
voorgedaan. De studie bracht drie generaties in kaart. De eerste was degene waarvan de
ouders waren geboren tussen 1920 en 1940. Zij begonnen met zindelijkheidstraining voor het
kind 18 maanden oud was. Brazelton (1962: 126) ontdekte dat een kind in 1950 gemiddeld rond
46

een leeftijd van 28,5 maanden zindelijk werd. De middelste generatie bij Bakker en Wyndaele
(2000: 248) bestond uit ouders geboren tussen 1940 en 1960. Bij hen lag de leeftijd van het
begin van de zindelijkheidstraining van hun kinderen voor de ene helft vóór 18 maanden en
voor de andere helft erna. Ander onderzoek vond dat in 1970 50% van de ouders verwachtte
dat zindelijkheidstraining begon voor 16 maanden (Stehbens en Silber, 1971: 453). Seim (1989 in
Blum et al., 2004a: 107) vond dat de gemiddelde leeftijd waarop een kind in 1980 zindelijk was
25 tot 27 maanden bedroeg en dat men in 1985 de training begon voor 29 maanden (Seim, 1989
in Blum et al., 2004a: 110). De laatste generatie ouders ten slotte, geboren tussen 1960 en 1980,
begon pas met zindelijkheidstraining bij hun kinderen na 18 maanden (Bakker en Wyndaele, 2000:
248).
Blum et al. (2004a: 109) vonden ook dat kinderen de zindelijkheid overdag voltooien op een
gemiddelde leeftijd van 36,8 maanden en dat dit voor 16% pas na 42 maanden was. Een
andere recente studie toont aan dat slechts 40 tot 60% van de kinderen zindelijk zijn voor 36
maanden (Schum et al, 2001).
De leeftijd waarop een kind zindelijk is, kent dus een verlating, maar Bakker en Wyndaele
(2000: 250) vonden wel dat de zindelijkheidstraining voor de drie generaties uit hun onderzoek
even lang duurde: 1 tot 6 maanden. Zij merken ook op dat men er niet zeker van kan zijn dat
ouders vandaag nog dezelfde definitie van zindelijkheidstraining hanteren als 60 jaar geleden.
2.5.2 Oorzaken
Nu we enkele gegevens van de verlating hebben vermeld, lichten we enkele oorzaken van de
verlating toe.
Blum et al. (2004a: 107) stellen dat de eigenschappen van de kinderen de laatste 30 à 50 jaar
heel weinig verandering hebben ondergaan. Daarom gaan ze ervan uit dat de oorzaak van de
verlating in de omgeving moet liggen of in de ervaringen tijdens de zindelijkheidstraining.
Hierbij aansluitend gaan ook andere auteurs ervan uit dat de oorzaken buiten het kind moeten
liggen.
Een groot aantal auteurs wijten deze verlating aan het gebruik van wegwerpluiers, een
hulpmiddel dat ouders gemakshalve aanwenden (Bakker en Wyndaele, 2000: 250; Berk en Friman,
47

1990; Horstmanshoff, 2003: 31; Schum et al., 2001: 85). Deze luiers zouden een vertragende invloed
uitoefenen op het zindelijkheidsproces (zie 2.4.2.1 c).
Ook de kenmerken van de ouders oefenen een belangrijke invloed uit. Zo werken
tegenwoordig vele ouders buitenshuis (Bakker en Wyndaele, 2000: 250). Dit hangt samen met het
feit dat ouders minder tijd besteden aan de zindelijkheidstraining van hun kind(eren) (Schum et
al., 2001: 85). Ouders zijn ook minder consistent en autoritair, en hanteren vaak een meer
liberale opvoedingsmethode dan vroeger (Horstmanshoff et al., 2003; Schum et al., 2001:8).
Tegenwoordig is er ook een overvloed aan informatie voor de ouders beschikbaar en die stelt
dat een vroege training niet per se leidt tot een eerdere voltooiing van het zindelijkheidsproces
(Berk en Friman, 1990:278). Hierbij komt nog dat ouders vaak niet in staat zijn goed te bepalen
wanneer hun kind rijp is om te beginnen met zindelijkheidstraining, waardoor ze soms te snel
starten met de zindelijkheidstraining (Blum et al., 2003: 813).
2.5.3 Gevolgen
Als laatste onderdeel van de verlating bespreken we, na de gegevens en de oorzaken, enkele
gevolgen.
Uit een onderzoek van Sullivan et al. (1984: 987) blijkt dat er in kinderdagverblijven ten
gevolge van de aanwezigheid van onzindelijke kinderen veel kans is op diarree en andere
infecties. Ook Pickering et al. (1986: 542) vermeldt dit. Er is eveneens een verhoogde kans op
het voorkomen van hepatitis (Hadler et al., 1982 in Hadler en McFarland, 1986: 551). Dit is onder meer
te wijten aan het feit dat de kinderen nog geen besef hebben van persoonlijke hygiëne en
hierdoor verspreiden ze de ziekte door bijvoorbeeld met hun besmette handen het speelgoed
en andere omgevingselementen vast te nemen. Ook de kinderverzorg(st)ers hebben hun
bijdrage in het verspreiden van de infecties. Bij hen ligt de oorzaak hiervan in het verversen
van de luiers, waardoor ze de infectie eveneens via hun handen kunnen doorgeven (Sullivan et
al., 1984: 989). Verder kwamen Sullivan et al. (1984: 989) tot de vaststelling dat diarree in
kinderdagverblijven vooral voorkomt bij kinderen onder de 36 maanden.
Uit onderzoek van Collet et al. (1994: 998) blijkt dat ook de grootte van het kinderdagverblijf
een rol speelt. In kleine kinderdagverblijven ligt de kans op infecties hoger dan in grote. Dit
komt omdat er in grote kinderdagverblijven verschillende leeftijdsgroepen zijn en omdat grote
48

kinderdagverblijven meestal over een betere uitrusting beschikken dan kleine (Collet et al, 1994:
999).
Constipatie is eveneens een factor die men vaak in verband brengt met zindelijkheid.
Schonwald et al. (2004: 1754) beschrijven constipatie als harde, pijnlijke stoelgang of stoelgang
van zo‘n omvang dat die het toilet verstopt. Ze kwamen in hun onderzoek tot de vaststelling
dat constipatie in verband staat met moeilijkheden in zindelijkheidstraining (Schonwald et al.,
2004: 1755). In tegenstelling tot wat men zou verwachten, namelijk dat constipatie een gevolg
is van de verlating van de zindelijkheid, konden ze niet bevestigen of constipatie een oorzaak
dan wel een gevolg is. Blum et al. (2004b: 521) stelden vast dat constipatie voorkomt, vooraleer
het kind weigert stoelgang te maken. Een vroege en efficiënte behandeling van constipatie
kan het voorkomen en de duur van het weigeren naar het toilet gaan, verminderen. Als men
het probleem van constipatie kan oplossen, kan de verlating van de zindelijkheid gedeeltelijk
verholpen worden (Blum et al., 2004b: 521).
2.5.4 Besluit
We stelden vast dat er een duidelijke trend is van de verlating van de leeftijd waarop kinderen
zindelijk worden. Hiervoor haalden we een aantal oorzaken aan, namelijk het gemak van
wegwerpluiers en een verandering in de gezinssituatie en de opvoedingsstijl. Daarnaast
bespraken we een gevolg van deze verlating. Zo zouden onzindelijke kinderen in
kinderdagverblijven zorgen voor de verspreiding van ziektes. Over de rol van constipatie
bestaat er geen eenduidigheid.
49

2.6 WETGEVING
Met betrekking tot de wetgeving omtrent zindelijkheid in kleuterscholen in België moeten we
vaststellen dat deze nagenoeg onbestaande is. We vonden slechts één besluit van de Vlaamse
regering van 17 juni 1997 met een bijlage die in verband te brengen is met zindelijkheid in
kleuterscholen. Bij de functiebeschrijving van kleuteronderwijzer in het gewoon
basisonderwijs kan men namelijk het volgende lezen (Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 1997:
on line) (zie ook bijlage 2):
―5. Verzorging
Uitvoeren van een aantal verzorgingstaken ten aanzien van de kleuters.
Doel : bijdragen tot hun algemeen fysisch welzijn.
Enkele voorbeelden van activiteiten :
— zorgen voor de nodige reservekledij,
— zo nodig kleuters op vraag van de ouders medicamenten toedienen,
— zo nodig broeken en pampers vervangen,
— kleuters wassen,
— zo nodig met kleuters naar ziekenhuis / dokter gaan,
— kleuters helpen bij het eten, uit- en aandoen van jassen, handschoenen, truien,
— opsporen, signaleren en bestrijden van ‗luizen‘ bij kleuters,
— kleuters troosten,
— EHBO toepassen,
— instaan voor de drankbedeling,
— aan-/uitkleden bij zwemmen,
— oog hebben voor de lichamelijke toestand van de kleuter,
— ...‖
Hieruit kunnen we afleiden dat onzindelijke kleuters wettelijk gezien naar de kleuterschool
mogen gaan. Eén taak van de kleuteronderwijzer is namelijk ―zo nodig broeken en pampers
vervangen‖.
De onduidelijkheid omtrent de wetgeving rond zindelijkheid in kleuterscholen kan zorgen
voor verwarring, zowel bij ouders als kleuterleid(st)ers en de directies van kleuterscholen.
50

Wel vonden we in een decreet van het onderwijs van 13 juli 2001 een bepaling over
schoolreglementen. Artikel 37, paragraaf 1 van dit decreet luidt als volgt (Ministerie van de
Vlaamse Gemeenschap, 2001: on line):
―Een schoolbestuur moet, met uitzondering van de ziekenhuisscholen, voor elk van zijn
scholen met toepassing van de regelgeving inzake medezeggenschap een schoolreglement
opstellen dat de betrekkingen tussen het schoolbestuur en de ouders en leerlingen regelt.‖
Uit dit alles menen we te mogen concluderen dat kleuterscholen zelf mogen bepalen of ze al
dan niet zindelijke kinderen toelaten.
51

2.7 BESLUIT
In de voorgaande literatuurstudie onderzochten we de reeds bestaande literatuur omtrent
zindelijkheidstraining uitgaand van de centrale onderzoeksvraag Heeft de verlating van de
zindelijkheid een effect op kleuterleid(st)ers? Aangezien we evenwel geen literatuur vonden
specifiek over dit onderwerp, zochten we naar meer algemene literatuur over zindelijkheid en
zindelijkheidstraining.
In eerste instantie spitsten we ons toe op het vinden van een definitie van zindelijkheid.
Aangezien we geen algemeen aangenomen definitie van zindelijkheid vonden in de literatuur,
gaan we in het hiernavolgende onderzoek uit van onze eigen omschrijving. We beschouwen
een kind als zindelijk als het gedurende de dag een onderbroek draagt, zelf naar het potje gaat
en vervolgens plast of zijn drang aangeeft. Dit moet gebeuren zonder dat de ouders of
opvoeders het kind eraan herinneren te moeten gaan plassen. Het kind heeft maximaal één
ongelukje per dag.
Vervolgens bespraken we in onze literatuurstudie een aantal theorieën van
zindelijkheidstraining. De eerste theorie, de kindgeoriënteerde, stelt een eenvoudige en rustige
training voor waarbij het tempo van het kind gerespecteerd dient te worden. Spock en
Brazelton zijn hiervan twee bekende aanhangers.
Spock stelt de vaardigheid van het zitten op als rijpheidscriterium. Verder past hij geen
gehaaste en strenge training toe aangezien dit zou kunnen leiden tot negatieve gevolgen voor
het kind en voor het zindelijkheidsproces.
Brazelton vindt zowel de rijpheid van het kind, die hij opdeelt in motorische en
psychologische rijpheidsfactoren, als de betrokkenheid van de ouders van groot belang. Hij
stelde eveneens een eigen trainingsmethode op. Deze omvat 6 stappen waarbij het tempo van
het kind dient gerespecteerd te worden. Hieruit volgt dat bij een terugval de training
onderbroken dient te worden. De studie die Brazelton uitvoerde is louter een beschrijvende
analyse van medische dossiers opgesteld door kinderartsen. De belangrijkste kritiek is dan
ook dat het onzeker is of Brazelton‘s methode daadwerkelijk gunstig is aangezien noch
hijzelf, noch iemand anders zijn methode onderzocht heeft.
52

Twee belangrijke voordelen van Brazelton‘s methode zijn enerzijds het verminderde ouder-
kind conflict en anderzijds de investering van minder middelen en voortdurende steun. Drie
nadelen omvatten de langere duur van de training en dus ook de oudere leeftijd van het kind
bij de voltooiing van de training wat ziekteverspreiding in kinderdagverblijven in de hand
werkt. Als laatste geldt dat ouders gefrustreerd kunnen worden door de mogelijk late interesse
van het kind in het zindelijk worden.
Als tweede theorie bespraken we het structureel behaviorisme, een wetenschappelijke theorie
die is opgebouwd rond het stimulus-respons model. Hierin vinden we het trainingsmodel van
Azrin en Foxx, namelijk de dry-pants methode, terug. Bij deze methode wordt ervan
uitgegaan dat een kind in enkele uren getraind kan worden. Dit kan echter pas vanaf een
leeftijd van 20 maanden omdat het kind dan pas als psychologisch en fysiologisch rijp
beschouwd wordt om de training aan te vangen. Het grootste nadeel van deze
trainingsmethode is dat ze enkel effectief is wanneer er een trainer aanwezig is om het kind en
de ouders bij te staan.
De derde algemene theorie, het cultureel relativisme, beschouwt het rijpheidsaspect, dat bij de
vorige twee theorieën centraal stond, als irrelevant. In deze theorie staat daarentegen het
verwachtingspatroon van de ouders centraal. Dit verwachtingspatroon is afhankelijk van de
cultuur waartoe de ouders behoren. Onderzoek van deVries en deVries naar de
zindelijkheidstraining bij de Digo en de evolutie in de zindelijkheidstraining doorheen de tijd
in de Verenigde Staten ondersteunen deze theorie.
De vraag naar welke trainingsmethode het meest effectief is, blijft onbeantwoord.
Na het omschrijven van een aantal theorieën van zindelijkheidstraining en de methoden die in
die verschillende theorieën kaderen, gingen we op zoek naar factoren die een invloed kunnen
hebben op de zindelijkheidstraining. We kwamen hierbij tot de conclusie dat zowel
predictieve als sociale factoren een belangrijke rol spelen in het zindelijkheidsproces.
De predictieve factoren, die aangeven of het kind al dan niet rijp is om met
zindelijkheidstraining te beginnen, kunnen we onderverdelen in rijpheidsfactoren, leeftijd,
geslacht en andere zoals constipatie en het zich vies voelen. Met rijpheidsfactoren bedoelen
we motorische, fysiologische en psychologische factoren. Motorische factoren zijn
53

handelingen waartoe het kind in staat moet zijn om zelfstandig naar het toilet te kunnen gaan
zoals lopen en zitten. Onder fysiologische factoren verstaan we dat het kind controle heeft
over blaas, sluitspier en darmfuncties. Psychologische factoren, ten slotte, zijn factoren die
verband houden met het bewustzijn en de wil van het kind.
Onder sociale factoren verstaan we de invloed van familieleden en de invloed van de sociaal-
economische situatie en de culturele achtergrond van de familie op de zindelijkheidstraining.
Ook de beïnvloeding door dokters en kinderartsen en dagcentra en scholen vallen onder deze
noemer. Ten slotte kan men het kind stimuleren in het zindelijk worden door het aanwenden
van een aantal hulpmiddelen.
Voor de familie bespraken we vier aspecten. Ten eerste de ouders die een erg actieve rol
vervullen in het zindelijkheidsproces. Er zijn heel wat zaken waar de ouders op moeten letten
bij de zindelijkheidstraining. Ook de aanwezigheid van broers en zussen kan volgens een
aantal onderzoekers een belangrijk invloed hebben op de zindelijkheidstraining. De invloed
van de socio-economische situatie ten derde is beperkt. De cultuur waartoe de ouders en het
kind behoren, ten slotte, oefent een invloed uit op het moment waarop men met
zindelijkheidstraining start. Heel wat onderzoekers kwamen tot de vaststelling dat Afrikaans-
Amerikaanse ouders hun kind vroeger beginnen te trainen dan ouders met een andere
culturele achtergrond.
Vervolgens zijn ook (kinder)artsen van belang in het zindelijkheidsproces. Uit onderzoek
bleek dat de meeste pediaters de kindgeoriënteerde methode van Brazelton aanbevelen.
Daarnaast helpen en begeleiden ze ouders bij de zindelijkheidstraining van hun kind(eren) aan
de hand van tips, informatie, aanbevelingen, enzovoort.
De rol van de kinderverzorg(st)ers in kinderdagverblijven ten derde is voor een deel te
vergelijken met de rol van kinderartsen. Ze verstrekken de ouders eveneens informatie en
geven aanbevelingen ter ondersteuning van de zindelijkheidstraining. Verder hebben ze een
actieve rol in de zindelijkheidstraining die ze in overleg met de ouders uitvoeren.
Ten slotte bespraken we enkele hulpmiddelen die ouders kunnen gebruiken om het
zindelijkheidsproces te ondersteunen.
54

Volgend op de predictieve en sociale factoren richtten we ons op het fenomeen van de
verlating van de leeftijd waarop kinderen zindelijk worden.
Uit heel wat onderzoek blijkt dat de leeftijd waarop een kind zindelijk wordt de laatste vijftig
jaar zichtbaar verlaat is, zowel voor zindelijkheid overdag als voor zindelijkheid ‘s nachts. We
bespraken enkele oorzaken en gevolgen hiervan.
In verband met de oorzaken kwam vooral naar voor dat het gemak van wegwerpluiers en het
feit dat tegenwoordig vaak beide ouders werken een invloed hadden op de verlating.
Wat de gevolgen betreft stelden we vast dat onzindelijke kinderen in kinderdagverblijven
kunnen zorgen voor de verspreiding van ziektes. Over constipatie als gevolg bestaat er echter
heel wat discussie.
Omtrent de wetgeving met betrekking tot de zindelijkheid in kleuterscholen ten slotte, stelden
we vast dat er geen concrete regels zijn vanwege de overheid.
We kunnen besluiten dat we de basisvragen die we ons stelden in het begin van de
literatuurstudie beantwoord hebben. Deze vragen waren Wat is zindelijkheid?, Welke
methoden van zindelijkheidstraining bestaan er? en In hoeverre is er sprake van een verlating
van de zindelijkheidsleeftijd? Het antwoord op onze hoofdonderzoeksvraag, namelijk Heeft de
verlating van de zindelijkheid een effect op kleuterleid(st)ers? moeten we echter schuldig
blijven. We hopen dan ook een antwoord op deze vraag te kunnen bieden aan de hand van ons
onderzoek.
55

3 LUIK B: ONDERZOEKSANALYSE EN
ONDERZOEKSRESULTATEN
56

3.1 INLEIDING
“… Mag ik ook nog een anekdote rechtstreeks uit een kindermond?
Juf Nicole is onze kinderverzorgster,maar is er slechts anderhalve dag,onze kinderen voelen
wat zij waard is.
*9.35u kleuter 1 hangt vol kaka, heeft zichzelf willen
proper maken
*10.05u kleuter 2 doet kaka in broek tijdens speeltijd
*10.30 kleuter 1 plast in broek
*11.40 kleuter 3 plast in broek
middag
*12.30 kleuter 4 komt met kaka binnen
*13.30 kleuter 5 roept paniekerig aai kaka doen….oef
op tijd. Bewondering…andere kleuter grijpt kaka beet;
resultaat…
Karel, een lieve stille kleuter die héél graag leert, naar verhalen luistert, een gezelschapsspel
wil spelen, komt met een speelgoed gsm naar mij en zegt met een brede lach: “Juf, weet je, ik
heb juf Nicole opgebeld….”
Wat een zaaaalige superman hé…zo'n troost…maar hij staat ook een beetje in de kou hé? of
niet…”
Een respondent
Uit bovenstaande anekdote kunnen we vaststellen dat zindelijkheid een prominente rol speelt
in de dagelijkse bezigheden van kleuterleid(st)ers. De literatuurstudie heeft naar voren
gebracht dat er een verlating van de zindelijkheidsleeftijd is. Ten gevolge hiervan menen we
dat er meer onzindelijke kinderen zijn die naar de kleuterschool gaan. Aan de hand van de
enquête (bijlagen 6 en 7) wilden we peilen naar het effect hiervan op kleuterleid(st)ers en de
dagelijkse gang van zaken.
Om te beginnen schetsen we het verloop van ons onderzoek. Daarna trachten wij de
verschillende aspecten van onze onderzoeksvraag te belichten.
Deze analyse begint met de kleuterleid(st)ers‘ definiëring van het begrip ‗zindelijkheid‘.
Algemene richtlijnen over zindelijkheid op school waren weinig te vinden (zie methodologie)
en daarom werden de kleuterleid(st)ers gevraagd naar hun eigen schoolregels. We peilden
eveneens naar hun idee over de juiste zindelijkheidsleeftijd en vroegen of ze op de hoogte
waren van de verlating hiervan. Er werd gevraagd naar het klasgebeuren rond zindelijkheid en
gepeild naar de werkomstandigheden met in ons achterhoofd het mogelijke verband tussen
57

werkdruk en onzindelijke kleuters. Verder, voornamelijk doordat in de literatuur veel te
vinden is over methodes van zindelijkheidstraining, hebben we in ons onderzoek gepolst naar
de kennis hierover bij kleuterleid(st)ers en wat ze in de klassen zelf toepassen. We vroegen
ons af of men in de kleuteropleidingen hier ook aandacht voor had. Verder vroegen we naar
enkele antwoorden omtrent de zindelijkheidsproblematiek zoals hulp, waar ze eventueel
beroep op kunnen doen, en de communicatie met de ouders. Tenslotte geven we aan de hand
van citaten enkele suggesties van de kleuterleid(st)ers zelf betreffende dit onderwerp.
Er wordt dus weergegeven welke rol zindelijkheid speelt in het dagelijks leven van de
kleuterleid(st)ers en wat hun persoonlijke ervaringen hieromtrent zijn. Tot slot vatten we in de
conclusie de belangrijkste bevindingen samen.
58

3.2 METHODOLOGIE
Op 13 maart zijn we van start gegaan met een inleidende vergadering over ons leeronderzoek
waarbij we een presentatie van Alexandra Vermandel kregen over de verlating van de
zindelijkheid. Als inleidende opdracht moesten we een review lezen (Klassen et al., 2006) om
vertrouwd te raken met de materie. Vervolgens richtten we ons op de beste manier voor het
verzamelen van gegevens voor ons onderzoek. Er werd gekozen voor een elektronische
vragenlijst omdat er zo een groter en sneller bereik was van de respondenten en een
eenvoudigere verwerking mogelijk was. Indien de respons onvoldoende zou blijken, waren
diepte- interviews met kleuterleid(st)ers het alternatief.
Allereerst gingen we op zoek naar de regelgeving betreffende zindelijkheid in de
kleuterschool. We contacteerden Johan Pauwels, raadgever van Vlaams minister van Welzijn
en Volksgezondheid, en volgens hem zijn er geen wettelijke bepalingen hieromtrent.
We stelden een introductiebrief (bijlage 5) op met de bekendmaking van ons onderzoek en de
vraag of de scholen wilden participeren. Deze brief werd met de post verstuurd naar 549
scholen uit de provincie Antwerpen. Indien ze niet konden of wilden deelnemen, vroegen we
hen ons dit uiterlijk voor 30 april 2007 via email te melden.
Ondertussen stelden we een eerste versie van de vragenlijst op. Deze legden we voor aan vier
kleuterleidsters als proefenquête. Aan de hand van hun opmerkingen, voornamelijk in verband
met de opdeling van enkele categorieën en de formulering en volgorde van vragen, werden er
een aantal wijzigingen doorgevoerd. Er is bovendien uit gebleken dat de enquête ongeveer 20
minuten in beslag neemt.
Deze aangepaste versie werd met behulp van informaticus Hamid Nafez in een elektronische
formulier omgezet. Begin mei werd deze vragenlijst (bijlagen 6 en 7) doorgemaild via een
emailadres dat hiervoor werd aangemaakt: ua.leeronderzoek@gmail.com. We stelden een
uiterlijke datum in om de vragenlijsten terug te sturen, namelijk voor 1 juni 2007. De
volgende maanden werden de teruggestuurde enquêtes verzameld en in een Excelbestand
gegroepeerd. Tegelijkertijd zochten we naar literatuur die aanleunde bij ons onderzoek.
59

Om de scholen aan de deadline te herinneren werd hen een reminder (bijlage 8) via email
toegestuurd. Omdat sommige emailadressen ongeldig bleken te zijn en bepaalde
kleuterleidsters moeilijkheden hadden met de computer, werd er naar 27 scholen een papieren
versie gestuurd. Iemand van de groep werd verantwoordelijk gesteld voor het verzamelen van
de papieren enquêtes.
In totaal ontvingen we 151 elektronische en 23 papieren formulieren. De enquêtes die we per
post terugkregen hebben we omgezet in een elektronische versie. Voor het verder verloop van
het onderzoek hebben we ons opgesplitst in twee groepen, waarvan één groep instond voor
het uitschrijven van de literatuurstudie en de andere zich concentreerde op de verwerking en
analyse van de gegevens.
Bij de verwerking van de enquêtes werden volgende fasen doorlopen: alle enquêtes werden
genummerd, evenals de scholen. Om de open vragen te kunnen coderen werden ze per vraag
overgenomen in een Word document. Hierna werden er categorieën van gemaakt.
Ondertussen maakten we een Excelbestand aan om de gesloten vragen te kunnen coderen, ook
de gecategoriseerde open vragen werden hieraan toegevoegd. In groepjes van twee werden
alle vragenlijsten ingevoerd in het bestand. Van alle enquêtes werd een steekproef met een
grootte van 10% genomen waarbij de invoering gecontroleerd werd.
Terwijl de literatuurgroep een laatste hand legde aan haar studie, werd de verwerkingsgroep
opnieuw in twee delen opgesplitst: de ene groep verwerkte de data met behulp van SPPS,
terwijl de andere groep op basis van deze gegevens een voorlopig onderzoeksrapport schreef.
Na feedback van Professor Van Hal, Alexandra Vermandel en Professor Wyndaele werden de
laatste aanpassingen doorgevoerd.
60

3.3 PROBLEEMSTELLING
In dit deel trachten wij een beeld te geven van het verloop van onze analyse. De centrale
onderzoeksvraag luidt: Wat is het effect van de zindelijkheidsverlating op de werkbelasting
van kleuterleid(st)ers? Deze vraag kan niet zomaar beantwoord worden en zal daarom
opbouwend worden verhelderd.
Allereerst schetsen we een situerend kader rond deze vraag. Er wordt gekeken naar de
definiëring van het concept ‗zindelijkheid‘ door de kleuterleid(st)ers zelf. Dit is essentieel om
te weten waar de kleuterleidsters het inhoudelijk over hebben en om de resultaten enigszins
vergelijkbaar te maken. Hierna kijken we naar de regels op school of in de klasjes -in verband
met zindelijkheid- en wordt dit getoetst aan de werkelijkheid. Aansluitend vergelijken we de
zindelijkheidsleeftijd en de schoolleeftijd. Vervolgens gaan we na hoe de kleuterleid(st)ers
zelf denken over de verlating van de zindelijkheidsleeftijd, wat volgens hen hiervan de
oorzaken zijn en welke rol de ouders hierin spelen.
Na deze situatieschets komen de concrete problemen in de klas –ten gevolge van de
zindelijkheidsverlating- aan bod en proberen we te achterhalen hoe de kleuterleid(st)ers hierin
een rol spelen. We belichten hun opleidingen, de huidige werksituatie en de rol van
zindelijkheid hierin. De meeste aandacht gaat uit naar wat de kleuterleid(st)ers ondervinden
door de aanwezigheid van onzindelijke kinderen in de klas en hoe dit gerelateerd kan worden
aan verschillende aspecten.
Door deze opbouw wordt weergegeven hoe onzindelijke kleuters in de klas hinder kunnen
veroorzaken en wat dit betekent voor de kleuterleid(st)ers.
61

3.4 DEFINITIE VAN ZINDELIJKHEID
Uit de literatuur blijkt al dat er geen eenduidige definitie is over zindelijkheid. We hebben
daar echter wel een definitie gegeven van wat wij onder zindelijkheid verstaan (zie 2.2). We
toetsten of hier bij kleuterleid(st)ers ook geen consensus over bestaat. Dit werd gedaan door te
vragen naar verschillende aspecten van zindelijkheid en hoe volledig zindelijke kleuters
zouden kunnen worden gedefinieerd.
Een overgroot deel van de kleuterleid(st)ers vindt dat een kind zindelijk is wanneer het kind
zelf komt zeggen dat het moet gaan plassen (93%). 68,4% vindt dit al het geval wanneer het
een onderbroek draagt. Deze definitie sluit deels aan bij de definitie die wij zelf aan het begrip
hebben gegeven: ―Het kind is zindelijk als het overdag een onderbroek draagt en zelf naar het
potje gaat en plast, of zijn drang aangeeft. Dit moet gebeuren zonder dat de ouder/opvoeder
het kind eraan herinnert te moeten gaan plassen. Het kind heeft maximaal 1 ongelukje per
dag.‖ Zoals in de literatuurstudie al gezegd is, beweren we niet dat deze definitie de juiste is,
maar ze is noodzakelijk om de resultaten van ons onderzoek analyseerbaar en vergelijkbaar te
maken.
Grafiek 3.4.1: Definiëring van zindelijkheid
Opvallend was dat slechts een klein aandeel van de ondervraagden (14,6%) de nadruk legde
op het aantal ongelukjes per week of per dag. Een kleine 9,9% noemt een kind pas zindelijk
als dat kind nooit een ongelukje heeft. Kleuters die wel eens een ongelukje hebben,
beschouwen zij dus als onzindelijk. Dit verschilt echter met de definities die we in de
62

literatuur hanteren. Verder viel op dat de kleuterleid(st)ers ook geen klemtoon leggen op het
zelfstandig naar het toilet kunnen gaan, zoals zelf de broek open doen (5,8%), zelf de poep
afvegen (1,8%) enzovoort. Men kan bijgevolg aannemen dat de kleuterleid(st)ers
zindelijkheid niet beoordelen in termen van volledige onafhankelijkheid. Het kind dient dus
niet volledig zelfstandig te zijn om als zindelijk te worden beschouwd. Voor veel van hen is
het voldoende als het kind geen luier meer draagt en komt vertellen dat het naar het toilet
moet gaan.
Over de term ‗zindelijkheid‘ blijkt dus geen volledige eensgezindheid; onder kleuterleid(st)ers
is er geen overeenstemming over wat de term ‗zindelijkheid‘ inhoudt. Wel is het zo dat de
meerderheid het erover eens is dat kleuters een onderbroek moeten dragen en zelf moeten
aangeven wanneer ze moeten plassen en/of stoelgang maken.
63

3.5 ZINDELIJKHEID OP SCHOOL
Nadat is weergegeven wat voor de kleuterleid(st)er ‗zindelijkheid‘ inhoudt, wordt hieronder
gekeken naar de zindelijkheidswetgeving op school en naar wat de kleuterleid(st)ers zelf
daarover te melden hebben.
3.5.1 Reglementering
Omdat dit onderzoek de effecten van zindelijkheidsverlating op kleuterleid(st)ers wil nagaan,
is het logisch ook te kijken naar het juridische aspect van dit alles. Algemene wettelijke
bepalingen over de toelating van onzindelijke kinderen op een kleuterschool, zijn, naast dat
wat er in het deel Literatuur hierover werd vermeld, onbestaande. Scholen moeten zelf
beslissen of ze dit al dan niet doen en hierdoor werd de respondenten gevraagd naar de
regelgevingen op school zelf.
Van alle kleuterleid(st)ers die werken in een school met een specifiek schoolreglement voor
kleuters staat er bij 64,8% iets vermeld over zindelijkheid op school. Van deze groep staat er
bij 73,8% letterlijk in het reglement dat kleuters die nog niet zindelijk zijn niet op school
worden geaccepteerd, al dan niet voor een proefperiode.
Grafiek 3.5.1 toont de antwoorden van de respondenten op de vraag of in hun school een
reglement bestaat dat zindelijkheid als toetredingsvoorwaarde stelt. De meerderheid van de
kleuterleid(st)ers laat onzindelijke kinderen toe op school. Van alle ondervraagden staat er bij
36,3% in het schoolreglement dat kinderen die niet zindelijk zijn niet naar school mogen, bij
de rest staat hier niets over, of heeft geen specifiek reglement voor kleuters.
Grafiek 3.5.1: Hebt u op school een reglement waarin vermeld staat dat onzindelijke
kinderen niet welkom zijn?
64

In de volgende paragraaf wordt de regelgeving getoetst en wordt gekeken naar hoe strikt de
officiële regelgeving omtrent zindelijkheid wordt nageleefd. We gaan na of er op scholen die
beweren enkel zindelijke kinderen toe te laten, werkelijk geen onzindelijke kleuters zijn.
Grafiek 3.5.2: Aantal onzindelijke kleuters op de eerste school dag op scholen waar
onzindelijke kleuters wel welkom zijn en op scholen waar onzindelijke kleuters niet welkom
zijn.
Grafiek 3.5.2 vergelijkt het aantal niet-zindelijke kinderen op de eerste schooldag op scholen
waar dit wel en niet mag. Hieruit blijkt dat het aantal kleuterleid(st)ers dat een volledig
zindelijke klas op de eerste schooldag had in beide soort scholen ongeveer gelijk is. Het is
duidelijk dat de resultaten steeds meer verschillen naarmate het aantal onzindelijke kinderen
in de klas groter is. Op scholen waar onzindelijke kinderen niet worden toegelaten, is het
aantal onzindelijke kinderen kleiner dan op scholen die wel onzindelijke kinderen toelaten.
Opmerkelijk is dat ook in scholen die een reglement hebben waarin staat dat ze geen
onzindelijke kinderen toelaten, daar wel degelijk kinderen in de klas zitten die op hun eerste
schooldag niet zindelijk zijn. In tabel 3.5.1 kunt u zien hoeveel procent van de
kleuterleid(st)ers die onzindelijke kinderen hebben, op een school zitten waar dit niet was
toegelaten. Wij kunnen echter niet zeggen welk percentage hiervan voor een proefperiode was
of iets gelijkaardigs.
65

Tabel 3.5.1: Aantal onzindelijke kleuters op de eerste schooldag op scholen waar kleuters
die niet zindelijk zijn niet welkom zijn.
Aantal niet zindelijke kinderen Percentage van leerkrachten op scholen waar men geen
op de eerste schooldag onzindelijke kinderen wenst die wel onzindelijke kinderen hadden
1 - 5 41,2%
3.5.2 Regels in de klas
Om een beeld te krijgen van hoe zindelijkheid zich in een klas voordoet, werd gekeken naar
afspraken rond het toiletgebeuren in de kleuterklassen en wat deze afspraken concreet
inhouden.
79,9% van de respondenten verstaat onder ‗regels‘ dat er op vaste tijdstippen naar het toilet
wordt gegaan. Dit kan betekenen dat de hele klas voor de speeltijd naar het toilet gaat
(70,7%), of om het uur (10,9%), of voor en na het middagmaal (10,3%), enzovoort. 64,4%
van de kleuterleid(st)ers maken met de kleuters de afspraak dat wanneer het kind daar nood
aan heeft, dat het dan zelfstandig naar het toilet gaat. 60,3% verwacht dan weer dat kleuters
dit eerst komen vragen. Minder dan de helft van de respondenten (42,5%) gaat mee. Soms
gelden er andere afspraken, dan moeten kleuters bijvoorbeeld roepen bij een grote boodschap
(4,6%).
6 – 10 17,5%
> 10 6,7%
Grafiek 3.5.3: Klas-afspraken in verband met naar het toilet gaan.
66

Over het algemeen hanteert elke kleuterleid(st)er verschillende methoden om onzindelijke
kleuters in het klasgebeuren zo goed mogelijk te laten meewerken. De kleuterleid(st)ers
vullen deze regels zelf in ongeacht of er in het schoolreglement staat of onzindelijke kleuters
al dan niet welkom zijn.
67

3.6 ZINDELIJKHEIDSLEEFTIJD VERSUS SCHOOLLEEFTIJD
In België worden kleuters rond hun 2,5 jaar op school verwacht. Gemiddeld ligt de
zindelijkheidsleeftijd, zoals u hebt kunnen lezen in het luik Literatuur, momenteel tussen 24
en 36 maanden. In het volgende deel toetsen we de verlating van de zindelijkheidsleeftijd aan
de algemeen geldende leeftijd waarop kleuters naar school mogen gaan.
Grafiek 3.6.1: Wanneer zouden kleuters zindelijk moeten zijn volgens respondenten?
In grafiek 3.6.1 staan de meningen van de kleuterleid(s)ers over de geschikte leeftijd dat de
kinderen zindelijk zouden moeten zijn. 69% van hen vindt dat kleuters vòòr de geldende
schoolleeftijd van 2,5 jaar zindelijk zouden moeten zijn. Net iets meer dan de helft ( 51%) van
de kleuterleid(st)ers vindt dat kleuters tussen 24 en 29 maanden zindelijk zouden moeten zijn.
Dit ligt ook binnen de huidige gemiddelde leeftijd waarop kinderen zindelijk worden.
De overige 31% -de kleuterleid(st)ers die vinden dat een kleuter tussen 2,5 en 3 jaar of na 3
jaar zindelijk moet zijn- vindt dat kleuters pas zindelijk horen te zijn na de leeftijd van 2,5
jaar. De overgrote groep vindt wel dat dit voor 36 maanden moet zijn. Wanneer men dit
vergelijkt met de aangegeven leeftijd in de literatuur stelt men ook hier vast dat de
meerderheid binnen de gemiddeld aangegeven leeftijd valt.
Kortom: op zich vallen de twee grote groepen – diegene die vinden dat kinderen zindelijk
moeten zijn tussen 24 en 29 maanden en zij die vinden dat dat pas tussen 29 en 36 maanden
zo moet zijn- binnen de in de literatuur vermelde gemiddelde leeftijd, namelijk tussen 24 en
36 maanden. De meerderheid van de respondenten vindt dat kinderen voor 2,5 jaar zindelijk
68

moeten zijn. Op de vraag of het interessant zou zijn om enkel zindelijke kinderen op school
toe te laten, vond 83% van de respondenten dit een goed idee. Wanneer men dit vergelijkt met
de hoeveelheid scholen die werkelijk in hun reglement hebben staan dat ze geen kinderen
toelaten die nog niet zindelijk zijn, is dit slechts 36,3% (zie grafiek 3.5.2).
Grafiek 3.6.2: Zou het een goed idee zijn om kinderen enkel op school toe te laten als ze
zindelijk zijn?
69

3.7 DE VERLATING VAN DE ZINDELIJKHEID
Nadat we in het voorgaande deel de verlating van de zindelijkheid hebben getoetst aan de
leeftijd waarop kleuters zindelijk zouden moeten zijn volgens de kleuterleid(st)ers gaan we in
dit deel na of de ondervraagden op de hoogte zijn van deze verlating. 72,4 % van hen weet
inderdaad dat kleuters steeds later zindelijk worden. De rest van de respondenten is hiervan
niet op de hoogte, of merkt dit niet.
3.7.1 Oorzaken van verlating van de zindelijkheid
Uit de analyse blijkt dat de respondenten het gebruik van luiers en de verminderde tijds- en
aandachtsinvestering van de ouders de voornaamste redenen vinden voor de verlating. 57,5%
van de kleuterleid(st)ers was het eens met de stelling ‗Er is te weinig aandacht voor
zindelijkheid in het gezin‘. De kleuterleid(st)ers haalden enkele mogelijke oorzaken aan, zoals
het feit dat beide ouders vaak fulltime werken, waardoor zindelijkheid wordt doorgeschoven
naar anderen. Zo moeten crèches, onthaalmoeders en ook scholen de kinderen nu zindelijk
maken, daar waar dit vroeger een zaak voor thuis was. Ook zijn ouders, volgens de
kleuterleid(st)ers, vaak te lui en hebben minder geduld om het hun kind aan te leren. Volgens
32,2% van de kleuterleid(st)ers wordt de luiheid en laksheid onder andere in de hand gewerkt
door het gebruik van luiers. Het gemak ervan voor de ouders, en ook het comfortabele droge
gevoel voor de kleuters, neemt een deel van de stimulans om zindelijk te worden weg.
Daarom gaat men veel langer gebruik maken van een luier.
―Ouders nemen minder tijd om peuter zindelijk te maken, past minder in de „drukke
tijdsbesteding‟ van ouders. Het drooggevoel van wegwerpluiers maakt dat peuters het nat zijn
niet beseffen. Steeds meer worden zo‟n taken naar kleuterscholen doorgeschoven.”
Een respondent
Verder haalt men ook aan dat ouders niet weten hoe ze met zindelijkheidstraining moeten
beginnen (1,7%), dat ouders nu vaak het kind zelf laten beslissen wanneer het zindelijk wil
worden (2,3%) waar vroeger het kind geen keuze had, of dat ouders het ‗vies‘ vinden, bang
zijn voor ongelukjes enzovoort. Tot slot waren er enkelen die niet wisten wat de oorzaak zou
kunnen zijn (5,7%).
70
“Ik denk dat er verschillende oorzaken zijn.

Ouders doen minder moeite, pampers zijn gemakkelijk, een ongelukje in een onderbroek
betekent vaak wassen, vuile kledij en misschien wel een vlek op het tapijt!
Ouders schuiven de taak ook op naar de school, de juf zal het hem wel leren of als hij/zij het
ziet van klasgenootjes zal hij /zij ook wel naar het toilet gaan.
De wegwerpluiers zijn al zo ontwikkeld dat ze, ook als ze nat zijn, de peuter nog een
aangenaam gevoel geven.”
Een respondent
3.7.2 Verleden versus heden
Verder peilden we naar de meer algemene verschillen tussen het verleden en het heden over
de opvattingen met betrekking tot zindelijkheid. Van de respondenten vindt 73% dat er nu een
ander idee bestaat over zindelijkheid dan vroeger. Ook hier kwam naar voren dat
kleuterleid(st)ers vinden dat ouders veel lakser geworden zijn, dat ze minder tijd voor hun
kleuter hebben en dat ze de verantwoordelijkheid doorschuiven naar derden. Men wijst
daarnaast met een beschuldigende vinger naar de ontwikkeling van het comfort van luiers.
Ook hier haalt men aan dat, in tegenstelling tot voorheen, het kind veel ‗vrijer‘ wordt gelaten.
Kleuters mogen vaak zelf bepalen of aangeven wanneer ze er de tijd rijp voor vinden om
zindelijk te worden. Wat enkelen voornamelijk opvallend vinden, is dat wanneer men nu een
kind onzindelijk naar school stuurt, dit geen schande meer is, terwijl dit vroeger wel zo was.
Er is dus inderdaad een verandering in de opvattingen over zindelijkheid, in die zin dat ouders
het minder erg vinden om hun onzindelijk kind naar school te sturen.
“Ouders sturen hun kinderen naar school ook als ze niet zindelijk zijn
en verstoppen zich allerlei smoesjes zoals: thuis kan hij/zij het wel of de dokter zegt dat ik
hem/haar naar school moet sturen dat hij/zij het dan wel zal leren van klasgenootjes,… Zo
kan ik nog wel even doorgaan. Tien jaar geleden was elk kind dat naar school kwam
zindelijk en de ouders vonden dat ook een belangrijk criterium om naar school te komen.”
Een respondent
71

3.8 ZINDELIJKHEID IN DE KLAS
Zoals eerder vermeld vindt 83% van de kleuterleid(st)ers dat kinderen zindelijk horen te zijn
als ze naar school gaan. Maar uit ons onderzoek blijkt dat de kleuterleid(st)ers toch in
aanraking komen met kinderen die nog niet zindelijk zijn. Ouders hebben vaak minder tijd en
aandacht voor de zindelijkheidstraining. Door dit tijdsgebrek schuiven zij de training door
naar anderen. De kleuterleid(st)ers krijgen dan de taak op zich om het kind zindelijk te maken
en dit brengt mogelijke ongemakken met zich mee. We gaan in dit volgende deel concreet
bekijken wat de gevolgen van onzindelijke kinderen in de klas zijn.
3.8.1 Zindelijkheid in cijfers
Grafiek 3.8.1: Aantal onzindelijke kleuters op de eerste schooldag en ‗nu‘
Uit grafiek 3.8.1 kunnen we afleiden dat op de eerste schooldag ongeveer 10% van de
ondervraagde kleuterleid(st)ers geen onzindelijke kinderen in de klas blijkt te hebben. Dit is
een redelijk klein percentage als we het vergelijken met 83% (zie grafiek 3.5.2) van de
kleuterleid(st)er die liever hebben dat kinderen zindelijk zijn als ze naar school gaan. Dat
betekent dat scholen, of kleuterleid(st)ers, toch geconfronteerd worden met kinderen die niet
zindelijk zijn, al zouden ze dat liever niet willen. Ook kan het zijn dat scholen waarvan het
72

schoolreglement zindelijkheid als toetredingsvoorwaarde vooropstelt, toch kinderen toelaten
die niet zindelijk zijn. Ongeveer 70% van de ondervraagden heeft 1 of meer onzindelijke
kinderen in zijn of haar klas. Dus al willen de scholen liever zindelijke kinderen, toch zitten er
onzindelijke kinderen in de klas.
Verder zien we een duidelijke evolutie in de grafiek: het aantal onzindelijke kinderen neemt
af in de loop van het jaar. In het midden van het schooljaar telt 38,5% van de respondenten
geen onzindelijke kinderen meer in de klas.
3.8.2 Sneller zindelijk in klasverband?
Grafiek 3.8.2: Kinderen die niet zindelijk zijn op de eerste schooldag worden snel zindelijk.
Via een stelling vroegen we de kleuterleid(st)ers of ‗Kinderen die niet zindelijk zijn op hun
eerste schooldag, dit sneller worden in klasverband‘. In grafiek 3.8.2 hebben wij het aantal
kleuterleid(st)ers in percentages opgenomen dat het eens of oneens is met deze stelling. We
zien dat de meningen ongeveer gelijk verdeeld zijn over de categorieën: bijna een derde vindt
dat de kleuters niet sneller zindelijk worden in de klas, ongeveer hetzelfde aantal vindt dat de
kleuters juist sneller zindelijk worden en iets minder dan veertig procent stelt zich bij deze
stelling neutraal op.
Het enige dat we kunnen concluderen uit grafiek 3.8.2 is dat het niet mogelijk is af te leiden
of kinderen sneller zindelijk worden in de klas.
Het probleem van onzindelijke kinderen blijft dus bestaan en in wat volgt zullen we dieper
ingaan op hoe kleuterleid(st)ers hiermee omgaan en dit oplossen.
73

3.9 METHODEN VAN ZINDELIJKHEIDSTRAINING
In wat volgt zullen we uiteenzetten welke ‗klassieke‘ methode(n) van zindelijkheidstraining
het best gekend is (zijn) onder kleuterleid(st)ers, hoe ze ermee in aanraking kwamen en welke
methoden ze uiteindelijk zelf toepassen in hun klasjes.
3.9.1 Kennis van de methoden van zindelijkheidstraining
We vroegen de kleuterleid(st)ers welke van de drie klassieke methoden ze kenden: de
methode van Brazelton, de methode van Azrin en Fox of de luiervrije methode (zie luik
Literatuur). De resultaten wijzen uit dat de meest gekende methode onder de ondervraagden
de methode van Brazelton (55,7%) is. Minder gekend is de methode van Azrin en Fox
(44,7%). De luiervrije methode is het minst gekend, slechts 23,6% heeft er al over gehoord.
Grafiek 3.9.1 Respondenten die vermelde methodes kennen.
Van waar kennen de kleuterleid(st)ers deze methoden? Hebben ze erover geleerd tijdens hun
opleiding, of leerden ze ze kennen via een andere weg? Dit onderzoek wijst uit dat slechts
22,9% van de respondenten de verschillende methoden tijdens hun opleiding heeft aangeleerd.
23% leerde de methoden kennen via kennissen, 41,4% kwam er mee in contact via
familieleden en 41,3% via literatuur.
74

Grafiek 3.9.2: Waar kennen de respondenten de verschillende methodes van?
3.9.2 Toepassing van de methoden
Van de ondervraagden die de methode van Brazelton kennen, geeft slechts een kwart aan dat
ze deze methode ook in de klas gebruiken (17,8%). Verrassend is dit allerminst, we
vermoedden al dat deze methode eerder geschikt is in een thuissituatie dan in een klas. Wat
wel verbazingwekkend is, is dat 22,3% van de respondenten die aangeven de methode van
Azrin en Fox te kennen, zeggen deze ook in de klas te gebruiken. Dit is vreemd, omdat deze
methode omschreven wordt als een intensieve trainingsaanpak waarbij de ouders een centrale
rol spelen. Wat dan weer wel in de lijn van de verwachtingen ligt, is het feit dat slechts 2,3%
van de respondenten gebruik maakt van de luiervrije methode in hun klas.
75

Percentage
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Spock,
Brazelton
Azrin en Fox Luiervrije
methode
76
Methoden
Grafiek 3.9.3 : Hebt u volgende methode al toegepast in uw klas?
Welke methoden gebruiken kleuterleid(st)ers dan wel om onzindelijke kinderen zindelijk te
maken? Bijna alle ondervraagden (96%) geven aan dat ze een andere dan bovengenoemde
methoden toepassen. Veruit de meest populaire manier om kinderen te trainen is het kind op
regelmatige tijdstippen op het potje te zetten (92%). Daarnaast vragen kleuterleid(st)ers de
kleuters geregeld of ze niet moet plassen (69%) en belonen ze hen wanneer ze in het potje
hebben geplast of op het potje stoelgang hebben gemaakt (58,6%). 54% van de
ondervraagden traint de kleuter door hem of haar zonder luier te laten rondlopen. Een andere
veelgebruikte methode is om niet-zindelijke kleuters een boekje voor te lezen over het gebruik
van het potje (52,3%). Ook andere methoden worden toegepast, maar minder frequent.
Slechts 1,7% van de kleuterleid(st)ers gebruikt bijvoorbeeld strafmethode om kinderen
zindelijk te maken. Dit lage cijfer kan verklaard worden door het feit dat er betere methoden
bestaan om kinderen te trainen, maar kan ook vertekend zijn doordat respondenten minder
gemakkelijk negatieve handelingen toegeven; wie straft een kind om iets waar het niets aan
kan doen?

Eigen methoden
Andere
Afhankelijk van het kind
Straffen
Veel laten drinken
Niet naar school laten komen
Gezamenlijke toiletmomenten
Het kind laten persen
Demonstratie
Een boekje voorlezen
Luier weglaten
Belonen
Blijven vragen
Regelmatige tijdstippen
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
Kortom: de methode van Brazelton is het best gekend onder kleuterleid(st)ers, maar toch
hebben kleuterleid(st)ers hun eigen aanpak om niet-zindelijke kinderen zindelijk te maken.
77
Percentage
Grafiek 3.9.4 : Toepassing van eigen methodes

3.10 KLEUTERLEID(ST)ERS: HET WERK
Allereerst kijken we naar de opleiding van de kleuterleid(s)ers. In hoeverre worden
kleuterleid(st)ers voorbereid op de confrontatie met (on)zindelijkheid? Verder peilden we
naar de vraag of zij het als een onderdeel van hun taak zien om kleuters zindelijk te maken en
hoe ze dit aanpakken. Tenslotte kijken we naar het effect van onzindelijke kinderen op de
werklast van de kleuterleid(st)ers.
3.10.1 De opleiding
Omdat kleuterleid(st)ers in hun beroep frequent met onzindelijkheid in aanraking komen,
werd hen gevraagd naar de rol hiervan in hun opleiding. Hebben de kleuterleid(st)ers in hun
opleiding leren omgaan met onzindelijke kinderen en achten zij dit ook nodig? Uit het
onderzoek bleek dat slechts 27% van de ondervraagden heeft leren omgaan met onzindelijke
kinderen, terwijl 79,9% dit nodig vindt. Met andere woorden: weinig kleuterleid(st)ers geven
aan dat ze in hun opleiding hebben leren omgaan met zindelijkheidstraining, veel van hen
vindt dit wel nodig.
Percentage
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Heeft leren omgaan met
onzindelijkheid
78
Vindt het nodig hierme
leren om te gaan
Grafiek 3.10.1 : Kennis van onzindelijkheid tijdens opleiding

3.10.2 Taak
Hoewel we uit de wetgeving kunnen afleiden dat het een van de taken van kleuterleid(st)ers is
om, indien nodig, broekjes en luiers te vervangen (zie 2.6), werd toch gevraagd aan de
kleuterleid(st)ers zelf wat zij hiervan vonden. We legden hen volgende vraag voor: Vindt u
het uw taak onzindelijke kinderen te begeleiden in hun zindelijkheidsproces?
Tabel 3.10.1 : Taak van de kleuterleidsters om onzindelijke kinderen te begeleiden in
Op deze vraag kregen we geen eenduidig antwoord: ongeveer de helft van de
kleuterleid(st)ers vindt het zijn of haar taak om de kinderen te trainen in zindelijkheid, de
andere helft vindt van niet. Deze bevinding sluit niet aan bij het feit dat ongeveer 80 % van
de ondervraagden liever enkel zindelijke kinderen in zijn of haar klasje heeft zoals eerder
vermeld (zie grafiek 3.5.2).
zindelijkheidsproces
Taak van de kleuterleidsters om onzindelijke kinderen te begeleiden in %
Nee
42,9
Ja
Natuurlijk is het mijn taak om kleuters hierin te 'begeleiden', graag zelfs. Maar zindelijk
'maken', dat hoort niet tot het vaste werk. Het is een primaire behoefte die veel tijd vergt
waardoor andere behoeften van andere (wel zindelijke) kleuters niet aan bod kunnen komen.
Een respondent
Hoewel bijna de helft van de ondervraagden (48,8%) vindt dat het een onderdeel van zijn of
haar taak is kleuters te begeleiden bij hun zindelijkheidsproces, zijn toch meer dan 80% van
hen het eens met de stelling ‗Zindelijkheidstraining is iets voor thuis‘.
79
48,8
Geen mening 8,3
Totaal 100,0

Percentage
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Op de volgende vraag ‗Worden activiteiten belemmerd door aanwezigheid van onzindelijke
kinderen?‘ antwoordde een duidelijke 88% ‗ja‘.
oneens neutraal eens
Mening bij de stelling
Grafiek 3.10.2: Zindelijkheidstraining is iets voor thuis
Vervolgens peilden we naar de redenen die kleutersleid(st)ers aanhalen waarom
zindelijkheidstraining iets voor thuis is. Een van de voornaamste redenen is het feit dat zowel
de kwaliteit (20,7% van de respondenten) als de kwantiteit (28,7% van de respondenten) van
de activiteiten in gedrang komen wanneer men steeds rekening moet houden met
zindelijkheid. Zo merken kleuterleid(st)ers dat de aanwezigheid van onzindelijke kinderen de
activiteiten belemmert. De activiteiten dienen steeds onderbroken te worden wanneer de
kleuterleid(st)er zich moet bekommeren om een ongelukje. De extra aandacht voor
onzindelijke kleuters, brengt dus met zich mee dat andere kleuters hier nadeel van hebben
(25,3 % van de ondervraagden). Naast de verlaging van kwaliteit en kwantiteit van
activiteiten voor iedereen, krijgen de onzindelijke kleuters, onterecht, meer aandacht dan de
rest van de klas. Volgens een aantal respondenten (7,5%) komt ook de veiligheid van de
kleintjes in het gedrang wanneer de kleuterleid(st)er intensief bezig is met de niet-zindelijke
kleuters. Verder haalden enkelen (7,5%) aan dat het niet erg hygiënisch is om in de
kleuterklassen kinderen te hebben die nog niet zindelijk zijn. De kleuterleid(st)er hoort
volgens verschillende respondenten (6,3%) kleuters niet zindelijk te maken, dit hoort thuis.
Dit zijn de redenen die het meest vernoemd werden. Kortom: onzindelijke kinderen zorgen
80

voor oponthoud en storen het klasgebeuren, ook kunnen de andere kinderen niet in de gaten
gehouden worden wanneer er luiers ververst moeten worden.
Bij de kleinere groep die het geen goed idee vindt om zindelijkheid te verplichten op
kleuterscholen, geven de respondenten als oorzaak aan dat kleuters in groep soms beter leren
zindelijk te worden (paragraaf 5.2) of dat men dan kleuters aan de concurrentie zou kunnen
verliezen. Ook menen sommigen dat zindelijkheid geen cruciale factor is voor schoolrijpheid.
Een kleuter kan rijp zijn voor het eerste kleuterklasje, maar dit wil niet zeggen dat hij/zij
zindelijk is.
“Ja; omdat ik soms 6 vuile broekjes per voormiddag
moet uitdoen (zowel pipi als kaka). De rest van de activiteiten vallen dan weg (spijtig!)
En nee omdat we in de gemeente ook een rijksschool hebben
en daar aanvaarden ze wel kleuters met een pamper.”
Een respondent
3.10.3 Werkdruk
Uit het voorgaande bleek dat zindelijkheidstraining een tijd- en aandachtrovende bezigheid is,
waardoor allerlei andere activiteiten belemmerd worden. Door de zindelijkheidsverlating
krijgen de kleuterleid(st)er vaak de taak opgelegd om de kinderen bij te staan bij hun
zindelijkheidstraining. In wat volgt onderzoeken we het effect van de zindelijkheidsverlating
op de werkbelasting van kleuterleid(st)ers.
Allereerst werd de kleuterleid(st)ers gevraagd of zij hun werk graag doen: 93,7% van de
ondervraagden antwoordde bevestigend. Daarbij ondervindt echter 48,3% wel een grote
werkdruk en iets meer dan de helft (50,6%) ervaart extra werkdruk door problemen in
verband met zindelijkheid.
We wilden nagaan of bepaalde kenmerken van de kleuterleid(st)er een verband hebben met de
werkdruk. We keken naar het aantal dienstjaren en of de kleuterleid(st)er zelf kinderen heeft.
Logischerwijze gaan we uit van de veronderstellingen dat hoe meer ervaring de
kleuterleid(st)er heeft, hoe minder hoog de werkdruk is en dat kleuterleid(st)ers met kinderen
minder moeite hebben met de zindelijkheidsverlating. Deze veronderstellingen worden hierna
bevestigd of verworpen.
We kunnen uit grafiek 3.10.3 afleiden of er een verband is tussen het aantal dienstjaren en de
werkdruk, namelijk dat bij minder jaren ervaring in het kleuteronderwijs de werkdruk door
problemen in verband met zindelijkheid stijgt.
81

Percentage
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
0 tot 7 8 tot 15 16 tot 22 meer dan
22
Aantal dienstjaren
Van de kleuterleid(st)ers die minder dan 7 jaar werkervaring hebben, ondervindt 47,4% extra
werkdruk door problemen met zindelijkheid. Van de kleuterleid(st)ers met 8 tot 15 jaar
ervaring in het kleuteronderwijs ervaart 60,7% extra werkdruk, van diegene met 16 tot 22
jaar ervaring ondervindt 64,3% extra werkdruk en 39,5% van de kleuterleid(st)ers met meer
dan 22 jaar ervaring ondervindt eveneens extra werkdruk door problemen in verband met
zindelijkheid. We kunnen uit deze gegevens afleiden dat naarmate het aantal dienstjaren stijgt,
de kleuterleid(st)ers extra werkdruk door problemen in verband met zindelijkheid ervaren,
maar dat vanaf een bepaald aantal jaar ervaring de extra werkdruk vermindert. Kortom, uit
grafiek 3.10.3 valt te concluderen dat hoe meer ervaring kleuterleid(st)ers opdoen, hoe groter
de extra werkdruk door problemen in verband met zindelijkheid zij gewaarworden, maar bij
de kleuterleid(st)ers met de langste werkervaring daalt deze extra werkdruk.
Een ander kenmerk dat misschien de werkdruk van de kleuterleid(st)ers beïnvloedt, is het al
dan niet zelf hebben van kinderen. Logischerwijze zou men kunnen denken dat
kleuterleid(st)ers die zelf kinderen hebben, minder moeite hebben met het trainen van
onzindelijke kinderen, doordat zij hier zelf thuis al mee in aanraking komen. Zij kunnen
bijvoorbeeld methoden die thuis succesvol zijn ook in de klas toepassen.
82
oneens
eens
neutraal
Grafiek 3.10.3 : Het ervaren van extra werkdruk door problemen in verband met
zindelijkheid afhankelijk van het aantal dienstjaren

Uit grafiek 3.10.4 kunnen we het volgende afleiden: van de kleuterleid(st)ers zonder kinderen
ervaart 37,5% geen extra werkdruk door problemen in verband met de zindelijkheid tegenover
43,8% die wel extra werkdruk ervaart. 26,3% van de kleuterleid(st)ers met kinderen ervaart
geen extra werkdruk door problemen in verband met zindelijkheid, terwijl 56,8% wel extra
werkdruk ondervindt. Dit betekent dat kleuterleid(st)ers met kinderen eerder stress ervaren
door problemen in verband met zindelijkheid dan kleuterleid(st)ers zonder kinderen.
zelf kinderen
geen kinderen
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100
Percentage
%
Kijkt men naar de werkdruk- niet noodzakelijk veroorzaakt door problemen in verband met
zindelijkheid- dan blijkt er een duidelijk verschil te zijn tussen kleuterleid(st)ers met kinderen
en zij zonder: 20,2% van de kleuterleid(st)ers mét kinderen ervaart grote werkdruk, terwijl dit
aantal oploopt tot 79,8% van de kleuterleid(st)ers zonder kinderen.
83
eens
neutraal
oneens
Grafiek 3.10.4 : Het ervaren van extra werkdruk door problemen in
verband met zindelijkheid afhankelijk van het hebben van kinderen

eens
neutraal
oneens
Door vragen te stellen naar toiletregels, aangepaste kledij op school enzovoort, poogden we
erachter te komen of kleuterleid(st)ers tevreden zijn met hun situatie. Verlicht aangepaste
kledij de werklast? Speelt de plaats van het toilet een rol of is het het voornaamste dat deze
aangepast is aan de kleuters?
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
84
Percentage
zelf kinderen
geen
kinderen
Grafiek 3.10.5: Het ervaren van grote werkdruk afhankelijk van het hebben van
ja
nee
kinderen
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
Percentage
Grafiek 3.10.6 : Moeten de kinderen aangepaste kledij dragen?

Meer dan de helft van de respondenten (55,2%) laat weten dat in zijn of haar klas kleuters
verplicht zijn aangepaste kledij te dragen. 1,7% van de kleuterleid(st)ers vraagt het wel, maar
verplicht het niet. Wat deze ‘aangepaste kledij‘ inhoudt, wordt verschillend ingevuld: voor
30,5% komt dit overeen met makkelijke kledij, 25,3% verstaat hieronder het vermijden van
salopetten, bretellen en riemen. Voor 7,5% betekent aangepaste kledij gewoon dat de kleuter
zichzelf kan aankleden, dat hij/zij zelf zijn broekje of rokje kan aandoen.
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
makkelijke kledij geen
salopetten,riemen en
bretellen
Als men kijkt naar diegenen die geen aangepaste kledij vragen, vindt slechts 27% dit nodig.
Dit doet vermoeden dat er geen verband bestaat tussen aangepaste kledij en werkdruk.
Wanneer dit nader bekeken werd, bleek dat aangepaste kledij inderdaad de werkdruk niet
verlicht: kleuterleid(st)ers die aangepaste kledij verplichten ervaren zelfs meer werkdruk door
problemen in verband met zindelijkheid, dan zij die dat niet doen. Dit lijkt vreemd aangezien
wij aangepaste kledij juist als een hulpmiddel beschouwen.
85
zelf broekje/rokje
kunnen aandoen
Grafiek 3.10.7: Beschrijving van aangepaste kledij volgens de kleuterleidsters

Grafiek 3.10.8: Invloed van aangepaste kledij op werkdruk door problemen in verband met
zindelijkheid
Verder werd gekeken of de plaats van het toilet de werkdruk enigszins verlicht: ervaren
kleuterleid(st)ers minder druk wanneer het toilet op de gang staat of juist wanneer het toilet in
de klas aanwezig is? Uit de analyse kwam naar voren dat er geen duidelijk verband bestaat
tussen de plaats van het toilet en de verhoogde werkdruk ten gevolge van problemen in
verband met zindelijkheid. 46,9% van de kleuterleid(st)ers waarvan het toilet in de klas staat
en 52,6% van de kleuterleid(st)ers met een toilet op de gang ervaart extra werkdruk door
problemen in verband met zindelijkheid. Deze cijfers liggen niet ver uiteen, waardoor niet
geconcludeerd kan worden of de plaats van het toilet een invloed heeft op het stressniveau bij
kleuterleid(st)ers.
Percentages
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Eens Neutraal Oneens
Ik ervaar extra werkdruk door
problemen i.v.m. zindelijkheid
86
Aangepaste kledij vereist
Geen aangepaste kledij vereist

100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Toilet in de gang
Toilet niet in de gang
Toilet in de klas
87
Toilet niet in de klas
Ik ervaar extra werkdruk door problemen i.v.m. zindelijkheid
Eens
Neutraal
Oneens
Grafiek 3.10.9: Invloed van de plaats van het toilet op werkdruk door problemen in verband
met zindelijkheid
Wanneer we kijken naar het aantal kleuterleid(st)ers dat tevreden is met de plaats van het
toilet, dan geeft maar liefst 79,2% van de kleuterleid(st)ers aan dat ze hiermee tevreden zijn.
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Ja Nee
Ik vind dit -de plaats van het toilet- een goede regeling.
Grafiek 3.10.10: De tevredenheid van kleuterleid(st)ers met de plaats van het toilet.
Grafiek 3.10.11 geeft het verband weer tussen extra werkdruk door problemen in verband met
zindelijkheid en het al dan niet aangepast zijn van het toilet aan de kinderen. Hieruit blijkt dat
kleuterleid(st)ers in scholen zonder aangepast toilet wel degelijk meer stress ervaren door
problemen in verband met zindelijkheid: 71,4% tegenover 51,9%. 30,6% van de
kleuterleid(st)ers die wel beschikken over een aangepast toilet ervaart geen extra werkdruk
door problemen in verband met zindelijkheid, tegenover 14,3% zonder aangepast toilet.

100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Eens Neutraal Oneens
Ik ervaar extra werkdruk door problemen met
zindelijkheid
88
Aangepast toilet
Geen aangepast
toilet
Grafiek 3.10.11: De invloed van aangepaste toiletten op werkdruk door problemen i.v.m.
zindelijkheid
Samenvattend blijken het aantal dienstjaren van een kleuterleid(st)er en het al dan niet hebben
van kinderen een rol te spelen bij de verhoging van de werklast. Naarmate het aantal
dienstjaren toeneemt, neemt ook de werkdruk toe, tot op een bepaald punt waarna de werklast
weer daalt. Kleuterleid(st)ers die kinderen hebben ervaren meer werkdruk bij problemen
omtrent zindelijkheid dan kleuterleid(st)ers zonder, maar de algemene werkdruk is groter bij
diegenen zonder kinderen.
Noch aangepaste kledij, noch de plaats van toilet verlichten de werklast, dit terwijl
kleuterleid(st)ers die van een aangepast toilet gebruik kunnen maken wel minder problemen
ervaren in verband met zindelijkheid. Dit doet de vraag rijzen naar het beeld dat
kleuterleid(st)ers hebben van hun beroep: komt dit overeen met wat zij ervan de
werkelijkheid?
72,4% van de kleuterleid(st)ers is het eens met de stelling ―Mijn werk komt overeen met het
beeld dat ik er van had tijdens mijn studieperiode‖. Het eerste wat hierbij opvalt is dat dit
resultaat niet overeenstemt met onze vorige vaststelling dat het merendeel van de
ondervraagden aangeeft dat zij niet hebben geleerd om te gaan met zindelijkheid tijdens hun
opleiding.

Tabel 3.10.2: Het al dan niet overeenstemmen van het beeld dat de respondenten hadden
over hun baan en de werkelijkheid
Mijn werk komt overeen met het beeld dat ik
had in mijn studieperiode
Eens 72,4 %
Neutraal 8,0%
Oneens 15,5 %
Bestaat er een ook verband tussen het beeld dat de kleuterleid(st)ers van hun werk hebben en
de werkdruk door problemen in verband met zindelijkheid? De resultaten die wij hieromtrent
hebben gevonden staan in grafiek 3.10.12.
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Eens Neutraal Oneens
Ik ervaar extra werkdruk door problemen i.v.m. zindelijkheid
89
Mijn werk komt
overeen met het
beeld dat ik ervan
had tijdens mijn
studieperiode
Mijn werk komt
niet overeen met
het beeld dat ik
ervan had tijdens
mijn studieperiode
Grafiek 3.10.12: Het ervaren van extra werkdruk door problemen ivm zindelijkheid
afhankelijk van het beeld dat de kleuterleid(st)ers hebben over hun werk tijdens de
studieperiode
Van diegenen die wel een juist beeld hebben over hun job, ervaart 53,2% wel extra werkdruk
door problemen in verband met zindelijkheid, 27,8% heeft hier geen last van. Dit betekent dat
net iets meer dan de helft van de kleuterleid(st)ers wel een juist beeld hebben over hun baan
en toch ook extra werkdruk ervaren in verband met de problemen door zindelijkheid. Met
andere woorden: dit zou kunnen betekenen dat ze al problemen voorzagen in verband met
zindelijkheid. Verder blijkt dat 40,7% van de kleuterleid(st)ers die een onjuist beeld hebben
geen extra werkdruk ervaart door problemen in verband met zindelijkheid, 44,4% ervaart dat
wel.

3.11 OPLOSSING
Nu we de zindelijkheidsproblematiek in de klassen hebben toegelicht, kijken we naar welke
voorstellen kleuterleid(st)ers naar voor schuiven om hun taak te verlichten. Ten eerste peilden
we naar de communicatie met de ouders en hoe deze verloopt om na te gaan hoe bespreekbaar
dit probleem is. Daarnaast werd gepolst naar de mogelijkheid op hulp in de klas. Uiteindelijk
werd de kleuterleid(st)ers de mogelijkheid gegeven zelf suggesties te doen om de last van
zindelijkheid te verlichten.
3.11.1 Communicatie
Als een kleuter niet zindelijk blijkt, wordt hier dan met de ouders over gepraat? Op deze vraag
konden de respondenten meerdere antwoorden aanduiden. 97,1% van hen beweert dat dit
inderdaad gebeurt. Bij 92% hiervan gaat het initiatief uit van de kleuterleid(st)er zelf. In
21,8% gaat het uit van de directie en in 17,2% zijn het de ouders zelf die dit vermelden. Heel
af en toe (2,9%) gaat het initiatief uit van het CLB 2 .
De kleuterleid(st)ers werd volgende vraag gesteld: ―Wordt u wel eens geconfronteerd met
ouders die beweren dat hun kind zindelijk is, terwijl dit niet zo is?‖ Uit grafiek 3.11.1 valt
duidelijk op te maken dat dit inderdaad zo is. In scholen waar men van kleuters eist dat ze
volledig zindelijk zijn, worden de kleuterleid(st)ers vaker geconfronteerd met ouders die
beweren dat hun kind zindelijk is terwijl dit niet het geval is.
1 CLB: Centra voor Leerlingenbegeleiding, ondersteunen leerlingen, ouders, leerkrachten en schooldirecties bij het
verhogen van het welbevinden van de leerlingen.
90

Grafiek 3.11.1: Scholen waar kleuterleid(st)ers in aanraking komen met ouders die beweren
dat hun kind zindelijk is, terwijl dit niet het geval is.
Hoe lost men dit probleem op? In de meeste gevallen spreken de kleuterleid(st)ers de ouders
hier over aan (49,4%). Verder geven kleuterleid(st)ers ook aan dat er wel eens proefperiodes
worden afgesproken (7,5%), waarin de kleuter naar de klas mag komen terwijl het kind
ondertussen zowel thuis als in de klas getraind wordt. Men stimuleert ouders te volharden in
hun thuistraining (4%) of kiest ervoor de training op zich te nemen (6,9%). Soms wordt dit
probleem met het CLB en/of de directie besproken (5,2%). Af en toe opteren scholen ervoor
de kleuter te weigeren (5,7%). Zij wijzen dan naar hun reglement dat dit specifiek verbiedt.
1,7% van de respondenten denkt dat dit probleem niet op te lossen valt.
Afwachten of het door de situatie komt (de nieuwe klas). Dan extra aandacht besteden door
de kleuter om de 15 à 20 minuten op het toilet te zetten en heel positief te reageren op
succeservaringen, ongelukjes negeren maar wel telkens zeggen wat er mis is gegaan. Dit
wordt gedurende 1 max. 2 weken volgehouden, als er dan geen verbetering zichtbaar is, thuis
of bij een onthaalmoeder laten trainen. De ouders wel al van het eerste vermoeden op de
hoogte stellen van uw vermoeden en eveneens van de procedure. Dit wordt elke dag
herhaald, zodat de ouders ook weten wat er gebeurt.
Een respondent
Op de vraag of kleuterleid(st)ers meer communicatie tussen ouders en school nodig vinden,
antwoordde 55,7% ―Nee‖. De overige 42% vindt dit wel een goed idee. 2,3% heeft hierover
geen mening.
91

Grafiek 3.11.2: Aantal kleuterleid(st)ers dat vindt dat er meer communicatie nodig is tussen
de ouders en de school
Hieruit kunnen we niet met volle overtuiging concluderen dat zindelijkheid en de problemen
die ermee gepaard gaan makkelijk bespreekbaar zijn met de ouders: in bijna de helft van de
gevallen worden ouders gecontacteerd bij problemen en net iets meer dan de helft van de
kleuterleid(st)ers vindt nog meer communicatie tussen de school en de ouders niet nodig.
3.11.2 Hulp
We hebben gezien dat bijna de helft van de ondervraagden het een deel van zijn of haar taak
vindt kleuters in hun zindelijkheidsproces te begeleiden (zie 3.10.2). Hoewel dit het geval is,
blijkt dat dit zeer moeilijk te integreren valt in het klasgebeuren. Krijgen zij hierbij wel hulp?
En als dit niet zo is, zouden zij dit willen?
Deze vragen werden hen ook voorgelegd. Een zeer groot aantal onder de kleuterleid(st)ers
(81,1%) kan beroep doen op een hulpkracht. Een hulpkracht is volgens de kleuterleid(st)ers
iemand die hen enkele uren per week komt bijstaan, bijvoorbeeld een ouder, een
zorgleerkracht, een kinderverzorg(st)er enzovoort. Van diegenen die hier geen beroep op
kunnen doen, vindt slechts 13,1% dit nodig.
92

Grafiek 3.11.3: Aantal kleuterleid(st)ers dat beroep kan doen op een hulpkracht en aantal dat
dit zou wensen
Hier lijkt er geen probleem te zijn: meer dan 80% van de kleuterleid(st)ers kan zich beroepen
op een hulpkracht. We verkregen een heel ander beeld bij het bekijken van de antwoorden op
de stelling ―Ik vind dat er extra hulp nodig is in de klas‖.
Grafiek 3.11.4: Aantal kleuterleid(st)ers dat vindt dat er extra hulp nodig is in de klas
Zoals duidelijk in grafiek 3.11.4 te zien is, wenst de meerderheid -79,9% - van de
ondervraagden extra hulp. Slechts 5,2% is tevreden over de huidige situatie en wenst geen
extra hulp. Dit blijkt ook uit het volgende: op de vraag of scholen voldoende steun bieden,
antwoordde 48,9% van de kleuterleid(st)ers bevestigend, 24,1% was het hier niet mee eens en
23% stelde zich neutraal op.
93

Grafiek 3.11.5: Aantal kleuterleid(st)ers dat vindt dat de school voldoende steun biedt
Wanneer men de grafieken vergelijkt, kunnen we concluderen dat er wel hulp is voor de
kleuterleid(st)ers, maar dat deze niet voldoende is. Kleuterleid(st)ers kunnen al wel beroep
doen op extra hulp, maar deze hulp mag –of moet zelfs- verder worden uitgebreid.
3.11.3 Suggesties
In het volgende geven we een aantal suggesties aan die de kleuterleid(st)ers zelf naar voor
brachten als oplossing voor problemen betreffende de zindelijkheidsverlating.
“Wj hebben leefgroepen op school (kleuters van 2,5 -5 jaar). dit is nog maar het tweede jaar
dat wij dit doen. wij zijn heel enthousiast over deze werking, alleen de natte broeken zijn
hierbij een groot probleem. de oudere kinderen kunnen dan niet voort met hun activiteit
doordat de juf broeken moet verversen. het zou dus handig zijn dat wij meer uren over een
kinderverzorgster op school zouden kunnen beschikken. de aanvraag om een toilet in de klas
te krijgen is lopende, maar dit duurt véél te lang ! ondertussen zijn de andere kleuters hiervan
wel de dupe.”
Een respondent
“Men zou vanuit de regering moeten beslissen dat er in elke school een kinderverzorgster
voltijds wordt toegewezen. Dit is geen overbodige luxe. Hoe kunnen wij 9 uur per week
verdelen over twee klassen? Je kan toch niet zeggen:‟ Nu is de kinderverzorgster er, dus doe
nu maar je pamper vol‟.”
Een respondent
“Op alle scholen zou minstens één kinderverzorgster aanwezig moeten zijn, waardoor de
kleuterleider meer tijd kan benutten aan de totale ontwikkeling van de kleuters. Nu brengen
we meer dan de helft van onze tijd door met zindelijkheidstraining.”
Een respondent
94

“Kinderverzorgsters zouden voltijds moeten kunnen meedraaien in de peuterklas, om goed
kwalitatief onderwijs te kunnen blijven bieden, ook als er kinderen nog niet zindelijk zijn.”
Een respondent
“Ik zou mijn allerkleinste snotneusjes voor geen geld van de wereld willen missen. Ik heb
vrijwillig en bewust voor deze leeftijdsgroep gekozen .Het meest vervelende is dat kinderen
die volledig zindelijk zijn de dupe zijn van je tijd en energie die je steekt in de
zindelijkheidstraining van niet zindelijke kinderen. Zeker als je rond de twintig kinderen hebt.
Anderzijds is het zonde om onderwijs te ontnemen van kinderen die niet zindelijk zijn. Ik zie
hier enkele oplossingen voor! Allereerst een wettelijk toegelaten maximum aantal kleuters
bij de allerjongste leeftijdsgroep(zodat het aantal niet afhangt van de verdeling van de
lestijden) Als er bij een groepje van 15 kleuters 9 niet zindelijk zijn is dit zwaar maar
doenbaar. Op 20 kleuters 9 die niet zindelijk zijn is echt zéér moeilijk! Een kinderverzorgster
voltijds in de klas zou ook al een hele stap vooruit zijn. Het volledig verbannen van niet
zindelijke kleuters is alléén maar een oplossing voor de tekortkomingen op ander gebied,
tenzij het niet zindelijk zijn de oorzaak is van totale "niet schoolrijpheid" (wat echter zelden
voorkomt) .Een te grote groep kleuters en te weinig hulp van kinderverzorgster maakt het
verlaten van zindelijkheid best wel héél moeilijk”
Een respondent
“…Nog iedere dag geniet ik van deze kleine kapoenen en zou ze voor geen goud kunnen
missen !!! Het geeft ook extra voldoening als er weer een kleuter zindelijk is. Toch zou het
gemakkelijker zijn als deze allerjongste klasgroep KLEIN kon worden gehouden en dit
wettelijk bepaald zou zijn vb. max. 20 kls. Of een voltijdse kinderverzorgster zou ook een hele
hulp zijn. Zo hoef je geen activiteiten te onderbreken of uit te stellen (vb. knippen, )”
Een respondent
“ (…) En bij de extra werkdruk die komt kijken door de zindelijkheid van kleuters is de
grootte van de klasgroep minstens even belangrijk . Hoe groter de groep (tot soms 40
kleuters van 2,5jaar !) hoe moeilijker het wordt voor een leerkracht om de jongste kleuters
degelijk te begeleiden in de zindelijkheidstraining”
Een respondent
“Met minder kleuters in de klas en extra uren voor de kinderverzorgster zou voor iedereen
beter zijn . de leeftijd moet niet verhoogt worden voor mij want ik zou dol graag terug bij de
allerkleinste staan.”
Een respondent
“Aangezien zindelijkheidsproblemen steeds vaker voorkomen, klasgroepen groter worden en
de werkdruk steeds hoger is, is een voltijdse kinderverzorgster in de instapklas meer dan
welkom (eigenlijk nodig en absoluut geen overbodige luxe!!!). op deze manier kan de
kleuterleidster haar tijd volledig spenderen aan de kleuters, het pedagogische aanbod en kan
de kinderverzorgster de zorgtaken voor haar rekening nemen zonder dat de klasorganisatie
eronder lijdt.”
Een respondent
“Ik merk dat er een verschuiving plaats heeft in de leeftijd waarop kinderen zindelijk worden,
maar ik ervaar dagelijks dat een kleuterklas hierop niet voorzien is, niet in materiaal maar
ook niet in werkkracht. Vandaar wordt er momenteel geopteerd om de kinderen eerst thuis
zindelijk te laten worden, maar sommigen onder hen missen daardoor de belangrijke
95

ontwikkeling om zich op jonge leeftijd aan te passen aan het schoolgebeuren in al zijn
facetten en zij lopen daardoor kans om dan reeds achterstand op te lopen op schoolgebied
.Maar omdat sommige ouders weigeren hun kind nog een poosje thuis te houden, krijgen de
wel zindelijke kleuters vaak onvoldoende aandacht van de juf,om boeiende kleuteractiviteiten
te doen, dus wordt ook hun ontwikkeling beperkt.”
Een respondent
“Het is misschien wel aan te raden dat er meer aandacht wordt besteed aan dit onderwerp
tijdens de opleiding. Ik merk dat er veel studenten geen raad weten. Ook nieuwe collega's
zijn verrast en stellen veel vragen.”
Een respondent
“…Eigenlijk is het onverantwoord om bij de jongste kleuters (2,5 jaar) alleen in de klas te
staan. Ik opteer om voltijds met 2 mensen de kinderen te begeleiden. Dat zou fantastisch
zijn.”
Een respondent
De oplossingen of suggesties die de kleuterleid(st)ers geven liggen vaak dicht bij elkaar. De
meeste pleiten voor een beperkt aantal kleuters in de klas. Een aantal respondenten waren van
mening dat dit wettelijk bepaald moest worden. Een voltijdse kinderverzorg(st)er zou er voor
zorgen dat de kleuterleid(st)ers zich kunnen bezig houden met de klas en de verzorger(st)er
met de zindelijkheidstraining van het kind en de zorgen die hiermee gepaard gaan. Ook zou er
in de opleiding meer aandacht aan zindelijkheid(-straining) moeten worden besteed.
96

3.12 CONCLUSIE
De centrale vraagstelling van ons onderzoek luidde: Wat is het effect van
zindelijkheidsverlating op de werkbelasting van de kleuterleid(st)ers? We besloten dit te
onderzoeken aan de hand van een enquête bij kleuterleid(st)ers in de provincie Antwerpen.
Allereerst vroegen we wat de ondervraagden zelf onder zindelijkheid verstonden. Hierbij
werden vooral volgende factoren aangehaald: het kind komt zelf zeggen dat het naar het toilet
moet, het kind draagt een onderbroek en, in mindere mate, het kind gaat zelfstandig naar het
toilet. Om het echter mogelijk te maken de verschillende resultaten te vergelijken vroegen we
de respondenten om voor het vervolg van de vragenlijst uit te gaan van onze definitie: Het
kind is zindelijk als het overdag een onderbroek draagt en zelf naar het potje gaat en plast, of
zijn drang aangeeft. Dit moet gebeuren zonder dat de ouder/opvoeder het kind eraan herinnert
te moeten gaan plassen. Het kind heeft maximaal één ongelukje per dag.
Een belangrijke vraag die we aan de respondenten stelden, peilde naar de regelgeving omtrent
onzindelijke kinderen op hun school. Uit ons onderzoek blijkt dat bij een minderheid van de
ondervraagden er specifieke regels zijn die de toetreding van onzindelijke kinderen tot de
kleuterschool verbieden. Bij de scholen waar wel duidelijke regels bestaan in verband met de
niet-toelating van onzindelijke kinderen, stelden we vast dat deze niet altijd worden
nageleefd. Hierdoor komen kleuterleid(st)ers frequent in aanraking met onzindelijke kinderen.
Om te weten te komen hoe de respondenten met zindelijkheid in de klas omgaan, peilden we
naar de toiletregels in hun klas. Hierbij kwam naar voordat niet alle respondenten dezelfde
regels hanteren. Toch herhaalden enkele regels zich op frequente basis, zoals het op vaste
tijdstippen naar het toilet gaan en het verplicht melden van de kleuter dat hij/zij naar het toilet
moet.
Wanneer we de respondenten vroegen welke leeftijd zij als geschikte zindelijkheidsleeftijd
zagen, antwoordde het overgrote deel (bijna 70%) dat dit voor 2,5 jaar zou moeten
plaatsvinden. Dit komt overeen met de vroegste leeftijd waarop kinderen naar de
kleuterschool mogen. De andere 30% van de respondenten waren van mening dat kinderen
ook na 2,5 jaar zindelijk mogen worden. Hieraan gerelateerd stelden we volgende vraag: Zou
het een goed idee zijn om kinderen enkel op school toe te laten als ze zindelijk zijn? De
meerderheid (83%) vindt dit een goed idee. Dit is een groot aantal vergeleken met het aantal
respondenten (36,3%) die op een school werken waar men onzindelijke kinderen weigert.
97

Vervolgens polsten we of kleuterleid(st)ers al dan niet op de hoogte zijn van de verlating van
de zindelijkheidsleeftijd. Bijna drie vierde blijkt hiervan op de hoogte te zijn. Als redenen
voor deze verlating halen ze onder meer het gemak van wegwerpluiers aan en de verminderde
tijd en aandacht die ouders aan de opvoeding van hun kinderen spenderen. Veel respondenten
menen verder ook dat ouders veel lakser zijn dan vroeger en de verantwoordelijkheid om hun
kind zindelijk te maken overhevelen naar derden, onder andere de school.
Nadat we de verlating behandelden, gingen we het effect hiervan op de gang van zaken in de
klas na. We stelden ons de vraag of er een evolutie bestaat in het aantal onzindelijke kinderen
doorheen het schooljaar. We konden vaststellen dat het aantal onzindelijke kinderen afneemt
naar het einde van het schooljaar toe. Ook vroegen we ons af of onzindelijke kindjes sneller
zindelijk worden in klasverband. Helaas blijft duidelijkheid hieromtrent uit, de meningen
hierover waren ongeveer gelijk verdeeld.
Vervolgens keken we naar hoe de respondenten handelen om onzindelijke kinderen toch
zindelijk te maken. We toetsten de kennis en het gebruik van verschillende klassieke
methoden van zindelijkheidstraining. Er werd duidelijk dat de methode van Spock en
Brazelton het best gekend is, maar dat voornamelijk de methode van Azrin en Fox gebruikt
wordt. Verder peilden we naar De concrete handelingen van de kleuterleid(st)ers om kinderen
zindelijk te maken. We ontdekten dat op regelmatige tijdstippen naar het toilet gaan, de
kinderen belonen bij positief zindelijkheidsgedrag, een boekje voorlezen over zindelijkheid,
de luier weglaten en het herhaaldelijk vragen of de kleuter naar het toilet moet, populair zijn.
Hiernaast concentreerden we ons op de opleiding en het concrete werk van kleuterleid(st)ers.
Uit het onderzoek blijkt dat slechts 27% van de kleuterleid(st)ers tijdens de opleiding leerde
omgaan met onzindelijke kleuters, dit tegenover bijna 80% die dit nodig acht.
Hierna vroegen we of kleuterleid(st)ers het hun taak vinden onzindelijke kleuters te
begeleiden bij het zindelijkheidsproces. De meningen hierover zijn wederom bijna gelijk
verdeeld. Dit sluit niet aan bij de eerdere bevinding dat 83% het geen goed idee vindt
onzindelijke kinderen toe te laten op de kleuterschool. Dit laatste komt echter wel overeen
met het feit dat meer dan 80% van de respondenten vindt dat zindelijkheidstraining iets voor
thuis is. Zindelijkheidstraining hoort volgens de ondervraagden niet thuis op de kleuterschool
omdat het onder andere de pedagogische activiteiten zowel kwantitatief als kwalitatief
belemmert. Het zorgt er ook voor dat onzindelijke kleuters onterecht meer aandacht krijgen
98

dan zindelijke kleuters. Dit kan dan weer de veiligheid van deze zindelijke kleuters in het
gedrang brengen (er is bijvoorbeeld geen toezicht tijdens het vervangen van luiers en/of natte
broeken). Bovendien zorgen onzindelijke kleuters voor verminderde hygiëne.
Diegenen die echter stellen dat onzindelijke kinderen wel welkom zouden moet zijn op de
kleuterschool, halen onder meer als reden hiervoor aan dat ze anders kleuters aan de
concurrentie zouden kunnen verliezen en dat kleuters misschien van elkaar kunnen leren
zindelijk te worden.
Dit alles gezegd zijnde, spitsen we ons toe op de centrale onderzoeksvraag. We onderzochten
eerst of er extra werkdruk wordt ervaren bij kleuterleid(st)ers door de aanwezigheid van
onzindelijke kinderen in de klas. Uit de resultaten van de enquête komt naar voor dat 48,3%
van de kleuterleid(st)ers een grote werkdruk ervaart en dat 50,6% extra werkdruk ervaart door
problemen in verband met zindelijkheid.
Hierna bekeken we keken we naar enkele factoren die eventueel gerelateerd kunnen zijn aan
deze extra werkdruk.
We toetsten eerst of er een correlatie bestaat tussen het aantal dienstjaren van de
kleuterleid(st)ers en de extra werkdruk in verband met problemen omtrent zindelijkheid. We
konden constateren dat er steeds meer werkdruk wordt ervaren naarmate het aantal dienstjaren
toeneemt. Op een bepaald ogenblik (rond 20 dienstjaren) neemt deze werkdruk echter af.
Hierop volgend toetsen we de werkdruk aan het al dan niet zelf hebben van kinderen. Het
werd duidelijk dat kleuterleid(st)ers zonder kinderen meer algemene werkdruk ervaren, maar
dat kleuterleid(st)ers met kinderen eerder extra werkdruk ervaren in verband met problemen
rond zindelijkheid.
We kunnen ook stellen dat wanneer de kinderen aangepaste kledij moeten dragen, de
kleuterleid(st)ers extra werkdruk ervaren in verband met problemen rond zindelijkheid.
Vervolgens keken we naar de relatie tussen het al dan niet beschikken over een aangepast
toilet (qua locatie en vorm) en het ondervinden van extra werkdruk door problemen in
verband met zindelijkheid. Hier kunnen we echter geen treffende conclusies uit trekken.
Tot slot bestudeerden we of er al dan niet een verband bestaat tussen het beeld dat men over
het beroep kleuterleid(st)ers had tijdens de opleiding en het al dan niet ervaren van extra
werkdruk in verband met zindelijkeheidsproblemen. Net iets meer dan de helft van de
kleuterleid(st)ers blijkt wel een juist beeld te hebben gehad tijdens de studieperiode over het
beroep kleuterleid(st)er, hoewel ze echter extra werkdruk door de aanwezigheid van
onzindelijke kinderen in de klas ervaren. We kunnen bijgevolg concluderen dat naar alle
99

waarschijnlijkheid het aantal dienstjaren, het al dan niet hebben van kinderen en aangepaste
kledij, een invloed hebben op de werkdruk (zowel algemeen als in verband met problemen
omtrent zindelijkheid).
Als laatste bevroegen we de communicatie met de ouders over de zindelijkheid van hun kind
en naar de eventuele hulp die kleuterleid(st)ers krijgen in de klas.
We informeerden eerst naar het verloop van de communicatie omtrent zindelijkheid. 97,1%
van de kleuterleid(st)ers meldt dat er inderdaad communicatie is met de ouders hieromtrent.
In kleuterscholen waar er geëist wordt dat kinderen zindelijk zijn bij de intrede, beweren
ouders echter volgens de respondenten vaker dat hun kind zindelijk is, terwijl dit in de
werkelijkheid niet het geval is. Dit probleem wordt opgelost door communicatie met de
ouders of het instellen van proefperiodes.
Vervolgens polsten we naar mogelijke hulp die kleuterleid(st)ers krijgen in de klas. Meer dan
80% van de ondervraagden kan beroep doen op een hulpkracht. Dit lijkt positief maar moet
genuanceerd worden omdat eveneens bijna 80% aangeeft dat extra hulp geen overbodige luxe
zou zijn. Er is dus wel hulp voorhanden, maar blijkbaar niet voldoende.
Wanneer we tot slot de kleuterleid(st)ers mogelijkheid tot suggestie gaven, werd vooral
duidelijk dat kleinere klasjes, een permanente kinderverzorgster en meer aandacht voor
zindelijkheid tijdens de opleiding een stap in de goede richting zouden kunnen zijn om de
werklast van de kleuterleidsters te verlagen.
We kunnen besluiten dat de helft van de kleuterleid(st)ers extra werkdruk ervaart door
problemen in verband met zindelijkheid. Dit lijkt misschien niet veel, maar we kunnen ook
zien dat meer dan 80% bijkomende begeleiding nodig vindt voor onzindelijke kinderen en dat
eveneens meer dan 80% vindt dat onzindelijke kleuters niet toegelaten zouden moeten worden
op de kleuterschool.
We moeten echter opmerken dat geen van de gevonden verbanden significant bleek te zijn. de
beperkte omvang van onze studie kan hiervan de oorzaak zijn. Dit neemt echter niet weg dat
er wel degelijk verbanden aanwezig zijn.
100

4 LUIK C: BESLUIT EN DISCUSSIE
101

4.1 BESLUIT
De probleemstelling die wij in ons onderzoek centraal stelden, namelijk dat de verlating van
de zindelijkheidsleeftijd extra werkbelasting met zich meebrengt voor de kleuterleid(st)ers,
hebben we niet kunnen beantwoorden aan de hand van de bestaande literatuur. Door gebrek
aan literatuur over het onderwerp van onze onderzoeksvraag kunnen we onze stelling enkel
staven op basis van onze onderzoeksresultaten. Deze berusten op een bevraging van 174
kleuterleid(st)ers.
De verbanden die we kunnen terugvinden tussen onze literatuurstudie en de
onderzoeksanalyse zijn van meer algemene aard. In de literatuurstudie komt duidelijk naar
voor dat er een verlating van de zindelijkheidsleeftijd is. De extra werkbelasting die dit met
zich meebrengt, kunnen we aantonen aan de hand van onze onderzoeksanalyse. Zo toont de
literatuur aan dat de verlating kan zorgen voor problemen in verband met hygiëne en het
verspreiden van infecties. Dit gaven de kleuterleid(st)ers ook zelf aan als probleem en als
reden voor het weren van onzindelijke kinderen uit kleuterscholen. Indien we verder ook
kijken naar de oorzaken van de verlating van de zindelijkheidsleeftijd kunnen we enkele
overeenkomsten terugvinden. Zo wijzen beiden, zowel de literatuurstudie als de
onderzoeksanalyse, op de veranderde houding van ouders ten opzichte van het
zindelijkheidsproces. Ouders hebben minder tijd en zijn sneller geneigd de
verantwoordelijkheid door te schuiven naar derden zoals de kleuterleid(st)ers.
Een ander element dat hier wordt opgemerkt, is de evolutie die plaats vond in verband met het
gebruik van luiers. De wegwerpluier bevordert het gemak voor de ouders en het comfort voor
de kinderen waardoor de incentieven voor ouders om vroeg te starten met de
zindelijkheidstraining aan belang verliezen.
Ook op het gebied van regelgeving is er een vacuüm op te merken. De onduidelijkheid die
hierdoor ontstaat wordt door de kleuterleid(st)ers aangegeven als één van de redenen van
extra werkdruk.
Naast de ouders worden dagcentra en kleuterscholen in de literatuur aangegeven als een
belangrijke sociale factor die meespeelt bij het zindelijkheidsproces. Uit onze analyse kwam
naar voor dat de cruciale rol die kleuterleid(st)ers spelen groter is dan algemeen wordt
aangenomen. Zo is hun ondersteunende rol geëvolueerd tot één van de actoren bij de
begeleiding van het zindelijkheidsproces. De onderschatting van de hedendaagse rol van de
102

kleuterleid(st)ers zorgt ervoor dat de bijkomende werkdruk onopgemerkt blijft. Dit
weerspiegelt zich in het ontbreken van specifieke literatuur hieromtrent. Uit onze analyse
komt echter duidelijk naar voor dat dit een potentieel onderwerp is voor wetenschappelijke
uitdieping. Anders bestaat het gevaar dat de kwaliteit van het kleuteronderwijs er steeds
verder op achteruit gaat..
103

4.2 DISCUSSIE
De opzet van dit onderzoek was het nagaan van het effect van de verlating van de
zindelijkheid op de werkdruk bij kleuterleidsters is. Dit onderzochten we aan de hand van een
enquête die we afnamen bij 174 kleuterleidsters uit 131 scholen van de provincie Antwerpen.
In wat volgt werpen we eerst een kritische blik op het verloop en de inhoud van ons eigen
onderzoek, om dan verder te gaan met een probleem waarmee we tijdens ons werk
geconfronteerd werden. We ronden af met enkele aspecten die tot nog toe nagenoeg
onaangeraakt bleven.
Hoewel we ons specifiek richtten op effecten op de werklast bij de kleuterleidsters, zou het
een verrijking geweest zijn indien we ook de ouders bij het onderzoek hadden betrokken. We
hadden in dat geval namelijk kunnen toetsen of ook ouders de verlating van de
zindelijkheidsleeftijd problematisch vinden. Verder hadden we ook kunnen nagaan of ze
dezelfde redenen voor de verlating van de zindelijkheidsleeftijd aangeven als de
kleuterleidsters, namelijk verminderde aandacht en tijd voor zindelijkheidstraining en het
gemak van wegwerpluiers. Vervolgens komt uit de literatuurstudie naar voor dat de opleiding
en etniciteit van de ouders, de sociaal economische situatie van het gezin en de aanwezigheid
van eventuele broers en zussen een invloed kunnen hebben op het zindelijkheidsproces. In een
volgend onderzoek zou men bijvoorbeeld dieper kunnen ingaan op de vraag hoe ouders de
communicatie met de kleuterscholen en kleuterleid(st)ers ervaren.
Een volgend element waar we niet dieper op ingegaan zijn in onze enquête is de rol die het
geslacht van het kind kan spelen bij de zindelijkheidsverlating. Uit voorgaand onderzoek
kwam namelijk naar voor dat meisjes gemiddeld sneller zindelijk zijn dan jongens en dat
ouders bij meisjes ook vroeger starten met zindelijkheidstraining. Hieraan gekoppeld hadden
we de vraag kunnen aanhalen of kleuterleid(st)ers anders omgaan met jongens dan wel
meisjes en/of andere methoden voor zindelijkheidstraining toepassen.
Een ander aandachtspunt betreft de invloed van het geslacht van de kleuterleid(st)er op de
aanpak van problemen in verband met zindelijkheid. We zouden kunnen veronderstellen dat
vrouwen een zachtere aanpak hanteren tegenover kinderen en dus misschien eerder de
kindgeoriënteerde methode gebruiken terwijl mannen misschien eerder voorstander zijn van
de snelle intensieve methode.
Verder lieten de middelen waarover wij beschikten ons niet toe crossculturele vergelijkingen
te trekken in verband met de effecten van de verlating van de zindelijkheid op de werklast bij
104

kleuterleid(st)ers. Hierbij kunnen eventueel verschillen in wetgevingen omtrent onzindelijke
kinderen in dagopvang en/ of kleuterscholen in rekening gebracht worden.
Alle voorgaande opmerkingen zijn interessante vertrekpunten om eventueel verder onderzoek
omtrent zindelijkheid van kleuters uit te voeren.
Naast voorgaande kritische blik, gaan we nu in op een belangrijk probleem waarmee we
tijdens ons onderzoek geconfronteerd werden en dat in het achterhoofd dient gehouden te
worden bij verder onderzoek omtrent zindelijkheid, zindelijkheidsverlating en effecten
hiervan op diverse actoren.
Het aangehaalde probleem betreft het gebrek aan een eenduidige wetgeving omtrent de
toelating van onzindelijke kleuters op scholen. Dit zorgt voor onduidelijkheid bij zowel
kleuterleid(st)ers als ouders en schept ook verwarring over de vraag naar wie
verantwoordelijkheid draagt voor het voorzien van luiers, reservekledij, verzorgingsproducten
en dergelijke meer. Aangezien het de officiële wetgeving ontbreekt aan helderheid, zou er
dieper ingegaan kunnen worden op hoe scholen met dit alles omgaan in hun eigen
schoolreglement.
Tenslotte nog een aantal factoren die niet onmiddellijk aanleunen bij onze onderzoeksvraag
maar die wij wel relevant vinden om verder te behandelen.
Bij de literatuurstudie werd reeds duidelijk dat vergelijkend onderzoek over de verschillende
methoden van zindelijkheidstraining niet voorhanden is. Hierdoor zijn er mogelijkerwijze
geen algemene richtlijnen waar iedereen (zowel ouders als adviserende actoren) zich op kan
baseren.
Daarnaast suggereerden zowel ons onderzoek als de literatuurstudie dat het gemak van
wegwerpluiers een prominente rol speelt in de verlating van de zindelijkheid. Dit houdt in dat
ouders hun kinderen gedurende een langere periode wegwerpluiers aantrekken, wat een extra
belasting op het milieu zou kunnen betekenen. Aangezien het milieu vandaag steeds meer op
de voorgrond treedt, is ook dit een onderdeel dat aandacht verdient.
Aan de hand van het voorgaande kunnen we vaststellen dat er rond het onderwerp van
zindelijkheid -en de verlating ervan- nog verscheidene interessante domeinen zijn die tot nog
toe onderbelicht zijn gebleven.
105

5 BIBLIOGRAFIE
106

AMERICAN ACADEMY OF PEDIATRICS (1999), ‗Toilet Training Guidelines‘, in
Pediatrics, 103, 6 (supplement): 1362-1368
BAKKER, E. en WYNDAELE, J.J. (2000), ‗Changes in the Toilet Training of Children
during the last 60 Years: the Cause of an Increase in Lower Urinary Tract Dysfunction?‘, in
British Journal of Urology International, 86, 3: 248-252
BERK, L.B. en FRIMAN, P.C. (1990), ‗Epidemiologic Aspects of Toilet Training‘, in
Clinical Pediatrics, 29, 5: 278-282
BLUM, N.J., TAUBMAN B. en NEMETH N. (2003), ‗Relationship between Age at Initiation
of Toilet Training and Duration of Training: a Prospective Study‘, in Pediatrics, 111, 4: 810-
814
BLUM, N.J., TAUBMAN B. en NEMETH N. (2004a), ‗Why is Toilet Training Occurring at
Older Ages? A Study of Factors Associated with Later Training‘, in The Journal of
Pediatrics, 145, 1 : 107-111
BLUM, N.J., TAUBMAN B. en NEMETH N. (2004b) ‗During Toilet Training, Constipation
Occurs Before Stool Toileting Refusal‘, in Pediatrics, 113, 6: 520-522
BRAZELTON, T.B. (1962), ‗A Child-Oriented Approach to Toilet Training‘, in Pediatrics,
29, 1: 121-128
BRAZELTON, T.B., CHRISTOPHERSEN, E., FRAUMAN, A., GORSKI, A., POOLE, J.,
STADTLER, A. en WRIGHT, C. (1999), ‗Instruction, Timeliness, and Medical Influences
Affecting Toilet Training‘, in Pediatrics, 103, 6: 1353-1358
BUTLER, J.F. (1976), ‗The Toilet Training Success of Parents after Reading Toilet Training
in Less than a Day‘, in Behavior Therapy, 7, 2: 185-191
CANADIAN PAEDIATRIC SOCIETY (2007), Toilet learning: Anticipatory Guidance with
a Child-Oriented Approach, gelezen op 30/10/2007,
http://www.cps.ca/english/statements/cp/cp00-02.htm
107

CHRISTOPHERSEN, E.R. (2003), ‗The Case for Evidence- Based Toilet Training‘, in
Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine, 157, 12: 1153-1154
COLLET, J.-P., BURTIN, P., BOSSARD, N., DUCRUET, T., KRAMER, M.S. en
FLORET,D. (1994), ‗Type of Day-Care Setting and Risk of Repeated Infections‘, in
Pediatrics, 94, 6, 997-999
DEVRIES, M. en DEVRIES, R. (1977), ‗Cultural Relativity of Toilet Training Readiness : A
Perspective From East Africa‘, in Pediatrics, 60, 2: 170-177
FOXX, R.M. en AZRIN, N.H. (1973), ‗Dry Pants: a Rapid Method of Toilet Training
Children‘, in Behaviour Research and Therapy, 11, 4: 435-442
FRAIBERG, S.H. (1996), De magische wereld van het kind, Amsterdam: Van Holkema en
Warendorf, 267p
HADLER, S.C. en McFARLAND, L. (1986), ‗Hepatitis in Day Care Centers: Epidemiology
and Prevention‘, in Reviews of Infectious Diseases, 8, 4: 548-557
HORN, I.B., BRENNER, R., RAO, M. en CHENG, T.L. (2006), ‗Beliefs about the
Appropriate Age for Initiating Toilet Training: are there Racial and Socioeconomic
Differences?‘, in The Journal of Pediatrics, 149, 2: 165-168
HORSTMANSHOFF, B., REGTERSCHOT, G., NIEUWENHUIS, E., BENNINGA, M.,
VERWIJS, W. en WAELKENS, J. (2003), ‗Zindelijkheid voor urine bij 1-4 jarige kinderen in
de regio Eindhoven en de Kempen in 1996 en in 1966‘, in Nederlands Tijdschrift
Geneeskunde, 147, 1 : 27-31
HUSCHKA, M.D. (1942), ‗The Child‘s Response to Coercive Bowel Training‘, in
Psychosomatic Medicine, 4, 3: 301-308
KLASSEN, T.P., KIDDOO, D., LANG, M.E., FRIESEN, C., RUSSELL, K., SPOONER, C.
en VANDERMEER, B. (2006), The Effectiveness of Different Methods of Toilet Training for
108

Bowel and Bladder Control, Edmonton: University of Alberta Evidence-based Practice
Center, 180p
LARGO, R. en STUTZLE, W. (1977), ‗Longitudinal Study of Bowel and Bladder Control by
Day and at Night in the First Six Years of Life‘, in Development Medical Child Neurology,
19, 5: 607-613
LARGO, R., MOLINARI, L., VON SIEBENTHAL, K. en WOLFENSBERGER, U. (1999),
‗Development of Bladder and Bowel Control: Significance of Prematurity, Perinatal Risk
Factors, Psychomotor Development and Gender‘, in Pediatrics, 158, 2: 115-122
LARGO, R., MOLINARI, L., VON SIEBENTHAL, K. en WOLFENSBERGER, U. (1996),
‗Does a Profound Change in Toilet-Training Affect Development of Bowel and Bladder
Control?‘, in Developmental Medicine and Child Neurology, 38, 12: 1106-1116
LIEBERMAN, L. (1972), ‗The Changing Ideology of Socialization: Toilet Training, Mass
Media and Society‘, in International Journal of Contemporary Sociology, 179, 9: 188- 199
LUXEM, M. en CHRISTOPHERSEN, E. (1994), ‗Behavioral Toilet Ttraining in Early
Childhood: Research, Practice and Implications‘, in Development and Behavioral Pediatrics,
15, 5: 370-378
MATSON, J.L. en OLLENDICK, T.H. (1977), ‗Issues in Toilet Training Normal Children‘,
in Behavior Therapy, 8, 4: 549-553
MINISTERIE VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP (1997), 17 JUNI 1997. Besluit van de
Vlaamse regering betreffende de opdracht van het personeel in het basisonderwijs, gelezen op
05/05/2007, http://www.ejustice.just.fgov.be/doc/rech_n.htm
MINISTERIE VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP (2001), 13 JULI 2001. - Decreet
betreffende het onderwijs-XIII-Mozaïek (1), gelezen op 20/11/2007,
http://www.ejustice.just.fgov.be/doc/rech_n.htm
109

OPPEL, W.C., HARPER, P.A. en RIDER, R.V. (1968), ‗The Age of Attaining Bladder
Control‘, in Pediatrics, 42, 4: 614-626
PACHTER, L.M. en DWORKIN, P.H. (1997), ‗Maternal Expectations About Normal Child
Development in 4 Cultural Groups‘, in Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine, 151,
11: 1144-1150
PICKERING, L.K., BARTLETT, A.V. en WOODWARD, W.E. (1986), ‗Acute Infectious
Diarrhea Among Children in Day Care: Epidemiology and Control‘, in Reviews of Infectious
Diseases, 8, 4: 539-547
POLAHA, J., WARZAK, W.J. en DITTMER-MCMAHON, K. (2002), ‗Toilet Training in
Primary Care: Current Practice and Recommendations from Behavioral Pediatrics‘, in Journal
of Developmental and Behavioral Pediatrics, 23, 6: 424-429
RITBLATT, S.N., OBEGI, A.D., HAMMONS, B.S., GANGER, T.A. en GANGER, B.C.
(2003), ‗Parents' and Child Care Professionals' Toilet Training Attitudes and Practices: A
Comparative Analysis‘, in Journal of Research in Childhood Education, 17, 2: 133-146
ROGERS, J. (2002), ‗Toilet Training: Lessons to Be Learnt from the Past?‘, in Nursing
Times, 98, 43: 56-57
SCHONWALD, A., SHERRITT, L., STADTLER, A. en BRIDGEMOHAN, C. (2004),
‗Factors Associated With Difficult Toilet Training‘, in Pediatrics, 113, 6: 1753-1757
SCHUM, T.R., MCAULIFFE, T.L., SIMMS, M.D., WALTER, J.A., LEWIS, M. en PUPP, R.
(2001), ‗Factors Associated With Toilet Training in the 1900s‘, in Ambulatory Pediatrics, 1,
2: 79-86
SCHUM, T.R., KOLB, T.M., MCAULIFFE, T.L., SIMMS, M.D., UNDERHILL, R.L. en
LEWIS, M. (2002), ‗Sequential Acquisition of Toilet-Training Skills: a Descriptive Study of
Gender and Age Differences in Normal Children‘, in Pediatrics, 109, 3: 1-7
110

SPOCK B. en BERGEN M. (1964), ‗Parents‘ Fear of Conflict in Toilet Training‘, in
Pediatrics, 34, 11 : 112-116
STEHBENS, J.A. en SILBER, D.L. (1971), ‗Parental Expectations in Toilet Training‘, in
Pediatrics, 48, 4: 451-454
SULLIVAN, P., WOODWARD, W.E., PICKERING, L.K. en DUPONT, H.L. (1984),
‗Longitudinal Study of Occurence of Diarrheal Disease in Day Care Centers, in American
Journal of Public Health, 74, 9: 987-991
TAYLOR, S., CIPANI, E. en CLARDY A. (1994), ‗A Stimulus Control Technique for
Improving the Efficacy of an Established Toilet Training Program‘ in Journal of Behavioral
Therapy and Experimental Psychiatry, 25, 2: 155-160
111