de zilveren eeuw gouden kansen! - De Koninklijke Hollandsche ...
de zilveren eeuw gouden kansen! - De Koninklijke Hollandsche ...
de zilveren eeuw gouden kansen! - De Koninklijke Hollandsche ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
DE ZILVEREN EEUW<br />
GOUDEN KANSEN!
KONINKLIJKE<br />
HOLLANDSCHE MAATSCHAPPIJ<br />
DER WETENSCHAPPEN<br />
DE ZILVEREN EEUW<br />
GOUDEN KANSEN!<br />
Verslag van <strong>de</strong> <strong>De</strong>r<strong>de</strong> Jan Brouwer Conferentie<br />
17 januari 2007 te Haarlem<br />
Summary in English<br />
Uitgave: <strong>Koninklijke</strong> <strong>Hollandsche</strong> Maatschappij <strong>de</strong>r Wetenschappen<br />
(mogelijk gemaakt door het Jan Brouwer Fonds)
Colofon<br />
<strong>De</strong>ze uitgave '<strong>De</strong> <strong>zilveren</strong> <strong>eeuw</strong> - gou<strong>de</strong>n <strong>kansen</strong>!' vormt <strong>de</strong> neerslag van <strong>de</strong> <strong>De</strong>r<strong>de</strong> Jan<br />
Brouwer Conferentie gehou<strong>de</strong>n op 17 januari 2007 in het Hodshonhuis te Haarlem. <strong>De</strong><br />
conferentie stond on<strong>de</strong>r voorzitterschap van Prof. Dr. Paul Schnabel, directeur van het<br />
Sociaal en Cultureel Planbureau en is georganiseerd door <strong>de</strong> <strong>Koninklijke</strong> <strong>Hollandsche</strong><br />
Maatschappij <strong>de</strong>r Wetenschappen en het Jan Brouwer Fonds. Het is <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong><br />
conferentie in een reeks over <strong>de</strong> <strong>de</strong>mografische transitie.<br />
Uitgave: <strong>Koninklijke</strong> <strong>Hollandsche</strong> Maatschappij <strong>de</strong>r Wetenschappen (mogelijk<br />
gemaakt door het Jan Brouwer Fonds)<br />
Redactie: Ger Tielen en Boudi Dortland<br />
Vormgeving en druk: StyleMathôt, Haarlem<br />
Drukkerij: StyleMathôt, Haarlem<br />
ISBN Nummer 978-90-78396-02-4<br />
April 2007<br />
Exemplaren van <strong>de</strong>ze uitgave kunnen (zolang <strong>de</strong> voorraad strekt) wor<strong>de</strong>n besteld bij <strong>de</strong><br />
<strong>Koninklijke</strong> <strong>Hollandsche</strong> Maatschappij <strong>de</strong>r Wetenschappen<br />
Postbus 9698<br />
2003 LR Haarlem<br />
hollmij@wxs.nl<br />
www.hollmij.nl
Inhoud<br />
Maarten van Veen - Voorwoord - <strong>De</strong> <strong>zilveren</strong> <strong>eeuw</strong> - gou<strong>de</strong>n <strong>kansen</strong>!<br />
Ir. M.C. van Veen, voorzitter <strong>Koninklijke</strong> <strong>Hollandsche</strong> Maatschappij <strong>de</strong>r<br />
Wetenschappen en voorzitter Jan Brouwer Fonds<br />
Paul Schnabel - Voorwoord - Dagvoorzitter<br />
Mr. P. Schnabel, directeur Sociaal en Cultureel Planbureau<br />
Karien van Gennip - Economische <strong>kansen</strong> van vergrijzing<br />
Mevrouw Ir. K. van Gennip MBA, Staatssecretaris van Economische Zaken<br />
Uitgesproken door Kaisa Ollengren<br />
Mevrouw Drs. K. Ollengren, plaatsvervangend Directeur-Generaal Ministerie<br />
van Economische Zaken<br />
Antony Burgmans<br />
A. Burgmans MBA, voorzitter Unilever N.V.<br />
Elco Brinkman - Bouwen op mensen van alle leeftij<strong>de</strong>n<br />
Mr. Drs. L.C. Brinkman, voorzitter Bouwend Ne<strong>de</strong>rland<br />
Bert Mul<strong>de</strong>r - Innovatieve en strategische inzet van ICT in economie en samenleving<br />
B. Mul<strong>de</strong>r, lector Haagse Hogeschool<br />
Jacques Schraven - Slotwoord<br />
Mr. J.H. Schraven, voorzitter ILC Zorg voor Later<br />
Summary - Silver age - gol<strong>de</strong>n opportunities!<br />
<strong>De</strong>elnemerslijst<br />
Pag.<br />
7<br />
9<br />
11<br />
21<br />
33<br />
47<br />
61<br />
67<br />
71
Voorwoord<br />
<strong>De</strong> <strong>zilveren</strong> <strong>eeuw</strong> - gou<strong>de</strong>n <strong>kansen</strong>!<br />
In <strong>de</strong> fraaie titel van <strong>de</strong> <strong>De</strong>r<strong>de</strong> Jan Brouwer Conferentie weerspiegelt zich <strong>de</strong> evolutie<br />
in het <strong>de</strong>nken over vergrijzing en ontgroening. Wij krijgen oog voor <strong>de</strong> rijkdom aan<br />
<strong>kansen</strong> die productief ou<strong>de</strong>r wor<strong>de</strong>n biedt aan economie en samenleving. Het Jan<br />
Brouwer Fonds en <strong>de</strong> <strong>Koninklijke</strong> <strong>Hollandsche</strong> Maatschappij <strong>de</strong>r Wetenschappen<br />
presenteren daarom met genoegen dit verslag over <strong>de</strong> conferentie, waaraan zoals in<br />
eer<strong>de</strong>re jaren toonaangeven<strong>de</strong> wetenschappers en personen uit het bedrijfsleven, <strong>de</strong><br />
vrije beroepen, <strong>de</strong> overheid en <strong>de</strong> kunstwereld hebben <strong>de</strong>elgenomen.<br />
<strong>De</strong> eerste Jan Brouwer Conferentie in 2005 gaf een breed beeld van <strong>de</strong> uitdaging van<br />
<strong>de</strong> vergrijzing. Minister Aart Jan <strong>de</strong> Geus van Sociale Zaken en Werkgelegenheid<br />
constateer<strong>de</strong> toen dat <strong>de</strong> werknemer vroeger veertig werkjaren <strong>de</strong> tijd had om voor<br />
gemid<strong>de</strong>ld zeven inactieve jaren inkomen op te bouwen, terwijl thans diezelf<strong>de</strong><br />
werknemer dat in 35 jaar voor 17 inactieve jaren moet doen. Om uitein<strong>de</strong>lijk het hoofd<br />
te kunnen bie<strong>de</strong>n aan vergrijzing en ontgroening zijn daarom een dynamische arbeidsmarkt<br />
en een mo<strong>de</strong>rn sociaal zekerheidsstelsel nodig, met meer arbeidsparticipatie van<br />
vrouwen en betere mogelijkhe<strong>de</strong>n om arbeid en zorg te combineren.<br />
In 2006 was het thema 'Van nazorg naar voorzorg'. <strong>De</strong> huidige informateur Herman<br />
Wijffels, toen nog voorzitter van <strong>de</strong> SER, betoog<strong>de</strong> toen dat <strong>de</strong> allergrootste uitdaging<br />
ligt in het op peil hou<strong>de</strong>n van ons sociaal-economisch bestel, door voldoen<strong>de</strong> vitaliteit<br />
en aanpassingsvermogen en dát in <strong>de</strong> gegeven context van <strong>de</strong> vergrijzing. Er zou een<br />
responsief bestel moeten ontstaan dat kan reageren en anticiperen op <strong>de</strong> veran<strong>de</strong>ringen<br />
die zich ook internationaal voor doen. Dat betekent, aldus Wijffels, majeure<br />
institutionele veran<strong>de</strong>ringen op het gebied van on<strong>de</strong>rwijs, arbeidsmarkt, arbeidsverhoudingen<br />
en sociale zekerheid. Vergrijzing moet aldus <strong>de</strong> aanstoot geven tot<br />
institutionele vernieuwing.<br />
In een interview in <strong>de</strong> Volkskrant van 13 januari naar aanleiding van een conferentie<br />
van <strong>de</strong> Sociaal Economische Raad en <strong>de</strong> Wetenschappelijke Raad voor het<br />
Regeringsbeleid over <strong>de</strong> toekomst van <strong>de</strong> verzorgingsstaat, zei <strong>de</strong> nieuwe SER-voorzitter<br />
Alexan<strong>de</strong>r Rinnooy Kan dat we in Ne<strong>de</strong>rland nog altijd veel te weinig gebruik maken<br />
van <strong>de</strong> kwaliteiten van <strong>de</strong> groep van 55 tot 75 jaar, zo u wilt <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> generatie. Dat is<br />
in een notendop het thema van <strong>de</strong> conferentie '<strong>De</strong> <strong>zilveren</strong> <strong>eeuw</strong> - gou<strong>de</strong>n <strong>kansen</strong>!'.<br />
Maak beter gebruik van <strong>de</strong> <strong>kansen</strong> van <strong>de</strong> vergrijzing. Op het terrein van werkvermogen,<br />
ervaring, inzetbaarheid en an<strong>de</strong>re kwaliteiten van senioren. En op het gebied van nieuwe<br />
producten en diensten, die bijdragen aan langer gezond en vitaal leven. Kortom: speel<br />
in op <strong>de</strong> werkkracht en <strong>de</strong> koopkracht van <strong>de</strong> <strong>zilveren</strong> generatie.<br />
7
Aandacht is nodig voor <strong>de</strong> internationale dimensie van het thema. Op <strong>de</strong> eer<strong>de</strong>re Jan<br />
Brouwer Conferenties hebben verschillen<strong>de</strong> sprekers aandacht gevraagd voor aansluiting<br />
vanuit Ne<strong>de</strong>rland bij het wereldwijd opereren<strong>de</strong> International Longevity Center, waarin<br />
op hoog niveau opbouw en uitwisseling van kennis plaatsvindt. Inmid<strong>de</strong>ls is in<br />
Ne<strong>de</strong>rland <strong>de</strong> Stichting ILC-Zorg voor Later opgericht als een fusie tussen dit streven<br />
naar een Ne<strong>de</strong>rlandse tak van het ILC en <strong>de</strong> reeds bestaan<strong>de</strong> beweging Zorg voor Later.<br />
<strong>De</strong> oprichting en <strong>de</strong> samenwerking is me<strong>de</strong> mogelijk gemaakt door een aantal sponsoren.<br />
<strong>De</strong> nieuwe organisatie is in het najaar officieel erkend door en toegetre<strong>de</strong>n tot <strong>de</strong><br />
internationale ILC organisatie, met zelfstandige vestigingen in on<strong>de</strong>r meer New York,<br />
Lon<strong>de</strong>n, Parijs en Tokyo. Het accent in dit netwerk ligt thans bij 'productive ageing',<br />
productief en creatief ou<strong>de</strong>r wor<strong>de</strong>n.<br />
Uit <strong>de</strong> doelstelling van ILC Zorg voor Later citeer ik graag het eerste punt: Wij zien <strong>de</strong><br />
vergrijzing als een ongeken<strong>de</strong> maatschappelijke prestatie. Nog nooit is het voorgekomen<br />
dat zoveel mensen zo oud kunnen wor<strong>de</strong>n in relatief goe<strong>de</strong> gezondheid en on<strong>de</strong>r zulke<br />
goe<strong>de</strong> omstandighe<strong>de</strong>n. Door <strong>de</strong>ze prestatie komt maatschappelijk en economisch<br />
kapitaal van nog vitale burgers beschikbaar. Dit moet en kan wor<strong>de</strong>n verzilverd.<br />
Maarten van Veen<br />
Voorzitter <strong>Koninklijke</strong> <strong>Hollandsche</strong> Maatschappij <strong>de</strong>r Wetenschappen<br />
Voorzitter Jan Brouwer Fonds<br />
V.l.n.r. <strong>de</strong> heren Schnabel, Van Veen en Schraven.<br />
8
Paul Schnabel<br />
Directeur Sociaal en Cultureel Planbureau<br />
Dagvoorzitter<br />
<strong>De</strong>ze Jan Brouwer Conferentie snijdt een actueel on<strong>de</strong>rwerp<br />
aan, dat ook aan <strong>de</strong> or<strong>de</strong> was op <strong>de</strong> recente conferentie van <strong>de</strong><br />
Sociaal Economische Raad en <strong>de</strong> Wetenschappelijke Raad<br />
voor het Regeringsbeleid. Daar zijn toch wel een aantal schokken<strong>de</strong><br />
uitspraken gedaan. Zo zei Coen Teulings van het<br />
Centraal Planbureau met zoveel woor<strong>de</strong>n: “We hebben het allemaal internationaal<br />
uitgezocht, maar het heeft dus geen zin om te investeren in ou<strong>de</strong>ren, met name niet om<br />
ze nog iets te leren, want ten eerste kunnen ze dat biologisch gezien niet zo goed, ten<br />
twee<strong>de</strong> hou<strong>de</strong>n ze het niet vast, en ten <strong>de</strong>r<strong>de</strong> verdienen ze het niet terug”. <strong>De</strong> zaal was<br />
ook niet zo jong dus u begrijpt dat er een behoorlijke opstand in <strong>de</strong> gele<strong>de</strong>ren kwam.<br />
Teulings' commentaar moet ons wel te <strong>de</strong>nken geven. Langzamerhand wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
generaties die uitstromen groter dan <strong>de</strong> generaties die instromen. Dat betekent een<br />
an<strong>de</strong>r economisch perspectief en <strong>de</strong> noodzaak om wel te investeren in ou<strong>de</strong>ren, er wel<br />
van uit te gaan dat ze nog kunnen leren en dat ook willen. We zullen daaraan niet<br />
ontkomen. Interessant is trouwens dat <strong>de</strong> arbeidsparticipatie van ou<strong>de</strong>ren toeneemt.<br />
Dat is al een enorme stap geweest in <strong>de</strong> afgelopen jaren. Vooral tussen 55 en 60 jaar is<br />
<strong>de</strong> participatie heel sterk gestegen en ook daarboven schuiven we door.<br />
Uit on<strong>de</strong>rzoek blijkt bovendien dat bij mannen <strong>de</strong> tevre<strong>de</strong>nheid met het bestaan<br />
enorm toeneemt na het 55e levensjaar, vooral in samenhang met het hebben van werk.<br />
Dat is natuurlijk een tevre<strong>de</strong>nheid over het feit dat je het nog kunt. Maar kennelijk is<br />
het ook leuk om het te doen en draagt het bij aan het gevoel van zinvolheid in het<br />
bestaan. Actief zijn en <strong>de</strong>el te nemen aan het bestaan. Vandaag gaan we daarover in<br />
een positieve toonzetting praten. <strong>De</strong> <strong>zilveren</strong> <strong>eeuw</strong> met gou<strong>de</strong>n <strong>kansen</strong>. Een prachtig<br />
beeld, dat goed past in <strong>de</strong> lijn die we in <strong>de</strong> Jan Brouwer Conferenties <strong>de</strong> afgelopen jaren<br />
hebben getrokken.<br />
Kijken we bijvoorbeeld naar ziekteverzuimcijfers in relatie tot leeftijd, dan zie ik geen<br />
verband, in <strong>de</strong> zin dat ou<strong>de</strong>ren meer ziek, zwak of misselijk zijn. Het zijn eer<strong>de</strong>r jongeren<br />
die op maandagochtend zich een dagje afmel<strong>de</strong>n. Vroeger dacht je ze hebben teveel<br />
gedronken in het weekend, maar tegenwoordig blijkt dat er gevaarlijke sporten zijn<br />
beoefend, en dat er blessures zijn opgelopen. <strong>De</strong> beel<strong>de</strong>n over het verzuim van ou<strong>de</strong>ren<br />
blijken in elk geval niet waar te zijn. Zoals meer beel<strong>de</strong>n niet kloppen. <strong>De</strong> meeste ou<strong>de</strong>ren<br />
blijken over een auto te beschikken, vaak zelfs twee. Waarom dan alle ou<strong>de</strong>ren generiek<br />
gratis openbaar vervoer aanbie<strong>de</strong>n? Alsof je op je 65e plotseling in een wereld staat<br />
waarin je moet gaan zitten achter geraniums die en masse wor<strong>de</strong>n aangevoerd, en waarin<br />
je in een bloemetjesjurk bij het loket van <strong>de</strong> spoorwegen staat te stuntelen. Allemaal<br />
onzin. Het blijft belangrijk om daar steeds weer op terug te komen. Er is geen re<strong>de</strong>n om<br />
9
op die manier met ou<strong>de</strong>ren en ou<strong>de</strong>r wor<strong>de</strong>n<strong>de</strong>n om te gaan. Nu <strong>de</strong> babyboomgeneratie<br />
zelf in die ou<strong>de</strong>re leeftijdsfase komt, zal het wel net zo gaan als in <strong>de</strong> jaren<br />
zestig en zeventig: we zijn met velen en we zetten <strong>de</strong> zaak gewoon naar onze hand. <strong>De</strong><br />
jongeren zullen nog wat mee maken!<br />
<strong>De</strong> inleiding van <strong>de</strong> staatssecretaris (die vanmorgen een blessure heeft opgelopen) zal<br />
wor<strong>de</strong>n uitgesproken door Kaisa Ollengren, plaatsvervangend directeur-generaal<br />
Economische Politiek van het ministerie van Economische Zaken. Ze neemt <strong>de</strong>ze taak<br />
van <strong>de</strong> staatssecretaris over. U zult in haar verhaal een aantal thema's tegenkomen die<br />
voor vandaag van belang zijn. Daarover wil ik met u <strong>de</strong> discussie openen straks.<br />
10
Karien van Gennip<br />
Staatssecretaris van Economische Zaken<br />
Economische <strong>kansen</strong> van vergrijzing<br />
<strong>De</strong> seniorenmarkt biedt volop mogelijkhe<strong>de</strong>n. Ook buiten onze landsgrenzen. Het zou<br />
mooi zijn als er over tien jaar tij<strong>de</strong>ns han<strong>de</strong>lsmissies niet langer alleen naar onze milieu- en<br />
waterkennis wordt geïnformeerd, maar ook naar onze innovatieve <strong>zilveren</strong> producten<br />
en diensten. Er liggen grote <strong>kansen</strong> voor <strong>de</strong> high-tech industrie, voor bouwers, <strong>de</strong> 'gewone'<br />
industrie, toerisme en recreatie. <strong>De</strong> overheid moet voorwaar<strong>de</strong>n scheppen voor innovatie en<br />
regels en stelsels silverproof maken.<br />
Uitgesproken door Kaisa Ollengren<br />
Plaatsvervangend Directeur-Generaal Ministerie van Economische Zaken<br />
<strong>De</strong> staatssecretaris vindt het erg jammer dat ze hier niet bij kan<br />
zijn, omdat het on<strong>de</strong>rwerp haar zeer aan het hart gaat. Ik kan<br />
er zelf van getuigen dat zij dit on<strong>de</strong>rwerp binnen het ministerie<br />
en binnen het kabinet op <strong>de</strong> kaart heeft gezet.<br />
“Vanuit het standpunt van <strong>de</strong> jeugd is het leven een oneindig<br />
lange toekomst; vanuit het standpunt van <strong>de</strong> ou<strong>de</strong>rdom een<br />
zeer kort verle<strong>de</strong>n." Voor <strong>de</strong> vitale ou<strong>de</strong>ren van tegenwoordig heeft <strong>de</strong>ze uitspraak van<br />
Arthur Schopenhauer sterk aan betekenis ingeboet. Het leven is voor hen geen zeer<br />
kort verle<strong>de</strong>n, maar een toekomst vol mogelijkhe<strong>de</strong>n en uitdagingen.<br />
Reizen, werk, sport, cultuur - <strong>de</strong> ou<strong>de</strong>re van nu staat met bei<strong>de</strong> benen in het volle<br />
leven. Senioren zijn gezond en actief. Ze zijn bovendien kapitaalkrachtiger. Het<br />
vermogen van een 65-plusser is gemid<strong>de</strong>ld an<strong>de</strong>rhalf keer zo hoog als dat van een<br />
werken<strong>de</strong> on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> 50.<br />
Het vermogen van een 65-pusser<br />
is gemid<strong>de</strong>ld an<strong>de</strong>rhalf keer zo<br />
hoog als dat van een werken<strong>de</strong><br />
on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> 50. Tussen nu en<br />
2038 zal het aantal 65-plussers<br />
toenemen van 2,4 miljoen<br />
naar 4,3 miljoen.<br />
En hun aantal groeit. Volgens het CBS zal<br />
tussen nu en 2038 het aantal 65-plussers<br />
toenemen van 2,4 naar 4,3 miljoen. Daarmee<br />
zit het CBS 200.000 hoger dan in haar vorige<br />
prognose. Dat komt doordat <strong>de</strong> levensverwachting<br />
sterker toeneemt dan eer<strong>de</strong>r verwacht. Bij<br />
mannen van 77,6 jaar in 2006 naar 81,5 jaar in<br />
2050, bij vrouwen van 81,7 naar 84,2 jaar.<br />
Vergrijzing biedt <strong>kansen</strong>, zeker in <strong>de</strong> dienstverlening.<br />
<strong>De</strong> <strong>zilveren</strong> economie is 'booming<br />
11
usiness'. Bedrijven als Philips - dat onlangs het Amerikaanse Lifeline overnam -<br />
Numico en ABN AMRO hebben dat al langer door. Numico produceert voedingsmid<strong>de</strong>len<br />
voor specifieke doelgroepen, waaron<strong>de</strong>r ou<strong>de</strong>ren, en is op dat gebied marktlei<strong>de</strong>r<br />
in Europa, maar ook in lan<strong>de</strong>n als China en Brazilië. ABN AMRO werkt al geruime<br />
tijd, samen met <strong>de</strong> ANBO, aan verbetering van <strong>de</strong> toegankelijkheid en bereikbaarheid<br />
van het betalingsverkeer voor senioren en levert specifiek op senioren gerichte sociaaljuridische<br />
informatie.<br />
Ik zou graag zien dat an<strong>de</strong>re bedrijven volgen, zich realiseren dat <strong>de</strong> seniorenmarkt<br />
volop mogelijkhe<strong>de</strong>n biedt. Ook buiten onze landsgrenzen. Het zou mooi zijn als er<br />
over tien jaar tij<strong>de</strong>ns han<strong>de</strong>lsmissies niet<br />
langer alleen naar onze milieu- en waterkennis<br />
wordt geïnformeerd, maar ook naar<br />
onze innovatieve <strong>zilveren</strong> producten en<br />
diensten. Er liggen <strong>kansen</strong> voor <strong>de</strong><br />
high-tech industrie, voor bouwers, maar ook<br />
voor <strong>de</strong> 'gewone' industrie.<br />
Aparte vermelding verdient <strong>de</strong> toeristische<br />
en recreatieve sector. Vakanties die recreatie<br />
combineren met gezondheid, kuren en afroepbare zorg. Ze kunnen <strong>de</strong> positie van<br />
Ne<strong>de</strong>rland als seniorenvakantieland versterken. <strong>De</strong> provincies Limburg en Zeeland zijn<br />
al actief in het bevor<strong>de</strong>ren van seniorentoerisme. En dat verdient intensivering en<br />
navolging.<br />
Taak van <strong>de</strong> overheid is om <strong>de</strong> voorwaar<strong>de</strong>n voor innovatie te scheppen - <strong>de</strong>nkt u aan<br />
<strong>de</strong> samenwerking met kennisinstellingen, aan <strong>de</strong> innovatievouchers, aan <strong>de</strong> borgstellingsregeling<br />
voor snelle groeiers. We moeten ook onze regels en stelsels silverproof<br />
maken en nagaan of ze nog wel voldoen aan <strong>de</strong> wensen van <strong>de</strong> nieuwe <strong>zilveren</strong><br />
generatie. Dat geldt vooral voor <strong>de</strong> arbeidsmarkt, <strong>de</strong> woonmarkt en <strong>de</strong> gezondheidszorg.<br />
Arbeidsmarkt<br />
Meer mensen om voor te zorgen en min<strong>de</strong>r mensen die dat kunnen doen. Hoe kunnen<br />
we het aantal werken<strong>de</strong>n op peil hou<strong>de</strong>n? Door een beroep te doen: 55-plussers, vrouwen<br />
en mensen aan <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rkant van <strong>de</strong> arbeidsmarkt. Van <strong>de</strong> 55-plussers werkt slechts<br />
40%, van <strong>de</strong> 60-plussers zelfs maar 20%. Daar is nog een wereld te winnen.<br />
Werkgevers zullen an<strong>de</strong>rs over senioren moeten <strong>de</strong>nken, hun rijke ervaring en vaardighe<strong>de</strong>n<br />
meer moeten waar<strong>de</strong>ren en inzetten. Ze zullen langer doorwerken aantrekkelijk<br />
moeten maken, zich flexibel moeten opstellen, bereid moeten zijn om taken en werkzaamhe<strong>de</strong>n<br />
aan te passen. Meer aandacht dus voor employability geduren<strong>de</strong> <strong>de</strong> gehele<br />
carrière en niet alleen bij een reorganisatie. Van nazorg naar voorzorg dat moet het<br />
motto zijn.<br />
12<br />
Taak van <strong>de</strong> overheid is om <strong>de</strong><br />
voorwaar<strong>de</strong>n voor innovatie te<br />
scheppen….we moeten onze regels<br />
en stelsels silverproof maken.
En <strong>de</strong> overheid? Dit kabinet heeft ervoor gezorgd dat min<strong>de</strong>r werknemers voortijdig <strong>de</strong><br />
arbeidsmarkt verlaten en het gemakkelijker gemaakt om ook na <strong>de</strong> '<strong>de</strong>adline' van 65<br />
door te werken. Het scheelt, maar voldoen<strong>de</strong> is het niet. We moeten <strong>de</strong> barrières om<br />
65-plussers in dienst te nemen ver<strong>de</strong>r opruimen, het nog gemakkelijker en aantrekkelijker<br />
maken. Zij die willen moeten ook makkelijk kunnen (door)werken.<br />
Een groeiend aantal senioren, een groeiend aantal kapitaalkrachtige senioren. Het zal<br />
lei<strong>de</strong>n tot een grotere vraag naar persoonlijke diensten. Om <strong>de</strong> markt te stimuleren<br />
heeft dit kabinet <strong>de</strong> 'regeling dienstverlening aan huis' geïntroduceerd. Particulieren<br />
die min<strong>de</strong>r dan vier dagen per week hulp inhuren voor werk in en rondom <strong>de</strong> woning<br />
wor<strong>de</strong>n vrijgesteld van premies en loonbelasting. Het inhuren van diensten wordt<br />
daarmee een stuk eenvoudiger en goedkoper.<br />
Wonen<br />
Vroeger trokken va<strong>de</strong>r en moe<strong>de</strong>r als ze oud waren bij <strong>de</strong> kin<strong>de</strong>ren in. Tegenwoordig<br />
wonen <strong>de</strong> kin<strong>de</strong>ren ver weg, hebben het druk met hun werk, hun eigen kin<strong>de</strong>ren en<br />
sociale leven. Maar ook ou<strong>de</strong>ren zelf voelen er steeds min<strong>de</strong>r voor om een beroep op<br />
hun kin<strong>de</strong>ren te doen. Ze blijven liever, zo lang het kan, zelfstandig wonen. Zorg en<br />
on<strong>de</strong>rsteuning moeten dus gemakkelijk geleverd kunnen wor<strong>de</strong>n.<br />
Is individualisering leeftijdsspecifiek, een ontwikkeling die aan ou<strong>de</strong>ren voorbij is<br />
gegaan? Gelukkig niet. Ook <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne senior wil maatwerk. Zeker als het om wonen<br />
gaat.<br />
Er zijn senioren die in een woonzorgcomplex het beste op hun plaats zijn. Er zijn er die<br />
<strong>de</strong> voorkeur geven aan een appartement in <strong>de</strong> stad, met culturele voorzieningen en een<br />
fysiotherapeut om <strong>de</strong> hoek. En er zijn er<br />
die het liefst in een buurt met gezinnen<br />
wonen, een buurt waar kin<strong>de</strong>ren op straat <strong>De</strong> provincies Limburg en Zeeland<br />
spelen, waar ze <strong>de</strong>el uitmaken van het<br />
zijn al actief in het bevor<strong>de</strong>ren van<br />
lokale sociale leven.<br />
seniorentoerisme. Dat verdient<br />
Alles zoveel mogelijk gelijkvloers, met intensivering en navolging.<br />
zorg in <strong>de</strong> buurt. Tot 2015 zijn er in <strong>de</strong><br />
categorie verzorgd wonen 115.000 woningen<br />
extra nodig. Daarvan zal ongeveer 40% nieuw gebouwd moeten wor<strong>de</strong>n. <strong>De</strong> rest<br />
moet komen uit <strong>de</strong> aanpassing en doelmatige toe<strong>de</strong>ling van bestaan<strong>de</strong> woningen.<br />
50.000 nieuwe woningen die geschikt zijn voor senioren. Kan dat, is dat haalbaar? In<br />
<strong>de</strong> komen<strong>de</strong> tien jaar zal 1 op <strong>de</strong> 5 woningen wor<strong>de</strong>n vernieuwd. Ruim een miljoen<br />
woningen in tien jaar, dat is ruim voldoen<strong>de</strong>. Zeker als het levensloopbestendig<br />
bouwen - bre<strong>de</strong>re <strong>de</strong>uren, geen steile trappen - een grotere vlucht zal nemen.<br />
Het is <strong>de</strong> taak van gemeenten, woningbouwcorporaties en private partijen om een<br />
13
aantrekkelijk en passend aanbod van woningen voor ou<strong>de</strong>ren te realiseren. Gelukkig<br />
begint dat besef door te dringen. Steeds meer woningcorporaties zoeken samenwerking<br />
met zorgaanbie<strong>de</strong>rs, om <strong>de</strong> kosten van domotica (technische verbetering) en zorg te<br />
<strong>de</strong>len. Ook projectontwikkelend Ne<strong>de</strong>rland heeft <strong>de</strong> groeien<strong>de</strong> markt voor senioren<br />
ont<strong>de</strong>kt. <strong>De</strong> rijksoverheid heeft <strong>de</strong> afgelopen jaren een aantal stimulansen gegeven<br />
voor innovatie en samenwerking en belemmeringen weggenomen. Gemeenten,<br />
corporaties en private partijen moeten elkaar nu vin<strong>de</strong>n en aan <strong>de</strong> slag gaan, zodat we<br />
goed voorbereid zijn op <strong>de</strong> toekomst.<br />
Stoepen die niet te hoog zijn, parkeren voor <strong>de</strong> <strong>de</strong>ur, gemakkelijk bereikbaar openbaar<br />
vervoer, straatverlichting, <strong>de</strong> politie die regelmatig patrouilleert. Voor senioren is <strong>de</strong><br />
woonomgeving minstens zo belangrijk als <strong>de</strong> woning zelf. Ze moeten kunnen wonen -<br />
en dat geldt zeker voor <strong>de</strong> ou<strong>de</strong>re senior - in een toegankelijke en veilige omgeving.<br />
Zorg<br />
<strong>De</strong> vraag naar zorg stijgt met bijna 3% per jaar. Dat betekent: extra banen, veel extra<br />
banen. Om <strong>de</strong> vraag bij te hou<strong>de</strong>n is het wel noodzakelijk om <strong>de</strong> arbeids-productiviteit<br />
te verhogen. Grotere doelmatigheid, min<strong>de</strong>r bureaucratie en regels, en het beter tegemoetkomen<br />
aan <strong>de</strong> wensen van senioren gaan<br />
hier hand in hand. ICT staat hierbij centraal.<br />
Er lopen veel mooie innovatieve<br />
projecten…maar ze zijn te Zo lang mogelijk zelfstandig blijven wonen.<br />
Domotica - handige technische snufjes als een<br />
versnipperd en te klein.<br />
licht bedienbaar <strong>de</strong>urslot, een alarmsysteem,<br />
Het stelsel van financiering rookmel<strong>de</strong>rs - en telecommunicatie kunnen dat<br />
van zorg prikkelt instellingen i<strong>de</strong>aal binnen bereik brengen. Vi<strong>de</strong>ozorg, medische<br />
consulten en bewaking op afstand, het kan<br />
onvoldoen<strong>de</strong> tot innovatie en<br />
allemaal. Een goed voorbeeld is het Nocturne-<br />
on<strong>de</strong>rnemerschap.<br />
project (Groningen). Door intensieve samenwerking<br />
van alle betrokken partijen is een<br />
dialysebehan<strong>de</strong>ling ontwikkeld die dankzij ICT<br />
thuis kan plaatsvin<strong>de</strong>n. Kwaliteit en doelmatigheid gaan hier hand in hand.<br />
Er lopen een heleboel mooie innovatieve projecten. Dat is hoopvol, maar er is helaas<br />
ook een an<strong>de</strong>re kant: ze zijn te versnipperd en te klein. Belangrijke oorzaak: <strong>de</strong><br />
financiering van <strong>de</strong> zorg. Het stelsel van AWBZ prikkelt instellingen onvoldoen<strong>de</strong> tot<br />
innovatie en on<strong>de</strong>rnemerschap. <strong>De</strong> klant moet centraal staan, aanbie<strong>de</strong>rs en verzekeraars<br />
geprikkeld wor<strong>de</strong>n om goe<strong>de</strong> zorg te bie<strong>de</strong>n. We kunnen leren van <strong>de</strong> nieuwe<br />
Zorgverzekeringswet: <strong>de</strong> groei van <strong>de</strong> uitgaven is vermin<strong>de</strong>rd, <strong>de</strong> wachttij<strong>de</strong>n zijn<br />
afgenomen en cliënten en hun organisaties zijn tevre<strong>de</strong>n.<br />
Gemeenten hebben er met <strong>de</strong> WMO een belangrijke taak bij gekregen. Dat biedt<br />
<strong>kansen</strong> om ou<strong>de</strong>re inwoners optimaal huishou<strong>de</strong>lijke diensten ter beschikking te<br />
14
stellen. Wat mij betreft blijft het daar niet bij. Gemeenten kunnen allerlei on<strong>de</strong>rsteunen<strong>de</strong><br />
diensten die nu nog in <strong>de</strong> AWBZ zitten veel beter en op maat aanbie<strong>de</strong>n. Ze moeten<br />
dan wel een succes maken van <strong>de</strong> WMO door goe<strong>de</strong> diensten te leveren vanuit één<br />
loket.<br />
Slot<br />
Het is aan het bedrijfsleven om <strong>de</strong> <strong>kansen</strong> van <strong>de</strong> <strong>zilveren</strong> economie te benutten. Het<br />
is aan <strong>de</strong> overheid om <strong>de</strong> woon-, zorg- en arbeidsmarkten 'silverproof' te maken, om<br />
regels en stelsels tegen het licht te hou<strong>de</strong>n. Opgave voor ons allemaal is om economie<br />
en maatschappij zo vorm te<br />
geven dat senioren zich er thuis<br />
voelen en een actief leven<br />
kunnen lei<strong>de</strong>n. Alleen dan zal<br />
het bedrijfsleven volop profite-<br />
ren van <strong>de</strong> <strong>zilveren</strong> vraag, <strong>de</strong> arbeidsmarkt van <strong>zilveren</strong> ervaring en expertise, <strong>de</strong><br />
samenleving van <strong>de</strong> kwaliteiten, wijsheid en het relativeringsvermogen van onze<br />
vitale opa's en oma's.<br />
Arthur Schopenhauer vond dat <strong>de</strong> eerste veertig jaren van ons leven <strong>de</strong> tekst leveren en<br />
<strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> <strong>de</strong>rtig het commentaar daarop. Ik <strong>de</strong>nk dat onze ou<strong>de</strong>ren zinnig commentaar<br />
kunnen leveren op onze teksten. 'Ne<strong>de</strong>rland vergrijst niet, Ne<strong>de</strong>rland verzilvert'.<br />
Karien van Gennip (1968) behaal<strong>de</strong> <strong>de</strong> titel Natuurkundig Ingenieur in 1993 in <strong>De</strong>lft en in 1995<br />
haar MBA in Frankrijk. Zij werkte in 1994 en van 1996 tot 2002 bij McKinsey&Company, in<br />
Amsterdam en San Francisco. Van september 2002 tot mei 2003 werkte ze bij <strong>de</strong> Autoriteit<br />
Financiële Markten. Zij was staatssecretaris van Economische Zaken in het Twee<strong>de</strong> Kabinet-<br />
Balkenen<strong>de</strong> (2003-2007).<br />
Discussie<br />
Ne<strong>de</strong>rland vergrijst niet, Ne<strong>de</strong>rland verzilvert.<br />
Voorzitter Schnabel: Ook al is <strong>de</strong> staatssecretaris er zelf niet bij, ik wil toch graag met<br />
<strong>de</strong> zaal het <strong>de</strong>bat hierover aangaan. In <strong>de</strong> toespraak namens <strong>de</strong> staatssecretaris zijn heel<br />
veel thema's aangeroerd rond het wonen, werk, zorg, vrijetijdsbesteding en rond<br />
allerlei technische ontwikkelingen. Het zou aardig zijn als wij <strong>de</strong> tijd goed gebruiken<br />
om nog wat boodschappen mee te geven, in <strong>de</strong> hoop dat <strong>de</strong>ze nog een plekje kunnen<br />
vin<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> <strong>de</strong>partementale plannen voor een nieuw kabinet. Een nieuwe regering,<br />
van welke signatuur dan ook, hoe samengesteld ook, zou daar haar voor<strong>de</strong>el mee<br />
kunnen doen en op sommige punten een stevige stap naar voren kunnen zetten. Met<br />
zoveel braintrust als nu hier, moet dat kunnen.<br />
<strong>De</strong> heer Philips: Mijn gedachten gaan uit naar het punt van het in dienst nemen van<br />
55-plussers. Een groot probleem daarbij is dat bedrijven en organisaties alleen maar<br />
15
jongeren in dienst willen nemen. Dat is een punt voor ou<strong>de</strong>re mensen die zon<strong>de</strong>r werk<br />
zitten. Hun uitkering is gerelateerd aan het laatst verdien<strong>de</strong> loon en als ze voor een<br />
lager salaris ergens gaan werken, en ze zou<strong>de</strong>n na 6 maan<strong>de</strong>n weer werkloos wor<strong>de</strong>n,<br />
dan gaat hun uitkering ook weer naar bene<strong>de</strong>n. Dat zijn dingen waar iets aan gedaan<br />
moet wor<strong>de</strong>n. Dus fiscale maatregelen om het echt aantrekkelijker te maken voor<br />
bedrijven om ou<strong>de</strong>re werknemers in dienst te nemen en garanties, via het UWV<br />
bijvoorbeeld, om te zorgen dat mensen niet terugvallen naar een lager niveau van<br />
uitkering, als ze tussendoor een half jaar of een jaar voor een lager salaris gewerkt hebben.<br />
Schnabel: Interessant is dat u het meteen relateert aan het bedrijfsleven. Eigenlijk is<br />
het heel gek dat we dat altijd doen: als we gaan kijken waar <strong>de</strong> meeste banen zitten,<br />
ook voor ou<strong>de</strong>ren, is dat nou niet zozeer het bedrijfsleven, maar eer<strong>de</strong>r het gebied van<br />
zorg, on<strong>de</strong>rwijs, en niet te vergeten <strong>de</strong> overheid zelf. Hebben we wel een beeld van hoe<br />
<strong>de</strong> overheid en dit soort organisaties zijn als werkgevers voor ou<strong>de</strong>ren? Nemen die ze<br />
wel in dienst?<br />
<strong>De</strong> heer Vijlbrief: Ik werk bij <strong>de</strong> Algemene Bestuursdienst, verantwoor<strong>de</strong>lijk voor <strong>de</strong><br />
werving en selectie bij <strong>de</strong> top van het Rijk. <strong>De</strong> samenleving, en dat vind je ook in <strong>de</strong><br />
manifesten van politieke partijen terug, doet een dringend beroep op een verlaging van<br />
<strong>de</strong> stand van ambtenaren. Wat ik graag zou willen meegeven is, dat als je toch <strong>de</strong><br />
kwaliteit van het ambtelijk apparaat heel hoog in je vaan<strong>de</strong>l hebt, dat je dan niet moet<br />
vervallen in maatregelen zoals een vacature stop en een twee<strong>de</strong> Remkesregeling. We<br />
moeten op een veel creatievere manier na<strong>de</strong>nken, hoe we met <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> doelgroepen<br />
binnen <strong>de</strong> ambtenaren, om kunnen gaan. Dus een balans vin<strong>de</strong>n tussen <strong>de</strong><br />
kwaliteit van ou<strong>de</strong>ren, <strong>de</strong> noodzaak van instroom van jongeren, en toch tegemoet<br />
komen aan <strong>de</strong> wens van <strong>de</strong> samenleving om iets te doen aan <strong>de</strong> bureaucratie.<br />
Voorzitter Schnabel: Is het nu zo dat bij <strong>de</strong> Algemene Bestuursdienst, waar het toch<br />
gaat om <strong>de</strong> hogere ambtenaren bij het Rijk, van alle <strong>de</strong>partementen, dat men daar nu<br />
ook die creatieve gedachte al heeft ontwikkeld?<br />
<strong>De</strong> heer Vijlbrief: Ik kan daarop heel positief reageren: twee jaar gele<strong>de</strong>n toen ik bij <strong>de</strong><br />
Algemene Bestuursdienst kwam en geconfronteerd werd met <strong>de</strong> Remkes-regeling, is<br />
daar gezegd: dit zou eigenlijk niet meer moeten gebeuren. En we zijn met i<strong>de</strong>eën gekomen,<br />
zoals het project 'verzilvering'. Ik ben zeer blij dat dit begrip, dat al een hele tijd<br />
doorzingt, nu ook al hier in <strong>de</strong>ze conferentie een rol speelt. Het houdt in dat wij op dit<br />
moment ambtenaren in <strong>de</strong> leeftijdscategorie van 57 jaar en ou<strong>de</strong>r, dus in <strong>de</strong> top van <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>partementen, heel direct vragen wat zij <strong>de</strong>nken nog te kunnen bijdragen aan <strong>de</strong><br />
rijksdienst. Een heel interessant en re<strong>de</strong>lijk succesvol project. Maatwerk natuurlijk,<br />
maar we hebben al heel wat mensen aangesproken op wat ze op hun 57e, 58e ,59e nog<br />
zou<strong>de</strong>n willen. En wat ze het Rijk nog te bie<strong>de</strong>n hebben op basis van al hun kennis en<br />
ervaring. Sommige zeggen: “ ik zit goed in mijn vel, ik heb een fantastische functie, die<br />
maak ik af en dan ga ik met pensioen”. An<strong>de</strong>ren zeggen: “ik word uitgedaagd om er echt<br />
16
over na te <strong>de</strong>nken”. En die mensen komen met originele i<strong>de</strong>eën. Zo ontmoette ik<br />
an<strong>de</strong>rhalf jaar gele<strong>de</strong>n een ambtenaar die wat ontevre<strong>de</strong>n was binnen het <strong>de</strong>partement.<br />
Toen ik zei dat hij moest ophou<strong>de</strong>n met zeuren en zeggen wat hij wil, zei hij dat hij<br />
graag zijn studie af wil<strong>de</strong> maken naar <strong>de</strong> toekomst van <strong>de</strong> verzorgingsstaat. Dat heeft hij<br />
kunnen verwezenlijken bij <strong>de</strong> WRR, waar zoals ie<strong>de</strong>reen weet nu een mooi rapport ligt.<br />
Hij heeft er 1,5 jaar aan gewerkt, dus wat betreft <strong>de</strong> productiviteit valt het weer mee en<br />
dit naar aanleiding van <strong>de</strong> opmerking van Teulings. We hebben nu zo'n 50 mensen in<br />
<strong>de</strong> top in <strong>de</strong> beschouwing en proberen hen uit te dagen om te formuleren on<strong>de</strong>r welke<br />
voorwaar<strong>de</strong>n ze ver<strong>de</strong>r willen binnen hun eigen <strong>de</strong>partement of daarbuiten.<br />
Voorzitter Schnabel: Er ligt een wetsvoorstel dat mensen in bestuurlijke functies zoals<br />
burgemeesters en commissarissen van <strong>de</strong> koningin toestaat na hun 65e door te<br />
werken als ze dat willen. Gaat het Rijk daar actief zelf iets aan doen? Of blijft het<br />
initiatief bij <strong>de</strong> betrokkenen? Wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong>ze ou<strong>de</strong>re ambtenaren ook echt actief bena<strong>de</strong>rd?<br />
Vijlbrief: Dat gaat gebeuren, dat voel ik.<br />
Mevrouw Sal<strong>de</strong>n: <strong>De</strong> provincie Limburg is zelf heel actief op het gebied van het<br />
stimuleren van <strong>de</strong> 'silver economy.' Maar ook <strong>de</strong> provincie Limburg heeft een zeer aantrekkelijke<br />
regeling gemaakt voor senioren om er uit te stappen. Er zijn mensen die 100<br />
% of zelfs meer dan 100% van het eer<strong>de</strong>re salaris verdienen, maar dan wel buiten <strong>de</strong><br />
provinciale organisatie. Ik zal zelf wel nooit een beroep kunnen doen op die regeling,<br />
want als we 10 15 jaar ver<strong>de</strong>r zijn zal het allemaal stukken schaarser zijn. Dat <strong>de</strong> provincie<br />
zo'n regeling heeft is wel lastig te rijmen met <strong>de</strong> beleidsmatige activiteiten rond<br />
het provinciale programma voor <strong>de</strong> 'silver economy' dat zich richt op <strong>de</strong> economische<br />
<strong>kansen</strong>, maar ook op <strong>de</strong> arbeidsmarkt, invoering van leeftijdsbewust beleid, inzetten op<br />
workability en employability en noem maar. <strong>De</strong> provincie wil daar een lei<strong>de</strong>n<strong>de</strong> en<br />
sturen<strong>de</strong> rol in hebben, maar zal dat nieuwe beleid dus ook intern moeten vertalen.<br />
<strong>De</strong> heer Blokland: Als personeelsman van <strong>de</strong> spoorwegen dank ik Paul Schnabel voor<br />
<strong>de</strong> opmerking dat het gratis reizen voor senioren niet gestimuleerd moet wor<strong>de</strong>n. Als<br />
lid van <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Vereniging Personeelsbeleid moet ik opmerken dat ou<strong>de</strong>re<br />
werknemers nog steeds een fors risico moeten nemen als ze van baan veran<strong>de</strong>ren of van<br />
werkgever. Dat is voor ons erg hin<strong>de</strong>rlijk. Ze geven bij <strong>de</strong> overstap naar een nieuwe<br />
werkgever veelal over een groot aantal jaren opgebouw<strong>de</strong> rechten weg. Het is goed dat<br />
we geen hangmat constructie hebben waardoor mensen in luxe naar hun pensioen<br />
kunnen glij<strong>de</strong>n, maar ik doe toch een klemmend beroep op het kabinet om een goed<br />
vangnet te construeren voor met name ou<strong>de</strong>re mensen die het risico nemen om over te<br />
stappen. Dit is prohibitief, er is kapitaal te verdienen als je bij je ou<strong>de</strong> werkgever blijft<br />
en je hebt veel te verliezen als je overstapt. Dat is een fundamentele belemmering voor<br />
mobiliteit. Personeelsmensen met hun mobiliteitscentra in veel bedrijven in<br />
Ne<strong>de</strong>rland kost het <strong>de</strong> grootst mogelijke moeite om mensen in beweging te krijgen. Wij<br />
stuiten op een fors wantrouwen bij werknemers die hun risico's inschatten. Onze mooie<br />
verhalen over mobiliteit zien ze dan als een truc om hen weg te krijgen. Dat staat haaks<br />
17
op wat er macro gezien gedaan moet wor<strong>de</strong>n aan bevor<strong>de</strong>ring van heel veel te doen.<br />
arbeids<strong>de</strong>elname, een betere marktpositie, dui<strong>de</strong>lijkere informatie, min<strong>de</strong>r risico.<br />
<strong>De</strong> heer Burgmans: Ik heb bij Zalm wel eens neergelegd dat mensen na 37 of 38 jaar<br />
werken en premies betalen hun bijdrage wel geleverd hebben en dat je na een bepaal<strong>de</strong><br />
leeftijd zou moeten komen tot een halvering van belastingbetaling. Een verlaging van<br />
52% toptarief naar 26 % toptarief zou een behoorlijke prikkel zijn voor ie<strong>de</strong>reen om<br />
gewoon door te werken.<br />
Voorzitter Schnabel: Klinkt aantrekkelijk.<br />
<strong>De</strong> heer Kohnstamm: Op het moment dat je 65 wordt, wordt <strong>de</strong> arbeidstoeslag gehalveerd,<br />
op het moment dat je 65 wordt houdt <strong>de</strong> zelfstandigenaftrek op. Eigen on<strong>de</strong>rnemersschap<br />
kan niet meer. We hebben een grens van 1200 werkuren, dus we mogen dan<br />
parttime ver<strong>de</strong>r opereren. Kunnen we die volstrekt antieke leeftijdsgrens van 65 jaar<br />
niet schrappen? Een an<strong>de</strong>r punt betreft een van <strong>de</strong> meest wezenlijke vergissingen die<br />
we <strong>de</strong> afgelopen 15 tot 20 jaar gemaakt hebben, namelijk dat we gedacht hebben dat<br />
ou<strong>de</strong>ren op een gegeven moment bereid zou<strong>de</strong>n zijn om te verhuizen naar dichte<br />
ste<strong>de</strong>lijke gebie<strong>de</strong>n. We hebben vergeten dat met name ou<strong>de</strong>ren ingeworteld zijn in<br />
een bepaald sociaal netwerk. Als we dus voorzieningen willen aanbrengen of woningen<br />
willen bouwen dan zal dat in hun ou<strong>de</strong> sociale omgeving moeten zijn. Ou<strong>de</strong>ren zijn niet<br />
bereid om alleen maar vanwege een goed toegankelijke flat plotseling te verhuizen naar<br />
het mid<strong>de</strong>n van een stad waar je niemand kent. Mensen willen meestal gewoon wonen<br />
en leven met <strong>de</strong>genen waar ze groot mee gewor<strong>de</strong>n zijn, waarmee ze gevoetbald, gebridged<br />
of getennist hebben. En dat is stelselmatig gewoon vergeten.<br />
Voorzitter Schnabel: Dit is een van <strong>de</strong> dingen waar het Sociaal en Cultureel<br />
Planbureau in zijn publicaties op wijst en ook benadrukt heeft in bijvoorbeeld contacten<br />
met het ministerie van VROM. <strong>De</strong> doorstromingsgedachte is zo'n macrogedachte,<br />
vanuit volkshuisvestingsprincipes, die haaks staat op wat we willen. Mensen willen<br />
helemaal niet doorstromen. In <strong>de</strong> meeste gevallen willen ze zolang mogelijk blijven op<br />
<strong>de</strong> plek waar ze zich gevestigd hebben en geworteld zijn en het rare is dat dit eigenlijk<br />
nog steeds niet is doorgedrongen tot het beleid.<br />
Ik was ook nog benieuwd of iemand internationaal vergelijken<strong>de</strong> ervaringen heeft. Zijn<br />
we in ons land op een aantal punten antiek, of archaïsch? Zetten onze regelingen mensen<br />
vast? Terwijl an<strong>de</strong>re lan<strong>de</strong>n laten zien dat het beter kan?<br />
Mevrouw Buien: In mijn contacten met sommige lan<strong>de</strong>n, zoals Israël, zie ik dat ou<strong>de</strong>ren<br />
wel functies hou<strong>de</strong>n na hun pensionering. Ze genieten wel pensioen maar wor<strong>de</strong>n<br />
allemaal ingezet. Dat zie je hier veel min<strong>de</strong>r: <strong>de</strong> vanzelfsprekendheid waarmee mensen<br />
zich ook verantwoor<strong>de</strong>lijk voelen om een aan<strong>de</strong>el te leveren aan het grotere geheel.<br />
<strong>De</strong> heer Knipscheer: We spreken hier over een lange termijn kwestie. Eigenlijk hebben<br />
18
we het over <strong>de</strong> leeftijdsgroep 40 tot 55 jaar, want die zal <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> vijftien twintig jaar<br />
<strong>de</strong> omschakeling naar een vergrijs<strong>de</strong> samenleving moeten realiseren. Van die leeftijdsgroep<br />
zijn hier niet zo heel veel mensen vertegenwoordigd. We moeten ons dus goed realiseren<br />
tot welk publiek we ons richten. Maar ik werk zelf ook een beetje aan <strong>de</strong> korte termijn<br />
problematiek. Ik zou <strong>de</strong> zorgsector en met name <strong>de</strong> intramurale ou<strong>de</strong>rensector willen<br />
bewegen om 50-plussers in dienst te nemen. Terwijl <strong>de</strong> praktijk daar nu doorgaans is dat<br />
men op die leeftijd mensen begint te ontslaan. Mijn argument om toch meer 50-plussers<br />
in dienst te nemen is dat op <strong>de</strong> eerste plaatst <strong>de</strong>ze mensen veel beter in staat zijn om met<br />
<strong>de</strong> bewoners te communiceren en een leefklimaat te creëren waar <strong>de</strong> bewoners zich thuis<br />
voelen. Ten twee<strong>de</strong> geeft het werkgelegenheid voor 50-plussers wat een heel moeilijke<br />
aangelegenheid is in dit land en het geeft ou<strong>de</strong>re vrouwen een extra mogelijkheid om op<br />
<strong>de</strong> arbeidsmarkt terecht te komen. In die zin vangen we drie vliegen in één klap.<br />
Voorzitter Schnabel: Kunt u ook iets zeggen over <strong>de</strong> vraag waarom <strong>de</strong> drang om te<br />
ontslaan kennelijk zo groot is?<br />
<strong>De</strong> heer Knipscheer: Het beeld is nog heel sterk dat <strong>de</strong> verplegen<strong>de</strong> en verzorgen<strong>de</strong><br />
sector zware belasten<strong>de</strong> sectoren zijn. Dat geldt natuurlijk voor sommige of voor een<br />
<strong>de</strong>el van <strong>de</strong> activiteiten van verzorgen<strong>de</strong>n en verplegen<strong>de</strong>n. In verzorgingshuizen en<br />
verpleeghuizen is er 's morgens vaak fysiek zwaar werk te doen, maar <strong>de</strong> rest van <strong>de</strong> dag<br />
is het veel meer leefklimaat en helpen bij het eten en dat soort zaken en dat kan heel<br />
goed door 50-plussers over genomen wor<strong>de</strong>n<br />
<strong>De</strong> heer Van Eeghen: In <strong>de</strong> VS zie je dat er gewoon veel min<strong>de</strong>r geregeld is en dat daar<br />
dus een veel natuurlijker overgang bestaat tussen jong en oud. Men heeft een eigen pensioen,<br />
er is strakke wetgeving tegen discriminatie, dus je moet ongelofelijk uitkijken als<br />
werkgever met uitspraken over leeftijd, gen<strong>de</strong>r, of wat dan ook. Dat heeft als na<strong>de</strong>el dat<br />
<strong>de</strong> risico's misschien wat groter zijn, aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant zie je dat het probleem van<br />
plotselinge confrontatie met je leeftijd (je wordt 62 of 63) nauwelijks bestaat. Je bepaalt<br />
je bezighe<strong>de</strong>n voor een groot ge<strong>de</strong>elte zelf, rechtstreeks in relatie met je werkgever.<br />
Voorzitter Schnabel: Maar stellen Amerikanen dan ook geen vragen in <strong>de</strong> trant van:<br />
“hoelang moet jij nog?”<br />
Van Eeghen: Als het gebeurt, is het tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> borrel.<br />
Mevrouw Geling: <strong>De</strong> Bertelsmann Stichting in Duitsland heeft onlangs een prijs voor<br />
goed omgaan met leeftijd bij <strong>de</strong> arbeid uitgereikt aan Finland. Opvallend is daar dat er<br />
allerlei maatregelen op gebied van preventie en gezondheid en allerlei fiscale maatregelen<br />
zijn getroffen, maar ook dat <strong>de</strong> overheid zelf heel erg het goe<strong>de</strong> voorbeeld geeft,<br />
en allerlei maatregelen en personeelsbeleid ontwikkelt juist om ou<strong>de</strong>re werknemers in<br />
dienst te hou<strong>de</strong>n. Dat is allemaal uitvoerig gedocumenteerd.<br />
19
Voorzitter Schnabel: Ik ga dit punt afsluiten. We hebben een aantal punten verzameld,<br />
ik <strong>de</strong>nk dat we er zeker iets mee kunnen gaan doen in <strong>de</strong> verslaglegging, misschien in<br />
een brief of stuk of een voorstel aan het kabinet of aan <strong>de</strong> informateur. We gaan eerst<br />
kijken, hoe het gaat met <strong>de</strong> ou<strong>de</strong>r wor<strong>de</strong>n<strong>de</strong> mens, die in vitaliteit wil leven, gezond<br />
wil blijven, zich gezond wil voelen, en allerlei producten nodig heeft, waardoor dat ook<br />
kan. Niemand die ons dat beter kan vertellen dan Antony Burgmans, voorzitter van<br />
Unilever.<br />
Enkele foto-opnamen tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> discussie.<br />
20
Antony Burgmans<br />
voorzitter Unilever N.V.<br />
Onze hogere levensverwachting danken wij vooral aan 200<br />
jaar ontwikkeling van beter sanitair, veilig drinkwater,<br />
persoonlijke hygiëne en betere voeding en pas <strong>de</strong> laatste 50<br />
jaar ook aan medicijnen. Tussen gezond en niet gezond leven gaapt<br />
volgens on<strong>de</strong>rzoekers een kloof van vijftien tot twintig jaar. Maar <strong>de</strong><br />
levensverwachting stijgt al een tijdje niet meer in Japan en <strong>de</strong> knik<br />
naar bene<strong>de</strong>n zal ook in Ne<strong>de</strong>rland wel niet uitblijven. Dat is het<br />
gevolg van te veel en verkeerd eten, roken, alcohol, stress enzovoort. Forse inspanningen zijn<br />
nodig om weer meer vitaliteit aan het leven toe te voegen, te beginnen bij <strong>de</strong> jeugd.<br />
Het on<strong>de</strong>rwerp Healthy Ageing ligt ons bij Unilever na aan het hart. Het on<strong>de</strong>rwerp<br />
is al heel oud. Hippocrates zei 400 jaar voor Christus, dat dikke mensen vroeg dood<br />
gaan. En er is ook het boek van Blankaart van 1683, waarin manieren staan om zon<strong>de</strong>r<br />
ziekten lang en gezond te leven. Hierin wordt het nut van levensmid<strong>de</strong>len beschreven,<br />
zoals fruit, groente, vis en gelukkig ook wijn en bier. Maar het boek waarschuwt voor<br />
teveel suiker. En het geeft advies over hoe men zich behoort te gedragen tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong><br />
maaltijd en hoe kin<strong>de</strong>ren goe<strong>de</strong> tafelmanieren bij te brengen zijn. U ziet het is een<br />
on<strong>de</strong>rwerp dat al lang in <strong>de</strong> belangstelling staat.<br />
Sommigen vin<strong>de</strong>n vergrijzing samen met terrorisme en global warming een van <strong>de</strong><br />
grootste bedreigingen van <strong>de</strong> mensheid. Dat is wat vergezocht maar goed, overal in <strong>de</strong><br />
wereld, in Europa, Noord-Amerika, Japan en China daalt het geboortecijfer, mensen<br />
leven langer. Het resultaat is een drastische daling van het aantal mensen on<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />
zestien en een evenredige stijging van mensen boven <strong>de</strong> 65. Vooral <strong>de</strong> groep van 85 +<br />
groeit sterk. Vanuit een zakelijk standpunt is<br />
Researchers schatten dat er 15<br />
tot 20 jaar verschil in levensverwachting<br />
zit tussen gezond en<br />
niet gezond leven.<br />
het interessant om te zien, dat mensen boven<br />
50 niet alleen snel in getal toenemen maar<br />
ook relatief rijk zijn. Dat is natuurlijk iets<br />
waar een bedrijf als Unilever heel goed naar<br />
kijkt. Waar zijn <strong>de</strong> consumentenbestedingen?<br />
In <strong>de</strong> VS hebben <strong>de</strong> 'over fifties' bijna<br />
driekwart van <strong>de</strong> rijkdom in han<strong>de</strong>n. Dit<br />
leidt ook tot allerlei an<strong>de</strong>re kwesties in <strong>de</strong><br />
samenleving. <strong>De</strong> ratio tussen werken<strong>de</strong>n en niet werken<strong>de</strong>n veran<strong>de</strong>rt enorm. Politici<br />
maken zich terecht bezorgd om wat <strong>de</strong> pensioenscrisis wordt genoemd, met name in het<br />
Verenigd Koninkrijk, met zijn systeem van Pay as you go. Zoals in Duitsland en Italië<br />
waar een pensioenramp dreigt. Kun je dan zeggen: “Wat hebben wij ermee te maken,<br />
want wij zitten goed in Ne<strong>de</strong>rland met onze rijke pensioenfondsen?” Maar we zitten<br />
natuurlijk wel samen in <strong>de</strong> Eurozone dus let op je zaak. Natuurlijk gaan ook <strong>de</strong> kosten<br />
van <strong>de</strong> gezondheidszorg omhoog, in <strong>de</strong> VS is het al 15 % van GDP. <strong>De</strong> meeste mensen<br />
21
Longevity has increased since 1830<br />
85<br />
80<br />
75<br />
70<br />
65<br />
60<br />
55<br />
50<br />
45<br />
40<br />
35<br />
30<br />
1600 1650 1700 1750 1800<br />
Year<br />
1850 1900 1950 2000<br />
menen dat dit niet komt door vergrijzing<br />
maar door technologische veran<strong>de</strong>ring.<br />
Maar laten we eens kijken naar een aantal<br />
fysieke aspecten.<br />
Dit plaatje laat <strong>de</strong> leeftijdsverwachting<br />
in historisch perspectief zien. Vanaf<br />
1600 tot ongeveer 1830 schommelt het<br />
een beetje tussen <strong>de</strong> 35 en 40 jaar, als<br />
gevolg van oorlog of vre<strong>de</strong>, goe<strong>de</strong> of<br />
slechte oogst en dat soort dingen, maar<br />
het schommelt niet veel. Na 1830<br />
schiet het omhoog in een rechte lijn. <strong>De</strong> lan<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> hoogste levensverwachting zijn<br />
op dit moment IJsland, Japan en Zwitserland. In Japan haalt een op <strong>de</strong> vijf vrouwen <strong>de</strong><br />
leeftijd van 100 jaar. Wat zijn <strong>de</strong> re<strong>de</strong>nen?<br />
Hier wil ik Nobelprijs winnaar Robert Fallwell van Chicago en David Cutler van<br />
Harvard University aanhalen. Die suggereren op grond van on<strong>de</strong>rzoek oorzaken zoals<br />
beter sanitair, veilig drinkwater en verbeter<strong>de</strong> persoonlijke hygiëne; maar ook <strong>de</strong><br />
eliminatie van on<strong>de</strong>rvoeding, betere voeding en het voorkomen van slechte voeding.<br />
Betere medicijnen zult u ook zeggen, maar die hebben pas <strong>de</strong> laatste 20, 30, 40, 50 jaar<br />
een rol gespeeld, en niet 100 of 150 jaar gele<strong>de</strong>n. Dus we <strong>de</strong>nken bij Unilever dat onze<br />
branche wel <strong>de</strong>gelijk een positieve<br />
bijdrage heeft geleverd. We weten dat<br />
producten als margarine buitengewoon<br />
belangrijk waren in het verbeter<strong>de</strong><br />
voedingspatroon en ze zijn dat nog steeds.<br />
Het gaat om <strong>de</strong> Holy Grail, zoals wij dat<br />
noemen, van een lang leven èn fit zijn.<br />
Het heeft weinig zin om lang te leven als<br />
je niet fit bent. Het kan on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re<br />
wor<strong>de</strong>n bereikt door het bewaren van een gezond hart, gezon<strong>de</strong> bloedvaten, bijblijven,<br />
goe<strong>de</strong> mentale en fysieke prestaties leveren, je in het algemeen goed voelen, en het<br />
gevoel te hebben er goed uit te zien.<br />
Unilever voert een research programma uit met <strong>de</strong> naam Healthy Ageing Program. Dat<br />
is er op gericht al dit soort factoren uit te pluizen en te zien hoe wij een bijdrage<br />
kunnen leveren aan een fit en lang leven. Dus het i<strong>de</strong>e is om <strong>de</strong> statistieken in <strong>de</strong><br />
richting te krijgen van meer mensen die lang gezond zijn. Wij organiseer<strong>de</strong>n een<br />
symposium met on<strong>de</strong>r meer Dr. Robert Butler van het International Longevity Center<br />
in New York en Prof. Dr. Rudi Westendorp van <strong>de</strong> Universiteit van Lei<strong>de</strong>n. Toen<br />
hebben we gekeken naar <strong>de</strong> belangrijkste factoren die er voor kunnen zorgen dat we<br />
ons doel kunnen bereiken.<br />
22<br />
Vitamine tekorten bij ou<strong>de</strong>ren<br />
kunnen veel beter wor<strong>de</strong>n voorkomen<br />
door gewone goe<strong>de</strong> voeding dan<br />
door voedingssupplementen.
On<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re kwamen er zaken naar voren zoals financiële zekerheid, toegang tot<br />
uitsteken<strong>de</strong> gezondheidszorg, het kunnen <strong>de</strong>elnemen aan je sociale omgeving, keuzemogelijkhe<strong>de</strong>n<br />
en het hebben van een doel in het leven. Jung heeft al gezegd dat<br />
mensen die in <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> helft van het leven actief zijn, en zich dui<strong>de</strong>lijke doelen<br />
hebben gesteld, over het algemeen gelukkiger zijn dan mensen die dat niet doen.<br />
Vervolgens zijn er natuurlijk factoren die te maken hebben met <strong>de</strong> fysiologie van het<br />
lichaam, 'het zit in <strong>de</strong> genen', en natuurlijk <strong>de</strong> leefstijl, <strong>de</strong> manier van leven. Het hele<br />
gamma van voeding, dieet, mate van beweging, sport, voldoen<strong>de</strong> slaap, al of niet roken,<br />
het beheersen van stress en persoonlijke verzorging.<br />
Sommige mensen <strong>de</strong>nken dat onze levensloop van tevoren is ge<strong>de</strong>termineerd. Wij<br />
menen van niet. Maar er zijn opvallen<strong>de</strong> verschillen. In Columbia wor<strong>de</strong>n in sommige<br />
stammen mensen meestal nog steeds niet ou<strong>de</strong>r dan 25 jaar. Binnen het Verenigd<br />
Koninkrijk zijn er aanmerkelijke verschillen tussen Glasgow, waar men gemid<strong>de</strong>ld 59<br />
wordt, en Kensington waar <strong>de</strong> gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> leeftijd op 83 ligt. Binnen Ne<strong>de</strong>rland zijn <strong>de</strong><br />
regionale verschillen veel kleiner, maar we<br />
hebben wel weer verschil tussen <strong>de</strong> grote ste<strong>de</strong>n,<br />
Lifestyle coaching is zeer die zo'n drie à vier jaar achterlopen op <strong>de</strong> gezon<strong>de</strong><br />
belangrijk. Meer bewegen, buitenwijken en <strong>de</strong> rest van het land.<br />
vermij<strong>de</strong>n van stress en<br />
absoluut stoppen met roken.<br />
<strong>De</strong>ze verschillen wor<strong>de</strong>n natuurlijk allemaal<br />
bereikt met <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> menselijke genen, maar<br />
blootgesteld aan zeer verschillen<strong>de</strong> omstandighe<strong>de</strong>n.<br />
Dus er is geen enkel bewijs dat <strong>de</strong> levens-<br />
duur van <strong>de</strong> mens is gemaximeerd of ingebouwd. Integen<strong>de</strong>el, het is dui<strong>de</strong>lijk dat het<br />
lichaam geweldig effectieve afweersystemen heeft om scha<strong>de</strong> aan het DNA te kunnen<br />
repareren. En <strong>de</strong> opvallen<strong>de</strong> verhoging van <strong>de</strong> gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> leeftijd over <strong>de</strong> laatste 175<br />
jaar suggereert dat het proces van verou-<br />
<strong>de</strong>ren enorm plooibaar is, malleable<br />
noemen ze dat in het Engels. Factoren<br />
als voeding, hygiëne en leefstijl zijn van<br />
zeer grote invloed. Onze researchers<br />
schatten dat er zo'n 15 tot 20 jaar<br />
verschil zit tussen gezond en niet gezond<br />
leven.<br />
Healthy Healthy diet<br />
diet<br />
Het is aardig om het verou<strong>de</strong>ringsproces<br />
Functional Functional foods<br />
foods<br />
Physical Physical activity<br />
activity<br />
Repair<br />
Relaxation/sleep<br />
Relaxation/sleep<br />
te zien in termen van een continue<br />
Weight Weight control<br />
No No smoking<br />
smoking<br />
beschadiging en een continue reparatie.<br />
Wanneer iemand een hartaanval krijgt is dat meestal niet het gevolg van iets dat hij<br />
vorige week heeft gedaan maar het gevolg van een accumulatie van zaken. Het doel is<br />
dus om het continue reparatie proces alle kans te geven, zodat <strong>de</strong> dagelijkse aanvallen<br />
op <strong>de</strong> gezondheid kunnen wor<strong>de</strong>n gepareerd. <strong>De</strong> vraag is: “kunnen we <strong>de</strong> biologische<br />
23<br />
Un<strong>de</strong>rstanding age -relate conditions<br />
Healthy<br />
tissues<br />
Infection<br />
Pollution<br />
Pollution<br />
UV UV irradiation<br />
irradiation<br />
Stress<br />
Unhealthy Unhealthy diet<br />
Overweight<br />
Poor Poor lifestyle<br />
lifestyle<br />
Smoking<br />
Hygiene<br />
Grooming<br />
Grooming<br />
Compromised<br />
tissues<br />
Daily<br />
challenges
klok verslaan”? In het algemeen weten we hoe we <strong>de</strong> biologische klok achter kunnen<br />
laten lopen ten opzichte van <strong>de</strong> chronologische klok. Maar het punt is natuurlijk hoe<br />
we motivatie, gedrag en gewoonten positief kunnen beïnvloe<strong>de</strong>n voor al <strong>de</strong>ze factoren.<br />
Het verou<strong>de</strong>ringsproces kent vele factoren. Zijn er magic bullets of silver bullets om het<br />
verou<strong>de</strong>ren te voorkomen? In Amerika wordt wel gesuggereerd, dat als je <strong>de</strong> calorie<br />
inname beperkt tot zo'n 30 % van wat je nodig<br />
<strong>De</strong> catwalk reclame richt<br />
vooral bij meisjes van 15 tot<br />
20 jaar enorme emotionele<br />
scha<strong>de</strong> aan. Dove reclame<br />
laat zien dat oud zijn niet<br />
synoniem is met niet meer<br />
actief of attractief zijn.<br />
hebt, dat dit een positief effect heeft. Ik weet niet<br />
of ik als fabrikant van voedingsmid<strong>de</strong>len het daar<br />
wel mee eens kan zijn. Opgelucht zeg ik ook dat<br />
er geen enkel bewijs voor is. En wat te zeggen<br />
over een paar glazen wijn? Recente studies wijzen<br />
op het positieve effect op hart en bloedvaten van<br />
een matige consumptie van ro<strong>de</strong> wijn. An<strong>de</strong>re<br />
voedingsstoffen met een gunstig preventief effect<br />
zijn groente en fruit, vis, olijfolie als on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el<br />
van een mediterraan dieet. Een van onze researchers<br />
suggereer<strong>de</strong> dat een 'poly-meal', dat wil<br />
zeggen een combinatie van knoflook, aman<strong>de</strong>len,<br />
chocola<strong>de</strong>, vis, fruit, groente en wijn zou kunnen resulteren in een negen jaar hogere<br />
levensverwachting. Kijk eens aan!<br />
Als we kijken naar 'survival rates', dat begrip uit een studie van Dallas, dan zien we dat<br />
iemand die zeer fit is, 80 procent kans heeft om nog in leven te zijn op zijn 70e. Iemand<br />
die niet fit is, heeft maar 50 procent kans. En een zeer fit mens heeft 4 x zoveel kans<br />
nog in leven te zijn op zijn 85e als iemand die niet fit is. Bij diabetici wijst on<strong>de</strong>rzoek<br />
op enorme verschillen. Als je op je 40e diabetes krijgt, gaat je levensverwachting met<br />
12 jaar omlaag. Wellicht even belangrijk is dat diabetes 18 jaar afhaalt van <strong>de</strong> tijd dat<br />
iemand goed gezond is.<br />
Wat is het zakelijke argument om te investeren in healthy ageing? We hebben <strong>de</strong><br />
statistieken gezien. <strong>De</strong> huidige babyboomers hebben totaal an<strong>de</strong>re aspiraties dan<br />
vroegere generaties, vooral dankzij een betere economische positie en omdat ze gezon<strong>de</strong>r<br />
zijn. Want <strong>de</strong> huidige generatie van 50 tot 60 jaar is plus minus zeven jaar jonger op <strong>de</strong><br />
biologische klok dan <strong>de</strong> vorige generatie. Ook het psychologische effect van het lege<br />
nest werkt door en er is meer focus op <strong>de</strong> eigen behoeften en <strong>de</strong> eigen gezondheid in<br />
plaats van het gezin. Normen veran<strong>de</strong>ren, met an<strong>de</strong>re woor<strong>de</strong>n: <strong>de</strong>ze groep is tegenwoordig<br />
meer bereid om te investeren in gezondheid en uiterlijk, afgezien van meer<br />
luxe en vakanties.<br />
Wanneer het lichaam ou<strong>de</strong>r wordt, veran<strong>de</strong>ren bepaal<strong>de</strong> systemen, zoals <strong>de</strong> hormoonspiegel.<br />
<strong>De</strong>ze kan wor<strong>de</strong>n gecorrigeerd door <strong>de</strong> verhouding van bepaal<strong>de</strong> voedingsstoffen<br />
te veran<strong>de</strong>ren. Unilever heeft een uitsteken<strong>de</strong> track record ten aanzien van het<br />
24
verbeteren van <strong>de</strong> gezondheid. Zowel op het gebied van levensmid<strong>de</strong>len als producten<br />
voor hygiëne in het huis, en persoonlijke verzorging. Kijk eens naar levensmid<strong>de</strong>len,<br />
bijvoorbeeld het voorkomen van vitaminetekorten door mid<strong>de</strong>l van margarines, of<br />
betere technieken om producten langer houdbaar te hou<strong>de</strong>n, vervanging van verzadig<strong>de</strong><br />
door onverzadig<strong>de</strong> vetten, en producten met fytosterolen om cholesterol terug te<br />
dringen. <strong>De</strong>nk aan hygiëne en ontsmettingsmid<strong>de</strong>len voor het huishou<strong>de</strong>n en<br />
antibacteriële zeep. <strong>De</strong>nk aan persoonlijke verzorging: tandpasta, om cariës te voorkomen<br />
en producten voor een gezon<strong>de</strong> huid en gezond haar. Producten zoals Becel Pro·activ<br />
zou je hier ook nog kunnen noemen.<br />
Er is weinig reclame specifiek gericht op vijftigers. Met reclame voor vijftigers moeten<br />
wij heel erg oppassen, die vereist een aparte aanpak. Attitu<strong>de</strong> is belangrijk, maar<br />
50-plussers zijn niet homogeen. Er zijn<br />
grote verschillen binnen <strong>de</strong> groep<br />
50-plussers. Neem bijvoorbeeld dit<br />
drietal typeringen: je hebt 'Rebel<br />
Boomers', zoals Richard Branson, 'Silent<br />
Radicals', zoals Prince Charles, en 'Stoic<br />
Seniors'. Met dit soort typeringen moet<br />
een bedrijf als Unilever wel <strong>de</strong>gelijk<br />
rekening hou<strong>de</strong>n. Er is dus een vrij<br />
specifieke segmentatie die verschillend<br />
is in <strong>de</strong> groep van 50 tot 75 maar ook in<br />
<strong>de</strong> groep van 75-plus.<br />
Bij 75-plussers zijn er weer an<strong>de</strong>re zaken aan <strong>de</strong> or<strong>de</strong>. Gewichtsverlies wordt vaak een<br />
kwestie. Smaak en smaakbeleving zijn erg belangrijk. Zie dit overzicht van zaken die<br />
wij bijzon<strong>de</strong>r goed in <strong>de</strong> gaten hou<strong>de</strong>n. 'Food for the el<strong>de</strong>rly' gaat over het voorkomen<br />
van vitaminetekorten door mid<strong>de</strong>l van gewone voeding in plaats van voedingssupplementen.<br />
Er is veel bewijs dat mensen veel liever hun vitaminen via gewone<br />
voeding opnemen dan via speciale preparaten. Erg belangrijk voor <strong>de</strong>ze doelgroep zijn<br />
ook levensmid<strong>de</strong>len die rijk aan energie en aan proteïnen zijn om gewichtsverlies te<br />
voorkomen en spiermassa te behou<strong>de</strong>n, want dat kan ook een groot probleem zijn. Wij<br />
kijken heel goed naar dit soort zaken en dus hoe wij onze producten formuleren. Maar<br />
welke specifieke voedingsroutes en dieet routes ook wor<strong>de</strong>n gekozen, consumenten zijn<br />
niet bereid uitsteken<strong>de</strong> smaakeigenschappen op te geven. Elke voedingsmarketeer<br />
weet: het product kan nog zo gezond zijn, misschien word je er 200 jaar mee, maar als<br />
het niet smaakt wordt het niet gegeten. En niet gekocht. Smaak en reuk blijven meestal<br />
tot op zeer hoge leeftijd behou<strong>de</strong>n maar kunnen wel gestimuleerd wor<strong>de</strong>n.<br />
Het eer<strong>de</strong>r genoem<strong>de</strong> vitaminegebrek bij mensen met een kunstgebit bijvoorbeeld kan<br />
verholpen wor<strong>de</strong>n door een an<strong>de</strong>re textuur van producten. In elk geval is het belangrijk<br />
een dieet voor te zetten dat een hoog gehalte heeft aan micro-nutrients. Verpakking is<br />
25<br />
Bio -medical 50+ segmentation<br />
50-75 75+<br />
• Weight maintenance<br />
• Cholesterol control<br />
• Insulin resistance<br />
building<br />
• Osteoporosis risk<br />
• Sarcopenia risk<br />
• Weight loss is an issue<br />
• Satiety reduced/taste<br />
unaltered<br />
• Glycemic control poorer<br />
• Muscle & bone mass down<br />
• behavioural change wrt<br />
diet<br />
• Vitamin & mineral<br />
<strong>de</strong>ficiencies<br />
• Disability
ook een factor; soms zijn verpakkingen slecht te openen door ou<strong>de</strong>ren. Die zijn dus<br />
slecht ontworpen. Soms zijn ze te groot voor kleine huishou<strong>de</strong>ns, of <strong>de</strong> tekst van <strong>de</strong><br />
labels is soms onleesbaar voor ou<strong>de</strong>ren. Beken<strong>de</strong> klachten, dacht ik zo.<br />
Waar ligt nu <strong>de</strong> kans voor <strong>de</strong> levensmid<strong>de</strong>lenindustrie om bij te dragen aan een gezon<strong>de</strong>r<br />
langer leven? <strong>De</strong> basis wordt gevormd door producten met uitsteken<strong>de</strong> smaak en<br />
eigenschappen die bijdragen aan een goe<strong>de</strong> gezondheid, en een uitgebalanceerd dieet,<br />
om <strong>de</strong> bloedsuikerspiegel en het vet metabolisme on<strong>de</strong>r controle te hou<strong>de</strong>n en dat rijk<br />
is aan mineralen en vitaminen.<br />
Lifestyle coaching is zeer belangrijk. <strong>De</strong> focus ligt hier op meer bewegen, vermij<strong>de</strong>n van<br />
stress en zeker het ophou<strong>de</strong>n met roken. In dit verband maken we ook producten die<br />
mensen helpen om hun vooruitgang te meten. Bijvoorbeeld met betrekking tot fitness,<br />
mentale prestaties en dieetkwaliteit. Er zijn allerlei apparaatjes die energieverbruik<br />
meten, of <strong>de</strong> kwaliteit van je slaap of <strong>de</strong> inname van verschillen<strong>de</strong> vitamines. Het<br />
probleem is hoe het gedrag van mensen te verbeteren, hoe mensen in <strong>de</strong> sportschool te<br />
krijgen, of hun sportprogramma door te zetten ook na <strong>de</strong> maand januari. Er zijn voorbeel<strong>de</strong>n<br />
van financiële prikkels door zorgverzekeraars gericht op lidmaatschap van een<br />
sportschool of het gebruik van Becel Pro·activ. Wij zijn daar ook heel erg voor.<br />
Dit is <strong>de</strong> missie van Unilever, die wij zeven of acht jaar gele<strong>de</strong>n hebben geformuleerd.<br />
Ik lees het maar even voor want het is een prachtige missie:<br />
Unilever's mission is to add vitality to life.We meet everyday needs for nutrition, hygiene and<br />
personal care with brands that help people feel good, look good, and get more out of life.<br />
Alle producten van Unilever hebben op <strong>de</strong> een of an<strong>de</strong>re manier binding hiermee. Dus<br />
als we <strong>de</strong> driehoek 'gezond ou<strong>de</strong>r wor<strong>de</strong>n' erbij halen van onze eigen R&D, dan ziet u<br />
vanzelf hoe het in elkaar zit, van roken, emotional wellbeing, infection control, body<br />
mass in<strong>de</strong>x en fitness tot macro- en micro-nutrients. <strong>De</strong> on<strong>de</strong>rste tre<strong>de</strong> is het stoppen<br />
met roken. <strong>De</strong> statistieken zijn bekend, gemid<strong>de</strong>ld vermin<strong>de</strong>rt roken een mensenleven<br />
met ongeveer tien jaar. <strong>De</strong> volgen<strong>de</strong> stap is <strong>de</strong> persoonlijke hygiëne, schoon drinkwater,<br />
goed sanitair, reinheid in het huis<br />
Laten we op onze lagere scholen een<br />
blok vrij maken van 30 tot 40 uur<br />
voor basisvoedingsleer waarin kin<strong>de</strong>ren<br />
leren wat goe<strong>de</strong> voeding is.<br />
in het algemeen. <strong>De</strong> enorme vooruitgang<br />
op <strong>de</strong>ze gebie<strong>de</strong>n heeft gezorgd voor een<br />
grote vermin<strong>de</strong>ring van kin<strong>de</strong>rsterfte. Dit<br />
was één van <strong>de</strong> factoren die in <strong>de</strong><br />
negentien<strong>de</strong> <strong>eeuw</strong> heeft bijgedragen aan<br />
het oplopen van <strong>de</strong> levensverwachting.<br />
Zoals bekend is ons immuun systeem<br />
min<strong>de</strong>r effectief op jongere en op latere<br />
leeftijd. Dus extra maatregelen op het gebied van hygiëne zijn essentieel voor <strong>de</strong>ze twee<br />
groepen. Unilever brengt een groot aantal producten op <strong>de</strong> markt wereldwijd die een<br />
26
grote rol spelen in dit punt, met name ook in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n. Ook hier is gedrag<br />
een punt. Nog relatief veel mensen hebben nog niet <strong>de</strong> gewoonte hun han<strong>de</strong>n te<br />
wassen en voldoen<strong>de</strong> vaak te wassen. Wij hebben enorme programma's hiervoor<br />
bijvoorbeeld in India.<br />
<strong>De</strong> volgen<strong>de</strong> stap is het welbevin<strong>de</strong>n. Het is een dui<strong>de</strong>lijke zaak dat emotional<br />
wellbeing zeer belangrijk is. Het zal u verbazen, dat Unilever ook hiervoor producten<br />
heeft. Het is wat we noemen: 'Het zich goed voelen'. Dit is waar wij Magnum in <strong>de</strong><br />
strijd gooien. Wist u dat er een positieve correlatie is tussen het aantal echte tan<strong>de</strong>n<br />
dat u nog heeft en uw levensverwachting? Nou niet allemaal gaan tellen maar het is<br />
wel zo. Onze Research Af<strong>de</strong>ling kijkt<br />
heel goed naar dit soort zaken, en naar<br />
Communication<br />
micro nutrients. Ons vlaggenschip is<br />
natuurlijk Becel Pro·activ. Maar er zijn<br />
ook an<strong>de</strong>re producten.<br />
Unilever is altijd heel goed geweest in<br />
<strong>de</strong> communicatie met zijn doelgroepen,<br />
een <strong>de</strong>el hiervan was gericht op het<br />
actief wijzigen van gedrag en gewoonten.<br />
Een voorbeeld was altijd al het aanra<strong>de</strong>n<br />
en aanleren van goed gedrag als on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el<br />
van <strong>de</strong> communicatie van Becel. Dan is er het punt van communicatie en reclame.<br />
Onze samenleving is gericht op jongeren, en discrimineert in zekere zin <strong>de</strong> ou<strong>de</strong>re<br />
generatie. Maar enkele van onze recente campagnes gaan hier tegenin. <strong>De</strong> campagne<br />
van Dove laat een dame van 96 jaar zien en suggereert dat oud zijn niet noodzakelijkerwijs<br />
inhoudt dat je niet meer actief of attractief kan zijn. On<strong>de</strong>rzoek laat zien dat<br />
met name in <strong>de</strong> leeftijd van 15 tot 20 jaar bij jonge meisjes <strong>de</strong> catwalk reclame<br />
enorme emotionele scha<strong>de</strong> aanricht. We zijn met <strong>de</strong> Dove campagne 'beauty from<br />
within', dui<strong>de</strong>lijk en bewust <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant opgegaan. U ziet <strong>de</strong>ze prachtige dame: ze<br />
ziet er in<strong>de</strong>rdaad fantastisch uit, net zoals <strong>de</strong> ou<strong>de</strong>ren in <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> twee reclamefilms<br />
die ik u nu laat zien.<br />
Conclu<strong>de</strong>rend: Veran<strong>de</strong>ringen in ons dagelijks leven hebben een enorme bijdrage<br />
geleverd aan <strong>de</strong> hogere levensverwachting over <strong>de</strong> laatste 170 jaar. <strong>De</strong> financiële en<br />
sociale voor<strong>de</strong>len van langer leven zijn zeer overtuigend, maar misschien on<strong>de</strong>rschatten<br />
we nog steeds <strong>de</strong> effecten. Het is fout om te <strong>de</strong>nken dat <strong>de</strong> groep vijftigplussers<br />
homogeen is. Ik huiver bij <strong>de</strong> gedachte dat <strong>de</strong> overheid woningen laat bouwen voor<br />
<strong>de</strong>ze groep. Want er is geen standaard oplossing. <strong>De</strong> groep is zeer divers en vraagt een<br />
diverse bena<strong>de</strong>ring. Het is natuurlijk zo dat het dieet en <strong>de</strong> voeding een zeer belangrijke<br />
rol spelen. Het gaat niet alleen om het dieet, het is een complexe zaak. Obesitas houdt<br />
ons op dit moment allemaal bezig. Als je het probleem van obesitas goed door<strong>de</strong>nkt,<br />
dan kom je erachter dat alleen een holistische bena<strong>de</strong>ring een oplossing kan zijn.<br />
27
Eenvoudigweg stoplichten zetten op <strong>de</strong> verpakking van voedingsmid<strong>de</strong>len leidt tot<br />
niets. Of het verbie<strong>de</strong>n van reclame voor kin<strong>de</strong>ren, dat leidt tot niets. Politiek heel<br />
interessant want het lijkt alsof je er echt iets aan doet maar het lost niets op. Dus dit<br />
vereist een zeer holistische bena<strong>de</strong>ring. Essentieel is om gezond gedrag te bewerkstelligen<br />
en <strong>de</strong> industrie kan hierbij een lei<strong>de</strong>n<strong>de</strong> rol spelen.<br />
Antony Burgmans (1947) volg<strong>de</strong> een studie politieke en sociale wetenschappen aan <strong>de</strong> Universiteit<br />
van Stockholm in Zwe<strong>de</strong>n, waarna hij een studie bedrijfskun<strong>de</strong> (MBA) afrond<strong>de</strong> aan <strong>de</strong><br />
Universiteit van Lancaster in het Verenigd Koninkrijk. Hij startte zijn loopbaan bij Unilever in<br />
1972, werd directeur in 1991 en was bestuursvoorzitter in <strong>de</strong> perio<strong>de</strong> 1999 - 2007. Hij vervult<br />
diverse functies in het bedrijfsleven en is actief op het gebied van natuur en cultuur.<br />
Discussie<br />
Voorzitter Schnabel: Ik dacht wel even toen ik die Bertolli dames zag, hoe staat het met<br />
hun gebit en zijn ze niet veel te dik? Mooie types maar misschien toch met een dubbele<br />
boodschap.<br />
<strong>De</strong> heer Burgmans: <strong>De</strong> boodschap is natuurlijk het mediterrane dieet. Er is geen<br />
twijfel over mogelijk dat dit dieet buitengewoon gezond is. Daar is <strong>de</strong> wetenschap het<br />
wel over eens.<br />
<strong>De</strong> heer <strong>De</strong> Beus: Unilever weet per <strong>de</strong>finitie heel veel van communicatie, als het gaat<br />
over langer leven in vitaliteit en gezondheid. Toch heb ik het i<strong>de</strong>e dat bepaal<strong>de</strong><br />
groepen daarvoor bena<strong>de</strong>rbaar zijn en an<strong>de</strong>re groepen heel moeilijk. Als ik zo om me<br />
heen kijk is er toch ook een samenhang met het inkomen. Hoe ziet Unilever dat<br />
vanuit <strong>de</strong> eigen business, om dat te doorbreken, om bepaal<strong>de</strong> groepen toch te bereiken?<br />
<strong>De</strong> heer Burgmans: Wij hebben <strong>de</strong> vitaliteits filosofie niet alleen geformuleerd vanwege het<br />
vergrijzen van <strong>de</strong> bevolking maar wij hebben dat gedaan op basis van on<strong>de</strong>rzoeken en van<br />
inzichten die we wereldwijd hebben opgedaan. Of dat nu in een klein dorpje in India is,<br />
op het platteland, of in Manhattan, overal zien we een 'quest for vitality.' Dit houdt mensen<br />
echt bezig, dus als je daar op inspeelt wor<strong>de</strong>n je producten, je merken attractiever. En<br />
je omzet groeit en je margeverwachtingen wor<strong>de</strong>n ook hoger. Dat zijn dus zakelijke overwegingen.<br />
Je ziet dat relatief weinig mensen buiten <strong>de</strong> boot vallen. Ik zeg niet dat ie<strong>de</strong>reen<br />
er gevoelig voor is, maar we zien wel dat dit een trend is, die steeds meer toeneemt. <strong>De</strong> een<br />
is obsessief, <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r veel min<strong>de</strong>r. Maar ook gestuwd door technologische en wetenschappelijke<br />
ontwikkelingen is het inzicht in <strong>de</strong> eigen gezondheid aan het groeien. Teenagers zijn<br />
er natuurlijk min<strong>de</strong>r ontvankelijk voor dan <strong>de</strong> groep boven <strong>de</strong> <strong>de</strong>rtig, maar op het moment<br />
dat het ou<strong>de</strong>rschap arriveert, begint men onmid<strong>de</strong>llijk over dit soort dingen na te <strong>de</strong>nken.<br />
Dit is een zeer breed thema dat wereldwijd gedragen wordt. In een dorpje in India an<strong>de</strong>rs<br />
dan in Manhattan, maar het is toch een zeer breed gedragen thema.<br />
28
Voorzitter Schnabel: Ik had het gevoel dat professor Westendorp vast iets zal willen<br />
zeggen over het punt dat er niet echt een verou<strong>de</strong>ringsprogramma is?<br />
<strong>De</strong> heer Westendorp: Ik wil wel bevestigen dat alle data erop wijzen dat <strong>de</strong> 'will for<br />
vitality' er bij ie<strong>de</strong>reen is, onafhankelijk van leeftijd en sociaal-economische klasse.<br />
Het probleem zit er in dat <strong>de</strong> mensen uit <strong>de</strong> lagere sociaal-economische klasse wel <strong>de</strong><br />
behoefte voelen maar die niet kunnen beantwoor<strong>de</strong>n. Als je twee kin<strong>de</strong>ren hebt, en<br />
Turks bent van achtergrond, heb je <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> need for vitality, maar je krijgt wel an<strong>de</strong>re<br />
producten. <strong>De</strong> zorg die aan het Turkse kind wordt besteed, bij hetzelf<strong>de</strong> probleem en<br />
<strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> need for vitality, is absoluut min<strong>de</strong>r. Het gaat er dus om hoe wij het aanbod<br />
genereren en neerzetten, maar het is niet zo dat mensen op hoge leeftijd of van een<br />
an<strong>de</strong>re klasse dat an<strong>de</strong>rs voelen.<br />
<strong>De</strong> heer Burgmans: Ik wil zeker niet suggereren dat wij <strong>de</strong> hele wereldbevolking bereiken.<br />
Hon<strong>de</strong>rd vijftig miljoen mensen kopen wereldwijd elke dag één van onze producten,<br />
ja, dus wij bestrijken over een jaar miljar<strong>de</strong>n mensen. Maar bereiken we ie<strong>de</strong>reen? Daar<br />
is het antwoord helaas nee op. Ik zeg helaas, ook uit humane gron<strong>de</strong>n, want een<br />
miljard mensen zijn on<strong>de</strong>rvoed en leven van een dollar per dag of min<strong>de</strong>r. Daar kun je<br />
zakelijk bijna geen relatie mee opbouwen. Die groepen vallen buiten <strong>de</strong> boot, ook<br />
binnen Ne<strong>de</strong>rland.<br />
Voorzitter Schnabel: Kunt u iets zeggen over het verou<strong>de</strong>ringsproces? <strong>De</strong> vele herstelmogelijkhe<strong>de</strong>n,<br />
ook op heel hoge leeftijd, waaraan Burgmans refereert.<br />
<strong>De</strong> heer Westendorp: Mijn algemene oor<strong>de</strong>el zou zijn: het is correct wat hier wordt<br />
neergezet. Waar we allemaal stil van wor<strong>de</strong>n is die grafiek van <strong>de</strong> stijgen<strong>de</strong> levensverwachting.<br />
Die stijging in rechte lijn van twee jaar per <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>. Alsof je elke week dat<br />
je langer leeft er nog een weekend bij krijgt. Zo hard gaat dat. Maar ie<strong>de</strong>reen voelt op<br />
zijn klompen aan dat <strong>de</strong> genetica, <strong>de</strong> oorspronkelijke bouw van het lichaam, <strong>de</strong><br />
afgelopen 100 tot 200 jaar natuurlijk niet dramatisch is veran<strong>de</strong>rd. Fenomenaal is dat<br />
we er al 40 jaar hebben bij gekregen, en het kan in <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong> met <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong><br />
vaart doorgaan, wat bijna niemand zich realiseert. Er is veel meer mogelijk, maar er is<br />
helemaal geen programma, er is geen klokje voor <strong>de</strong> dood. Er is wel een programma<br />
voor beter overleven en als we dat fenomeen beter gaan begrijpen en on<strong>de</strong>rsteunen is<br />
er veel meer mogelijk.<br />
<strong>De</strong> heer Hofman: Tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> wereldconferentie in Madrid <strong>de</strong>stijds over <strong>de</strong> vergrijzing<br />
had ik <strong>de</strong> indruk gekregen dat <strong>de</strong> groei van <strong>de</strong> levensverwachting oneindig door kan<br />
blijven gaan. Totdat wij in Japan bij het Ministerie van Volksgezondheid en Welzijn<br />
te horen kregen dat zelfs Japan een knik naar bene<strong>de</strong>n laat zien. Een topambtenaar zei<br />
dat <strong>de</strong> knik verklaard kan wor<strong>de</strong>n doordat vooral <strong>de</strong> jongeren min<strong>de</strong>r gezond zijn gaan<br />
leven, sinds daar een jaar of wat gele<strong>de</strong>n <strong>de</strong> McDonalds wer<strong>de</strong>n geopend. In<strong>de</strong>rdaad<br />
stijgen <strong>de</strong> cijfers niet meer in Japan. En in Ne<strong>de</strong>rland en internationaal zal tengevolge<br />
29
van te dikke mensen, alcoholgebruik enzovoort <strong>de</strong> knik wel niet uitblijven. Er is al een<br />
en an<strong>de</strong>r in gang gezet op het gebied van reclame voor sigaretten en alcohol, maar hoe<br />
ver kan <strong>de</strong> overheid gaan met voorschriften, gebo<strong>de</strong>n en verbo<strong>de</strong>n enzovoort? Waar<br />
begint en eindigt <strong>de</strong> rol van <strong>de</strong> overheid in het beïnvloe<strong>de</strong>n van bepaal<strong>de</strong> manieren<br />
van leven?<br />
<strong>De</strong> heer Burgmans: Het antwoord op die filosofische vraag hangt heel erg af van je<br />
eigen opvattingen. Toen ik in Stockholm stu<strong>de</strong>er<strong>de</strong> in '69 kwam er op een gegeven<br />
moment een pagina grote advertentie van <strong>de</strong> Zweedse overheid in <strong>de</strong> kranten met <strong>de</strong><br />
me<strong>de</strong><strong>de</strong>ling dat ik drie bruine boterhammen per dag moest eten. Het was niet eens een<br />
verzoek, maar het was 'u moet!' Ik vind dat niet prettig. Maar ik geloof wel dat <strong>de</strong><br />
overheid een rol heeft in termen van voorlichting. Ik bepleit al jaren, dat wij op onze<br />
lagere scholen, in <strong>de</strong> zes<strong>de</strong> klas of op <strong>de</strong> eerste klas van het voortgezet on<strong>de</strong>rwijs, een<br />
blok vrij maken van 30, 40 uur voor basisvoedingsleer. Laten we onze kin<strong>de</strong>ren leren<br />
wat goe<strong>de</strong> voeding is, wat een goed dieet is en wat een slecht dieet is. Want vaak is het<br />
niet een kwestie van goe<strong>de</strong> voeding of slechte voeding. Het is vaak een kwestie van een<br />
goed dieet of een slecht dieet. Je mag best een keer bij McDonalds eten, maar als je het<br />
ie<strong>de</strong>re dag doet is het natuurlijk niet goed. Een blok van 30 uur is voldoen<strong>de</strong>. Maar<br />
daarin is <strong>de</strong> overheid niet geïnteresseerd. Ik vind dat <strong>de</strong> overheid in dat soort kwesties<br />
juist een grote taak heeft.<br />
Voorzitter Schnabel: Minister Hoogervorst, die zichzelf bij uitstek ziet als een liberaal,<br />
zal vin<strong>de</strong>n dat mensen zelf beslissingen over hun leven moeten nemen, maar over het<br />
roken bijvoorbeeld is hij dui<strong>de</strong>lijk an<strong>de</strong>rs gaan <strong>de</strong>nken. Mijn vermoe<strong>de</strong>n is dat hij dat<br />
is gaan doen op een puur economische basis. Hij heeft gezien welke scha<strong>de</strong> roken ook<br />
in economische zin aanbrengt. Van daaruit heeft hij het rookbeleid veel ver<strong>de</strong>r<br />
aangeschroefd dan men 10 jaar gele<strong>de</strong>n voor mogelijk had gehou<strong>de</strong>n. In Engeland<br />
speelt <strong>de</strong> discussie rond het eten op scholen. Moet dat per <strong>de</strong>finitie zo vies, zo slecht en<br />
zo ongezond zijn? Het Jamie Oliver initiatief is een puur privaat initiatief. Wat kunnen<br />
we in Ne<strong>de</strong>rland hiermee?<br />
<strong>De</strong> heer <strong>De</strong> Caluwé: Ik ben jarenlang transitie manager geweest en ik zou een paar<strong>de</strong>nsprong<br />
willen maken. Ik ben sterk on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> indruk van het <strong>de</strong>nken van Unilever over<br />
vitaliteit. Kunnen we het <strong>de</strong>nken over <strong>de</strong> arbeidsvoorwaar<strong>de</strong>n niet eens een tijdje uitbeste<strong>de</strong>n<br />
aan Unilever? Ik bedoel niet <strong>de</strong> HR managers van Unilever, maar aan <strong>de</strong><br />
mensen die na<strong>de</strong>nken over hoe <strong>de</strong> vitaliteit van mensen bevor<strong>de</strong>rd kan wor<strong>de</strong>n. Ik heb<br />
sterk het gevoel dat onze arbeidsvoorwaar<strong>de</strong>n voor een belangrijk stuk nog ontwikkeld<br />
wor<strong>de</strong>n vanuit <strong>de</strong> gedachte dat werken slecht voor je is. En dat we mensen moeten<br />
behoe<strong>de</strong>n voor alles wat slecht is in het werk. Stel nou eens dat we gaan zeggen dat<br />
werk behoort tot <strong>de</strong> vitaliteit en dat we het zo lang mogelijk moeten doen. Wat zou er<br />
gebeuren als we <strong>de</strong> discipline van voedings<strong>de</strong>skundigen zou<strong>de</strong>n toelaten in <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>nktanks over arbeidsvoorwaar<strong>de</strong>n?<br />
30
<strong>De</strong> heer Burgmans: Ik ben het heel erg met u eens dat participeren in het arbeidsproces<br />
het welzijn van <strong>de</strong> mens bevor<strong>de</strong>rt. Daarom vind ik een sociaal zekerheidsstelsel dat mensen<br />
aanmoedigt om vooral niet te werken en thuis te blijven asociaal en slecht. Je zou <strong>de</strong><br />
prikkel moeten maximeren om mensen aan het werk te krijgen. Daar zijn we <strong>de</strong>nk ik nog<br />
niet klaar voor in dit land, maar ik ben er van overtuigd dat het die kant op zal gaan.<br />
<strong>De</strong> heer <strong>De</strong> Caluwé: Met permissie, is het niet zo dat we <strong>de</strong> arbeidsvoorwaar<strong>de</strong>n<br />
vanuit een ou<strong>de</strong> traditie aansturen, terwijl we over een heel nieuw concept van arbeidsvoorwaar<strong>de</strong>n<br />
zou<strong>de</strong>n moeten praten. Mijn stelling is dat het met het Transitie Quotiënt<br />
van mensen in Ne<strong>de</strong>rland slecht gesteld is. Dat wil zeggen het vermogen om grote<br />
veran<strong>de</strong>ringen in het leven goed door te komen. We zijn er zelf me<strong>de</strong> schuldig aan, dat<br />
we zo weinig bewogen hebben in <strong>de</strong> afgelopen jaren, me<strong>de</strong> door uitsteken<strong>de</strong> arbeidsvoorwaar<strong>de</strong>n.<br />
Kunnen we massaal het TQ van <strong>de</strong> bevolking verhogen? Ik <strong>de</strong>nk dat we<br />
daarbij an<strong>de</strong>re <strong>de</strong>nkdisciplines nodig hebben, dan <strong>de</strong> disciplines die dit <strong>eeuw</strong>enlang<br />
hebben gedaan.<br />
<strong>De</strong> heer Burgmans: Ik <strong>de</strong>nk dat het een interessante richting op gaat. Er is bijvoorbeeld<br />
steeds <strong>de</strong> gedachte dat je asociaal bent als je mensen van bijvoorbeeld 68 jaar laat doorwerken.<br />
Toen ik laatst in Boston elke morgen gebruik moest maken van een busje,<br />
vroeg ik aan <strong>de</strong> chauffeur hoe oud hij eigenlijk was. Hij bleek 72. Voor het geld hoef<strong>de</strong><br />
hij het niet te doen. Hij zei, zo heb ik wat te doen, drie of vier dagen per week, dan ben<br />
ik van <strong>de</strong> straat. Dat is een an<strong>de</strong>re mentaliteit, ik had niet het gevoel dat die man<br />
uitgebuit werd, absoluut niet. Maar ik ben het dus helemaal met u eens.<br />
Voorzitter Schnabel: Wat <strong>De</strong> Caluwé voorstelt sluit aan op een voorbeeld dat we in <strong>de</strong><br />
gezondheidszorg hebben gehad, met gezanten uit an<strong>de</strong>re sectoren, die op hun gebied in<br />
het ka<strong>de</strong>r van <strong>de</strong> actie 'Sneller Beter' een kijkje gingen nemen in <strong>de</strong> gezondheidszorg.<br />
Gespecialiseer<strong>de</strong> Shell mensen gingen bijvoorbeeld kijken naar <strong>de</strong> veiligheid in<br />
ziekenhuizen. Een aantal bedrijven heeft dat gedaan en het heeft geleid tot verscherping<br />
van het probleembesef in <strong>de</strong> zorg. Het zou interessant kunnen zijn om als bedrijf dat<br />
zich specialiseert in gezondheidsproducten eens te gaan kijken naar an<strong>de</strong>re sectoren of<br />
naar arbeidssituaties. Wat is er goed? Wat zou an<strong>de</strong>rs moeten?<br />
<strong>De</strong> heer Pennings: Dat beeld van <strong>de</strong> 'holy grail' spreekt mij zeer aan. U noem<strong>de</strong><br />
daarbij factoren die een positieve invloed hebben, zoals financiële zekerheid, sociale<br />
netwerken, zinvolheid, toegang tot <strong>de</strong> gezondheidszorg, levensstijl en <strong>de</strong> factor geluk.<br />
Is dit rijtje in volgor<strong>de</strong> van belangrijkheid vroeg ik mij af? Hangen hier gewichten aan?<br />
Ik heb zelf <strong>de</strong> indruk dat <strong>de</strong> factor levensstijl soms wat overgewaar<strong>de</strong>erd wordt. En ik<br />
kan dit een beetje staven met on<strong>de</strong>rzoek dat in Amsterdam gedaan is aan <strong>de</strong> VU naar<br />
leeftijdscohorten waaruit bleek dat het ou<strong>de</strong>rencohort zich dui<strong>de</strong>lijk meer gelegen laat<br />
liggen aan gezon<strong>de</strong>r leven dan het jongere cohort. Met name <strong>de</strong> generatie babyboomers<br />
laat zich liever niet teveel betuttelen en wil er eigenlijk niet zo veel aan doen, aan dat<br />
gezon<strong>de</strong> leven. Geven we die gezon<strong>de</strong> levensstijl niet teveel accent?<br />
31
<strong>De</strong> heer Burgmans: Het is zeker zo dat verschillen<strong>de</strong> groepen een verschillen<strong>de</strong> gevoeligheid<br />
voor dit on<strong>de</strong>rwerp hebben, maar ons eigen on<strong>de</strong>rzoek laat wereldwijd zien dat,<br />
weliswaar in verschillen<strong>de</strong> mate, praktisch ie<strong>de</strong>reen gevoelig is voor gezondheidsaspecten.<br />
Wij geloven dat het te maken heeft met <strong>de</strong> stand van <strong>de</strong> wetenschap, <strong>de</strong> enorme<br />
doorbraken van <strong>de</strong> laatste tien tot twintig jaar. Inzichten in gezondheid zijn sterk<br />
verbeterd, voortdurend staat het in <strong>de</strong> krant, er is weer wat ont<strong>de</strong>kt, weer wat<br />
on<strong>de</strong>rzocht, en mensen gaan dat lezen en steeds meer begrijpen dat ze een zekere mate<br />
van invloed hebben op <strong>de</strong> manier waarop zij zelf later ou<strong>de</strong>r wor<strong>de</strong>n. Ie<strong>de</strong>reen realiseert<br />
zich natuurlijk dat er geen garanties kunnen wor<strong>de</strong>n gegeven, maar je kunt er invloed<br />
op hebben.<br />
<strong>De</strong> heer <strong>De</strong> Waal: Als directeur van Humanitas kan ik zeggen dat bij ons zelfs mensen<br />
van zeventig <strong>de</strong> kans krijgen een aantal uren per week door te werken. Het komt voor<br />
bij niet overheidsinstellingen dat mensen hun uren uitbrei<strong>de</strong>n in plaats van seniorenverlof<br />
te nemen. Maar of wij dit soort dingen in <strong>de</strong> han<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> <strong>de</strong>nktanks van<br />
Unilever moeten geven, dat weet ik als oud vakbondsvoorzitter nog zo net niet. Er zal<br />
een grote vereniging in Ne<strong>de</strong>rland bezwaar tegen hebben <strong>de</strong>nk ik, maar als je echt gaat<br />
kijken naar het bedrijf waar die Bertolli producten gemaakt wor<strong>de</strong>n dan zal <strong>de</strong><br />
gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> leeftijd daar aanzienlijk lager zijn dan het filmpje suggereert. Dit is een<br />
probleem dat we met zijn allen op moeten lossen en ik <strong>de</strong>nk dat <strong>de</strong> bijdrage die<br />
Unilever daaraan kan leveren prachtig is. Maar een zeer wezenlijke is ook het sociale<br />
netwerk van mensen. Gelukkig ou<strong>de</strong>r wor<strong>de</strong>n en niet in eenzaamheid en isolement is<br />
een groter risico voor lagere inkomensklassen. Dus als ik iets aan <strong>de</strong> overheid zou<br />
mogen zeggen, dan is het niet een pleidooi voor meer geld, maar om een zodanige<br />
omgeving te faciliteren waarin <strong>de</strong> betrokkenheid van mensen bij elkaar goed tot uitdrukking<br />
komt. En als ze dan ook nog Becel Pro·activ eten en gezond blijven dat is<br />
mooi meegenomen, maar om gelukkig te zijn heb je sociale netwerken nodig.<br />
Vrijwilligers die op elkaar betrokken zijn, dat zou mijn boodschap zijn.<br />
Burgmans: Ik sluit me hier volledig bij aan. Geluk, het is een holistisch on<strong>de</strong>rwerp en<br />
<strong>de</strong> voedingsmid<strong>de</strong>lenindustrie kan maar beperkt een bijdrage leveren. Als al die an<strong>de</strong>re<br />
zaken niet in or<strong>de</strong> zijn dan kun je nog zoveel Becel eten maar dan lukt het niet.<br />
32
Elco Brinkman<br />
voorzitter Bouwend Ne<strong>de</strong>rland<br />
Bouwen op mensen van alle leeftij<strong>de</strong>n<br />
Bouwend Ne<strong>de</strong>rland staat voor forse opgaven. Minstens<br />
75.000 nieuwe woningen zijn nodig, waarvan 25.000<br />
geschikte en aanpasbare woningen voor ou<strong>de</strong>ren. Ruim<br />
2 miljoen woningen van <strong>de</strong> voorraad zijn technisch en qua energiebalans<br />
zeer aan verbetering toe. <strong>De</strong>mografie is een thema, want ook<br />
jonge starters staan massaal te dringen. Willen we <strong>de</strong> kant op van seniorenste<strong>de</strong>n of willen we<br />
wonen in wijken voor alle leeftij<strong>de</strong>n? En hoe dammen we <strong>de</strong> veel te grote uitstroom in van<br />
ou<strong>de</strong>re bouwvakkers? In ons vol geachte landje met zijn overvloed aan instituties, regels en<br />
subsidies is het lastig laveren voor een bedrijfstak met 375.000 mensen in 6.000 bedrijven.<br />
Als minister van 35 jaar was ik halverwege <strong>de</strong> jaren tachtig in Japan op werkbezoek. Ik<br />
stel<strong>de</strong> ons gezelschap daar keurig voor: een directeur van 40, een directeur generaal van<br />
45 en een secretaris generaal van 50 en toen vroeg <strong>de</strong> 80-jarige Japanse minister: “waar<br />
is <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse minister?” Ik zou niet zozeer <strong>de</strong>ze 'jeugdherinnering' willen ophalen<br />
maar wel <strong>de</strong> missie van <strong>de</strong> toenmalige minister van Welzijn en Volksgezondheid naar<br />
Japan. Wij in Ne<strong>de</strong>rland weten hoe we met <strong>de</strong> ou<strong>de</strong>dagsvoorziening om moeten gaan<br />
op het grensvlak van wonen en zorg, wij hebben namelijk allerlei voorzieningen en<br />
verzorgingshuizen. Maar in Japan liet men ons zien wat het Japanse antwoord op <strong>de</strong><br />
toekomst was. Ze lieten een busje voorrij<strong>de</strong>n in een wijk met veel ou<strong>de</strong>re mensen, daar<br />
kwam een warmwaterinstallatie uit en een bad en dat werd het huis ingebracht en een<br />
keurige vrijwilligster, of misschien ook wel een beroeps, ging vervolgens <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> dame<br />
en <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> heer in dat pand even goed schrobben, en daarna ging het autootje weer<br />
naar het volgen<strong>de</strong> huis. Ze zei<strong>de</strong>n woonaanpassing niet zo urgent te vin<strong>de</strong>n. Ze zagen<br />
wel dat <strong>de</strong> kin<strong>de</strong>ren niet meer zo zullen gaan zorgen voor <strong>de</strong> ou<strong>de</strong>re generatie in Japan,<br />
maar dat was hun innovatieve antwoord.<br />
Het is goed om je af te vragen,<br />
We zullen veel meer combinaties<br />
wat is <strong>de</strong> bre<strong>de</strong>re thematiek? Wat doen<br />
mogelijk moeten maken van wonen<br />
we eigenlijk om die ou<strong>de</strong> dag zo min<br />
mogelijk bezorgd te maken?<br />
met zorg arrangementen waardoor <strong>de</strong><br />
verhuisbehoefte ook gemitigeerd wordt.<br />
Ik geloof vanuit het perspectief van <strong>de</strong><br />
bouw gere<strong>de</strong>neerd, dat we ons geen<br />
zorgen hoeven te maken. Ik zal enkele<br />
illustraties geven dat er veel werk aan <strong>de</strong> winkel is. We kunnen ook wel ver<strong>zilveren</strong> dat<br />
er meer mondigheid, koopkracht en belangstelling is voor het wonen en voor een goed<br />
verzorg<strong>de</strong> woonomgeving. Ik vertel<strong>de</strong> die kleine anekdote over Japan om onszelf te<br />
pressen tot een an<strong>de</strong>re gedachten wisseling. Ook wij waren gewend om te <strong>de</strong>nken dat<br />
we er waren met een <strong>de</strong>ur verhangen en drempels eruit. Maar er zullen nieuwe<br />
33
concepten voor woningen en woonomgeving moeten komen en die zijn gelei<strong>de</strong>lijk ook<br />
wel in discussie.<br />
Ik wil eerst een paar cijfers noemen. Als je mensen vraagt of ze willen verhuizen dan<br />
blijkt dat allemaal reuze mee te vallen. We moeten dus niet doen alsof ons een massale<br />
verhuisbeweging te wachten staat. Wel blijkt uit on<strong>de</strong>rzoek<br />
<strong>De</strong> bouwsector<br />
functioneert in een<br />
vol geacht land, met<br />
allerlei institutionele<br />
belangen, waarin<br />
het heel lastig<br />
werken is.<br />
dat bij mensen boven <strong>de</strong> 75 jaar <strong>de</strong> verhuisbehoefte aan<br />
het groeien is. Het gaat om zo'n 1,1 miljoen ou<strong>de</strong>ren,<br />
veelal alleenstaan<strong>de</strong> mensen, behoorlijke aantallen dus.<br />
In <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> plaats: we hoeven niet allemaal te verhuizen,<br />
maar een woning moet wel aanpasbaar zijn, moet levensloop<br />
bestendig zijn, daar is ook nog wel wat over te zeggen.<br />
In <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> plaats valt het allemaal wel mee, mits wij<br />
onze recreatie, onze twee<strong>de</strong> woning of onze caravan,<br />
kunnen behou<strong>de</strong>n, en wij op <strong>de</strong> een of an<strong>de</strong>re manier in<br />
binnen- of buitenland kunnen vertoeven. <strong>De</strong> eerste nota<br />
die ik als aankomend minister <strong>de</strong>stijds in 1982 op het<br />
ministerie aantrof heette 'Ou<strong>de</strong>ren in tel'.Die veron<strong>de</strong>r-<br />
stel<strong>de</strong> dat we allemaal, op ons 55e verzorgd zou<strong>de</strong>n moeten wor<strong>de</strong>n door <strong>de</strong> gemeenschap.<br />
Van <strong>de</strong> minister van Welzijn werd dus verlangd om een beleid te ontwikkelen,<br />
dat er voor zorg<strong>de</strong> dat er voorzieningen gereed ston<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong> ou<strong>de</strong>ren. Het is<br />
allemaal an<strong>de</strong>rs gegaan, gelukkig. Maar niettemin blijft het van belang dat ou<strong>de</strong>ren<br />
niet alleen hun natje en droogje hebben maar ook <strong>de</strong> daadwerkelijke mogelijkheid van<br />
recreatie, om eens een keer ergens an<strong>de</strong>rs te kunnen vertoeven.<br />
<strong>De</strong> voorwaar<strong>de</strong> is naast betaalbaarheid veel meer dat wonen en zorg te combineren zijn.<br />
Daarover is heel veel competentie discussie, wie gaat daarover? Essentieel is in elk geval<br />
dat wij uit ons huisje kruipen, letterlijk (ook als bouwsector) en figuurlijk en dus veel<br />
meer combinaties van wonen met allerlei zorg arrangementen ontwikkelen waardoor<br />
<strong>de</strong> verhuisbehoefte ook gemitigeerd wordt. Dat verhuizen en ook het bouwen voor die<br />
verhuizing is toch ook wel een stevig probleem. Ik kom erop terug.<br />
Dus over het geheel genomen valt het wel mee. Geen volksverhuizingen in het<br />
verschiet, maar relatief is het toch nog een forse klus. Hoe ziet het bestand van <strong>de</strong> senioren<br />
eruit? Alleen even gemeten naar eengezinswoning en appartementen, blijkt dat bijna<br />
70 procent van <strong>de</strong> 55-plussers in een eengezinswoning leeft en een kleine 30 procent<br />
in een appartement. En in <strong>de</strong> verhouding koop en huur is het ongeveer fiftyfifty. Die<br />
verhoudingsgetallen leveren op zichzelf een heel gemêleerd beeld, maar het meren<strong>de</strong>el<br />
van <strong>de</strong>genen die in een appartement wonen, vooral in een huurappartement, wordt<br />
gevormd door bewoners op ou<strong>de</strong>re leeftijd. Dat is nu dus zo'n 32 procent van het totaal<br />
en dat zal groeien. Dat is allemaal keurig uitgerekend: er zal zo'n vijftien procent<br />
bijkomen. Ofwel meer dan 150.000 eenhe<strong>de</strong>n en dat zijn toch grote getallen. Wat <strong>de</strong><br />
mensen in ie<strong>de</strong>r geval willen is niet alleen die woning, niet alleen <strong>de</strong> caravan of een<br />
34
twee<strong>de</strong> huis of een reisje, maar ook een woonomgeving die comfort biedt, die veilig is,<br />
die toegankelijk is en noem maar op. Wij moeten ons dan realiseren dat we het niet<br />
alleen hebben over het rollatorproof maken van woningen, maar ook over <strong>de</strong> woonomgeving.<br />
Niet alleen in termen van vrien<strong>de</strong>n of kin<strong>de</strong>ren in <strong>de</strong> buurt maar ook <strong>de</strong><br />
fysieke kanten van <strong>de</strong> woonomgeving. Dus ook <strong>de</strong> variatie van <strong>de</strong>ze elementen is erg<br />
belangrijk. En daarmee komen wij steeds dichter bij het publieke domein in <strong>de</strong><br />
afwegingen.<br />
<strong>De</strong> re<strong>de</strong>n hiervoor is dat <strong>de</strong> markt op het gebied van woningen en <strong>de</strong> woonomgeving<br />
bepaald an<strong>de</strong>rs werkt en moet werken dan bijvoorbeeld voor Unilever het geval is. Niet<br />
omdat we belangrijker zou<strong>de</strong>n zijn, maar omdat we echt an<strong>de</strong>rs moeten opereren. Wij<br />
werken in een zeer geïnstitutionaliseer<strong>de</strong> sector. Er zijn tal van organisaties en overhe<strong>de</strong>n,<br />
paragouvernementele en an<strong>de</strong>rsoortige organisaties, die zich als het ware ophou<strong>de</strong>n<br />
tussen <strong>de</strong> klant, <strong>de</strong> gebruiker <strong>de</strong> consument, <strong>de</strong> bewoner, <strong>de</strong> huur<strong>de</strong>r, <strong>de</strong> koper aan <strong>de</strong><br />
ene kant en <strong>de</strong>genen die als bouwer of ontwikkelaar het product aanbie<strong>de</strong>n. Natuurlijk<br />
signaleren wij <strong>de</strong> veran<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> vraag, maar het is buitengewoon lastig om door<br />
toevoeging aan <strong>de</strong> voorraad woningen en wijzigingen in <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong> voorraad<br />
tegemoet te komen aan <strong>de</strong> marktvraag.<br />
Unilever kan relatief gemakkelijk, ook al kost het wat, een nieuw product in <strong>de</strong> markt<br />
zetten. <strong>De</strong> bouwsector functioneert in een vol geacht land, met allerlei institutionele<br />
belangen, waarin het heel lastig werken is. Het gaat om nieuwbouw en omvorming, die<br />
almaar belangrijker wor<strong>de</strong>n, omdat <strong>de</strong> nieuwe toevoegingen in <strong>de</strong> ruimtelijke or<strong>de</strong>ning<br />
sowieso al lastig zijn en relatief altijd min<strong>de</strong>r van betekenis dan herstructurering van <strong>de</strong><br />
bepaal<strong>de</strong> omgeving. In <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong> omgeving zijn <strong>de</strong> woningen van voor <strong>de</strong> oorlog nu<br />
gelei<strong>de</strong>lijk aan wel gesaneerd of tot monumenten verklaard of an<strong>de</strong>rszins in re<strong>de</strong>lijke<br />
staat gebracht. <strong>De</strong>ze woningen zijn ook weer populair<strong>de</strong>r aan het wor<strong>de</strong>n, maar <strong>de</strong> grote<br />
voorraad van woningen van eind<br />
<strong>De</strong> grote voorraad van 3,2 miljoen woningen<br />
van eind jaren veertig en van <strong>de</strong> vijftiger en<br />
zestiger jaren is in technisch slechte staat en<br />
grosso modo zeer energie onvrien<strong>de</strong>lijk.<br />
jaren veertig en van <strong>de</strong> vijftiger<br />
en zestiger jaren (3,2 miljoen<br />
woningen) zijn in technisch<br />
slechte staat. Dan heb ik het nog<br />
niet eens over comfort en<br />
kwaliteit in <strong>de</strong>ze woningen. Dit<br />
zijn allemaal aantallen die samen<br />
met <strong>de</strong> overheid zijn gemeten.<br />
Dit zijn woningen die grosso modo bovendien zeer energie onvrien<strong>de</strong>lijk zijn terwijl<br />
mensen op hun ou<strong>de</strong> dag graag gemid<strong>de</strong>ld enkele graadjes meer stoken, als ik mijn<br />
va<strong>de</strong>r van 92 als maat <strong>de</strong>r dingen mag nemen.<br />
Er is erg veel werk aan <strong>de</strong> winkel voor <strong>de</strong> bouw, en er komen toch wel een paar forse<br />
vraagstukken op ons af op het grensvlak van publiek en privaat. We moeten ons<br />
bovendien realiseren dat het gros van <strong>de</strong> mensen ook op hun ou<strong>de</strong> dag in eengezins-<br />
35
woningen en in grondgebon<strong>de</strong>n woningen wil zitten. We wonen in een land dat<br />
letterlijk en figuurlijk graag plat en laag leeft, terwijl ie<strong>de</strong>reen inziet dat er meer geconcentreerd<br />
moet wor<strong>de</strong>n gebouwd, het liefst in het ste<strong>de</strong>lijke gebied.<br />
Achtereenvolgen<strong>de</strong> kabinetten van verschillen<strong>de</strong> kleur hebben steeds gezegd dat die<br />
en die woningen moeten wor<strong>de</strong>n gebouwd in die en die aantallen. Dat is nu ook weer<br />
het geval in <strong>de</strong> plannen voor <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> kabinetsperio<strong>de</strong>. <strong>De</strong> veron<strong>de</strong>rstelling is dat<br />
ongeveer driekwart in het ste<strong>de</strong>lijk gebied moet wor<strong>de</strong>n gebouwd. Maar na 1,5 jaar van<br />
<strong>de</strong> plan perio<strong>de</strong>, kan ik al zeggen dat we al 45.000 woningen achter lopen in <strong>de</strong><br />
ste<strong>de</strong>lijke gebie<strong>de</strong>n. Het is op zichzelf een planning waar markt en overheid heel<br />
precies naar kijken, dus dat is niet iets dat zomaar in theorie wordt bedacht. Dat is in <strong>de</strong><br />
achtereenvolgen<strong>de</strong> perio<strong>de</strong>n steeds opnieuw gebeurd. Dus er is een enorme spanning<br />
tussen <strong>de</strong> wens om in het groen te leven, in Vinex-achtige wijken, en niet in ste<strong>de</strong>lijke<br />
gebie<strong>de</strong>n, terwijl <strong>de</strong> politiek waarschijnlijk ook <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> jaren wel weer gericht zal<br />
zijn op <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>lijke gebie<strong>de</strong>n.<br />
Dit zijn algemenere trends en algemenere situaties die moeilijk beïnvloedbaar zijn in<br />
een situatie waarin je niet een echte verhouding hebt tussen vraag en aanbod. Ik vraag<br />
daar begrip voor. Er is al veel leed op tafel gelegd dus ik voeg mijn leed daar aan toe.<br />
En tegelijkertijd zeg ik: we moeten er niet bij stilstaan. Er kan natuurlijk wel het een<br />
en an<strong>de</strong>r. Zoals heel veel ou<strong>de</strong>ren<br />
zeggen: ik red me wel, ook op hogere<br />
leeftijd, met kleinere aanpassingen,<br />
het is allemaal niet zo'n probleem.<br />
We hebben daarom heel goed samen<br />
met <strong>de</strong> zorgorganisaties, <strong>de</strong> overheidsorganisaties<br />
en <strong>de</strong> bouworganisaties<br />
gekeken naar wat er in<br />
ie<strong>de</strong>r geval wel zou moeten gebeuren,<br />
<strong>De</strong> bouwsector heeft recent voor een extra<br />
programma, om werknemers langer voor<br />
<strong>de</strong> bedrijfstak te bewaren, zo tussen <strong>de</strong> 50<br />
en 60 miljoen beschikbaar gesteld.<br />
omdat in termen van zorgbehoefte, handicaps en <strong>de</strong>rgelijke er zeker aanpassingen en<br />
toevoegingen moeten zijn. <strong>De</strong> berekeningen komen ruwweg uit op zo'n 400.000 nultre<strong>de</strong><br />
woningen, dus drempelloze woningen, letterlijk en figuurlijk drempelloos. Dat betekent<br />
praktisch gesproken dat zo'n 25.000 nieuwe woningen per jaar in <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> perio<strong>de</strong>,<br />
naast zo'n 5.000 te verbouwen woningen, heel specifiek op <strong>de</strong> zwaar<strong>de</strong>re zorgvoorzieningen<br />
binnen <strong>de</strong> woning moeten wor<strong>de</strong>n toegespitst, dus om verhuizing naar een<br />
verzorgingstehuis te voorkomen.<br />
Belangrijk punt is dat zo'n 15.000 woningen per jaar door woonruimte herver<strong>de</strong>ling<br />
toegewezen moeten kunnen wor<strong>de</strong>n. We moeten proberen ons een voorstelling te maken<br />
van <strong>de</strong> problemen daarbij, want er komen weer wachtlijsten, kwantitatief en zeker ook<br />
kwalitatief, in termen van gewenste woonomvang, comfort, kwaliteit. Met vragen als:<br />
kun je als je <strong>de</strong> ene <strong>de</strong>ur opendoet met je rollator of rolstoel nog wel een an<strong>de</strong>re <strong>de</strong>ur<br />
binnen? En dat in die woningen van <strong>de</strong> vijftiger en zestiger jaren, vaak gestapel<strong>de</strong> woningen.<br />
Bovendien zou<strong>de</strong>n er dan nog eens vele duizen<strong>de</strong>n zorgsteunpunten moeten zijn.<br />
36
Als we die elementen van nieuwbouw, verbouw en herver<strong>de</strong>ling van woonruimte bij<br />
elkaar optellen, valt te begrijpen dat er in dat geïnstitutionaliseer<strong>de</strong> wereldje nogal wat<br />
ge<strong>de</strong>batteerd wordt voordat <strong>de</strong> ene steen op <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re wordt gezet. Wij hebben het hier<br />
niet over het grondbeleid en <strong>de</strong> vergunningen problematiek, of <strong>de</strong> vraag of we het met<br />
of zon<strong>de</strong>r Polen moeten doen. Dat zijn wel thema's die langs komen, en waar ie<strong>de</strong>re<br />
stad ook nog eens een keer zijn eigen opvatting over heeft, want wij leven in een<br />
ge<strong>de</strong>centraliseerd land.<br />
<strong>De</strong> vraag is hoe om te gaan met <strong>de</strong>ze algemene beweging en <strong>de</strong>ze algemene getallen, die<br />
in Apeldoorn echt an<strong>de</strong>rs zijn dan in Amersfoort. Hoeveel moeite moeten we anno<br />
2007 nog altijd doen om bouwers en ontwikkelaars samen met zorgarrangeurs naar <strong>de</strong><br />
maat en naar <strong>de</strong> concrete behoefte en verlangens van mensen in wijken daadwerkelijk<br />
aan <strong>de</strong> gang te kunnen laten gaan. Dat geldt op zichzelf ook voor <strong>de</strong> corporaties voor<br />
wie wij ook bouwen.<br />
Ik zei u al, het is allemaal te doen, het valt allemaal mee, maar er komen nieuwe<br />
vraagstukken bij. Bijvoorbeeld van <strong>de</strong> intergenerationele solidariteit, <strong>de</strong> verhouding<br />
tussen jong en oud. Er is uitgerekend dat ongeveer 75.000 woningen per jaar nieuw<br />
gebouwd moeten wor<strong>de</strong>n in dit land en daarvan zou<strong>de</strong>n er dus minimaal 25.000 voor<br />
<strong>de</strong> senioren moeten zijn. En dat op het moment dat starters en beginnen<strong>de</strong><br />
doorstromers <strong>de</strong> grootste politieke aandacht hebben. Op zichzelf niets bijzon<strong>de</strong>rs, want<br />
we hebben wel vaker het probleem van <strong>de</strong> moeizame nieuwe toetreding gehad in een<br />
betrekkelijk gesloten markt, zoals <strong>de</strong> bouwmarkt en zeker in het ste<strong>de</strong>lijk gebied. Maar<br />
je zit toch behoorlijk klem als je die 25.000 woningen voor senioren moet zien in te<br />
passen in die 75.000 die we met heel veel moeite per jaar gebouwd krijgen. Het vraagstuk<br />
van <strong>de</strong> woonruimtever<strong>de</strong>ling dus. Wij weten allemaal nog wel en zeker <strong>de</strong><br />
babyboomers on<strong>de</strong>r ons, hoe moeilijk het in<strong>de</strong>rtijd was om überhaupt een plekje te<br />
krijgen op <strong>de</strong> lijsten van <strong>de</strong> gemeenten. En nu zie je na een perio<strong>de</strong> van liberalisering<br />
gelei<strong>de</strong>lijk aan toch weer dat veel gemeenten weer aan het worstelen zijn met allerlei<br />
criteria en het ontduiken daarvan. Kort en goed, ik zie het vraagstuk van <strong>de</strong> insi<strong>de</strong>rs en<br />
<strong>de</strong> outsi<strong>de</strong>rs nu op ons afkomen. Alleen al in termen van ruimte en aanpasbaarheid en<br />
<strong>de</strong> eer<strong>de</strong>r genoem<strong>de</strong> herver<strong>de</strong>ling van 15.000 woningen per jaar is dat een stevige<br />
bestuurlijke en politieke vraagstelling.<br />
Verbouwingen zijn technisch niet zo' n probleem, natuurlijk kunnen wij iets doen met<br />
<strong>de</strong> drempels, met het sanitair, met een traplift, met gewone liften en met domotica. Er<br />
is gelukkig heel veel op <strong>de</strong> markt. Maar <strong>de</strong> marktvraag naar grondgebon<strong>de</strong>n woningen<br />
en patio woningen, waar je buitenlucht kan snuiven, gaat gepaard met een onevenwichtig<br />
gemid<strong>de</strong>ld grondgebruik. Als mensen niet echt in appartementen willen<br />
wonen, wordt het dus best lastig. En ook daar waar we geconcentreerd bouwen moeten<br />
we functies combineren, we moeten stapelen; we moeten on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> grond parkeren. En<br />
toch willen mensen wel <strong>de</strong> auto graag voor <strong>de</strong> <strong>de</strong>ur, want een eindje ver<strong>de</strong>rop weet je<br />
niet of je straat wel veilig is.<br />
37
Een kleine anekdote: Sinds kort hebben we wateroverlast in Lei<strong>de</strong>n en in mijn buurt<br />
en men vroeg mij of ik met het gemeentebestuur eens even contact op wou nemen om<br />
dat te voorkomen. <strong>De</strong> behan<strong>de</strong>lend ambtenaar van <strong>de</strong> dienst riolering en straten in <strong>de</strong><br />
gemeente Lei<strong>de</strong>n zei: “Wel meneer Brinkman, we kennen het probleem, maar een van<br />
<strong>de</strong> oorzaken is dat wij geen hoge stoepran<strong>de</strong>n meer mogen maken, want dan kunnen<br />
<strong>de</strong> auto's en bussen en <strong>de</strong> brandweer in die kleine binnenstad niet meer <strong>de</strong> stoep in<br />
noodgevallen gebruiken. Vanuit een oogpunt van beter waterbeheer zou<strong>de</strong>n we graag<br />
die hoge stoepran<strong>de</strong>n gebruiken. Maar ik hoor net dat dit voor <strong>de</strong> senioren niet zo<br />
handig is.”<br />
Het is maar een voorbeeld, maar we merken in <strong>de</strong> bouw, want we doen niet alleen<br />
woningen maar ook infrastructuur, dat dit soort praktische kwesties in toenemen<strong>de</strong><br />
mate aan <strong>de</strong> or<strong>de</strong> komen. <strong>De</strong> woonomgeving is een abstract begrip. In ons goe<strong>de</strong><br />
va<strong>de</strong>rland zijn we jaren bezig geweest, ik neem dat niemand kwalijk, met beleid gericht<br />
op: hier wonen we en daar werken we, daar hebben we voorzieningen en ver<strong>de</strong>rop<br />
speelveldjes enzovoort. En nu willen we dat gelei<strong>de</strong>lijk aan meer bij elkaar brengen.<br />
Wonen, werken, voorzieningen, jong en oud. <strong>De</strong> gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> wijk is daarop niet<br />
ingericht dus we zitten met een enorm vraagstuk van herinrichting. Daar wordt veel op<br />
gestu<strong>de</strong>erd en er zijn natuurlijk conflicteren<strong>de</strong> belangen.<br />
<strong>De</strong> problemen zijn niet van technische aard, <strong>de</strong> wil ontbreekt ook niet, we zijn het eens<br />
over maatregelen en over intersectoraal samenwerken, er zijn goe<strong>de</strong> plannen en er zijn<br />
experimenten uitgevoerd, maar relatief is het toch altijd nog een forse opgave. Niet<br />
alleen vanwege <strong>de</strong> massieve omvang, maar ook tegen <strong>de</strong> achtergrond van <strong>de</strong> gewoonte<br />
in dit land om wonen primair als een collectief goed te beschouwen. Op zijn minst in<br />
die zin dat kopers niet alleen afhankelijk zijn van allerlei vergunningen, maar dat er<br />
ook allerlei bemoeienis is, on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re via belastingaftrek. Het is onvoorstelbaar met<br />
hoeveel aspecten van het wonen op <strong>de</strong> koop- en huurmarkt <strong>de</strong> overheid zich<br />
bezighoudt. In ruil voor een gewoonte en een verslaving bij ons als burgers, huur<strong>de</strong>rs<br />
en kopers aan huursubsidie en hypotheekrente aftrek. Daar willen we meer van en geen<br />
huurliberalisatie of althans niet te fors. Als <strong>de</strong> verhoudingen zo zijn dan moeten we ook<br />
accepteren dat we er niet teveel voor betalen. Soms schrijven <strong>de</strong> kranten dat het<br />
allemaal zo duur is. Maar in <strong>de</strong> echte prijs voor het goed, voor <strong>de</strong> grond en <strong>de</strong> woning,<br />
zitten allerlei vervuilen<strong>de</strong> mechanismen. Tekorten wor<strong>de</strong>n weg gesubsidieerd, er wordt<br />
verevend tussen rijk en arm.<br />
Als je in die zeer ingewikkel<strong>de</strong> mechaniek gaat rommelen dan geef ik u op een briefje<br />
dat er allerlei effecten in <strong>de</strong> woningmarkt ontstaan die juist niet bedoeld zijn. Stel men<br />
wil iets met <strong>de</strong> hypotheekrente aftrek doen, dan valt te voorspellen dat starters niet<br />
geholpen zijn. Als je bovenin iets doet, gaan <strong>de</strong>genen die daar niet aan hun gerief<br />
komen in het mid<strong>de</strong>nsegment zitten, hou<strong>de</strong>n <strong>de</strong> doorstroming van on<strong>de</strong>rop tegen,<br />
waardoor er min<strong>de</strong>r dure woningen komen, <strong>de</strong> gemeenten geld tekort komen en <strong>de</strong><br />
cirkel is rond. Inkomenspolitieke overwegingen hebben dan in <strong>de</strong> woningmarkt een<br />
38
averechts effect. Uit een oogpunt van inkomenspolitiek is huurliberalisatie een<br />
verkeerd woord, maar als je <strong>de</strong> woningen wil saneren dan moet het wel ergens betaald<br />
wor<strong>de</strong>n.<br />
Natuurlijk, wie meer spaarlampen gebruikt, een beter geïsoleerd dak heeft, houdt wel<br />
geld over of betaalt min<strong>de</strong>r aan het energiebedrijf, maar <strong>de</strong> aanvangsinvesteringen voor<br />
isolatie moeten wel ergens van bekostigd wor<strong>de</strong>n. <strong>De</strong> aannemer wordt veron<strong>de</strong>rsteld<br />
een gulle gever te zijn, maar is het natuurlijk niet. We moeten ons realiseren dat het<br />
toch meer een commodity is gewor<strong>de</strong>n. Een huis is vandaag <strong>de</strong> dag best financierbaar,<br />
maar het probleem is dat in het lage en mid<strong>de</strong>nsegment te weinig aanbod is en dat heeft<br />
alles te maken met <strong>de</strong> ingewikkel<strong>de</strong> fiscale en subsidie constructies. Objectief is het<br />
heel lastig om vast te stellen wat nu <strong>de</strong> prijs van een woning is. Dat betekent praktisch<br />
gesproken dat <strong>de</strong> taken waar we hiervoor staan <strong>de</strong> betaalbaarheidsvraag blijven<br />
oproepen.<br />
Ik ben toevallig ook voorzitter van het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds. En vanuit<br />
die hoedanigheid weet ik dat het ABP pensioen in Ne<strong>de</strong>rland bekend staat als een heel<br />
goe<strong>de</strong> voorziening. Dat is ook zo, maar als je kijkt wat nu <strong>de</strong> gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>r,<br />
niet alleen <strong>de</strong> ABP-er, feitelijk aan AOW en pensioen krijgt op zijn 65e dan valt dat<br />
tegen. Het beeld is dat het 70 procent van het laatstverdien<strong>de</strong> loon is, ook al zijn we<br />
naar mid<strong>de</strong>lloon systematiek overgestapt. Het is een feit dat het pensioen gemid<strong>de</strong>ld<br />
nauwelijks <strong>de</strong> vijftig procent van het laatst verdien<strong>de</strong> loon haalt, dus gemid<strong>de</strong>ld gesproken<br />
is het geen vetpot. Slechts vijf procent van <strong>de</strong> ABP gepensioneer<strong>de</strong>n heeft een<br />
pensioen van <strong>de</strong>rtigduizend euro of<br />
hoger. Een dikke 500.000 mensen ontvangen<br />
pensioen van het ABP. Zijn<br />
dat nu <strong>de</strong> grote pensioenen? Nu kan<br />
het zijn dat mensen hier en daar nog<br />
wat extra geld opzij hebben gezet, maar<br />
het is niet zo dat er dus tonnen weg<br />
gesjouwd wor<strong>de</strong>n uit Heerlen. Sterker<br />
nog, als je kijkt naar <strong>de</strong> kleine pensioe-<br />
nen bij het ABP, wellicht <strong>de</strong>eltij<strong>de</strong>rs, maar doorgaans toch echte volledige pensioenen,<br />
is dat bijna 60 procent van alle ABP gepensioneer<strong>de</strong>n, die krijgen dus<br />
min<strong>de</strong>r dan 10.000 euro op jaarbasis.<br />
Als je dit betrekt op het vraagstuk van <strong>de</strong> betaalbaarheid van <strong>de</strong> ou<strong>de</strong>dagsvoorzieningen,<br />
dan is toch <strong>de</strong> vraag hoe lossen we dat op? Hoe financieren wij <strong>de</strong> vaak vrij forse<br />
uitgaven die gepaard gaan met wat ik wel eens noem het 'rollatorproof' maken van<br />
woningen? Dan verzeil je weer in <strong>de</strong> subsidie sfeer of <strong>de</strong> aftrek. Kort en goed daar ligt<br />
ook wel op het grensvlak van publiek en privaat iets waar we wat mee moeten doen.<br />
U kunt zeggen, u speelt als aannemer <strong>de</strong> bal wel heel erg terug naar <strong>de</strong> overheid en <strong>de</strong><br />
39<br />
Als wij over <strong>de</strong> partijgrenzen heen geen<br />
oplossing vin<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong> overmaat aan<br />
overheidsbemoeienis dan blijft het<br />
millimeteren en blijft <strong>de</strong> markt op slot.
maatschappij, maar hier is nog heel veel werk, hier kun je een goe<strong>de</strong> boterham aan<br />
verdienen. Dan moet je maar een beetje innovatiever werken en meer mensen in<br />
dienst nemen enzovoort. Maar we werken natuurlijk alleen in opdracht, dus als<br />
niemand het betaalt, dan wordt er ook niet gewerkt. Eerlijk gezegd hebben we nog een<br />
an<strong>de</strong>r probleem. Ik ben zelf grootva<strong>de</strong>r maar heel veel van <strong>de</strong> grootou<strong>de</strong>rs en ou<strong>de</strong>rs<br />
hebben <strong>de</strong> laatste jaren niet verteld dat hun kin<strong>de</strong>ren in <strong>de</strong> bouw moesten gaan<br />
werken. We zitten met het imago van <strong>de</strong> blauwe boor<strong>de</strong>n sector. En grootou<strong>de</strong>rs en<br />
ou<strong>de</strong>rs hou<strong>de</strong>n hun kin<strong>de</strong>ren voor dat ze niet in <strong>de</strong> bouw maar op kantoor moeten gaan<br />
werken, of bij Unilever of in <strong>de</strong> han<strong>de</strong>l.<br />
Het beroepson<strong>de</strong>rwijs is ook hoe langer hoe min<strong>de</strong>r maakgericht gewor<strong>de</strong>n. Wij zijn<br />
niet <strong>de</strong> enigen die daar on<strong>de</strong>r lij<strong>de</strong>n, maar juist ook onze klanten op wat ou<strong>de</strong>re leeftijd<br />
verlangen dienstverlening, ze verlangen personeel dat weet hoe een <strong>de</strong>ur die piept<br />
verhangen moet wor<strong>de</strong>n. Dat kun je niet met een computer leren, daar moet je twee<br />
rechterhan<strong>de</strong>n voor hebben. Daarmee zitten wij enorm, we hebben een grote uitstroom<br />
en een te beperkte instroom, 47 van elke duizend functies die we te bie<strong>de</strong>n hebben is<br />
op het ogenblik vacant, dat is kolossaal, maar <strong>de</strong> uitstroom is bovendien gigantisch. En<br />
we zitten met een bestand dat gemid<strong>de</strong>ld tussen <strong>de</strong> 39 en 40 jaar is in <strong>de</strong> hele<br />
bedrijfstak. Dat is een grote bedrijfstak, met 375.000 mensen in 6.000 bedrijven. Het is<br />
niet gemakkelijk om het personeelsbeleid te organiseren in een bedrijfstak met heel<br />
veel variatie. Wat we dus na heel veel vijven en zessen<br />
besloten hebben is om te investeren in het vermin<strong>de</strong>ren<br />
van <strong>de</strong> uitstroom, het vasthou<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> Er zijn nogal wat studies<br />
kennis die we ook verliezen omdat mensen ook rela-<br />
waar uit blijkt dat <strong>de</strong><br />
tief snel, soms omstreeks hun 45e <strong>de</strong> tent al verlaten.<br />
Dus zeer intensief werken aan min<strong>de</strong>r ziekteverzuim, behoefte aan 'senioren-<br />
betere arbeidsomstandighe<strong>de</strong>n en meer loopbaan ste<strong>de</strong>n' buitengewoon<br />
begeleiding. <strong>De</strong> investeringen zijn fors, misschien<br />
beperkt is. Er is veel<br />
wat laat maar ze zijn er wel.<br />
meer behoefte aan<br />
We hebben nu recent voor een extra loopbaan gemeng<strong>de</strong> wijken.<br />
programma, om <strong>de</strong> mensen vast te hou<strong>de</strong>n en bij te<br />
scholen en langer voor <strong>de</strong> bedrijfstak te bewaren, zo<br />
tussen <strong>de</strong> 50 en 60 miljoen beschikbaar gesteld. Dat is voor een bedrijfstak organisatie<br />
toch echt veel geld. We moeten uitein<strong>de</strong>lijk uit het dal kunnen komen. Maar dit soort<br />
zaken, opleiding en heropleiding, moeten op <strong>de</strong> een of an<strong>de</strong>re manier ook in <strong>de</strong> prijzen<br />
tot uitdrukking komen.<br />
<strong>De</strong> kostprijs van het bouwproduct is daarmee gelei<strong>de</strong>lijk aan het stijgen: <strong>de</strong> verwarmingskanonnen<br />
bij <strong>de</strong> bouw, beschermingsconstructies, die er 15 jaar gele<strong>de</strong>n niet<br />
waren, allerlei tilapparaten, en verhoog<strong>de</strong> specietroggen. Ik ben blij dat we die<br />
beweging met elkaar hebben ingezet, maar in termen van beroepsuitoefening hebben<br />
we dus te maken met vergrijzing, te veel uitstroom en te weinig instroom.<br />
40
Aan <strong>de</strong> VNO-NCW tafel wordt <strong>de</strong> laatste tijd wel vaker gesproken over <strong>de</strong> versluiering<br />
van <strong>de</strong> kostprijs van woningen en woonomgeving. Het grote politieke en maatschappelijke<br />
<strong>de</strong>bat van <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> jaren zal gaan over <strong>de</strong> kwaliteit van onze woningen, onze<br />
woonomgeving, het landschap en <strong>de</strong> bereikbaarheid. Grotere inspanningen zijn nodig.<br />
Mensen willen in grote meer<strong>de</strong>rheid <strong>de</strong> auto voor <strong>de</strong> <strong>de</strong>ur. Een <strong>de</strong>r<strong>de</strong> van het verkeer<br />
is sociaal recreatief verkeer en neem maar aan dat het een almaar meer vergrijzend <strong>de</strong>el<br />
van <strong>de</strong> samenleving is wat daar rijdt. Willen we meer betalen voor <strong>de</strong> infrastructuur,<br />
mits <strong>de</strong> infrastructuur ook beter is en beter toegankelijk? Dat zijn <strong>de</strong> kwesties waar<br />
diegenen mee zitten, die op het grensvlak van het publieke en private domein hun<br />
spullen aan <strong>de</strong> man moeten brengen.<br />
<strong>De</strong> grote uitdaging is dus niet <strong>de</strong> techniek en ook niet het aantal mensen dat naar Zuid<br />
Frankrijk of Italië wil verhuizen. Dat is niet nodig, het wordt hier vanzelf warm, zeker<br />
als we hier niet goed isoleren. We zullen een aantal dingen eerlijk tegen elkaar moeten<br />
kunnen zeggen, voor niks gaat <strong>de</strong> zon op. We zullen letterlijk <strong>de</strong> hoogte en <strong>de</strong> diepte in<br />
moeten, en we zullen een aantal gewoontes moeten afleren, ook op het gebied van<br />
overheidsbemoeienis, en op het gebied van wonen en werken in wijken. Werk<br />
terugbrengen in <strong>de</strong> wijken, ook dat maakt het mogelijk voor mensen om op ou<strong>de</strong>re<br />
leeftijd meer te werken. Dus wat wij willen is een plattegrond en een in<strong>de</strong>ling van <strong>de</strong><br />
wijk waarin combi's van wonen en werk weer mogelijk wor<strong>de</strong>n gemaakt. Het klassieke<br />
ontwerp van <strong>de</strong> 4,5 verblijfeenheid, een woonkamer, drie slaapkamers, een hal, toilet<br />
en douche is niet meer van <strong>de</strong>ze tijd. Ook op ou<strong>de</strong>re leeftijd wensen wij meer comfort,<br />
meer ruimte, en combinatiemogelijkhe<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> wijk en in <strong>de</strong> woning. Dus die<br />
aanpassingsmogelijkhe<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> woning zullen een grote uitdaging zijn.<br />
Afsluitend <strong>de</strong>nk ik dat <strong>de</strong> allergrootste uitdaging niet zozeer <strong>de</strong> vraag is of wij die 3,2<br />
miljoen woningen van net na <strong>de</strong> oorlog wel of niet moeten slopen, maar of wij in dit<br />
toch wat volle land gevoelsmatig ook bereid zijn om zeer geconcentreerd te bouwen.<br />
Als we dat namelijk niet doen, dan kunnen we straks in Zeeland noch in Zuid Limburg<br />
<strong>de</strong> ruimte snuiven; dan zal het daar straks heel erg vol zijn.<br />
Mr. Drs. Leen<strong>de</strong>rt Cornelis (Elco) Brinkman (1948) volg<strong>de</strong> doctoraalstudies politieke wetenschappen<br />
en publiekrecht aan <strong>de</strong> Vrije Universiteit te Amsterdam. Na zeer diverse wetenschappelijke en<br />
ambtelijke functies bij verschillen<strong>de</strong> instanties en overhe<strong>de</strong>n was hij van 1982 - 1987 minister van<br />
Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur. Hij is vanaf 1995 voorzitter van Bouwend Ne<strong>de</strong>rland en<br />
combineert dit met een veelheid aan functies in bestuurlijk Ne<strong>de</strong>rland, waaron<strong>de</strong>r het voorzitterschap<br />
van het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds, vice-voorzitterschap van VNO-NCW en het<br />
lidmaatschap van <strong>de</strong> Sociaal-Economische Raad.<br />
41
Discussie<br />
<strong>De</strong> heer Knook: Ik woon niet zo ver van <strong>de</strong> heer Brinkman vandaan, in het doctorandussendorp<br />
Oegstgeest, en toen daar laatst Albert Heijn werd verbouwd stond er met grote<br />
letters op <strong>de</strong> bouwkeet geschil<strong>de</strong>rd: hoera Piet gaat met <strong>de</strong> Vut! Ik begrijp uit uw<br />
opmerkingen dat u als werkgever allerlei programma's heeft om mensen opnieuw een<br />
an<strong>de</strong>re invulling van hun beroep te geven. Wat ik merk als ik bij bedrijven als adviseur<br />
over <strong>de</strong> vloer kom, dat <strong>de</strong> werkgevers vaak wel willen, maar <strong>de</strong> werknemers helemaal<br />
niet. Heeft u ook een mogelijkheid om <strong>de</strong> mentaliteit van <strong>de</strong> mensen in uw sector<br />
zodanig te beïnvloe<strong>de</strong>n dat u <strong>de</strong> titel van uw lezing kunt veran<strong>de</strong>ren van bouwen op<br />
mensen van alle leeftij<strong>de</strong>n naar bouwen met mensen van alle leeftij<strong>de</strong>n?<br />
<strong>De</strong> heer Brinkman: Doctorandussen beginnen meestal op hun 23e - 25e met werken<br />
en <strong>de</strong> meeste van <strong>de</strong> bouwvakkers beginnen nog altijd op hun zestien<strong>de</strong> of zeventien<strong>de</strong>,<br />
vaak wel in een combinatie van leren en werken. Dus als het (niet kantoor) personeel<br />
veertig jaar lang dat werk heeft gedaan, dan <strong>de</strong>nk ik dat ondanks alle verbeter<strong>de</strong><br />
tilmetho<strong>de</strong>n en werkmetho<strong>de</strong>n mensen re<strong>de</strong>lijk blij zullen zijn als ze op hun 55e wat<br />
an<strong>de</strong>rs kunnen gaan doen. Ik voel mij niet helemaal vrij om als witte boor<strong>de</strong>n werker<br />
daarover makkelijke uitspraken te doen. We hebben er heel veel discussie over gehad,<br />
ook met collega-sectoren. Wij concentreren ons nu ook op hun inzet in <strong>de</strong> begeleiding<br />
op het werk en in <strong>de</strong> scholen, het beroepson<strong>de</strong>rwijs, om <strong>de</strong> technieken en <strong>de</strong> werkmetho<strong>de</strong>n<br />
over te dragen. Die grote uitstroom is een serieus probleem en we investeren<br />
in een programma om dat te vermin<strong>de</strong>ren. ….<br />
<strong>De</strong> heer <strong>De</strong> Caluwé: Ik ben zelf ook grootva<strong>de</strong>r en morgen ga ik naar mijn kleinzoon<br />
in Rotterdam om een piepen<strong>de</strong> <strong>de</strong>ur te herstellen. Ik weet dat er in Ne<strong>de</strong>rland ongeveer<br />
2, 3 miljoen mensen boven <strong>de</strong> 50 niet aan <strong>de</strong> arbeidsmarkt kunnen <strong>de</strong>elnemen. Wat let<br />
ons om eens in overleg met Rens <strong>de</strong> Groot van het Centrum voor Werk en Inkomen<br />
te overwegen om mensen die dat willen, zich om te laten scholen tot klusser in<br />
algemene maatschappelijke dienst. Geef ze wat geld en laat <strong>de</strong> gereedschapskist bijvullen<br />
bij <strong>de</strong> Gamma en zet ze in bij aannemers, of waar dan ook. Zet mensen in op verbetertrajecten.<br />
Toen ik 25 jaar gele<strong>de</strong>n directeur van <strong>de</strong> bibliotheek in Lei<strong>de</strong>n was, had<strong>de</strong>n<br />
we allerlei regelingen om vrouwen van 40 te laten instromen. Ik ben on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> indruk<br />
van uw verhaal, wat let ons om <strong>de</strong> 40 miljard die we op dit moment jaarlijks aan<br />
uitkeringen geven, op een an<strong>de</strong>re manier te gebruiken. Als financiering voor <strong>de</strong> grote<br />
slagen die in<strong>de</strong>rdaad gedaan moeten wor<strong>de</strong>n. <strong>De</strong> meeste mannen en ook vrouwen van<br />
55 blijken zodra ze opa of oma wor<strong>de</strong>n, ineens goe<strong>de</strong> klussers te zijn. Zullen we niet eens<br />
heel serieus werk maken van dit soort i<strong>de</strong>eën?<br />
<strong>De</strong> heer Brinkman: We hebben een lange perio<strong>de</strong> gehad waarin <strong>de</strong> bouw qua ziekteverzuim<br />
en arbeidsongeschiktheid zwaar boven het gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> zat, dat hebben we door<br />
allerlei maatregelen enorm terug kunnen brengen, we zitten nu op en on<strong>de</strong>r het<br />
gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong>. Mijn waarneming is, dat heel veel van <strong>de</strong> mensen die uit <strong>de</strong> bouw gaan, of<br />
42
dat nu via vut, pensioen of via een uitkering is, zichzelf in <strong>de</strong> markt wel red<strong>de</strong>n, omdat<br />
u als vragers die mensen wel weet te vin<strong>de</strong>n. Dus het eerste probleem, om <strong>de</strong>ze mensen<br />
weer actief in <strong>de</strong> markt te krijgen, is niet zozeer dat vraag en aanbod elkaar niet<br />
kunnen vin<strong>de</strong>n. Het is veel meer een punt ze in te zetten voor <strong>de</strong> zaken die niet<br />
vanzelf gaan. On<strong>de</strong>rwijs en kennisoverdracht gaan niet vanzelf. <strong>De</strong> bouwmarkten zijn<br />
<strong>de</strong> drukst bezochte winkelketens, want er wordt heel veel geklust in dit land en dat<br />
wordt over het algemeen niet door <strong>de</strong> senioren zelf gedaan, maar door <strong>de</strong> mensen die<br />
ze hebben weten te vin<strong>de</strong>n. Er is natuurlijk heel veel, in overleg met CWI en an<strong>de</strong>re<br />
instanties, gezocht in <strong>de</strong> kaartenbakken. Wie zijn er geschikt, of geschikt te maken voor<br />
het bouwberoep, maar dat valt reuze tegen. Als er nog 15.000 geschikte mensen zijn,<br />
dan is het veel, op <strong>de</strong> 375.000 die we in totaal hebben rondlopen in <strong>de</strong> bedrijfstak. Niet<br />
te verwaarlozen, maar het is een heel klein <strong>de</strong>el. Dus veel belangrijker is behoud van<br />
<strong>de</strong> kennis in <strong>de</strong> actieve markt en daar mogen zeer graag ook ou<strong>de</strong>ren aan <strong>de</strong>elnemen,<br />
laat daar geen misverstand over bestaan.<br />
Wat gebeurt er in an<strong>de</strong>re lan<strong>de</strong>n eigenlijk?<br />
<strong>De</strong> heer Brinkman: Op het gebied van woningen voor ou<strong>de</strong>ren/bejaar<strong>de</strong>n zien we<br />
eigenlijk overal <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> typen maatregelingen. Daar is heel veel studie van gemaakt,<br />
er zijn heel veel werkbezoeken afgelegd. Het hangt een beetje af van het niveau van<br />
welvaart, van <strong>de</strong> soorten materialen die men gebruikt, in Scandinavië is het meer<br />
houtbouw, bij ons meer beton, dus dat is dat wat lastiger met verbouwingen. Gemid<strong>de</strong>ld<br />
gesproken is het allemaal hetzelf<strong>de</strong> materiaal, zelfs in Japan doet men gelei<strong>de</strong>lijk aan<br />
veel meer dan alleen die badauto waar ik mee begon. In mijn politieke tijd werd er<br />
altijd laatdunkend gesproken over alles wat er uit Amerika kwam, maar we hebben al<br />
tien jaar gele<strong>de</strong>n in Amerika gezien, dat het klusbedrijf, <strong>de</strong> loodgieter, <strong>de</strong> timmerman,<br />
<strong>de</strong> dak<strong>de</strong>kker booming business was. Dat soort klusachtige bedrijven is in Ne<strong>de</strong>rland<br />
ook in opkomst. Zelfstandigen zon<strong>de</strong>r personeel, <strong>de</strong> ZZP-ers, zijn niet alleen in <strong>de</strong> actieve,<br />
reguliere markt bezig, maar ook in het seniorendomein, het half reguliere domein, waar<br />
gewoon een klusje een-op-een uitgevoerd wordt.<br />
<strong>De</strong> heer <strong>De</strong>kker: Een vraag over <strong>de</strong> verhouding overheid bouwwereld. In alle beschei<strong>de</strong>nheid<br />
zou ik willen suggereren dat het nieuwe kabinet naar een grotere uitruil gaat,<br />
een soort <strong>de</strong>al: wij betalen wat min<strong>de</strong>r, maar dan zullen we ons min<strong>de</strong>r met <strong>de</strong> bouwwereld<br />
bemoeien. Een voorbeeld: Ik heb het voorrecht om in een dorp waar niet zoveel<br />
doctorandussen wonen een bejaar<strong>de</strong>nhuis te mogen bouwen. En ik mag helemaal niet<br />
mopperen want in mijn drie jaar bestuurslidmaatschap is het project maar 2,5 jaar<br />
vertraagd. Vanwege <strong>de</strong> commissie saneringen, <strong>de</strong> commissie ziekenhuisvoorzieningen,<br />
het zorgkantoor, <strong>de</strong> cultuurhistorische effectrapportage en ga zo maar door. Dat is, <strong>de</strong>nk<br />
ik, maar op één manier op te lossen, door <strong>de</strong> overheid zich iets te laten terugtrekken.<br />
<strong>De</strong> heer Brinkman: Vanuit allerlei organisaties die zich met <strong>de</strong> woningmarkt en <strong>de</strong><br />
planologie bezig hou<strong>de</strong>n hebben wij zo'n uitruil gesuggereerd. Er kan best iets met <strong>de</strong><br />
43
hypotheekrente aftrek gebeuren, gelei<strong>de</strong>lijk aan, mits er ook huurliberalisatie is, en ook<br />
meer vrijheid in termen van snellere vergunningen. Zeker ou<strong>de</strong>ren hebben die tijd van<br />
wachten niet. Maar in het algemeen zit <strong>de</strong> woningmarkt echt veel te veel op slot. Het<br />
is helemaal niet meer zozeer een vraagstuk van ruimtelijke or<strong>de</strong>ning, want over het<br />
algemeen is het wel bepaald waar in Ne<strong>de</strong>rland nog gebouwd mag wor<strong>de</strong>n, ook in het<br />
Groene Land gaat het veel meer om een herstructurering. En of die straat nou zus of zo<br />
loopt, dat moet je natuurlijk met <strong>de</strong> brandweer of <strong>de</strong> politie bespreken, maar dat zijn<br />
geen i<strong>de</strong>ologische kwesties. Er kan veel meer, maar <strong>de</strong> wil moet daarvoor wor<strong>de</strong>n<br />
georganiseerd. Zo'n uitruil is te doen, maar op <strong>de</strong> een of manier speelt voortdurend<br />
inkomenspolitiek daarin een rol. Natuurlijk moet er ook voor het on<strong>de</strong>rste segment<br />
gebouwd wor<strong>de</strong>n, dat doen wij ook, omdat wij van het bovenste segment alleen niet<br />
kunnen leven. Maar we moeten ons realiseren dat vooral in dat tussensegment veel<br />
verziekt is door die overmaat aan bemoeienissen. Ik houd van <strong>de</strong> overheid, altijd<br />
gedaan, maar hier kan ik na 10 jaar ervaring in <strong>de</strong> bedrijfstak zeggen, als je dit niet een<br />
keer over <strong>de</strong> partijgrenzen heen oplost, dan blijft het millimeteren en blijft <strong>de</strong> markt op<br />
slot.<br />
Mevrouw Sal<strong>de</strong>n: <strong>De</strong> laatste zin van uw betoog prikkelt mij natuurlijk. In Limburg zien<br />
we nu dat daar heel sterk het proces van vergrijzing speelt, tegelijkertijd ontgroening<br />
en zelfs bevolkingskrimp. Dat betekent op termijn meer ruimte en daarmee nieuwe<br />
vraagstukken van ruimtelijke or<strong>de</strong>ning. Voor ons is het belangrijk om als provincie en<br />
gemeenten het gebied zo interessant mogelijk in te richten voor <strong>de</strong> senioren. Ik heb<br />
onlangs in Amerika <strong>de</strong> Senior Cities bezocht en wat mij zeer intrigeert is hoe <strong>de</strong><br />
Amerikanen marktgericht kijken, vanuit <strong>de</strong> wensen van die doelgroepen. Ze bie<strong>de</strong>n<br />
een heel grote variëteit aan woonmilieus. Dat vond ik ook interessant van uw betoog,<br />
het gaat niet zozeer om die woning, het gaat om die woonomgeving, het gaat om <strong>de</strong><br />
sociale context, hoe mensen actief wor<strong>de</strong>n en om het gezondheidsaspect, hoe ze zich<br />
bewegen, <strong>de</strong> voorzieningen eromheen. Zon<strong>de</strong>r dat we <strong>de</strong> Amerikanen willen kopiëren<br />
gaan we nu in Limburg <strong>de</strong> discussie aan over het concept, <strong>de</strong> vormgeving van een<br />
Seniorstad. Hoe kunnen we zoiets optimaal implementeren in het landschap. Met als<br />
doel dat we verschillen<strong>de</strong> soorten woonmilieus aanbie<strong>de</strong>n die <strong>de</strong> diversiteit van <strong>de</strong><br />
doelgroep reflecteert. U bent uitgenodigd om mee te <strong>de</strong>nken.<br />
<strong>De</strong> heer Brinkman: Ik durf u nauwelijks te corrigeren omdat u dui<strong>de</strong>lijk studie hiervan<br />
hebt gemaakt, maar er zijn nogal wat studies waar uit blijkt dat <strong>de</strong> behoefte aan zo'n<br />
seniorenstad, buitengewoon beperkt is. Er is niet zo zeer een behoefte bij <strong>de</strong> senioren<br />
om allemaal bij elkaar te wonen, maar bij een toenemen<strong>de</strong> zorgbehoefte is het vanuit<br />
het aanbod gere<strong>de</strong>neerd praktischer om <strong>de</strong> zorgbehoeven<strong>de</strong> mensen wat dichter bij<br />
elkaar te zetten. Er is veel meer behoefte aan gemeng<strong>de</strong> wijken. Ik zeg niet dat er<br />
inci<strong>de</strong>nteel niet ook seniorenwijken kunnen zijn, maar laten we elkaar daarover niet<br />
teveel mythes vertellen. Dan een opmerking over <strong>de</strong> krimp die in meer regio's gaat<br />
plaatsvin<strong>de</strong>n. <strong>De</strong> effecten zullen tegenvallen, omdat <strong>de</strong> gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> woonoppervlakte<br />
altijd nog heel laag is. In mijn tijd op het ministerie waren we al bezig om <strong>de</strong> woon-<br />
44
oppervlakte in <strong>de</strong> bejaar<strong>de</strong>nwoning te vergroten. Dat ging geloof ik van 12 naar 15 m 2<br />
in die or<strong>de</strong> van grootte en dan inclusief <strong>de</strong> keuken. Maar heel veel van die woningen<br />
halen nu 60 tot 70 m 2 . In het appartementen aanbod zit op dit moment niet zoveel van<br />
boven <strong>de</strong> 100 m 2 , terwijl die grotere oppervlaktes nodig zijn, in verband met <strong>de</strong> wens<br />
van comfort en kwaliteit en het rollator-proof maken van woningen. Er zal dus in<br />
Limburg wel woonruimte vrijkomen, maar <strong>de</strong> behoefte bij jong en oud om ruimer te<br />
wonen zal ook ruimte vreten.<br />
Is het nu wel zo dat <strong>de</strong> overheid zich moet terugtrekken? Bouwprocessen vragen nu eenmaal<br />
lange voorbereiding, er is een lange productieduur, gron<strong>de</strong>n moeten gereed<br />
gemaakt e.d.. Kan die structuur helemaal aan <strong>de</strong> markt wor<strong>de</strong>n overgelaten? Zijn <strong>de</strong><br />
planningsmechanismen van dit moment en vooral <strong>de</strong> <strong>de</strong>centralisatie niet juist veel te<br />
ver doorgeschoten? Hebben wij niet behoefte aan juist veel meer visionaire centrale<br />
planning? En wat <strong>de</strong> markt betreft, veel ou<strong>de</strong>ren behoren niet tot <strong>de</strong> meest sterke<br />
partijen op <strong>de</strong> markt. Is daarvoor niet een zekere overheveling van inkomen nodig, via<br />
<strong>de</strong> belastingen, wat is uw visie daarop?<br />
<strong>De</strong> heer Brinkman: Ik heb al gezegd, voor niets gaat <strong>de</strong> zon op, dus als je meer of<br />
betere kwaliteit wil, of een aantal aanvullen<strong>de</strong> wensen wil vervullen, dan moet je daar<br />
ook geld voor vrijmaken. Niet zo zeer omdat het electoraat zojuist heeft gekozen voor<br />
een bepaald belastingtarief, maar omdat er meer in het algemeen bezwaren zijn<br />
verbon<strong>de</strong>n aan teveel overheidsbemoeienis met <strong>de</strong> woningmarkt. Ik zou liever hebben<br />
dat <strong>de</strong> prijs, in termen van een bepaal<strong>de</strong> retributie, voor bepaal<strong>de</strong> woondiensten of<br />
on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len van het wonen, omhoog zou gaan. Dan kunnen we evengoed nog aan<br />
bepaal<strong>de</strong> groepen inkomenson<strong>de</strong>rsteuning geven, maar omdat nu steeds inkomenssteun<br />
en woningmarktbemoeienis door elkaar heen lopen en mensen on<strong>de</strong>r het<br />
hoofdstuk van <strong>de</strong> algemene rechtvaardigheid recht hebben op een traplift, is <strong>de</strong><br />
overheidsbemoeienis te algemeen en werkt ze kostenverhogend. We kunnen beter<br />
zeggen, we gaan <strong>de</strong> huurliberalisatie aanpassen, we gaan milieu aanpassingen in woningen<br />
in rekening brengen, en het vervoer, ja alles heeft zijn prijs, dan is <strong>de</strong> prijs meer op het<br />
product toegespitst. Maar bespaar ons al die diensten die namens <strong>de</strong> overheid studie<br />
hebben gemaakt en ons vertellen hoe <strong>de</strong> senioren willen wonen in een Haarlemse wijk,<br />
tot en met <strong>de</strong> keuze van het soort bomen en <strong>de</strong> balkons. Ik geloof niet dat <strong>de</strong> gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong><br />
senior op die manier met mij als aanbie<strong>de</strong>r van het bouwproduct zaken zou willen doen.<br />
Liever wat min<strong>de</strong>r overheidsbemoeienis zou ik zeggen. U weet waar ik in het politieke<br />
spectrum sta.<br />
Voorzitter: Voor mijn gevoel is het dui<strong>de</strong>lijk dat er na <strong>de</strong> moeilijke perio<strong>de</strong> die <strong>de</strong> bouw<br />
achter zich heeft nog een geweldig stuk ontwikkeling en vernieuwing moet gaan<br />
plaatsvin<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> jaren en u heeft ons daar een goed beeld van gegeven.<br />
45
Bert Mul<strong>de</strong>r<br />
Lector Haagse Hogeschool<br />
Innovatieve en strategische inzet van ICT in economie en<br />
samenleving<br />
ICT wordt steeds belangrijker voor <strong>de</strong> organisatie van het sociale<br />
leven. Ne<strong>de</strong>rland heeft op dit gebied een ontwikkelingsvoorsprong,<br />
maar daarvan vin<strong>de</strong>n we in <strong>de</strong> dagelijkse praktijk<br />
van zorg en welzijn nog te weinig terug. <strong>De</strong> eigen zorg doeltreffend<br />
regelen, mantelzorg professioneel on<strong>de</strong>rsteunen, werk vin<strong>de</strong>n, <strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n voor nieuwe<br />
business zijn legio, maar in <strong>de</strong> zachte sectoren mankeert het aan agendasetting, kennis,<br />
opleidingen en lei<strong>de</strong>rschap.<br />
<strong>De</strong> overheid, <strong>de</strong> bouwindustrie en <strong>de</strong> voedingsindustrie, die in <strong>de</strong> vorige presentaties<br />
aan <strong>de</strong> or<strong>de</strong> waren, maken al <strong>eeuw</strong>enlang <strong>de</strong>el uit van onze samenleving. Mijn on<strong>de</strong>rwerp<br />
heeft nog nauwelijks geschie<strong>de</strong>nis en moet nog wor<strong>de</strong>n gerealiseerd. Daarom zal ik een<br />
aantal voorbeel<strong>de</strong>n laten zien van actuele ICT-ontwikkelingen die <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> tien tot<br />
twintig jaar van een enorm belang zullen zijn voor <strong>de</strong> samenleving en voor het on<strong>de</strong>rwerp<br />
van vandaag: <strong>de</strong> gou<strong>de</strong>n <strong>kansen</strong> van <strong>de</strong> <strong>zilveren</strong> <strong>eeuw</strong>.<br />
Mijn presentatie heeft daarmee een meer instrumenteel karakter, wat directer en wat<br />
min<strong>de</strong>r beschouwend. Het lastige van mijn vakgebied is, dat on<strong>de</strong>rzoek nog niet mogelijk<br />
is. Aan <strong>de</strong> ene kant is er nog niet zoveel kennis verzameld, terwijl wij aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re<br />
kant vooraan lopen in <strong>de</strong> wereld op het gebied van <strong>de</strong> sociale en maatschappelijke<br />
toepassingen van ICT. Daarbij staan we in Ne<strong>de</strong>rland echt op nummer 1, zowel ten<br />
opzichte van Scandinavië als het Verenigd Koninkrijk, Canada en Australië. We zijn<br />
toonaangevend, terwijl we nog weinig reflectie kunnen organiseren. Maar feit is dat<br />
ICT een belangrijke en onmisbare<br />
component wordt in het sociale leven,<br />
Ne<strong>de</strong>rland is in <strong>de</strong> wereld toonaange- die we snel moeten gaan organiseren.<br />
vend in het ontwikkelen van sociale<br />
Een van <strong>de</strong> dingen waaraan we moeten<br />
toepassingen van ICT maar we zien<br />
werken is <strong>de</strong> relatie van ou<strong>de</strong>ren en ICT,<br />
daarvan weinig reflectie in <strong>de</strong> praktijk.<br />
waarvan we altijd <strong>de</strong>nken dat die op<br />
gespannen voet staat. Kijkt u even naar<br />
<strong>de</strong>ze vrouw. Zij houdt als 95-jarige een<br />
dagelijks dagboek bij op internet. Zij is een van <strong>de</strong> meest beken<strong>de</strong> bloggers van Spanje.<br />
Het lijkt natuurlijk een grapje, niet alle mensen van 95 hou<strong>de</strong>n een weblog bij, maar<br />
er is toch een enorme fascinatie van ou<strong>de</strong>re mensen van boven <strong>de</strong> 75 jaar met dit soort<br />
van ontwikkelingen.<br />
47
<strong>De</strong> volgen<strong>de</strong> citaten zijn van een 85-jarige mevrouw uit <strong>De</strong>n Haag:<br />
“Internet is ver van mijn bed, dacht ik, dat hoef ik dus niet. Maar je wordt er steeds met je<br />
neus opgedrukt. Ik ben nu blij dat ik met <strong>de</strong> cursus begonnen ben alhoewel ik het moeilijk vind.<br />
Tjonge jonge dat begrijp ik nooit. Ik zeg tegen <strong>de</strong> vrouw van <strong>de</strong> cursus, wat is toch een<br />
website?Ja zegt ze dat wil ik morgen behan<strong>de</strong>len.<br />
Grandioos! Ik heb Youp van 't Hek op internet kunnen bekijken en op papier mee kunnen nemen…<br />
Ooh wat geweldig is het internet!! Er is iets wakker geschud, eerlijk gezegd zou ik nog wel 100<br />
jaar erbij willen hebben.”<br />
Het is dus niet zo dat ou<strong>de</strong>ren niet geïnteresseerd zou<strong>de</strong>n zijn in dit soort van technologie.<br />
Er zijn steeds meer ou<strong>de</strong>ren die daar een belangrijke rol in spelen. <strong>De</strong> grootste groep<br />
mensen die telebankiert is tussen <strong>de</strong> 55 en 65. Telebankieren is het verrichten van<br />
complexe han<strong>de</strong>lingen met aanzienlijke consequenties, net zoals het boeken van een<br />
vakantie of een vliegticket. Het zijn complexe han<strong>de</strong>lingen waarvoor ou<strong>de</strong>ren het<br />
internet gebruiken. Dat betekent dat ou<strong>de</strong>ren, we praten toch een klein beetje over<br />
onszelf, vaak in staat zijn ICT goed te hanteren, ook daar waar het belangrijk wordt in<br />
ons dagelijkse leven. <strong>De</strong> komen<strong>de</strong> 10 jaar schuiven <strong>de</strong> leeftijdscohorten op, wat<br />
betekent dat een grote groep online komt die goed in staat is om ICT te hanteren.<br />
Natuurlijk moeten we ook an<strong>de</strong>re diensten blijven ontwikkelen. En <strong>de</strong> doelgroep van<br />
ou<strong>de</strong>ren boven <strong>de</strong> 75 blijft een echte uitdaging vormen en is misschien niet een<br />
doelgroep om ons primair op te richten. Maar om ou<strong>de</strong>ren online te krijgen zullen we<br />
veel van onze innovatie moeten wij<strong>de</strong>n aan het verbeteren van <strong>de</strong> bruikbaarheid van<br />
ICT. Dat betekent dat we veel van <strong>de</strong> dingen die we eigenlijk willen doen met ICT -<br />
zorg, leren, werken en samen leven -<br />
Ontwikkelingen<br />
nog moeten uitvin<strong>de</strong>n.<br />
<strong>De</strong>ze grafiek laat <strong>de</strong> ontwikkelingen in<br />
kosten<br />
vergrijzing<br />
personeelsbehoefte<br />
zorgbehoefte<br />
<strong>de</strong> zorg zien: <strong>de</strong> toenemen<strong>de</strong> kosten, <strong>de</strong><br />
groeien<strong>de</strong> zorgbehoefte en een aantal<br />
professionals dat gelijk blijft. Ik was laatst<br />
ICT<br />
op bezoek bij een grote zorginstelling in<br />
een gebied waar <strong>de</strong> vergrijzing ietsje<br />
sneller plaatsvindt dan in <strong>de</strong> rest van<br />
professionals<br />
Ne<strong>de</strong>rland. <strong>De</strong> directeur had <strong>de</strong>ze<br />
algemene trend vertaald naar zijn eigen<br />
organisatie. Waar vandaag 2200 mensen het werk doen zijn er over 10 jaar in <strong>de</strong>ze regio<br />
6600 mensen nodig om <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> diensten te verlenen. Dat betekent 400 mensen per<br />
jaar extra om hetzelf<strong>de</strong> te kunnen blijven doen, dan maakt het dilemma in zorg<br />
48
voelbaar. Een schijnbaar onoplosbaar dilemma en vanuit mijn vakgebied <strong>de</strong>nken we<br />
dat ICT een belangrijke rol kan en moet spelen. Dat is een an<strong>de</strong>re re<strong>de</strong>n waarom <strong>de</strong> rol<br />
van ICT heel erg cruciaal gaat wor<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> jaren.<br />
<strong>De</strong> uitdaging is dui<strong>de</strong>lijk. Zelf geven u en ik veel geld uit aan ICT - hon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n of soms<br />
duizen<strong>de</strong>n euro's per jaar. <strong>De</strong> uitdaging is om die dagelijkse dingen, die we als<br />
consument vanzelfsprekend vin<strong>de</strong>n, zo te gaan gebruiken dat het onze kwaliteit van<br />
leven on<strong>de</strong>rsteunt. Dat we niet alleen af en toe iets opzoeken of een vakantie boeken,<br />
of een klein beetje naar muziek luisteren, maar dat we onze ICT thuis structureel<br />
gebruiken om onze gezondheid te on<strong>de</strong>rsteunen en an<strong>de</strong>rs gaan leven.<br />
<strong>De</strong> ontwikkeling van ICT laat een exponentiële curve zien. Het betekent dat ICT in<br />
bepaal<strong>de</strong> tijdseenhe<strong>de</strong>n in intensiteit verdubbelt. <strong>De</strong> algemene aanname is dat ICT in<br />
elke twaalf tot achttien maan<strong>de</strong>n in kracht verdubbelt. Voor een <strong>de</strong>el ontstaat dat door<br />
<strong>de</strong> toename van <strong>de</strong> individuele kracht van PCs, voor een <strong>de</strong>el door convergentie van<br />
verschillen<strong>de</strong> technologieën. Om een beeld te schetsen van <strong>de</strong> kracht van een<br />
exponentiële ontwikkeling:<br />
dit betekent dat ik over vijf jaar voor ongeveer<br />
het zelf<strong>de</strong> bedrag een <strong>de</strong>rtig maal zo<br />
Ontwikkelingen<br />
snelle PC kan kopen. Als ik over 10 jaar met<br />
datzelf<strong>de</strong> bedrag naar <strong>de</strong> winkel ga krijg ik<br />
apparatuur die 500 tot 1000 keer zo snel is.<br />
beeld van morgen!<br />
Het dilemma van <strong>de</strong>ze snelheid van<br />
ontwikkeling is dat we er niet om<br />
vragen: we gaat er niet sneller om typen. We<br />
kunnen op een bepaald moment gewoon niet<br />
an<strong>de</strong>rs krijgen. Eén ding blijft waarschijnlijk<br />
hetzelf<strong>de</strong>: na enige tijd is een PC te klein en<br />
te langzaam.<br />
Maar met die snelheid van ontwikkeling kunnen we ons niet goed voorstellen waar we mee<br />
bezig zijn. We kunnen ons niet goed voorstellen waar we voor moeten plannen. Om<br />
ontwikkelingen goed te kunnen plannen - op een tijdsschaal van 10, 15 jaar of 20 jaar - en<br />
we zou<strong>de</strong>n ICT tot structureel mid<strong>de</strong>l in die ontwikkeling willen maken, moet ik een goed<br />
beeld van morgen hebben. Dat betekent dat we in staat moeten zijn in te schatten wat er<br />
over 10 jaar is. Want dat <strong>de</strong> ontwikkeling van ICT <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> 10 jaar nog een exponentiële<br />
curve volgt weten we al, omdat <strong>de</strong> nu beken<strong>de</strong> productietechnieken dat mogelijk maken.<br />
Wanneer we betrokken zijn bij ou<strong>de</strong>ren, en <strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n van ICT willen ontwikkelen<br />
en inzetten zullen we onszelf moeten professionaliseren. We moeten een re<strong>de</strong>lijk beeld<br />
opbouwen van wat we over 10 jaar kunnen verwachten. An<strong>de</strong>rs kunnen we geen<br />
leiding geven en blijven we het slachtoffer van inci<strong>de</strong>ntele ontwikkelingen. Voor het<br />
structureel ontwikkelen van ICT is lei<strong>de</strong>rschap nodig.<br />
49<br />
ontwikkeling ICT<br />
exponentieel
Het Internet is nu zo'n 35 jaar oud. Het eerste publieke internet in Ne<strong>de</strong>rland kwam in<br />
1992 beschikbaar. Voor die tijd was het internet een wetenschappelijk netwerk en na<br />
1992 groei<strong>de</strong> het uit tot een netwerk waarvan vandaag 75 procent van <strong>de</strong> bevolking<br />
gebruik maakt. Een paar maan<strong>de</strong>n gele<strong>de</strong>n gaf 50 % van <strong>de</strong> mensen in een on<strong>de</strong>rzoek<br />
aan dat het internet voor hen onmisbaar is. Ik mail, ik zoek dingen op en ik telebankier:<br />
ik kan het gewoon niet meer missen.<br />
Er is een enorme fascinatie van<br />
mensen tot boven <strong>de</strong> 75 jaar met ICT.<br />
<strong>De</strong> belangrijkste groep die telebankiert<br />
is tussen <strong>de</strong> 55 en 65 jaar oud.<br />
Maar als na tien jaar een groot <strong>de</strong>el<br />
van <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse bevolking het<br />
internet onmisbaar verklaart, kan ik<br />
dat gebruik dan niet verbre<strong>de</strong>n naar<br />
structurele toepassingen op het gebied<br />
van zorg, leren en arbeid? Ne<strong>de</strong>rland<br />
neemt nu een toonaangeven<strong>de</strong> positie<br />
in op het gebied van internetgebruik -<br />
kunnen we die positie <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> jaren vasthou<strong>de</strong>n en een lei<strong>de</strong>r wor<strong>de</strong>n op het<br />
gebied van werkelijk belangrijke toepassingen die <strong>de</strong> kwaliteit van <strong>de</strong><br />
samenleving direct kunnen versterken?<br />
In <strong>de</strong> loop van die tien jaar, en dat is heel belangrijk voor <strong>de</strong> rest van dit verhaal,<br />
hebben zich verschillen<strong>de</strong> soorten toepassingen ontwikkeld. We zijn natuurlijk al langer<br />
gewend aan administratieve en registratieve toepassingen. Na die eerste perio<strong>de</strong> zijn<br />
we allemaal persoonlijk dingen gaan doen. Dat hebben we eerst in het bedrijfsleven<br />
gedaan: kantoor automatisering met persoonlijke productiviteit, tekstverwerking en<br />
persoonlijke mail. Maar als meest recente<br />
ontwikkeling zien we nu het ontstaan<br />
Ontwikkelingen<br />
van het sociaal gebruik van ICT.<br />
<strong>De</strong> nieuwe generatie internet wordt Web<br />
2.0 genoemd en ook wel omschreven als<br />
'het sociale web'. Dat sociale gebruik van<br />
sociaalgebruik<br />
internet komt als een natuurlijk<br />
verschijnsel naar boven. En dat komt<br />
persoonlijk gebruik<br />
omdat <strong>de</strong> dichtheid van ICT steeds groter<br />
wordt en bijna ie<strong>de</strong>reen thuis een PC<br />
bedrijfsmatig gebruik<br />
met een internet aansluiting heeft. 1970 1980 1990 2000<br />
Gebruikers vin<strong>de</strong>n elkaar in bre<strong>de</strong> 'communities': online gemeenschappen rond<br />
vrien<strong>de</strong>n, business, soms foto's of ge<strong>de</strong>el<strong>de</strong> evaringen van lotgenoten.<br />
We weten wat internet in algemene zin is, wat bedrijfsmatig en economisch gebruik is<br />
en dat we online dingen kunnen kopen (e-commerce). Maar werkelijk persoonlijke en<br />
sociale toepassingen zullen we <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> jaren pas gaan ontwikkelen. Wat kunnen<br />
we daarin vooruit projecteren, met die exponentiële ontwikkelingscurve voor ogen?<br />
Het persoonlijke en sociale gebruik van internet vormen een nieuwe klasse van toepassingen<br />
die we <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> tien jaar zullen ontwikkelen. Wat gaan we in die tijd realiseren?<br />
50
Vandaag kan ik mijn eigen zorg niet volledig organiseren of zelfs maar on<strong>de</strong>rsteunen<br />
met ICT. <strong>De</strong> bewoners van mijn flatgebouw vormen nog geen community. Ik kan nog<br />
niet overleggen met <strong>de</strong> mensen in mijn wijk, ik heb nog geen vitaal netwerk dat voor<br />
mij kan zorgen wanneer ik een beetje vergeetachtig word. Het zijn voorbeel<strong>de</strong>n van <strong>de</strong><br />
nieuwe klasse van toepassingen die we <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> tien jaar zullen ontwikkelen en die<br />
een dragen<strong>de</strong> en samenhangen<strong>de</strong> infrastructuur in <strong>de</strong> samenleving zullen gaan vormen.<br />
Met <strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n van die nieuwe internet infrastructuur gaan we doen wat we<br />
altijd, elke dag doen: gezond leven, zorgen, werken, leren, ontspannen en samenleven.<br />
Wanneer ICT steeds kleiner, gemakkelijker en persoonlijker wordt, ga ik die dingen<br />
doen die voor mij belangrijk zijn, namelijk mijn dagelijks leven organiseren.<br />
<strong>De</strong> structurele ontwikkeling van internettoepassingen rond zorg en welzijn heeft een<br />
aantal consequenties. Nu <strong>de</strong>nken we nog teveel over kleine, inci<strong>de</strong>ntele toepassingen<br />
en te weinig over het structureel inrichten van een bre<strong>de</strong> ontwikkeling. Op dit moment<br />
hopen we dat <strong>de</strong>rgelijke toepassingen zullen gaan ontstaan. Zo werken we aan tientallen<br />
gezondheidsportalen, bouwen allerlei on<strong>de</strong>rnemers aan diensten die zorginformatie<br />
verspreid opslaan, groeien er in hon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n projecten robotica oplossingen die niet met<br />
elkaar kunnen communiceren en werken grote bedrijven aan telemedische oplossingen<br />
die een marktpositie behalen door hun gesloten architectuur. We moeten ons afvragen<br />
welke soort coördinatie en planning er nodig is voor <strong>de</strong> ontwikkeling van een<br />
<strong>de</strong>rgelijke infrastructuur.<br />
Het beeld dat ik schets is dat van een samenleving die niet alleen gedragen wordt door<br />
een fysieke infrastructuur, maar ook door een volkomen nieuwe virtuele infrastructuur,<br />
die <strong>de</strong> sociale kwaliteit heel erg gaat stimuleren met daarin allerlei diensten. Een<br />
<strong>de</strong>rgelijke ontwikkeling hebben we nooit eer<strong>de</strong>r meegemaakt en ook nog niet eer<strong>de</strong>r<br />
georganiseerd. We weten niet hoe dat in elkaar steekt, we kunnen op die manier<br />
ook eigenlijk niet heel erg goed plannen. Het is niet gestructureerd terug te vin<strong>de</strong>n in<br />
on<strong>de</strong>rwijs en on<strong>de</strong>rzoek. Een aantal voorbeel<strong>de</strong>n.<br />
Eén van <strong>de</strong> ontwikkelingen van <strong>de</strong> laatste jaren is die van wijkgerichte internetsystemen.<br />
<strong>De</strong> laatste vijf jaar ben ik betrokken geweest bij internetsystemen die in acht<br />
aandachtswijken elke bewoner <strong>de</strong> beschikking geven over internet. Doel van die<br />
initiatieven is <strong>de</strong> sociale kwaliteit van leven te verbeteren. Er wordt gebruik gemaakt<br />
van een speciale toepassing die het voor ie<strong>de</strong>re bewoner mogelijk maakt een eigen<br />
website te maken in vier klikken. Een eigen weblog maken, een fotoboek of een website<br />
kost maar een paar minuten. In een van <strong>de</strong> armste wijken van Emmen hebben 4300<br />
huishou<strong>de</strong>ns in een paar jaar tijd 4500 webpagina's gemaakt. Meer dan 1500 bewoners<br />
hebben daaraan meegedaan en 200 mensen zijn structureel betrokken. Dat is eigenlijk<br />
een grotere structurele betrokkenheid van mensen in een wijk dan een normale<br />
opbouworganisatie heeft.<br />
<strong>De</strong>rgelijke systemen zijn niet vanzelfsprekend en vereisen een speciaal ontwerp. Een<br />
51
groot aantal ou<strong>de</strong>ren in <strong>de</strong> aandachtswijken zijn geen witteboor<strong>de</strong>n mensen, en moeten<br />
toch goed kunnen omgaan met <strong>de</strong>rgelijke functionaliteit. In die aandachtswijk in<br />
Emmen wer<strong>de</strong>n 4500 pagina's gemaakt; ze waren niet allemaal even briljant, maar er<br />
was structurele aandacht. Om zo'n resultaat te bereiken ontwerpen we <strong>de</strong>rgelijke<br />
systemen gericht op een 12-jarige, eerstejaars VMBO-er, want die staat mo<strong>de</strong>l voor <strong>de</strong><br />
gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> intelligentie van 100. Het ontwerpen van <strong>de</strong>rgelijke meer sociale systemen<br />
vereist ontwerpvaardighe<strong>de</strong>n die nu in het informatica- en ontwerpon<strong>de</strong>rwijs niet<br />
wor<strong>de</strong>n geleerd.<br />
Op basis van <strong>de</strong> resultaten in <strong>de</strong> wijken raakten <strong>de</strong> daar actieve opbouw en welzijnsorganisaties<br />
geïnteresseerd. <strong>De</strong> <strong>kansen</strong> die <strong>de</strong>rgelijke websystemen leveren is die van<br />
een hefboom die <strong>de</strong> professionele activiteiten in een wijk versterkt en verlengt. Daar<br />
waar beschikbare mid<strong>de</strong>len kleiner wor<strong>de</strong>n en professionals steeds vaker projectgericht<br />
moeten werken, kunnen bewoners zelf on<strong>de</strong>rsteunen<strong>de</strong> websites maken die een <strong>de</strong>rgelijk<br />
project een duurzamer karakter geven: wanneer <strong>de</strong> professionals verdwijnen blijven <strong>de</strong><br />
websites (en <strong>de</strong> activiteiten van bewoners) bestaan. Daarom hebben we nu structurele<br />
relaties met <strong>de</strong> opbouw- en welzijns-organisaties die <strong>de</strong>ze toepassing van internet als<br />
een strategisch gereedschap introduceren.<br />
<strong>De</strong>rgelijke ontwikkelingen vin<strong>de</strong>n op dit moment plaats en het interessante is dat<br />
Ne<strong>de</strong>rland daar heel vroeg mee is. Zo vroeg dat op dit moment <strong>de</strong> Europese Unie in die<br />
ervaringen geïnteresseerd is en naar manieren zoekt om er in haar beleid aandacht aan<br />
te beste<strong>de</strong>n. Op basis van dit voorbeeld wil <strong>de</strong> EU haar nieuwe beleid aanscherpen op<br />
het gebied van E-inclusion, dat wil zeggen: het aansluiten van mensen uit zwakke groeperingen<br />
van <strong>de</strong> samenleving. Voor <strong>de</strong> beleidsperio<strong>de</strong> 2008-2013 wordt daarom een<br />
nieuw aandachtsgebied uitgewerkt naast werkloosheid, multiculturaliteit en ongeletterdheid:<br />
community enhancement en social quality.<br />
Het sociaal gebruik van ICT kan ontstaan omdat <strong>de</strong> dichtheid van internet groot genoeg<br />
wordt. Een ontwikkeling van bijzon<strong>de</strong>r belang niet alleen omdat zij <strong>de</strong> sociale kwaliteit<br />
van <strong>de</strong> samenleving kan on<strong>de</strong>rsteunen en versterken, maar ook omdat Ne<strong>de</strong>rland mo<strong>de</strong>l<br />
staat voor die ontwikkeling en lei<strong>de</strong>nd is in <strong>de</strong> ontwikkeling van EU beleid.<br />
Een an<strong>de</strong>r voorbeeld is 'flatnet': een intranet in een flatgebouw met een ou<strong>de</strong>re<br />
bevolking. Flatnet is een project dat wordt uitgevoerd door een van <strong>de</strong> woningbouwcorporaties<br />
in <strong>De</strong>n Haag. Het bevat bijvoorbeeld vi<strong>de</strong>ocommunicatie en een telefooncirkel.<br />
Telefooncirkels zijn beken<strong>de</strong> metho<strong>de</strong>n waarin ou<strong>de</strong>re mensen elkaar bellen<br />
wanneer ze zijn opgestaan. Daardoor weten ze niet alleen van elkaar dat ze wakker zijn,<br />
maar op het moment dat iemand die cirkel verbreekt, belt <strong>de</strong>gene die geen telefoontje<br />
krijgt het hoofd van <strong>de</strong> telefooncirkel en gaat iemand even kijken. Het is een effectief<br />
gereedschap voor ou<strong>de</strong>ren die alleen staan en het risico lopen eenzaam te wor<strong>de</strong>n. Wij<br />
hebben <strong>de</strong>ze dienst online gezet en uitgebreid met <strong>de</strong> mogelijkheid an<strong>de</strong>ren uit te<br />
nodigen voor koffie, boodschappen doen of an<strong>de</strong>re gezamenlijke activiteiten.<br />
52
Flatnet integreert verschillen<strong>de</strong> soorten diensten: reparatie, verbruiksgegevens van<br />
elektra en an<strong>de</strong>re dingen. <strong>De</strong> vorm waarin dat gebeurt is opmerkelijk: het systeem dient<br />
als een persoonlijke portal voor <strong>de</strong> bewoner waarin <strong>de</strong> voor hem belangrijke diensten<br />
samenkomen. Daarbij is <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntiteit van <strong>de</strong> aanbie<strong>de</strong>r steeds min<strong>de</strong>r belangrijk.<br />
Die ontwikkeling zou voorbeeldig kunnen zijn. Bij <strong>de</strong> start van een breedbandproject<br />
vroeg een woningbouwcorporatie ons hoe ze bewoners van een wijk zou<strong>de</strong>n kunnen<br />
on<strong>de</strong>rsteunen door het beter aanbie<strong>de</strong>n van hun diensten. Maar als alle aanbie<strong>de</strong>rs<br />
diensten via websites aanbie<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n ou<strong>de</strong>re bewoners geconfronteerd met 15 of 20<br />
verschillen<strong>de</strong> sites: één om eten te bestellen, één voor reparaties, meer<strong>de</strong>re voor zorg,<br />
één voor boodschappen. Om een <strong>de</strong>rgelijke warboel te or<strong>de</strong>nen zou een enkele portal<br />
per huishou<strong>de</strong>n nuttig kunnen zijn, een website die <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> diensten<br />
samenbrengt.<br />
Ik sprak met een verzorgingshuis, een thuiszorginstelling en een woningbouwcorporatie<br />
die allemaal ou<strong>de</strong>ren graag sterker on<strong>de</strong>rsteunen. In eerste instantie <strong>de</strong>nkt elke organisatie<br />
aanbod gedreven en wil zijn eigen website neerzetten en klantgedreven inrichten.<br />
Maar wat nu als bewoners die websites niet nodig hebben, maar wel <strong>de</strong> diensten?<br />
Natuurlijk blijven allerlei verschillen<strong>de</strong> diensten nodig, maar je wilt niet in <strong>de</strong> war<br />
gebracht wor<strong>de</strong>n door verschillen<strong>de</strong><br />
logo's, verschillen<strong>de</strong> stijlen en verschillen<strong>de</strong><br />
bedrijven, wanneer je alleen<br />
behoefte hebt aan <strong>de</strong> diensten. Daarmee<br />
is <strong>de</strong> uitdaging wel geschetst maar<br />
dui<strong>de</strong>lijk is dat <strong>de</strong> oplossing daarvan nog<br />
jaren ontwikkeling zal vragen.<br />
Dit beeld schetst dui<strong>de</strong>lijk dat we voor<br />
het on<strong>de</strong>rsteunen van ou<strong>de</strong>ren moeten<br />
<strong>de</strong>nken in termen van nieuwe diensten en samenwerkingsverban<strong>de</strong>n maar mogelijk<br />
ook an<strong>de</strong>re technische architecturen nodig hebben. Een <strong>de</strong>rgelijke professionele<br />
aandacht voor <strong>de</strong> ontwikkelingen is nog ongebruikelijk.<br />
<strong>De</strong> herstructurering van <strong>de</strong> zorgsector creëert een complexe problematiek. Partijen in<br />
wijken ontwikkelen nieuwe relaties met elkaar en weten niet of ze elkaars concurrent<br />
zijn of gaan wor<strong>de</strong>n, welke diensten ze samen moeten gaan aanbie<strong>de</strong>n of juist niet en<br />
of ze elkaar misschien opkopen in <strong>de</strong> toekomst. Die ontwikkeling vraagt <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> 5<br />
tot 10 jaar een enorme aandacht en inspanning van alle partijen. Dat nieuwe<br />
mogelijkhe<strong>de</strong>n van ICT in die situatie een katalysator kunnen vormen is misschien<br />
niet direct een oplossing, maar ook een extra belasting. Niet omdat <strong>de</strong> <strong>kansen</strong> er niet<br />
zou<strong>de</strong>n zijn, maar omdat we <strong>de</strong> kennis, tijd en aandacht niet hebben. Dat maakt goed<br />
gebruik van ICT in zorg en welzijn een uitdaging met een speciaal karakter, waaraan<br />
we extra aandacht zullen moeten geven.<br />
53<br />
Wie betrokken is bij ou<strong>de</strong>ren en iets<br />
wil met ICT zal moeten kunnen<br />
vooruitzien en professionaliseren.<br />
An<strong>de</strong>rs kun je geen leiding geven.
Een an<strong>de</strong>r voorbeeld van <strong>de</strong> nieuwe mogelijkhe<strong>de</strong>n is Wikipedia, een online encyclopedie.<br />
<strong>De</strong> Engelse versie heeft nu 1,5 miljoen artikelen en <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlands versie is net <strong>de</strong><br />
250.000 voorbij. <strong>De</strong> kwaliteit van <strong>de</strong>ze encyclopedie is, blijkt uit on<strong>de</strong>rzoek, even goed<br />
als die van <strong>de</strong> Encyclopedia Britannica. Wikipedia wordt bijgehou<strong>de</strong>n door individuele<br />
mensen die het leuk vin<strong>de</strong>n om over een on<strong>de</strong>rwerp te schrijven. Ie<strong>de</strong>reen mag op elke<br />
pagina schrijven. Als iemand <strong>de</strong> <strong>Koninklijke</strong> <strong>Hollandsche</strong> Maatschappij <strong>de</strong>r<br />
Wetenschappen een belangrijk on<strong>de</strong>rwerp vindt, dan maakt zo iemand daar een lemma<br />
voor. En vervolgens kijkt een an<strong>de</strong>r een<br />
paar dagen later en <strong>de</strong>nkt: ik kan daar wel<br />
iets aan toevoegen of verbeteren. Elke Voor het verbin<strong>de</strong>n van <strong>de</strong><br />
pagina is een samenwerkingsverband tussen mogelijkhe<strong>de</strong>n van ICT met <strong>de</strong><br />
allerlei verschillen<strong>de</strong> mensen en er is geen<br />
grens aan het aantal mensen dat mag ambities en behoeften van ou<strong>de</strong>-<br />
<strong>de</strong>elnemen.<br />
ren hebben we een an<strong>de</strong>re technische<br />
architectuur nodig, een an<strong>de</strong>re<br />
Twee weken gele<strong>de</strong>n stond in <strong>de</strong> krant dat het<br />
aantal mensen in Ne<strong>de</strong>rland eigenlijk te klein dienstenstructuur en nieuwe<br />
is voor een kwalitatief hoogwaardige samenwerkingsverban<strong>de</strong>n.<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse encyclopedie. Het i<strong>de</strong>e is om<br />
actief ou<strong>de</strong>ren te werven om <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
versie van <strong>de</strong> encyclopedie bij te hou<strong>de</strong>n. En dan zie je een merkwaardige verschuiving.<br />
Wikipedia bestaat al enige tijd, in ie<strong>de</strong>r geval op het internet. Maar om die ontwikkeling<br />
met voldoen<strong>de</strong> kwaliteit te kunnen volhou<strong>de</strong>n hebben we dus gewoon behoefte aan<br />
mensen met kennis die tijd hebben en in kleinere populaties zoals die van Ne<strong>de</strong>rland blijkt<br />
dat een uitdaging. In die virtuele kennisinfrastructuur van <strong>de</strong> samenleving zie je nieuwe<br />
rollen voor mensen ontstaan, in dit geval onbetaal<strong>de</strong> rollen. Dit is geen business mo<strong>de</strong>l,<br />
maar wel een nieuwe ontwikkeling van essentieel belang.<br />
Een an<strong>de</strong>r verrassen<strong>de</strong> mogelijkheid van internet ligt op het gebied van arbeid: die van<br />
het zoeken van an<strong>de</strong>r werk met behulp van een website. Toen we bij een instelling voor<br />
geestelijke gezondheidszorg werkten aan nieuwe strategische toepassingen van<br />
internet, merkte een van <strong>de</strong> me<strong>de</strong>werkers op dat binnen <strong>de</strong> organisatie nogal wat mensen<br />
wel eens van werkomgeving zou<strong>de</strong>n willen wisselen. Maar om dat mogelijk te<br />
maken zou <strong>de</strong> planningsoftware flexibeler moeten zijn. <strong>De</strong> inflexibele structuur van <strong>de</strong><br />
planningsoftware stond het verbeteren van <strong>de</strong> arbeidsvreug<strong>de</strong> in <strong>de</strong> weg. <strong>De</strong> oplossing<br />
zou zijn flexibeler planningsoftware en internettoegang, zodat me<strong>de</strong>werkers thuis hun<br />
eigen inzet zou<strong>de</strong>n kunnen aangeven. Die mogelijkheid kreeg een plotselinge strategische<br />
betekenis toen iemand suggereer<strong>de</strong> het systeem open te zetten 'voor ie<strong>de</strong>reen'. In <strong>de</strong><br />
regio woon<strong>de</strong>n voldoen<strong>de</strong> oud verpleegkundigen die ook wel eens drie of vier uur<br />
zou<strong>de</strong>n willen werken. Dus als die zich zelfstandig kunnen inplannen winnen we<br />
misschien wel tientallen formatieplaatsen op een structurele basis. Die extra formatie<br />
kan je nu niet bereiken omdat <strong>de</strong> structuur, <strong>de</strong> flexibiliteit van het plansysteem, <strong>de</strong><br />
technische infrastructuur en <strong>de</strong> organisatie dat niet toelaten. <strong>De</strong> vraag is hoe lang we<br />
ons dat kunnen veroorloven in een tijd waarin een toenemend gebrek aan professionals<br />
54
steeds nijpen<strong>de</strong>r wordt. Dit voorbeeld toont een van <strong>de</strong> onverwachte mogelijkhe<strong>de</strong>n<br />
die binnen en buiten organisaties <strong>de</strong> voorwaar<strong>de</strong>n scheppen om ou<strong>de</strong>ren in flexibele<br />
arbeidsverban<strong>de</strong>n meer mogelijkhe<strong>de</strong>n te geven.<br />
Het toepassen van ICT voor zorghan<strong>de</strong>lingen is een an<strong>de</strong>r voorbeeld. Aan die enorme<br />
ontwikkeling wordt nu door alle grote producenten gewerkt, vooral <strong>de</strong> laatste vijf jaar.<br />
On<strong>de</strong>rnemingen zoals Philips, Siemens, Nokia en zelfs Intel hebben R&D af<strong>de</strong>lingen<br />
gestart op het gebied van digitale mid<strong>de</strong>len voor zorg. Motiva is een productenreeks<br />
van Philips die nu in Amerika beschikbaar is. Op <strong>de</strong> afbeelding ziet u een aantal draadloze<br />
bloeddruk meters, glucose meters, ECG meters, weegschalen, hartslag meters en<br />
een heel klein kastje in het mid<strong>de</strong>n. U kunt uw gegevens zelf opnemen en het kastje in<br />
het mid<strong>de</strong>n stuurt <strong>de</strong> gegevens door via internet. Iemand aan <strong>de</strong> achterkant kan daarop<br />
advies geven en patiënten zien dat advies terug op uw televisie, advies op maat. Dat<br />
lijkt allemaal niet zo bijzon<strong>de</strong>r, maar <strong>de</strong> resultaten zijn in sommige gevallen dramatisch.<br />
On<strong>de</strong>rzoek heeft uitgewezen dat het aantal ziekenhuisopnames na hartfalen erdoor met<br />
70 procent is afgenomen. Wie na een hartinfarct uit het ziekenhuis thuis komt voelt<br />
vaak alsof het opnieuw dreigt te gebeuren. En in <strong>de</strong> afwezigheid van an<strong>de</strong>re informatie<br />
legt een arts een patiënt preventief een dag in bed. Wanneer op zo'n moment iemand<br />
zijn eigen ECG kan opnemen en even kan praten met iemand die uitlegt waarom hij<br />
zich nu zo voelt, zorgt dat er voor dat er 70 procent min<strong>de</strong>r opnames nodig zijn.<br />
<strong>De</strong>rgelijke oplossingen lijken bedrieglijk<br />
schaal: een nationale infrastructuur eenvoudig, maar vergen jaren van<br />
on<strong>de</strong>rzoek, ontwikkeling en testen.<br />
proffessioneel<br />
Telemedische oplossingen zullen een<br />
diagnose zorgtaken contact proces kwaliteit<br />
grote vlucht nemen. Het probleem<br />
hierbij is registratie. Allerlei systemen<br />
maken het mogelijk om zorggerelateer<strong>de</strong><br />
informatie op te slaan en er ontstaan<br />
dus overal stukjes medische informatie.<br />
informeel<br />
Waar wordt die opgeslagen? In<br />
Ne<strong>de</strong>rland wordt die informatie beheerd<br />
door professionals. <strong>De</strong> huisarts is poortwachter en speelt een coördineren<strong>de</strong> rol, terwijl<br />
specialist en an<strong>de</strong>re zorgpartijen daaraan bij kunnen dragen. In België is <strong>de</strong> huisarts als poortwachter<br />
al niet meer gebruikelijk. In Amerika zijn patiënten vaker <strong>de</strong>genen die weten waar<br />
informatie is. Daar is nu software beschikbaar waardoor zij zelf hun medische informatie<br />
beheren en op het internet beschikbaar hebben voor noodgevallen. Ze hebben een klein<br />
kaartje met een website adres en een co<strong>de</strong> staan. In het geval van een ongeluk kan een arts<br />
<strong>de</strong> website bezoeken, <strong>de</strong> co<strong>de</strong> intikken, en daar het noodgevallendossier vin<strong>de</strong>n. Op dit<br />
moment gebruiken tienduizen<strong>de</strong>n mensen in Amerika <strong>de</strong>rgelijke diensten. <strong>De</strong> software<br />
ervoor kost 50 dollar en het nooddossier op internet een paar dollar in <strong>de</strong> maand. Hebben<br />
we in Ne<strong>de</strong>rland rekening gehou<strong>de</strong>n met die actiegerichte ontwikkeling, terwijl we al jaren<br />
met moeite <strong>de</strong> infrastructuur voor professionals proberen in te richten?<br />
55
Wij schreven voor het ministerie van VWS een stuk getiteld 'Samen zorgen voor<br />
jezelf'. <strong>De</strong> zorgbehoefte in Ne<strong>de</strong>rland wordt beantwoord door <strong>de</strong> professionele zorgsector<br />
en <strong>de</strong> mantelzorgers, zo'n drie tot vier miljoen mensen in Ne<strong>de</strong>rland die zorgen<br />
voor een naaste, een familielid, een buur. Als <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> jaren <strong>de</strong> zorgbehoefte<br />
toeneemt neemt het aantal mantelzorgers ook toe, maar waarschijnlijk het aantal<br />
professionals niet: er ontstaat een lacune wanneer <strong>de</strong> professionele on<strong>de</strong>rsteuning<br />
achterblijft. ICT is daarin een essentieel gereedschap. In het rapport stellen we een<br />
nieuwe infrastructuur voor: een nieuwe infrastructuur voor zorginformatie, maar er op<br />
gericht om mensen zelfstandig hun zorg te laten regelen in elk van <strong>de</strong> zes miljoen<br />
huishou<strong>de</strong>ns. Als we die ontwikkeling volledig<br />
beschrijven als een samenhangen<strong>de</strong> infrastructuur,<br />
Het inzetten van ICT als moeten patiënten thuis digitaal on<strong>de</strong>rsteund<br />
structureel gereedschap in wor<strong>de</strong>n om <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> vijf activiteiten te kunnen<br />
doen: het stellen van een diagnose, het<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>mografische en<br />
bepalen van <strong>de</strong> zorgbehoefte, het selecteren uit<br />
maatschappelijke<br />
het zorgaanbod van een behan<strong>de</strong>ling, het inrichten<br />
ontwikkeling vraagt om<br />
en organiseren van die behan<strong>de</strong>ling en het<br />
bewaken van uitvoering en kwaliteit daarvan.<br />
inventie en innovatie.<br />
We spreken over een situatie waarin professionele<br />
hulp niet langer vanzelfsprekend voorhan<strong>de</strong>n is.<br />
Stel dat u ziek wordt en er is geen huisarts of u heeft zorg nodig en er is geen thuiszorg.<br />
Dan moet u dus uw eigen diagnose kunnen stellen, want u moet op basis van die<br />
diagnose kunnen bepalen wat uw zorgbehoefte is, <strong>de</strong>rgelijke ontwikkelingen ontstaan nu.<br />
Zo zijn er verschillen<strong>de</strong> websites in Ne<strong>de</strong>rland waar je 'een diagnose kunt stellen'. <strong>De</strong> site<br />
PsyQ (www.psyq.nl) in <strong>de</strong> GGZ sector is zo'n voorbeeld. <strong>De</strong> makers <strong>de</strong>nken dat <strong>de</strong><br />
verschillen<strong>de</strong> testen in <strong>de</strong> site, die op maat aan gebruikers wor<strong>de</strong>n aangebo<strong>de</strong>n een intake<br />
gesprek kunnen vervangen. Een an<strong>de</strong>r voorbeeld is PZNnet (www.pznnet.nl). Dit<br />
Persoonlijk Zorg Netwerk is opgezet door een patiënt met een dwarslaesie (een verlamming<br />
vanaf <strong>de</strong> nek naar bene<strong>de</strong>n) die 24 uur per dag afhankelijk is van zorg van <strong>de</strong>r<strong>de</strong>n. Zijn vrijwilligers<br />
organiseren zich via die website. Hij trekt ook nieuwe vrijwilligers aan, die regelen<br />
hun on<strong>de</strong>rlinge communicatie en ook hun betaling in die website, dus een volledig<br />
georganiseer<strong>de</strong> infrastructuur, maar op basis van een website.<br />
Wij <strong>de</strong>nken dat <strong>de</strong>rgelijke toepassingen in <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> 10 tot 15 jaar een enorme groei<br />
zullen laten zien met een enorme uitstralen<strong>de</strong> werking naar <strong>de</strong> professionele sector.<br />
Professionals schud<strong>de</strong>n een aantal taken af en mantelzorgers wor<strong>de</strong>n geprofessionaliseerd.<br />
Maar wat betekent het wanneer we in het informele domein, dus bij mensen thuis en<br />
niet bij professionals, een infrastructuur kunnen installeren? Het zal een infrastructuur<br />
moeten zijn waarmee je zelf je zorgproces inricht en on<strong>de</strong>rhoudt op een wijze die<br />
vertrouwen geeft en effectief han<strong>de</strong>len mogelijk maakt. Eigenlijk willen we alles wat<br />
we hebben aan functies in <strong>de</strong> professionele sector bij <strong>de</strong> mensen thuis neerzetten. Maar<br />
56
wanneer we die mogelijkhe<strong>de</strong>n structureel gaan toepassen bij ou<strong>de</strong>ren vraagt dat nogal<br />
wat.<br />
We kunnen <strong>de</strong> eigen eisen van <strong>de</strong> informele omgeving illustreren aan <strong>de</strong> hand van een<br />
kennisinfrastructuur. Een voorbeeld: ik ben wat ou<strong>de</strong>r, mijn partner valt en moet drie<br />
weken lang plat liggen. Maar ik weet niet goed hoe ik iemand die plat ligt te eten en<br />
te drinken moet geven; een thuiszorgme<strong>de</strong>werker weet dat wel, maar die is niet<br />
beschikbaar. Op dat moment wil ik op mijn PC een filmpje kunnen bekijken dat laat<br />
zien hoe eten en drinken goed kunnen bij een platliggen<strong>de</strong> patiënt. Naar aanleiding<br />
van dat filmpje kan ik het proberen en als het niet goed gaat ga ik terug naar het<br />
filmpje. Die mogelijkheid zou<strong>de</strong>n we kunnen beschrijven als een kennisinfrastructuur<br />
voor het informele domein. Individuele mensen kunnen kennis ophalen wanneer zij<br />
dat nodig hebben: 'just in time learning’. Het materiaal is toegankelijk en makkelijk<br />
begrijpbaar ook voor <strong>de</strong> 15 procent van <strong>de</strong> bevolking die functioneel analfabeet is. Het<br />
gaat om een infrastructuur die het mogelijk maakt om kennis die mensen nodig<br />
hebben direct beschikbaar te kunnen maken, en op het moment dat ze het niet meer<br />
nodig hebben kunnen vergeten.<br />
Het voorbeeld van een informele kennisinfrastructuur is een goe<strong>de</strong> schets van het<br />
verschil tussen <strong>de</strong> eisen van <strong>de</strong> informele en <strong>de</strong> formele werel<strong>de</strong>n. Wij kunnen heel<br />
goed alles in onze professionele instellingen organiseren, onze ziekenhuizen en<br />
thuiszorgorganisaties. Natuurlijk zou<strong>de</strong>n we het beter willen doen maar we doen het al<br />
heel goed. Maar als ik diezelf<strong>de</strong> medische kennis voor het informele domein thuis wil<br />
organiseren stelt dat heel an<strong>de</strong>re eisen. Hoe moet dat? Productiekosten, innovatiekosten,<br />
beheerskosten, wie gaat dat betalen? Is dat <strong>de</strong> werkelijke betekenis van het<br />
'publiek domein'?<br />
Dokterdokter.nl is een goed initiatief van een aantal artsen, die door gecontroleer<strong>de</strong><br />
vragenlijsten eenvoudige on<strong>de</strong>rsteuning aan patiënten wil<strong>de</strong>n geven. Dokterdokter.nl<br />
is nu door een verzekeraar opgekocht en door een inlogco<strong>de</strong> veel moeilijker bereikbaar<br />
gewor<strong>de</strong>n. Vervelend, want <strong>de</strong> initiatiefnemers waren van goe<strong>de</strong> zin en het werk was<br />
van goe<strong>de</strong> kwaliteit… Maar nu is het moeilijker bereikbaar, tenzij je lid bent van <strong>de</strong><br />
verzekeraar. <strong>De</strong> vraag hier is hoe we het publieke domein bewaken: welke informatie<br />
moet daarin beschikbaar zijn?<br />
<strong>De</strong> beschreven voorbeel<strong>de</strong>n schetsen allemaal <strong>de</strong>len van een infrastructuur die <strong>de</strong><br />
kwaliteit van leven in <strong>de</strong> samenleving zal on<strong>de</strong>rsteunen. Een <strong>de</strong>rgelijke structurele<br />
bena<strong>de</strong>ring van <strong>de</strong> ontwikkelingen is nog ongebruikelijk. Natuurlijk vin<strong>de</strong>n we<br />
allemaal dat we <strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n van ICT in moeten zetten op <strong>de</strong>ze gebie<strong>de</strong>n. Maar<br />
vaak <strong>de</strong>nken we dat partijen in <strong>de</strong> samenleving daarvoor zullen zorgen. We zijn erg blij<br />
als Philips en Siemens iets doen, maar als dat van Philips niet communiceert met dat<br />
van Siemens of dat van Nokia laat staan dat van Intel heb ik een probleem. Ik meet<br />
bloeddruk, glucose en gewicht maar waar blijven mijn gegevens? Dat wordt dus een<br />
rommelige chaos. Hoe lossen we dat op?<br />
57
Wanneer we <strong>de</strong> ontwikkelingen zo beschrijven lijkt het alsof <strong>de</strong> burger onvoldoen<strong>de</strong><br />
stem krijgt. Wie zorgt daarvoor? Opmerkelijk van Ne<strong>de</strong>rland is dat wij ons gewend<br />
hebben om niet te willen sturen in ICT ontwikkelingen. <strong>De</strong> overheid in an<strong>de</strong>re<br />
lan<strong>de</strong>n is wat min<strong>de</strong>r ambivalent. Maar <strong>de</strong> onze wil geen uitspraken doen over bijvoorbeeld<br />
standaar<strong>de</strong>n. Niet in <strong>de</strong> zorgsector, niet in an<strong>de</strong>re sectoren. <strong>De</strong> komen<strong>de</strong><br />
ontwikkelingen vragen een samenhangen<strong>de</strong> infrastructuur in zes miljoen huishou<strong>de</strong>ns<br />
en die burger krijgt geen stem. Merkwaardig.<br />
On<strong>de</strong>rwijs op dit gebied is niet georganiseerd. Alle ICT opleidingen zijn gericht op<br />
algemene ontwikkelingen en het bedrijfsleven, nooit op <strong>de</strong> non-profit sector. Er is in<br />
Ne<strong>de</strong>rland geen opleiding die zich richt op <strong>de</strong> elektronische overheid. Op <strong>de</strong> Haagse<br />
Hogeschool zijn we voor het eerst gestart met een opleiding ICT in <strong>de</strong> Zorg. Dat is <strong>de</strong>s<br />
te opmerkelijker omdat <strong>de</strong> beschreven sociale toepassingen van ICT essentieel kunnen<br />
zijn voor <strong>de</strong> kwaliteit van leven. Wanneer we via e-commerce een boek bestellen en<br />
het valt pas drie dagen later in <strong>de</strong> bus, of we kunnen een vlucht pas drie dagen later<br />
bestellen is dat vervelend maar niet bedreigend. Veel essentiëler is dat u uw zorg een<br />
dag lang niet kunt krijgen als u gevallen bent of in <strong>de</strong> war geraakt of wat dan ook. We<br />
kijken naar het ontstaan van noodzakelijke toepassingen van ICT die in zekere zin<br />
dichter tegen <strong>de</strong> directe kwaliteit van het leven aanzitten, die een veel essentiëler<br />
belang voor <strong>de</strong> samenleving hebben dan e-commerce en e-government.<br />
Het lijkt erop alsof we <strong>de</strong> noodzakelijke herstructurering van <strong>de</strong> zorgsector hebben<br />
ingezet zon<strong>de</strong>r te letten op <strong>de</strong> toerusting daarvan. Voor het werkelijk toerusten van <strong>de</strong><br />
burger, het verschaffen van werkelijke gereedschappen die het zelforganiserend<br />
vermogen vergroten is nauwelijks iets georganiseerd: er is geen on<strong>de</strong>rwijs, geen kennis,<br />
er staat niets op <strong>de</strong> agenda; er is hooguit wat inci<strong>de</strong>ntele technocratische ontwikkeling.<br />
Dat is <strong>de</strong>s te uitzon<strong>de</strong>rlijker omdat we als Ne<strong>de</strong>rland een unieke positie hebben: we zijn<br />
erg welvarend, hebben een hoog gebruik van ICT, en hebben als Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs een<br />
sociale inslag. We zijn al toonaangevend in <strong>de</strong> ontwikkeling van sociale ICT toepassingen.<br />
Ik ben geen expert, maar er zou business moeten zitten in het ontwikkelingen<br />
van sociale en maatschappelijke toepassingen die straks gebruikt gaan wor<strong>de</strong>n in elke<br />
stad en dorp in Europa. Maar omdat <strong>de</strong> zorgsector is zoals ze is en we besturen zoals we<br />
besturen, ontstaat het niet. <strong>De</strong> Britten kijken voor sociale innovaties heel erg naar<br />
Ne<strong>de</strong>rland, ze vin<strong>de</strong>n het geweldig wat hier gebeurt. En wij kijken allemaal naar<br />
Zwe<strong>de</strong>n en Finland. Maar het interessante van Ne<strong>de</strong>rland is, dat het niet alleen heel<br />
dicht is bekabeld maar dat <strong>de</strong> 16 miljoen mensen dicht bij elkaar wonen. Finland en<br />
Zwe<strong>de</strong>n hebben een veel lagere bevolkingsdichtheid en <strong>de</strong> sociale dynamiek daar is<br />
veel min<strong>de</strong>r dan in Ne<strong>de</strong>rland. Ne<strong>de</strong>rland is eigenlijk een fantastisch levend laboratorium<br />
voor nieuwe sociale toepassingen van ICT.<br />
Ook Amerikanen, die toch erg met ICT bezig zijn maken zich geen zorgen over het<br />
publieke domein, '...something typically European'. Ontwikkelingen daar zijn sterk<br />
commercieel, geen zorgen over <strong>de</strong> burger.<br />
58
Het veld van <strong>de</strong> sociale toepassingen van ICT voor zorg, leren en werk waar we nu <strong>de</strong><br />
eerste schermutselingen van zien, zou voor Ne<strong>de</strong>rland een belangrijke grond kunnen<br />
zijn om een positie op te bouwen en die ver<strong>de</strong>r uit te baten. Ontwerp, ontwikkeling en<br />
uitvoering. Maar op dit moment zijn projecten te vaak ad hoc. In <strong>de</strong> bouw en <strong>de</strong><br />
corporaties is <strong>de</strong> ontwikkeling van domotica nog<br />
On<strong>de</strong>rwijs en opleiding ontbreken.<br />
Kennis en ervaring<br />
ontbreken. <strong>De</strong> zorgsector is<br />
een lastige sector voor ICT.<br />
erg vendor driven. Een actieve leverancier met<br />
re<strong>de</strong>lijke producten krijgt een praktische<br />
opdracht en richt tien huisjes in om te kijken<br />
hoe het werkt. Maar voor een land waarin<br />
corporaties bijna <strong>de</strong> helft van woningvoorraad<br />
beheren is dat anno 2006 een onprofessionele<br />
manier van aanpakken. We hebben behoefte aan<br />
goed doordachte innovatie, ook in domotica, en<br />
die is nu afwezig. En in <strong>de</strong> Zorg ICT is <strong>de</strong> situatie nog veel slechter. On<strong>de</strong>rwijs en<br />
opleiding ontbreken. Kennis en ervaring ontbreken. Voor <strong>de</strong> zorgsector is ICT een<br />
grote uitdaging. Mijn lectoraat bij <strong>de</strong> Haagse Hogeschool speelt zich af op dat<br />
grensvlak tussen ICT en zorg, tussen ICT-ers en zorgprofessionals. Er is een heel<br />
diepgaand verschil tussen die beroepsgroepen.<br />
Ook <strong>de</strong> beschikbare kennis en ervaring binnen zorginstellingen vormt vaak een<br />
uitdaging. Enige tijd gele<strong>de</strong>n, toen een directeur van een zorginstelling zijn hoofd<br />
automatisering vroeg om een strategische visie meld<strong>de</strong> <strong>de</strong>ze zich ziek. Strategisch beleid<br />
maken was iets an<strong>de</strong>rs dan het beheren van een paar hon<strong>de</strong>rd werkplekken en een<br />
aantal applicaties.<br />
<strong>De</strong> laatste drie jaar zien directies en Ra<strong>de</strong>n van Bestuur in <strong>de</strong> zorg <strong>de</strong> strategische<br />
betekenis van nieuwe ICT toepassingen. Maar <strong>de</strong> automatiseer<strong>de</strong>rs in hun organisatie<br />
kunnen niet altijd <strong>de</strong> recepten voor <strong>de</strong> toekomst leveren. Strategisch <strong>de</strong>nken vraagt om<br />
heel an<strong>de</strong>re kwaliteiten. Het lijkt alsof <strong>de</strong> zorg een structurele on<strong>de</strong>rsteuning op dit<br />
gebied mist en inventie en innovatie kan gebruiken.<br />
Tot slot iets over kosten en opbrengsten. Vaak wordt gevraagd wie al <strong>de</strong>ze ontwikkelingen<br />
van ICT moet gaan betalen. Enige tijd gele<strong>de</strong>n hebben we voor een breedband<br />
scenario geprobeerd opbrengsten te bepalen. <strong>De</strong> vraag daarbij was wat het zou<br />
opleveren als ik er, in een stad als <strong>De</strong>n Haag, in zou slagen om mensen die wachten op<br />
een verpleeghuisplaats een jaar langer thuis te laten wonen. Het bedrag dat daarmee<br />
gemoeid is bedraagt 80 miljoen per jaar. Een an<strong>de</strong>re mogelijkheid blijft natuurlijk<br />
subsidies: er ligt nog een fonds van 500 miljoen innovatiegeld bij <strong>de</strong> verzekeraars waarvoor<br />
<strong>de</strong> verzekeraars tot nu toe weinig of geen aanmeldingen hebben ontvangen.<br />
Bert Mul<strong>de</strong>r is Lector Informatie, Technologie en Samenleving aan <strong>de</strong> Haagse Hogeschool. Zijn<br />
achtergrond ligt in <strong>de</strong> sociale wetenschappen. Hij vervul<strong>de</strong> diverse functies op het gebied van<br />
informatie in maatschappelijke en politieke organisaties. Voorts hield hij zich bezig met on<strong>de</strong>r meer<br />
het gebruik van internet voor het verbeteren van sociale cohesie en achterstandwijken, een stadsbre<strong>de</strong><br />
infrastructuur voor digitale cultuur en <strong>de</strong> ontwikkeling van breedbandtoepassingen in wijken.<br />
59
Discussie<br />
<strong>De</strong> heer Kohnstamm: Ik wil dit graag on<strong>de</strong>rschrijven, maar we moeten <strong>de</strong>nk ik ook niet<br />
al te bang zijn dat die ou<strong>de</strong>ren dat allemaal niet kunnen volgen. In 1999 ben ik voorzitter<br />
van <strong>de</strong> Raad van Commissarissen gewor<strong>de</strong>n van Woningnet. Dat ver<strong>de</strong>elt woningen in<br />
<strong>de</strong> corporatie sector, met corporaties als aan<strong>de</strong>elhou<strong>de</strong>r. <strong>De</strong> woonconsumenten kon<strong>de</strong>n<br />
toen nog een woning kiezen uit een woonkrant en reageren via een bonnetje of via <strong>de</strong><br />
telefoon. We zijn nu zeven jaar ver<strong>de</strong>r. Er zitten 650.000 woningen in het systeem. En in<br />
een aantal plaatsten, (bijvoorbeeld Dordrecht en Groningen) is <strong>de</strong> woonkrant afgeschaft.<br />
Vraag en aanbod wor<strong>de</strong>n digitaal bijeen gebracht. Onze ervaring is dat het goed gaat.<br />
Of het nu ou<strong>de</strong>ren of jongeren zijn. Wij hebben geen enkele opmerking gekregen van<br />
onze aangesloten corporaties dat <strong>de</strong> mensen <strong>de</strong>ze ontwikkeling op het web niet kunnen<br />
volgen. Als ze zelf problemen hebben blijkt in <strong>de</strong> praktijk dat er altijd mensen in <strong>de</strong><br />
buurt zijn, kin<strong>de</strong>ren, an<strong>de</strong>ren, die hen daar heel vaardig op kunnen maken. Dat<br />
betekent dus dat zeer grote veran<strong>de</strong>ringen in een relatief korte tijd hebben plaatsgevon<strong>de</strong>n,<br />
waardoor heel veel vernieuwing plaats vindt. Dus je moet op een gegeven<br />
moment ook gewoon in het diepe springen.<br />
<strong>De</strong> heer Mul<strong>de</strong>r: Dat is zeker het geval. Ik heb geprobeerd om aan te geven dat die losse<br />
ontwikkelingen er zijn, maar dat wanneer je het echt structureel wilt maken in een<br />
nationale infrastructuur, dat je dan aan <strong>de</strong> maakkant nog een hele wereld aan nieuwe<br />
ontwikkelingen nodig hebt. Dat ou<strong>de</strong>ren daarmee gemakkelijk om kunnen gaan dat is<br />
buiten kijf. Het gaat ook steeds sneller.<br />
<strong>De</strong> heer Hofman: Ik kan niet nalaten te atten<strong>de</strong>ren op het bestaan van Seniorweb, tien<br />
jaar gele<strong>de</strong>n ontstaan, op initiatief van on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren Ger Tielen. Seniorweb groeit als<br />
kool, met 100 tot 150 le<strong>de</strong>n per week. In totaal zijn er nu 70.000 le<strong>de</strong>n en 1200<br />
vrijwilligers die door het hele land heen beschikbaar zijn om ou<strong>de</strong>ren te leren en een<br />
handje te helpen. Een organisatie die werkelijk voor ou<strong>de</strong>ren geweldig werkt.<br />
60
Jacques Schraven<br />
Voorzitter ILC Zorg voor Later<br />
Slotwoord<br />
<strong>De</strong> titel van <strong>de</strong>ze conferentie was ambitieus geformuleerd: '<strong>De</strong><br />
<strong>zilveren</strong> <strong>eeuw</strong> - gou<strong>de</strong>n <strong>kansen</strong>!'. Ik meen dat <strong>de</strong> inleidingen<br />
en zeker ook <strong>de</strong> discussie er geen twijfel over hebben laten<br />
bestaan dat we aan het begin van een <strong>zilveren</strong> <strong>eeuw</strong> staan, die wij<br />
met zijn allen kunnen vergul<strong>de</strong>n.<br />
Dat is heel wat beter dan <strong>de</strong> tobberige sfeer van twee mannetjes in een cartoon van het<br />
Financiële Dagblad gisteren, die zich afvroegen of grijs voortaan niet beter licht zwart<br />
of donker wit genoemd moest wor<strong>de</strong>n. Met an<strong>de</strong>re woor<strong>de</strong>n, ou<strong>de</strong>ren moeten voor<br />
goud gaan en <strong>de</strong> jongeren moeten zich daarbij kunnen aansluiten. Het gaat om <strong>de</strong><br />
benutting van <strong>kansen</strong> door mensen, maar ook door bedrijven, instellingen en <strong>de</strong><br />
overheid. Er is een wereld te winnen.<br />
Wij moeten <strong>de</strong> sprekers erkentelijk zijn. Er waren mooie beeldspraken. Karien van<br />
Gennip besloot haar voordracht met <strong>de</strong> woor<strong>de</strong>n: Ne<strong>de</strong>rland vergrijst niet, Ne<strong>de</strong>rland<br />
verzilvert. Antony Burgmans vond Human ageing a malleable process. <strong>De</strong> dictionaire<br />
vertaalt dat woord malleable met verslaanbaar. Dat vond ik mooi, maar boud. Beter is<br />
plooibaar zoals Burgmans het noem<strong>de</strong>. Elco Brinkman vond dat wij ervoor moesten zorgen<br />
dat <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> dag zo min mogelijk bezorgd kan wor<strong>de</strong>n doorgebracht. En Bert Mul<strong>de</strong>r<br />
behan<strong>de</strong>l<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>kansen</strong> op het gebied van<br />
het sociale gebruik van ICT.<br />
Wij moeten ook aan jongere<br />
generaties een sociaal, economisch In <strong>de</strong> eerste Jan Brouwer conferentie<br />
hebben wij vooral gekeken naar <strong>de</strong><br />
en ecologisch duurzame wereld zorgelijke kanten van <strong>de</strong> vergrijzing. Dat<br />
nalaten.<br />
moest gebeuren. Het zou naïef zijn om <strong>de</strong><br />
<strong>De</strong> volgen<strong>de</strong> generaties moeten niet problemen van vergroening en vergrijzing<br />
te ontkennen. Ons bestuurslid Bernard van<br />
kunnen zeggen dat wij alle lasten Praag wijst er regelmatig terecht op dat het<br />
op hun schou<strong>de</strong>rs hebben gelegd.<br />
niet gaat om een tij<strong>de</strong>lijk verschijnsel en<br />
dat we ook niet moeten <strong>de</strong>nken dat over<br />
pak weg <strong>de</strong>rtig jaar <strong>de</strong> leeftijdsver<strong>de</strong>ling<br />
weer als vanouds zal zijn. We moeten ons instellen op een lastig <strong>de</strong>mografisch<br />
probleem, tenzij onze kin<strong>de</strong>ren bereid zijn om meer kin<strong>de</strong>ren te nemen. Bernard heeft<br />
terecht gepleit voor een discussie over een Renaissance van <strong>de</strong> bevolkingspolitiek.<br />
Ik ga er nu niet ver<strong>de</strong>r over uitwei<strong>de</strong>n; u kunt dat nalezen in het boek: Leve <strong>de</strong> vergrijzing,<br />
dat onlangs is uitgekomen.<br />
61
In <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> Jan Brouwer Conferentie hebben we ons gericht op <strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n om<br />
te anticiperen op een aantal gebie<strong>de</strong>n. Niet voor niets was <strong>de</strong> titel 'Van nazorg naar<br />
voorzorg'. <strong>De</strong>ze conferentie geeft ons een beter inzicht in <strong>de</strong> economische <strong>kansen</strong> van<br />
<strong>de</strong> vergrijzing (of <strong>de</strong> verzilvering) op enkele voorbeeldterreinen. <strong>De</strong> sprekers hebben<br />
die <strong>kansen</strong> herleid naar opties voor vooruitzien<strong>de</strong> burgers, on<strong>de</strong>rnemers en organisaties.<br />
Uit <strong>de</strong>ze opties kunnen wij in het verband van ILC Zorg voor Later putten voor na<strong>de</strong>r<br />
on<strong>de</strong>rzoek en internationale uitwisseling. Er moeten condities en prikkels komen voor<br />
mensen om zich een leven lang leergierig, productief en vrij te bewegen. En dat ook<br />
weer om te zorgen dat volgen<strong>de</strong> generaties<br />
niet kunnen zeggen dat we er een<br />
Leeftijdsdiscriminatie of 'ageism' puinhoop van hebben gemaakt, en dat wij<br />
moet wor<strong>de</strong>n bestre<strong>de</strong>n in het<br />
alle lasten op hun schou<strong>de</strong>rs hebben<br />
gelegd.<br />
belang van het functioneren van<br />
markten.<br />
<strong>De</strong> staatssecretaris heeft in haar inleiding<br />
niet gerept over het thema gelijke<br />
behan<strong>de</strong>ling, dat vooral in Amerika een<br />
belangrijk punt is gewor<strong>de</strong>n. Ageism zoals <strong>de</strong> Amerikanen dat noemen, moet wor<strong>de</strong>n<br />
bestre<strong>de</strong>n. Dat is in het belang van het functioneren van markten. Het probleem is<br />
tweeërlei. Mensen moeten ongeacht leeftijd toegang hebben tot on<strong>de</strong>rwijs, verzekeringen,<br />
kredieten en <strong>de</strong> nieuwe technologische producten van <strong>de</strong> informatiesamenleving.<br />
Van <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant is een voorkeursbehan<strong>de</strong>ling van ou<strong>de</strong>ren in <strong>de</strong> vorm van<br />
vervroeg<strong>de</strong> uittreding, goedkoop gebruik van het openbaar vervoer en toegang tot<br />
musea , om maar een paar voorbeel<strong>de</strong>n te noemen. Die voorkeursbehan<strong>de</strong>ling op grond<br />
van leeftijd is volstrekt uit <strong>de</strong> tijd.<br />
Er is een enorme groei van on<strong>de</strong>rnemerschap mogelijk op het terrein van beweging,<br />
voeding en persoonlijke verzorging. Antony Burgmans heeft dat perspectief geplaatst<br />
binnen <strong>de</strong> strategische doelstellingen van Unilever. <strong>De</strong> heilige graal van meer levensjaren<br />
in goe<strong>de</strong> gezondheid. The Holy Grail of extending healthy longevity. Ik dacht dat<br />
hij door <strong>de</strong> wetenschappers in <strong>de</strong> zaal zou wor<strong>de</strong>n aangesproken op zijn bewering dat<br />
het verschil tussen een gezon<strong>de</strong> en ongezon<strong>de</strong> levensstijl wel 15 tot 20 jaar kan<br />
bedragen. Dat is niet gebeurd. Unilever staat - gelukkig - aan <strong>de</strong> kant van gezond leven.<br />
Een beken<strong>de</strong> Finse wetenschapper op het terrein van arbeidsparticipatie van ou<strong>de</strong>ren,<br />
professor Ilmarinen, was een paar weken gele<strong>de</strong>n in ons land, in Limburg. Hij heeft<br />
aangetoond dat een <strong>de</strong>r<strong>de</strong> van <strong>de</strong> arbeidsuitval kan wor<strong>de</strong>n voorkomen door gezon<strong>de</strong><br />
beweging en voeding. Een <strong>de</strong>r<strong>de</strong>!<br />
Hij heeft ook aangetoond dat productiviteit niet afhankelijk is van leeftijd, ook al<br />
<strong>de</strong>nken <strong>de</strong> meeste mensen dat. Productiviteit is in eerste instantie afhankelijk van hoe<br />
het werk is georganiseerd. Ook is het onwaar dat ou<strong>de</strong>ren min<strong>de</strong>r goed in staat zijn om<br />
nieuwe dingen te leren. Wel is het waar dat we an<strong>de</strong>rs leren naarmate we ou<strong>de</strong>r<br />
62
wor<strong>de</strong>n, maar als bedrijven daarop inspelen, kunnen heel goe<strong>de</strong> resultaten bereikt<br />
wor<strong>de</strong>n.<br />
Antony Burgmans noem<strong>de</strong> on<strong>de</strong>r meer het negatieve beeld van ou<strong>de</strong>rdom in<br />
marketing en reclame. Dat is een hardnekkig fenomeen. Een voorbeeld daarvan is<br />
dat vorig jaar Planet Internet <strong>de</strong> Loeki prijs heeft gewonnen met een TV-reclame<br />
waarin senioren lachwekken<strong>de</strong> onhandigheid laten zien met computers en<br />
navigatiesystemen. Is dat <strong>de</strong> manier om mensen te winnen voor nieuwe technologie?<br />
Het is ook tekenend dat in <strong>de</strong> Verenig<strong>de</strong> Staten inmid<strong>de</strong>ls on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> auspiciën van<br />
het Amerikaans International Longevity Center een dialoog op gang is gekomen<br />
tussen professionals in <strong>de</strong> media, communicatie, reclame en marketing, om beter<br />
in te spelen op <strong>de</strong> belangstelling en <strong>de</strong> behoeften van een ou<strong>de</strong>r wor<strong>de</strong>n<strong>de</strong><br />
samenleving. Gelukkig zijn er on<strong>de</strong>rnemingen die in hun on<strong>de</strong>rnemingsstrategie<br />
hierop wel <strong>de</strong>gelijk inspelen en het was goed om op <strong>de</strong>ze conferentie <strong>de</strong> voorzitter<br />
van Unilever hierover gehoord te hebben. Toch zou ik willen pleiten voor meer<br />
interesse en actie van Ne<strong>de</strong>rlandse on<strong>de</strong>rnemingen op dit terrein en dan praat ik<br />
in hun eigen commercieel belang.<br />
Dan rijst <strong>de</strong> vraag: wie bewaakt <strong>de</strong> integriteit van on<strong>de</strong>rnemingen op dit vlak? Wie<br />
vormt een counter force in het wegen van kwaliteit, veiligheid en belangen in een op<br />
technologie gestoel<strong>de</strong> voedselproductie. Maar ook ten<br />
aanzien van an<strong>de</strong>re producten die wor<strong>de</strong>n aangebo<strong>de</strong>n.<br />
Wat betekent duurzaamheid daarin? <strong>De</strong> ILC's Het International<br />
willen een goe<strong>de</strong> balans in kennis stimuleren door <strong>de</strong><br />
Longevity Center wil<br />
bevor<strong>de</strong>ring van productive ageing en door wat zij<br />
noemen Health Literacy van individuen en groepen. kennis op het gebied<br />
Het doel is dat mensen in <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> fasen van<br />
(Health Literacy)<br />
hun leven goed geïnformeerd zijn over hun gezondheid<br />
en <strong>de</strong> condities die daaraan bijdragen. Daarvoor bevor<strong>de</strong>ren van<br />
hebben we kritische, <strong>de</strong>skundige en onafhankelijke individuen en groepen.<br />
mensen nodig. Het <strong>de</strong>ed mij groot plezier van<br />
Burgmans te horen dat hij zelf ook een groot voorstan<strong>de</strong>r<br />
is van on<strong>de</strong>rwijs in voedingsleer, liefst al op <strong>de</strong> lagere school. Dat zou best eens een<br />
punt kunnen zijn voor ons als ILC om dat op te pakken.<br />
Elco Brinkman heeft gesproken over zijn taak <strong>de</strong>stijds als minister van 35 jaar, om<br />
voor ons allemaal te zorgen vanaf <strong>de</strong> leeftijd van 55 jaar. Daarin is hij niet<br />
geslaagd en dat is maar goed ook. We willen kunnen doorgaan met werken,<br />
ontspannen en zorgen. En daarvoor moeten we kunnen bouwen op mensen van<br />
alle leeftij<strong>de</strong>n en voor mensen van alle leeftij<strong>de</strong>n. Als je 25.000 woningen in<br />
concurrentie moet bouwen, met te weinig aanwas van jongeren in <strong>de</strong> bouw, dan is<br />
dat geen eenvoudige zaak.<br />
63<br />
van gezond leven
Daar waar Unilever <strong>de</strong> klant wat gemakkelijker kan vin<strong>de</strong>n en bereiken heeft <strong>de</strong><br />
bouwsector er heel veel moeite mee, vanwege al die instanties die er tussen zitten. Dat<br />
laatste brengt mij op <strong>de</strong> bijdrage van Bert Mul<strong>de</strong>r. Zijn centrale stelling is dat ICT een<br />
belangrijke bijdrage zal en kan leveren aan <strong>de</strong> inspiratie, vitaliteit en zelf organiserend<br />
vermogen van ou<strong>de</strong>ren. Hij heeft dat overtuigend on<strong>de</strong>rbouwd voor <strong>de</strong> behoeften in <strong>de</strong><br />
woonomgeving en op terreinen als zorg en arbeid in <strong>de</strong> zorg. Toch is het bemoedigend<br />
te horen dat zelfs in <strong>de</strong>ze leerfase en ondanks gebrekkige sturing van onze overheid<br />
Ne<strong>de</strong>rland in een goe<strong>de</strong> positie verkeert om <strong>de</strong> grote mogelijkhe<strong>de</strong>n van ICT te<br />
benutten en daarin zelfs een lei<strong>de</strong>rschapsrol te vervullen. Wij moeten ook die kans<br />
oppakken.<br />
Dat zou mooi zijn, want <strong>de</strong> uitdagingen van <strong>de</strong> vergrijzing zijn internationaal, zoals ik<br />
dat vorig jaar al met enige cijfers uit ontwikkel<strong>de</strong> en ontwikkelingslan<strong>de</strong>n heb getracht<br />
aan te tonen. Daarom hechten veel waar<strong>de</strong> aan het internationaal verband waarin wij<br />
als ILC/Zorg voor Later opereren. Wij willen graag een brug slaan tussen nationale en<br />
internationale kennis over wat mensen nodig hebben in een hoog technologische,<br />
vergrijzen<strong>de</strong> samenleving.<br />
Het doel is dat mensen gezond, mobiel en productief blijven, dat zij hun lot in eigen<br />
han<strong>de</strong>n kunnen hou<strong>de</strong>n, dat zij voor zichzelf en voor elkaar kunnen zorgen. Zij moeten<br />
ook aan jongere generaties een sociaal, economisch en ecologisch duurzame wereld<br />
nalaten.<br />
Daaraan werken we samen met an<strong>de</strong>re ILC's. Tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> wereldconferentie van<br />
ILC's, afgelopen augustus in India, is onze stichting 'ILC Zorg voor Later' als<br />
volwaardig lid toegelaten. Het gaat zoals Maarten van Veen al heeft aangeduid, over<br />
burgerinitiatieven in verschillen<strong>de</strong> lan<strong>de</strong>n, in dialoog met private partijen en ook<br />
overhe<strong>de</strong>n maar zon<strong>de</strong>r directe overheidsinmenging van enigerlei aard. ILC is oorspronkelijk<br />
ontstaan vanuit Amerika en later heel sterk uitgezaaid naar lan<strong>de</strong>n als<br />
het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Japan en een aantal an<strong>de</strong>re lan<strong>de</strong>n. We hebben<br />
grote verwachtingen van dit internationale netwerk. We hebben veel plannen,<br />
maar <strong>de</strong> fondsenwerving in Ne<strong>de</strong>rland is natuurlijk wel wat an<strong>de</strong>rs dan in<br />
Amerika. In het kwartaalbericht van ILC USA werd gemeld dat in het vier<strong>de</strong><br />
kwartaal van vorig jaar weer zeer forse bedragen bij elkaar zijn gebracht.<br />
We hebben inmid<strong>de</strong>ls in Ne<strong>de</strong>rland een klein, maar effectief bureau opgestart. Samen<br />
met onze partners zijn we niet alleen financieel maar ook programmatisch bezig en met<br />
een actieprogramma om ook in dit land <strong>de</strong> kennis en maatschappelijke discussie op een<br />
hoger niveau te brengen. In ie<strong>de</strong>r geval nodig ik u uit om onze website te bezoeken<br />
Ik eindig met te verwijzen naar een artikel in <strong>de</strong> Volkskrant van afgelopen zaterdag,<br />
waarin Alexan<strong>de</strong>r Rinnooy Kan en Peter van Lieshout pleiten voor een participatiemaatschappij<br />
waarin alle mensen, ongeacht hun leeftijd of ongeacht wat ook, actief<br />
64
mee doen. Laat het aanzienlijke <strong>zilveren</strong> kapitaal in onze samenleving werken,<br />
schitteren en ren<strong>de</strong>ren. Het kan alleen maar mooier wor<strong>de</strong>n….<br />
<strong>De</strong> conferentie centraal, beel<strong>de</strong>n van ‘<strong>de</strong> wan<strong>de</strong>lgangen’ er omheen.<br />
65
Summary<br />
Silver age - gol<strong>de</strong>n opportunities!<br />
The silver economy was the theme of the third Jan Brouwer Conference, held on 17<br />
January 2007 in Haarlem (The Netherlands). More than 100 leading representatives<br />
from scientific institutions, businesses and government agencies discussed the<br />
opportunities which productive ageing can offer society and the economy. Maarten van<br />
Veen, Chairman of the Jan Brouwer Foundation and the Royal Holland Society of<br />
Sciences and Humanities put it like this: Make better use of the opportunities ageing<br />
offers. These inclu<strong>de</strong> the workability, experience, employability and other qualities of<br />
senior citizens. <strong>De</strong>velop new products and services which contribute to a longer and<br />
healthier lifespan. In short: Take advantage of the silver generation's workability and<br />
buying power.<br />
Paul Schnabel, Chairman for the day and Director of the Social and Cultural Planning<br />
Office of the Netherlands, said that generations retiring from now on will be<br />
increasingly larger than generations starting work. This will lead to a different<br />
economical perspective. It is necessary to invest in ol<strong>de</strong>r people, to assume they can<br />
still learn and are willing to do so. Labour participation of ol<strong>de</strong>r people, particularly<br />
those aged 55 to 60, has slowly increased over recent years, according to Paul Schnabel<br />
who <strong>de</strong>scribed this as a big step forward.<br />
Un<strong>de</strong>r-secretary of state Karien van Gennip (<strong>De</strong>partment of Economics) said that figures<br />
from Statistics Netherlands show that between now and 2038, the number of 65+ citizens<br />
will increase from 2.4 to 4.3 million people. This creates opportunities, particularly in the<br />
services sector. The Silver Economy is 'booming business' and Dutch companies like Philips<br />
(electronics), Numico (food) and the bank ABN-AMRO are taking advantage of these<br />
new <strong>de</strong>velopments and are conquering new markets. Wouldn't it be won<strong>de</strong>rful if in about<br />
10 years time tra<strong>de</strong> <strong>de</strong>legations not only consisted of experts on the environment and water<br />
management, but also inclu<strong>de</strong>d experts on our silver products and services? There are<br />
opportunities for the high-tech industry, for the building sector, but also for 'traditional'<br />
business sectors such as industry, tourism and recreation. If we can offer a combination of<br />
holidays and well-being, spas and care-on-<strong>de</strong>mand, the position of the Netherlands as a<br />
country where ol<strong>de</strong>r people choose to spend their holidays could be strengthened. Many<br />
innovative projects are being carried out in the care sector but, according to Karien van<br />
Gennip, they are too small and fragmented to be of any significance. This is due to<br />
regulations governing the financing of care, which do not stimulate institutions and<br />
companies to be innovative and enterprising. We need to make our regulations and systems<br />
'silver proof' and make sure they meet the <strong>de</strong>mands of the new silver generation. The<br />
customer must come first. Only then will businesses fully profit from the silver <strong>de</strong>mand, will<br />
the labour market profit from silver experience and expertise and will society profit from the<br />
qualities, wisdom and the ability of ol<strong>de</strong>r people to see things in perspective.<br />
67
Antony Burgmans, Chairman of the Management Board of Unilever talked about new<br />
products and services in the field of food, hygiene and personal care as a contribution<br />
to healthy and vital ageing. He started by showing a life expectancy chart. Between<br />
approximately 1600 and 1830 life expectancy fluctuated from 35 to 40 years, according<br />
to whether the country was at peace or war, or whether it had good or bad harvests.<br />
From 1830 onwards, life expectancy increased in a straight line. Even today, life<br />
expectancy rises by 2 years on average per <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>. According to researchers, this is<br />
mainly due to improved sanitation, safe drinking water, improved personal hygiene, the<br />
elimination of un<strong>de</strong>r nourishment, a healthier diet and the prevention of poor dietary<br />
habits. In the past 50 years, the availability of better drugs has contributed as well. The<br />
food industry has without doubt ma<strong>de</strong> a major contribution. A product like margarine,<br />
for example, was extremely important in contributing to a healthier diet and it still is.<br />
In the end it all comes down to the Holy Grail of staying fit and healthy all your life.<br />
This can be achieved by keeping the heart and blood vessels healthy, staying active<br />
physically and mentally, having an interest in current affairs, feeling good generally and<br />
also the feeling that you still look good. The food and beauty sectors play a role in all<br />
these aspects. Unilever has a research programme called Healthy Ageing, inspired by<br />
ILC Chairman Robert Butler, which aims at taking further steps on the road towards<br />
more healthy years for everyone. Even in wealthy countries the number of healthy<br />
years a person enjoys differs significantly between urban and rural areas. Ageing is a<br />
malleable process: Diet, hygiene and lifestyle are <strong>de</strong>cisive factors. There are also<br />
economical arguments for higher investments in Healthy Ageing, in motivating<br />
people to adopt a sensible lifestyle. This should be taught in primary schools or even<br />
earlier. The financial and social advantages of the expansion of the lifespan are very<br />
convincing. These are tasks for society as a whole. Unilever consi<strong>de</strong>rs its mission to be<br />
the improvement of vitality in life, especially at an advanced age. Unilever´s products<br />
and communication are geared toward this positive message of learning how to live a<br />
healthy life. It is a message inten<strong>de</strong>d for all ages and lifestyles, and it is one of the<br />
reasons why Unilever does not shy away from <strong>de</strong>picting old or even very old people in<br />
its advertising campaigns. We must avoid 'catwalk' advertising which can cause<br />
emotional damage, particularly in young girls. Being old does not mean one cannot be<br />
active and attractive. Beauty comes from within. And ol<strong>de</strong>r people are so diverse that<br />
it is impossible to lump them all together.<br />
Elco Brinkman, Chairman of the Dutch association of construction companies <strong>de</strong>scribed<br />
the complexity of <strong>de</strong>cision making in the housing market against a background of a<br />
population with an increasing number of ol<strong>de</strong>r citizens and fewer younger workers.<br />
New concepts inclu<strong>de</strong> housing, the living environment and possibilities for recreation.<br />
Fortunately, policies with regard to ageing have changed drastically and have moved<br />
away from the trend in the eighties which was characterised by a culture of all-round<br />
care for people above the age of 55. Living self-sufficiently for longer and productive<br />
ageing are now viewed as being very important. <strong>De</strong>mand for sheltered housing is rising.<br />
The construction sector faces stark challenges. More than three million houses built<br />
68
shortly after the war no longer meet mo<strong>de</strong>rn requirements in areas such as living space,<br />
quality and energy-conservation. Every year 25,000 new, more accessible houses need<br />
to be built and 5,000 houses need to be adapted for the handicapped or those in need<br />
of care. This is one third of the total 75,000 houses which can be built every year.<br />
Therefore, the issue of inter-generational solidarity is a topical one because many<br />
young first-time buyers and those moving up the property lad<strong>de</strong>r also need to find what<br />
they want and these groups are also in the political limelight. This is a challenge for<br />
construction companies who need to operate in a country that is consi<strong>de</strong>red to be 'full'<br />
and with a very institutionalised building industry. Countless organisations and<br />
government agencies, semi-governmental and other organisations find themselves<br />
stuck in between the customer, the user and consumer, the tenant, or the buyer on the<br />
one hand and the building company or project <strong>de</strong>veloper who is offering the product<br />
on the other hand. A fair amount of government intervention combined with the<br />
fiscally friendly treatment of mortgage interest and subsidies for housing, facilities and<br />
rent have created a very complicated situation, which makes it difficult to actually<br />
<strong>de</strong>termine the price of a house. Mr Brinkman also mentioned that the vision of the<br />
gilt-edged pensions in the Netherlands needs to be put into perspective. Sixty percent<br />
of all retired civil servants have an annual income of less than 10,000. It is doubtful<br />
if these people can bear the costs for the necessary changes to houses. He also put the<br />
<strong>de</strong>mand for building 'senior cities' into perspective. Senior citizens do not actually<br />
<strong>de</strong>sire to live in isolated senior cities; the <strong>de</strong>mand for housing for all generations in one<br />
neighbourhood is much higher. Another problem is that ol<strong>de</strong>r employees are now<br />
leaving the building industry and there are not enough young people to take their<br />
place. The building industry, which has 375,000 employees, is investing 50 to 60 million<br />
euros in a wi<strong>de</strong>-ranging career programme aimed at preventing the loss of workers due<br />
to health problems. Such measures are necessary, but they make housing more<br />
expensive. In the years to come, the political and social <strong>de</strong>bate will centre on the<br />
quality of housing, our living environment, the landscape and accessibility. In the<br />
Netherlands we cannot avoid the fact that we will have to live together in built-up<br />
areas.<br />
Bert Mul<strong>de</strong>r, lecturer at the Hague University, talked about <strong>de</strong>velopments in information<br />
and communication technology and the role they can play in the silver age. The<br />
Netherlands is a leading country in the area of <strong>de</strong>veloping and testing IT solutions for<br />
social problems. Our products are sold all over the world but in our own country they<br />
are hardly utilized. However, Mr Mul<strong>de</strong>r said that ol<strong>de</strong>r people (over 75) are very<br />
interested in IT solutions for everyday life and the possibilities offered by the Internet.<br />
In the next 10 years, the number of ol<strong>de</strong>r people able to use the Internet, even for<br />
complex things like online banking, will rise steeply. Many new services will therefore<br />
be within the reach of large numbers of baby boomers and senior citizens. Since 1992,<br />
when the Internet was first introduced to the public in the Netherlands, its capacity<br />
has doubled each year. Seventy-five percent of the total population is online and half<br />
of all users say they would not be able to do without the Internet. Such rapid changes<br />
69
make it difficult to predict the future. Social organisations have neither the<br />
professionalism, the insight nor the ability to take a leading role in <strong>de</strong>velopments in<br />
this field. But there does need to be lea<strong>de</strong>rship to create an infrastructure which makes<br />
it possible to use the Internet for social purposes, a virtual infrastructure which<br />
enhances social cohesion, supports smaller communities and enables people to<br />
anticipate their own need for care. Experiments in disadvantaged areas show that even<br />
people with very little education can than join virtual communities and benefit from<br />
them. Opportunities to provi<strong>de</strong> services for ol<strong>de</strong>r people range from telemedicine to<br />
electronic patient files. Ol<strong>de</strong>r people themselves will become increasingly involved, as<br />
can be seen from Wikipedia, the Internet encyclopedia. In this way, (ol<strong>de</strong>r) people will<br />
assume new roles. But the Internet can offer much more. For example, it can help<br />
matching ol<strong>de</strong>r people to tasks or jobs, or help people organise their own informal care<br />
or other social needs. This requires creating a large accessible infrastructure which<br />
people trust and which makes it possible for them to continue playing a role in society.<br />
Chairman Jacques Schraven of the International Longevity Center in The<br />
Netherlands conclu<strong>de</strong>d by saying that the options presented call for further research,<br />
<strong>de</strong>bate and international exchange. We must create conditions and incentives for<br />
people to remain eager to learn, productive and in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nt all their lives. In this way<br />
we can ensure that later generations will not blame us for bur<strong>de</strong>ning them with huge<br />
problems. A level playing field and equal opportunities in all areas are crucial for the<br />
optimal functioning of markets. People need to have access to education, insurance,<br />
loans and new technical products from the information society regardless of their age.<br />
There are countless opportunities for new entrepreneurs if sustainable and unrestricted<br />
participation of people is the starting point. ILC Netherlands will support the dialogue<br />
between professional workers from the business sector, the media, the aca<strong>de</strong>mic world<br />
and politics to tune into the interests and needs which are linked to age diversity in<br />
society. The ILCs in several different countries want to stimulate the health literacy of<br />
individuals and groups. The goal is to keep people in the various stages of their life well<br />
informed about their health and the conditions which contribute to it, in or<strong>de</strong>r to<br />
influence their own future and that of their children and grandchildren in a positive<br />
way. To care for later is a task for all generations and IT will have an important role to<br />
play. In spite of lacking guidance from the government, The Netherlands seem to be<br />
well positioned to use the huge social possibilities of IT and even take a leading role.<br />
We must use this opportunity. Let's put the large silver capital in our society to work,<br />
let it shine and profit. It can only get better...…<br />
70
<strong>De</strong>elnemerslijst<br />
Titel Voor Achternaam Instelling/bedrijf<br />
letters Functie<br />
Prof. Dr. W.G. van Aken Universiteit Twente<br />
Hoogleraar Inwendige Geneeskun<strong>de</strong><br />
Prof. Dr. J.T. Allegro ILC/Zorg voor Later<br />
Bestuurslid<br />
Mevrouw Drs. B. Bastiaanssen Woningcorporatie Portaal<br />
Senior adviseur<br />
Jhr. Dr. P.A.C. Beelaerts van Nationaal Fonds Ou<strong>de</strong>renhulp<br />
Blokland Voorzitter<br />
Mevrouw Mr. E.Y. Beelaerts van M.A.O.C. Gravin van Bylandt<br />
Blokland-van Schaijk Stichting<br />
Bestuurslid/directeur<br />
Drs. D.J. <strong>de</strong> Beus ILC/Zorg voor Later<br />
Lid algemeen bestuur<br />
Drs. C. Blokland Ne<strong>de</strong>rlandse Spoorwegen<br />
Directeur Human Resources<br />
Prof. Dr. M.G. Boekholdt ILC/Zorg voor Later<br />
Bestuurslid<br />
Prof. Dr. P. Brakman LUMC/TNO<br />
Emeritus hoogleraar<br />
Mevrouw M. van <strong>de</strong>n Bran<strong>de</strong>ler Raad van Advies Jan Brouwer<br />
Fonds<br />
Lid<br />
Drs. A.C.M. Breij Communication Concert<br />
Algemeen directeur<br />
Drs. J. Brinkhoff Ministerie van Economische Zaken<br />
Beleidsme<strong>de</strong>werker<br />
Mr. Drs. L.C. Brinkman Bouwend Ne<strong>de</strong>rland<br />
Voorzitter<br />
Mevrouw M.J.C. Buijen Symfora Groep<br />
Voorzitter Raad van Bestuur<br />
<strong>De</strong> heer A. Burgmans MBA Unilever N.V.<br />
Voorzitter Raad van Bestuur<br />
Drs. A.O.J.M. <strong>de</strong> Caluwé Phusis b.v.<br />
Directeur<br />
<strong>De</strong> heer K.J.A. Collot d' Escury M.A.O.C. Gravin van Bylandt<br />
Stichting<br />
Voorzitter<br />
71
Titel Voor Achternaam Instelling/bedrijf<br />
letters Functie<br />
Ir. J.A. <strong>De</strong>kker KIVI NIRIA<br />
Presi<strong>de</strong>nt<br />
Prof. Dr. G. van Dijk <strong>Koninklijke</strong> <strong>Hollandsche</strong><br />
Maatschappij <strong>de</strong>r Wetenschappen<br />
Secretaris Natuurwetenschappen<br />
Mevrouw Ir. B.M.Th. Dortland-Bier <strong>Koninklijke</strong> <strong>Hollandsche</strong><br />
Maatschappij <strong>de</strong>r Wetenschappen<br />
Secretaris<br />
<strong>De</strong> heer M.M.D. van Eeghen Ministerie van Verkeer en<br />
Waterstaat<br />
Directeur generaal personenvervoer<br />
Drs. R.M. Egberts Ministerie van SZW<br />
Plv.hoofd specifiek arbeidsmarktbeleid<br />
Mr. G.W. van <strong>de</strong>r Feltz <strong>Koninklijke</strong> <strong>Hollandsche</strong><br />
baron Maatschappij <strong>de</strong>r Wetenschappen<br />
On<strong>de</strong>r-voorzitter<br />
Mevrouw M. Geling Het Netwerkhuis<br />
Secretaris<br />
Ir. F.B.M. Geraerts Vebego-Toolbox 55 BV<br />
Directeur<br />
Prof. Dr. J. Goudsblom UvA<br />
Em. hoogleraar sociologie<br />
Prof. Dr. F.H.M. Grapperhaus Universiteit Lei<strong>de</strong>n<br />
Oud-bijzon<strong>de</strong>r hoogleraar geschie<strong>de</strong>nis<br />
belastingrecht<br />
Mevrouw Drs. C. Groot Catharsis Producties<br />
Cultureel on<strong>de</strong>rnemer<br />
Drs. R. <strong>de</strong> Groot CWI<br />
Voorzitter Raad van Bestuur<br />
Drs. W.D. Groot MBA <strong>De</strong>loitte Consultancy B.V.<br />
Manager<br />
Mevrouw Drs. S. van <strong>de</strong>n Heuvel RWI Regiegroep Grijs Werkt<br />
Projectsecretaris<br />
<strong>De</strong> heer H. Hofman LAO<br />
Voorzitter<br />
Prof. Dr. P.J. I<strong>de</strong>nburg Vereniging Aegon<br />
Bestuurslid<br />
Prof. Dr. E.C. Klasen Leids Universitair Medisch Centrum<br />
Lid Raad van Bestuur<br />
72
Titel Voor Achternaam Instelling/bedrijf<br />
letters Functie<br />
Mevrouw Drs. T. van <strong>de</strong>n Klinkenberg Zorg voor Later<br />
Bestuurslid<br />
Prof. Dr. C.P.M. Knipscheer Vrije Universiteit<br />
Emeritus hoogleraar<br />
Prof. Dr. D.L. Knook Leidsch UMC<br />
Emeritus hoogleraar gerontologie<br />
Prof. Drs. P.P. Kohnstamm Vereniging Aegon<br />
Voorzitter<br />
Prof. Dr. J.B. Kuné UvA<br />
Hoogleraar pensioenwetenschap<br />
Mr. R.G. Mazel Ministerie van Binnenlandse Zaken<br />
en Koninkrijkrelaties<br />
Plv Directeur Constitutionele Zaken en<br />
Wetgeving<br />
Ir. A. Meerstadt Ne<strong>de</strong>rlandse Spoorwegen<br />
Directeur<br />
Mevrouw Dr. M. Mootz Raad voor Maatschappelijke<br />
Ontwikkeling<br />
Adjunct-secretaris<br />
Drs. R.F. Mouton, MPH <strong>De</strong> Open Ankh<br />
Hoofd Beleidszaken<br />
<strong>De</strong> heer A.W. Mul<strong>de</strong>r Haagse Hogeschool<br />
Lector<br />
<strong>De</strong> heer H. Muller ILC Zorg voor Later<br />
Bestuurslid<br />
<strong>De</strong> heer A. Nieuwenhuis Stichting Pensioenfonds ABP<br />
Stafme<strong>de</strong>werker Strategische<br />
Marketingresearch<br />
Mevrouw Drs. A.A. Noordhof-<strong>de</strong> Vries<br />
Mevrouw N.W. Oerle-van <strong>de</strong>r Horst Twee<strong>de</strong> Kamer <strong>de</strong>r Staten-Generaal<br />
Lid CDA fractie<br />
Mevrouw Drs. K.H. Ollongren Ministerie van Economische Zaken<br />
Plv. directeur generaal economische politiek<br />
<strong>De</strong> heer L. Ornstein Buitenhof<br />
Redacteur<br />
Mevrouw Drs. F.M. <strong>de</strong> Pater RC Ou<strong>de</strong> Armen Kantoor<br />
Directeur<br />
Mevrouw M.J.D. van Pelt Odyssee b.v.<br />
Manager levensloop en arbeid<br />
73
Titel Voor Achternaam Instelling/bedrijf<br />
letters Functie<br />
<strong>De</strong> heer K. Penninx Ne<strong>de</strong>rlands Instituut voor Zorg &<br />
Welzijn<br />
Senior adviseur/ programmamager<br />
Zilveren Kracht (NIZW)<br />
<strong>De</strong> heer A.F. Philips EMERGO BV<br />
Directeur<br />
Mevrouw E. Plaizier Publicarea<br />
Junior Adviseur<br />
Mevrouw Drs. H. van Praag<br />
Prof. Dr. B.M.S. van Praag Lid Wetenschappelijke Raad Jan<br />
Brouwer Fonds<br />
Universiteitsprofessor UvA<br />
Mr. R.E. Rogaar Bestuur Jan Brouwer Fonds<br />
Penningmeester<br />
Mevrouw Drs. S.K.J. Sal<strong>de</strong>n Provincie Limburg<br />
Senior projectlei<strong>de</strong>r Senioreneconomie<br />
Mr. T.H.M. Schijf Vereniging Aegon<br />
secretaris<br />
Prof. Dr. P. Schnabel Sociaal en Cultureel Planbureau<br />
Directeur<br />
Mr. R.F. Schreu<strong>de</strong>r Centrum Beleidsontwikkeling<br />
Gezondheidszorg<br />
Voorzitter<br />
Mr. K.W. Sluyterman van Loo Stichting Sluyterman van Loo<br />
Regent-secretaris<br />
Prof. Mr. A. Soeteman Jan Brouwer Fonds<br />
Secretaris<br />
Drs. A.A.M. Spoor Achmea Sociale Zekerheid<br />
Strategisch Adviseur<br />
Drs. Ing. P. Staal Arbo Unie<br />
Senior Consultant<br />
Drs. H.A.M. Suykerbuyk PPA Public<br />
Consultant<br />
Mevrouw D.F. Swart ILC/Zorg voor Later<br />
Projectcoördinator<br />
<strong>De</strong> heer G. Tielen <strong>De</strong>min<br />
Me<strong>de</strong> organisator<br />
Ir. M.C. van Veen Bestuur Jan Brouwer Fonds<br />
Voorzitter<br />
74
Titel Voor Achternaam Instelling/bedrijf<br />
letters Functie<br />
Drs. C. Vermolen CSO Ou<strong>de</strong>renorganisaties Ne<strong>de</strong>rland<br />
Directeur<br />
Drs. K. Vijlbrief Ministerie BZK<br />
Algemene Bestuursdienst<br />
Drs. J.J.B. van Vliet <strong>De</strong>loitte Consultancy B.V.<br />
Partner<br />
Mevrouw Dr. A. Vollering Stichting Sluyterman van Loo<br />
Regent<br />
Dr. A.A. Voors Raad van Advies Jan Brouwer<br />
Fonds<br />
Lid<br />
Drs. H.J.C. <strong>de</strong> Vries FIN<br />
Bestuurslid<br />
<strong>De</strong> heer L.J. <strong>de</strong> Waal Humanitas<br />
Directeur<br />
Prof. Dr. R.G.J. Westendorp Leids Universitair Medisch<br />
Centrum<br />
Hoofd af<strong>de</strong>ling Ou<strong>de</strong>rengeneeskun<strong>de</strong><br />
Mr. J.W.B. Westerburgen Vereniging Aegon<br />
Vice-voorzitter<br />
Mr. B.E.M. Wientjes VNO-NCW<br />
Voorzitter<br />
Mr. C.G.A. van Wijk Uitgeverij J.H. Gottmer/<br />
H.J.W. Becht bv<br />
Directeur<br />
Mevrouw Mr. J.M. Ytsma ILC/Zorg voor Later<br />
Secretaris<br />
75