JBC 12.pdf - De Koninklijke Hollandsche Maatschappij der ...

KONINKLIJKE
HOLLANDSCHE MAATSCHAPPIJ
DER WETENSCHAPPEN
KWETSBARE GENERATIES
HOE VOORKOMEN WE DAT ONZE
JONGSTEN EN OUDSTEN WORDEN
MISBRUIKT EN MISHANDELD?
Verslag van de
Achtste Jan Brouwer Conferentie
Summary in English
25 januari 2012 te Haarlem

Ir. L.E.J. Brouwer
(1910 - 1983)
Jan Brouwer kwam
uit een geslacht van
geleerden - zijn vader
was geoloog met internationale bekendheid, zijn oom,
naar wie hij was genoemd, een wereldberoemde
wiskundige. Hijzelf had een uitermate goed verstand
en een fenomenaal geheugen.
Op 21-jarige leeftijd studeerde hij in Delft af als
mijnbouwkundig ingenieur.
Na zijn studie trad Brouwer in dienst bij de Bataafse
Petroleum Maatschappij, waar hij als geoloog,
organisator en manager o.m. werkzaam was in
het Verre Oosten. Tijdens de oorlog was hij als
liaison-officier van de troepen van generaal McArthur
betrokken bij de herovering van Hollandia en andere
delen van Nederlandsch-Indië. Vanaf 1946 vervulde
hij steeds verantwoordelijker functies bij de
B.P.M. Hij beëindigde zijn actieve loopbaan als
president-directeur van de Koninklijke Nederlandsche
Petroleum Maatschappij in 1971. Daarna bleef hij
nog tien jaren als commissaris aan de ‘Koninklijke’
verbonden.
In het begin van de 80er jaren heeft Ir. Brouwer
een deel van zijn vermogen bestemd voor
een fonds ten behoeve van interdisciplinair
wetenschappelijk onderzoek in Nederland. Dit
fonds is begin 2003 door de familie Brouwer
aan de zorg van de Koninklijke Hollandsche
Maatschappij der Wetenschappen toevertrouwd,
waarbij de statutaire doelstelling als volgt is
geformuleerd: het stimuleren van multidisciplinair,
maatschappij georiënteerd onderzoek dat inzicht
geeft in concrete maatschappelijke problemen
en in potentie moet bijdragen aan de oplossing
daarvan.

KWETSBARE GENERATIES
HOE VOORKOMEN WE DAT ONZE JONGSTEN EN OUDSTEN
WORDEN MISBRUIKT EN MISHANDELD?

KONINKLIJKE
HOLLANDSCHE MAATSCHAPPIJ
DER WETENSCHAPPEN
KWETSBARE GENERATIES
HOE VOORKOMEN WE DAT ONZE JONGSTEN EN OUDSTEN
WORDEN MISBRUIKT EN MISHANDELD?
Verslag van de Achtste Jan Brouwer Conferentie
25 januari 2012 te Haarlem
Summary in English
Uitgave Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen
(Mogelijk gemaakt door het Jan Brouwer Fonds)

Colofon
Deze uitgave Kwetsbare Generaties is een weergave van de Achtste Jan Brouwer
Conferentie gehouden op 25 januari 2012 in het Hodshon Huis te Haarlem. De conferentie
stond onder voorzitterschap van Prof. dr. P. Schnabel en is georganiseerd door de
Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen en het Jan Brouwer Fonds.
Het was de achtste conferentie in een reeks over de implicaties van demografische
veranderingen en generatiebeleid.
Uitgave: Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen (deze uitgave is
mogelijk gemaakt door het Jan Brouwer Fonds)
Redactie: Ger Tielen, Boudi Dortland en Saskia van Manen
Drukkerij: StyleMathôt, Haarlem
ISBN: 978-90-78396-09-3
Maart 2012
Exemplaren van deze uitgave kunnen (zolang de voorraad strekt) worden besteld bij de
Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen. Ze kunnen tevens in PDFformaat
worden gedownload van de website www.khmw.nl.
Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen
Postbus 9698
2003 LR Haarlem
secretaris@khmw.nl
www.khmw.nl

Inhoud
Marbeth Bierman - Voorwoord
Mevr. Mr. M.E. Bierman-Beukema toe Water, voorzitter Jan Brouwer Fonds
Rudy Andeweg - Ten Geleide
Dr. R.B. Andeweg, hoogleraar empirische en Nederlandse
politicologie Universiteit Leiden, lid Wetenschappelijke Raad Jan Brouwer Fonds
Paul Huijts - Kwetsbare mensen in veilige handen
Drs. P.H.A.M Huijts, directeur-generaal Volksgezondheid ministerie van VWS
Louise Gunning-Schepers - Het heft in eigen hand. Maatschappelijke
ondersteuning van eigen verantwoordelijkheid
Mevr. Prof. dr. L.J. Gunning-Schepers, voorzitter Gezondheidsraad en
universiteitshoogleraar Gezondheid en Maatschappij Universiteit van Amsterdam
Jolanda Lindenberg - Ouderenmishandeling in breder perspectief:
wetenschappelijke inzichten in de onderliggende mechanismen
Mevr. Drs. J. Lindenberg, wetenschappelijk onderzoeker Leyden Academy
on Vitality and Ageing
Lenneke Alink - Kindermishandeling: waar gaat het mis?
Mevr. Dr. L.R.A. Alink - Universitair docent Centre for Child &
Family Studies Leiden University (per 1 maart 2012 benoemd tot bijzonder
hoogleraar Kindermishandeling Vrije Universiteit Amsterdam -
Leerstoel Jan Brouwer Fonds)
Marloes van Noorloos - Reflectie
Lid van de Nationale DenkTank en Universitair Docent Strafrecht Universiteit
Tilburg
Summary in English
Deelnemerslijst
Pag.
7
8
12
22
33
46
57
60
67

Voorwoord
Kwetsbare generaties
Hoe voorkomen we dat onze jongsten en oudsten worden misbruikt en mishandeld?
De achtste Jan Brouwerconferentie was gewijd aan de (on)veiligheid van kwetsbare
mensen; jong en oud. De keuze voor dit thema was mede ingegeven door de verwachte
instelling van de Jan Brouwer Leerstoel ‘Voorkomen, gevolgen en aanpak van kindermishandeling’
aan de VU.
Wat weten we van omvang en aard van kindermishandeling en -verwaarlozing?
Welke kennis is beschikbaar over misbruik en mishandeling van ouderen, waarvan
slechts een klein percentage wordt gemeld?
Welke risicofactoren kunnen we onderscheiden en welke interventies, al dan niet strafrechtelijk,
zijn effectief als het gaat om preventie en beperking?
Is de maatschappelijke ondersteuning van de eigen verantwoordelijkheid in de huidige
samenleving wellicht zoekgeraakt?
In een betrekkelijk recent onderzoeksveld als het onderhavige zijn niet alle antwoorden
op deze vragen voorhanden. Dat maakt de uitwisseling van beschikbare kennis én
gedachtenwisseling daarover extra waardevol.
Wij zijn de verschillende inleiders, die zich op betrokken en deskundige wijze van hun
taak gekweten hebben, veel dank verschuldigd.
In dit boekje vindt u een weergave van de inleidingen en van de discussie; van een
waardevolle middag gewijd aan een pijnlijk en zorgwekkend onderwerp.
Marbeth Bierman-Beukema toe Water
voorzitter Jan Brouwer Fonds
7

Rudy Andeweg
lid Wetenschappelijke Raad Jan Brouwerfonds
Ten Geleide
My name is Luka
I live on the second floor
I live upstairs from you
Yes, I think you’ve seen me before
If you hear something late at night
Some kind of trouble, some kind of fight
Just don’t ask me what it was
Just don’t ask me what it was
I think it’s ‘cause I’m clumsy
I try not to talk too loud
Maybe it’s because I’m crazy
I try not to act too proud
They only hit until you cry
And after that you don’t ask why
You just don’t argue anymore
You just don’t argue anymore
Yes I think I’m okay
I walked into the door again
If you ask that’s what I’ll say
And it’s not your business anyway
I guess I’d like to be alone
With nothing broken, nothing thrown
Just don’t ask me how I am
Just don’t ask me how I am
Het lied ‘My name is Luka’ stond in 1987 in veel landen bovenaan de hitparades. Luka
was een jongetje in het appartementencomplex in New York waar de schrijfster en
zangeres, Suzanne Vega, destijds woonde, maar Luka had net zo goed haar hoogbejaarde
buurman kunnen zijn. Geschreven vanuit het perspectief van een mishandeld kind
bevat het een aantal elementen die uit onderzoek naar kinder- en ouderenmishandeling
bekend zijn: het zoeken van de oorzaak bij zichzelf (I think it’s ‘cause I’m clumsy),
de weerstand om het aan een ander te vertellen (it’s not your business anyway), het
8

isolement (I guess I’d like to be alone). Maar het lied als zodanig verraadt ook de
ambivalentie van de schrijfster over hoe hier mee om te gaan, een ambivalentie die
vele omstanders herkennen en waardoor het lied ook zovelen heeft aangesproken:
kindermishandeling is niet een voor de hand liggend thema in de hitparade.
Er is recentelijk veel aandacht in de media en in de politiek voor seksueel misbruik van
kinderen. Ook lichamelijke mishandeling van ouderen staat, zij het in mindere mate,
in de schijnwerper. De kwetsbaarheid van de jongste en oudste generaties komt echter
in veel meer verschijnselen tot uiting dan in kindermisbruik en ouderenmishandeling
alleen. Uit onderzoek blijkt dat kinderen veel vaker het slachtoffer worden van fysieke
en psychische verwaarlozing en mishandeling dan van seksueel misbruik. Ook blijken
ouderen minder vaak slachtoffer van lichamelijke mishandeling dan van fysieke en
psychische verwaarlozing, en van financieel misbruik.
Wanneer we mishandeling zo definiëren dat al deze vormen daar onder worden
verstaan worden opvallende parallellen zichtbaar tussen kindermishandeling en
ouderenmishandeling. Zo komen een aantal risicofactoren overeen: sociaal isolement,
een geschiedenis van familiaal geweld, een lagere sociaaleconomische klasse; aan
de daderzijde komen daar gebrek aan empathie en stress bij. Maar de belangrijkste
overeenkomst is uiteraard de intergenerationele context. Mishandeling van kinderen
en ouderen komen zonder twijfel ook binnen generaties voor. Pesten, afpersen, en
aftuigen van kinderen door andere kinderen valt zeker niet te verwaarlozen, maar bij
kindermishandeling zijn het toch veelal minderjarigen die het slachtoffer zijn van
meerderjarigen. Dat gebeurt overwegend in zowel familie- als instellingsverband. We
zien hetzelfde bij ouderen: ouderen misbruiken en mishandelen ook andere ouderen,
maar het zijn vooral volwassenen en jongeren die dit doen. Ook hier gebeurt dit veelal
in familie- en instellingsverband. De combinatie van het generatieperspectief en de
locatie in familie en instelling maakt kinder- en ouderenmishandeling zo zorgwekkend.
Onze jongsten en oudsten zijn nu eenmaal voor hun welzijn voor een belangrijk deel
afhankelijk van dienstverlening en zorg door andere generaties. Afhankelijkheidsrelaties
bergen echter vaak het gevaar van misbruik van macht en vertrouwen in zich.
Gegeven deze overeenkomst is het niet verwonderlijk dat in discussies over
kindermishandeling en ouderenmishandeling dezelfde of althans vergelijkbare vragen
opkomen. Zo is het in beide gevallen moeilijk om de omvang van de problematiek
goed in kaart te brengen: definitiekwesties en het taboe dat op deze onderwerpen
rust bemoeilijken prevalentiestudies. Eerdere studies waren vaak gebaseerd op
zelfrapportage, maar schattingen op basis van waarnemingen door derden leidden tot
een veel hogere prevalentie. Ook internationaal vergelijkend metaonderzoek laat een
vergelijkbare kloof tussen schattingen op basis van beide perspectieven zien. In een
nieuwe prevalentiestudie naar kindermishandeling in 2011 worden beide perspectieven
verenigd. Dat kan interessante discussie opleveren over de omvang en ernst van de
problematiek.
9

Bij beide vormen van mishandeling zien we ook toenemende aandacht voor de
neurobiologische aspecten, naast psychologische, pedagogische en sociologische
factoren. Er wordt bijvoorbeeld onderzoek gedaan naar de neurobiologische factoren die
de drempel bij daders van kinder- en ouderenmishandeling verhogen of verlagen. (Men
denke aan de tolerantie voor aanhoudend huilen van een baby en voor de achterdocht en
vergeetachtigheid van demente bejaarden). Ook is er, met name bij kindermishandeling,
aandacht voor de neurobiologische gevolgen van het slachtofferschap. Op termijn zal
dit onderzoek hopelijk vertaling kunnen vinden naar preventie en interventie.
Met name bij interventies doen zich opnieuw parallellen voor tussen kinder- en
ouderenmishandeling: hoe te laveren tussen de Scylla van (te) vroeg interveniëren op
basis van gebrekkige informatie en de Charybdis van (te) laat interveniëren op basis van
zekerheid. Ten aanzien van kindermishandeling werd Nederland in 1988 bijvoorbeeld
opgeschrikt door de Bolderkaraffaire waarbij achteraf is komen vast te staan dat met een
poppenmethode verzamelde informatie onjuist was. Nu is Nederland in de ban van de
affaire op het Hofnarretje, waar signalen dat er misschien iets niet pluis was lang zijn
genegeerd. Welke schade ontstaat door te vroege onterechte interventies (zowel aan
het vermeende slachtoffer als aan de vermeende dader) en welke door te late terechte
interventies (zowel aan de slachtoffers als aan hun naasten).
Onderzoekers en praktizijns die zich met kindermishandeling bezig houden weten
over het algemeen weinig van ouderenmishandeling en omgekeerd. Aan zowel
kindermishandeling als ouderenmishandeling worden met enige regelmaat conferenties
en bijeenkomsten gewijd, maar wel apart. De Achtste Jan Brouwer Conferentie had
tot doel experts op beide terreinen bij elkaar te brengen om van elkaar te leren, en
zo meerwaarde te bieden ten opzichte van al lopende activiteiten op deze gebieden.
Wie mishandelt wie, waar, wanneer en vooral waarom? Wie zijn de daders en wie de
slachtoffers, maar ook: wat is de rol van de omstanders? En daarop aansluitend: hoe
voorkomen wij dat onze jongsten en onze oudsten worden misbruikt en mishandeld?
De intergenerationele context van kinder- en ouderenmishandeling sluit naadloos
aan bij de thematiek van eerdere Jan Brouwerconferenties. De rode draad is daarbij
steeds geweest welke problemen de demografische transitie naar een vergrijsde
en ontgroende samenleving genereert. Bij de eerste vier conferenties lag de nadruk
vooral op de maatschappelijke uitdagingen die voortvloeien uit een veroudering van
de bevolking. Bij de drie daarop volgende conferenties werd de problematiek ruimer
gesteld door de blik te richten op de veranderende betrekkingen tussen generaties. Deze
achtste conferentie trok deze lijn door. Het Jan Brouwer Fonds organiseert niet alleen
een jaarlijkse conferentie. De statutaire opdracht van het fonds is het stimuleren van
multidisciplinair maatschappij-georiënteerd onderzoek dat inzicht geeft in concrete
maatschappelijke problemen en in potentie moet bijdragen aan de oplossing ervan.
Recent is in dit kader aan de Vrije Universiteit de Jan Brouwer Leerstoel ‘Voorkomen,
10

gevolgen en aanpak van kindermishandeling’ gevestigd. Dat was mede aanleiding om
juist dit jaar de conferentie te wijden aan kinder- en ouderenmishandeling. Per 1 maart
2012 is op deze leerstoel benoemd Dr. Lenneke Alink. Zij was een van de inleiders op
de Achtste Jan Brouwer Conferentie.
11

Paul Huijts
directeur-generaal Volksgezondheid, ministerie van VWS*
Kwetsbare mensen in veilige handen
“Ik ben de lucht die ik adem niet waard.” De laatste zin van een
gedicht van Arthur op de website www.kindermishandeling.nl
bezorgt je koude rillingen. Er wonen in Nederland te veel
Arthurs. Kinderen die verwaarloosd worden. Kinderen die iedere
ochtend zelf maar voor hun ontbijt moeten zorgen. Kinderen die
willen vertellen hoe het op school ging, maar thuis op volkomen
onverschilligheid stuiten. Kinderen die iedere avond alleen de
trap opgaan en niet weten hoe het is om even lekker te worden
ingestopt. De plek waar zij wonen, hoort veilig en warm te zijn,
maar die plek is koud en kil.
Kindermishandeling gaat niet alleen over kinderen die geslagen worden, maar ook over
kinderen die zich totaal niet geliefd weten, of die verwaarloosd worden. Je kunt er lang
over praten welke vorm van mishandeling het ergst is. Maar als je in je jeugd niet het
gevoel krijgt dat je iets waard bent, is dat verschrikkelijk voor je zelfbeeld en kun je voor
de rest van je leven beschadigd raken. De aantallen zijn schrikbarend groot. Geschat
wordt dat in ons land meer dan 70.000 kinderen emotioneel of fysiek verwaarloosd
worden. Dat is 60 procent van alle mishandelde kinderen. Zij krijgen niet de zorg en
verzorging die zij nodig hebben. Die andere 40 procent betreft bijna 50.000 kinderen
die fysiek of seksueel worden mishandeld; zij leven in angst en eenzaamheid, hebben
veel verdriet, schamen zich vaak.
Paradox
Het gaat tezamen om jaarlijks 120.000 kinderen, die meemaken dat hun omgeving
helemaal niet veilig is. Dat maakt het thema zeer actueel. Kindermishandeling is van
alle tijden, maar gelukkig zijn we in de situatie beland, dat wij kindermishandeling in
ieder geval benoemen, bespreken en er ook meer zicht op hebben. In die zin suggereren
de cijfers (je zou dit de paradox van de transparantie kunnen noemen), dat het opeens
allemaal veel erger lijkt te worden. Maar mogelijk nemen we het nu pas voor het eerst
echt waar, wat ons de kans geeft om er iets mee te doen.
In deze Jan Brouwer Conferentie staan kwetsbare generaties centraal. Hoe gaan we met z’n
allen voorkomen dat onze jongste - maar ook onze oudste - generatie wordt mishandeld?
Het is een onderwerp dat staatssecretaris Marlies Veldhuijzen van Zanten zeer bezig
houdt. Zij zou hier vandaag deze lezing houden, maar zij voert nu een debat in de Tweede
Kamer en kan tot haar spijt niet aanwezig zijn. Ze vroeg mij, als Directeur Generaal
Volksgezondheid en verantwoordelijk voor jeugdbeleid, haar te vervangen. Namens
de staatssecretaris zal ik hier een toelichting geven op het beleid van het ministerie
van VWS.
12

Leidmotief
Voor het ministerie van VWS is geweld in afhankelijkheidsrelaties in brede zin een
belangrijk thema. Er zijn ook gehandicapten (die al of niet in instellingen verblijven)
en andere groepen in een afhankelijke situatie, waarin dezelfde patronen van geweld
voorkomen. Het leidmotief van de staatssecretaris voor dit alles is daarom Kwetsbare
mensen in veilige handen. Vijf veelzeggende woorden. Het gaat om de veiligheid die
iedereen verdient, maar zeker kwetsbare mensen, die zich niet zelf kunnen onttrekken
aan de situatie waarin ze geboren of gekomen zijn. Meer dan 200.000 ouderen en
119.000 kinderen zijn jaarlijks slachtoffer van geweld. Tellen we ouderen en kinderen
bij elkaar op dan is dat zo ongeveer het inwonertal van de stad Utrecht dat lijdt
onder mishandeling. Om stil van te worden. De aantallen mishandelde ouderen zijn
resultaat van een grove schatting. Het is nog steeds moeilijk om ouderenmishandeling
te signaleren. Het is vaak een blinde vlek voor mensen. Het is moeilijk omdat mensen
zich niet kunnen voorstellen dat het
vóórkomt in de eigen omgeving of
instelling. Zij achten andere mensen,
met wie zij zelf goede ervaringen
hebben, daar niet toe in staat. En
slachtoffers zelf houden soms façades
in stand, waardoor alles in orde lijkt te
zijn. Zij laten mensen in hun omgeving
Geschat wordt dat in ons land meer dan
70.000 kinderen emotioneel of fysiek
verwaarloosd worden... Bijna 50.000 kinderen
worden fysiek of seksueel mishandeld.
denken dat het goed met ze gaat. Uit schaamte, uit vrees, dat het erger wordt, vul
het maar in. Degenen die best hulp zouden willen geven, valt daarom niet altijd te
verwijten dat ze het niet onmiddellijk hebben doorgehad en dat zij soms pas na jaren
ontdekken wat voor afschuwelijks er plaatsvindt of -vond.
Ketenaanpak
Het ministerie van VWS zet alles op alles om alle vormen van mishandeling aan te
pakken. Wij zitten niet zelf in de frontlinie. Maar wij werken aan randvoorwaarden
waardoor de mensen in de frontlinie hun werk goed kunnen doen. Geweld in
afhankelijkheidsrelaties laat veel gemeenschappelijke elementen zien. Daarom kiezen
wij voor een ketenaanpak. Wij willen geweld voorkómen. Wij willen geweld beter
signaleren. Wij willen zorgen dat geweld stopt. Wij willen zorgen voor opvang en hulp.
En wij willen proberen de schade te beperken.
Interdisciplinair samenwerken
Onder het woordje ‘wij’ vallen veel instanties in de samenleving, die nog niet altijd
voldoende op elkaar zijn ingespeeld. Politie, openbaar ministerie, reclassering,
jeugdzorg, onderwijs, huisarts, vrouwenopvang, maatschappelijk werk en andere
hulporganisaties. Een breed palet van partijen die zo goed mogelijk met elkaar moeten
kunnen samenwerken. Het interdisciplinaire samenwerken is ook buitengewoon nodig
op het moment dat er al hulp verleend wordt. Er moet op allerlei aspecten tegelijkertijd
actie worden ondernomen. Wat is er structureel mis? Moet er hulp in het gezin komen?
13

Moet er gestraft worden? Wat is de context? Een slechte woning, schulden of somatische
problemen? Om verschil te maken moeten de betrokken partijen de handen ineen slaan.
Dat het vaak niet lukt ligt bijna nooit aan een gebrek aan interesse of betrokkenheid bij
het drama in de professionele groep. Het is eerder het niet van elkaar weten, elkaar te
laat informeren, te laat het stokje doorgeven en daarmee net tekort schieten. Het kan
zijn dat wij met elkaar structuren hebben gemaakt, waarin het individuele professionals
niet goed lukt om de hulp te bieden die nodig is. Wij kijken nu in ons land naar de
VS, naar voorbeelden van een interdisciplinaire aanpak die wel werkt. Vanuit het
departement identificeren wij initiatieven, volgen die, halen er leerpunten uit en geven
die door aan andere betrokkenen in het land.
Decentralisatie
De gemeente is de onmisbare schakel. Heel veel uitvoering, bijvoorbeeld in de jeugdzorg,
wordt al op gemeentelijk niveau aangestuurd. Een van de belangrijkste redenen om
de keten van jeugdzorg te decentraliseren is om maatwerk mogelijk te maken. Wij
moeten af van de zware geprotocolleerde systemen voor heel Nederland. Wij moeten op
gemeentelijk niveau ruimte bieden aan de specifieke aanpak en aan de verbindingen die
passen bij de enorme diversiteit van mensen, gezinnen en stadsomgevingen. Jeugdzorg
wordt effectiever wanneer er gemakkelijker verbindingen gelegd kunnen worden met
de schuldhulpverlening, de woningbouwvereniging of de lokale huisarts. Het is de
overtuiging van het kabinet dat decentralisatie, meer ruimte voor de gemeente, afzien
van al te strakke protocollering, bijdragen aan een omgeving waarin professionals
verstandige keuzes kunnen maken. Degenen om wie het gaat, kwetsbare mensen,
kunnen daardoor veel effectiever geholpen worden.
In 35 centrumgemeenten, aangewezen in het kader van de Wet Maatschappelijke
Ondersteuning, is ervaring opgedaan.
Wij moeten af van de zware geprotocolleerde
systemen voor heel Nederland en op
gemeentelijk niveau ruimte bieden aan de
specifieke aanpak en aan de verbindingen die
passen bij de enorme diversiteit van mensen,
gezinnen en stadsomgevingen.
14
Deze gemeenten hebben zich in de
afgelopen jaren ook opgeworpen
voor vrouwenopvang en hebben
samenwerkingsafspraken gemaakt
over de omgang met het probleem
kindermishandeling. Zij hebben
steunpunten huiselijk geweld opgericht,
van waaruit ook kleinere gemeenten in
de omgeving bediend kunnen worden.
Wij blijven deze rol ondersteunen en verder uitbouwen. De gemeenten krijgen zo de
instrumenten in handen waarmee zij hun verantwoordelijkheid waar kunnen maken
voor de hele keten van voorkomen tot nazorg.
Attitude
Het gaat nooit alleen maar om structuren, maar het gaat ook over attitude, of hoe
men ermee omgaat. De huisarts die een alcoholprobleem waarneemt bij de patiënt,
terwijl hij weet dat zich daarachter een kwetsbaar gezin bevindt, en zich ondanks alle

tijdsdruk afvraagt hoe het met de kinderen gaat. De agent die het verband ziet met
eerdere meldingen van overlast en geweld en verbindingen kan leggen met anderen in
de gemeente die eens langs kunnen gaan en poolshoogte nemen. Het Meldpunt voor
Kindermishandeling dat netjes terugkoppelt naar degene die een geval van mishandeling
heeft aangemeld. Dit om te voorkomen dat mensen het gevoel krijgen dat melden geen
zin heeft. Follow-up is belangrijk voor blijvende betrokkenheid. Mensen willen weten
wat er gebeurt met hun melding.
Integrale aanpak op rijksniveau
Ook op het niveau van de ministeries gaat het om samenwerking. Het is erg gemakkelijk
om de gemeenten aan te zetten tot een integrale aanpak en dat op rijksniveau vervolgens
na te laten. Verwijten daarover zijn altijd terecht. Het kabinet is er heel erg mee bezig
om juist dit goed te doen. Vanuit de grote tradities vanuit verschillende departementen,
Volksgezondheid of Justitie, komen de kolommen niet van nature bij elkaar. Maar dat
moet natuurlijk wel. Daarom doorbreekt het Actieplan Kinderen Veilig van dit kabinet
het patroon. Het actieplan is tot stand gekomen in een nauwe samenwerking van
staatssecretaris Veldhuijzen van Zanten en de bewindspersonen van Veiligheid en
Justitie. Ook op dat niveau moet de ketenaanpak van preventie, repressie, nazorg en alle
andere belangrijke aspecten tot uitdrukking komen. Voor het actieplan tegen geweld
in afhankelijkheidsrelaties wordt in ieder geval dit jaar 22 miljoen uitgetrokken, wat
oploopt naar 34 miljoen in volgende jaren. Landelijke inzet en activiteiten zullen vanuit
dit plan gefinancierd worden. In het Actieplan Kinderen Veilig (u zult steeds diezelfde
woordkeuze tegenkomen) ziet u een paar accenten.
Kinderen veilig
In de eerste plaats moet het aantal kinderen dat slachtoffer wordt van kindermishandeling
omlaag. Kinderen moeten kunnen rekenen op onze aandacht en onze hulp als er
problemen zijn. Dat geldt niet alleen voor de kinderen, maar ook voor hun ouders.
Daarom zetten we in op preventie en opvoedondersteuning. De ouders moeten waar ze
in de problemen dreigen te komen zoveel mogelijk tools en hulp aangereikt krijgen. Als
we de wanhoop en de onmacht die er soms achter zit kunnen wegnemen, dan hoeft het
in veel gevallen niet tot verwaarlozing of geweld te komen. Een tweede accent ligt op de
multidisciplinaire aanpak. We willen dat de aanpak werkt voor de Nederlandse situatie,
zodat we op meer plekken onze krachten kunnen bundelen. Het derde accent ligt op
specifieke maatregelen om fysieke mishandeling en seksueel misbruik daadkrachtig te
bestrijden. Dat vraagt heel veel aandacht. Wij moeten onze lessen trekken uit wat de
commissie-Deetman naar voren heeft gebracht over seksueel misbruik in de roomskatholieke
kerk. Later in het jaar volgt het rapport van de commissie-Samson over
seksueel misbruik in jeugdinstellingen. Louise Gunning zal hierna ingaan op wat wij
kunnen leren van vreselijke voorbeelden in de kinderopvang. Telkens weer is het onze
plicht om uit al die leerervaringen de rode draad te vinden. Wat zijn de factoren die
mishandeling in de hand werken, hoe kunnen wij die veranderen en wie is daarvoor
nodig? Het kabinet is er zeer op gebrand om dat te doen.
15

In veilige handen
Voor de ouderen is er het Actieplan Ouderen in Veilige Handen. Ook hier dezelfde
terminologie, die de kern raakt. Een deel van het eerder genoemde budget is voor dit
actieplan beschikbaar. Een van de dingen die we al gedaan hebben, is een mogelijkheid
creëren bij de Inspectie van de Gezondheidszorg klachten te uiten en meldingen te
doen over mishandeling in instellingen waar ouderen verblijven. We zien daar
overigens dezelfde paradox: een toename van het aantal meldingen. Het is vreselijk dat
ze er zijn, maar het is goed dat ze gemeld worden. Positief is dat instellingen meldingen
buitengewoon serieus oppakken en daar ook follow-up aan willen geven. Zij gaan op
zoek naar de bepalende factoren. Voor hen is het net zo goed schokkend. Zij moeten
het taboe doorbreken dat mishandeling ook bij hen voorkomt en leren omgaan met de
onmacht of de kwaadaardigheid, of wat het ook moge zijn, dat leidt tot situaties van
mishandeling.
Brede campagne
Wij gaan het thema van de mishandeling van kwetsbare groepen breed communicatief
oppakken. Er zal een campagne komen die het onderwerp benoemt, er aandacht voor
vraagt en tracht mensen aanwijzingen te geven over hoe je kunt handelen wanneer je
het meemaakt in je omgeving. Wij maken één brede campagne gericht op signaleren en
handelen bij geweld in huiselijke kring, zoals partnergeweld, ouderenmishandeling en
kindermishandeling. Deze publiekscampagne start in de loop van dit jaar en loopt tot
en met 2014.
Tenslotte het wetsvoorstel Verplichte Meldcode Huiselijk Geweld en
Kindermishandeling. Dit wetsvoorstel wil boven water krijgen wat te lang onder
water is gebleven. Zodat ook professionals gaan melden wat ze zien, ook al is dat soms
ongemakkelijk of worden ze overvallen door ongeloof of schaamte. Het melden van
de situatie en het uitspreken van zorgen over
Wij kiezen voor een ketenaanpak.
Geweld voorkómen, beter signaleren,
interveniëren en door opvang en
hulp de schade beperken.
wat je aantreft is in ieder geval het begin van
een oplossing. Wij zullen ook de Steunpunten
Huiselijk Geweld en de Advies- en Meldpunten
Kindermishandeling samenvoegen tot één
loket, met één landelijk telefoonnummer.
Zodat mensen niet meer hoeven na te denken
over waar ze terecht kunnen. Wij moeten het
voor iedereen zo helder en laagdrempelig mogelijk maken een signaal af te geven aan
de instanties of een advies te vragen. Het is overigens niet altijd nodig dat er meteen
professionals uitrukken. Vaak kunnen mensen zelf de eerste stap zetten om escalatie te
voorkomen.
Dwars door de kolommen van VWS en Justitie heen, geven we zo vorm aan
deze kabinetsprioriteit, waarbij we in de breedte van het onderwerp proberen de
randvoorwaarden te stellen waarmee geweld in afhankelijkheidsrelaties in Nederland
wordt teruggedrongen.
16

* Paul Huijts verzorgde deze inleiding van staatssecretaris Velthuijzen van Zanten, die vanwege
parlementaire verplichtingen zelf verhinderd was.
Discussie
Op de vraag van Paul Schnabel of we nu niet het ministerie voor Jeugd en Gezin
missen, dat een concentratiepunt op dat gebied was, antwoordt Paul Huijts dat
het mooie van de ervaring met het ministerie voor Jeugd en Gezin was dat het een
wake-up-call heeft gegeven. “Namelijk het belang van het combineren van al die
verschillende facetten die te maken hebben met jeugd en opvoeding. Iedereen erkende
dat belang, maar dat wil niet zeggen
dat het dan ook in de bureaucratische
en politieke verhoudingen altijd mooi
op elkaar aansluit. Er is reden voor
optimisme. In de dagelijkse praktijk
hebben we dat combineren sindsdien
overeind gehouden. Een heel simpel
voorbeeld is dat nog steeds iedere
dinsdag stafmedewerkers van alle
departementen bijeen komen, die iets
te maken hebben met jeugd. Niet in een hiërarchische verhouding maar vrijwillig,
omdat ze ervaren hebben dat effectief beleid niet mogelijk is zonder de hele keten in
acht te nemen. Het was een wake-up-call die doorwerkt, ook in de houding van de
huidige bewindspersonen. De rest is een zaak van organisatie, daar kan je eeuwig over
praten, maar het gaat erom wat ermee bereikt kan worden.”
Paul Schnabel zegt dat decentralisatie op lokaal niveau vooral concentratie betekent.
Het klopt dat rond de jeugdzorg professionals hebben toegegeven dat ze verrast of zelfs
beschaamd waren, dat zij elkaar inderdaad nog nooit ontmoet hadden op lokaal niveau. Dat
kun je op dat niveau aanpakken. Maar er is ook zoiets als ’systeemverantwoordelijkheid’.
Hoe houdt de staatssecretaris straks in de gaten dat in de gedecentraliseerde jeugdzorg
gebeurt wat de bedoeling is. Wat gaat ze op dat punt doen?
Paul Huijts antwoordt dat de filosofie achter de Wet Maatschappelijke Ondersteuning
is dat wanneer je iets op een ander bestuursniveau legt, de verantwoording daar ook
plaatsvindt. De dagelijkse praktijk in een gemeente rondom de Wmo en straks de
jeugdzorg, is ter beoordeling aan de gemeenteraad. Vinden de mensen het daar goed
genoeg, dan is het niet aan het Rijk om dat in twijfel te trekken. Ter vergelijking: sinds
jaar en dag is het departement niet op instellingsniveau betrokken bij beslissingen van
een ziekenhuis. Dat wil niet zeggen dat het Rijk niet op het systeemniveau blijft kijken
naar ontwikkelingen en trends en er voeling mee houdt of iedereen in staat is om zijn
rol goed te vervullen. Decentraliseren doet altijd een beetje pijn. Degenen die erover
gingen moeten even op hun handen gaan zitten. Dat geldt ambtelijk, dat geldt ook in
17
Voor het Actieplan tegen geweld in
afhankelijkheidsrelaties wordt dit jaar 22
miljoen uitgetrokken, wat oploopt naar 34
miljoen in volgende jaren. Daaronder de
actieplannen Kinderen Veilig en Ouderen in
veilige handen.

de Kamer. Je moet vertrouwen kunnen geven aan de partij, van wie je gezegd hebt dat
die het beter kan. En laten we eerlijk zijn: als we terugkijken naar de decentralisatie
zijn we gauw geneigd om een ideaalbeeld te gaan vergelijken met de risico’s van de
toekomst. Maar wat we moeten vergelijken is de huidige praktijk waar iedereen al tien
jaar van zegt dat deze ondanks alle inspanningen niet goed genoeg is, met wat je denkt
te bereiken in de toekomst. Ik ben daarover heel optimistisch.”
Laurien Koster, voorzitter van de Commissie Gelijke Behandeling, vraagt hoe een
eventuele twijfelachtige uitspraak van de gemeenteraad rond de kwaliteit te rijmen valt
met de verantwoordelijkheid van de staat voor het individuele recht van mensen om, zeg
maar, niet mishandeld te worden, hun menselijke waardigheid. Vanuit internationale
verdragen zal de staat daar op aangesproken blijven worden.
Paul Huijts beaamt dat en zegt dat de staat, noch de rijksoverheid daarvoor wil
weglopen. “Toch kennen we meer situaties van een decentrale dagelijkse praktijk,
waarover een land zich moet kunnen verantwoorden. Natuurlijk blijft de rijksoverheid
vanuit die verantwoordelijkheid kijken naar zaken. Ook hoe op een aantal domeinen
de rijksoverheid toezicht kan houden, bijvoorbeeld in het justitiële domein, waar
kinderen soms onvrijwillig uitgeplaatst worden op aangeven van de rechter. Dan is er
geen sprake meer van een gemeentelijke beleidsvrijheid en neemt de staat een zware
verantwoordelijkheid op zich. Bij de Wmo kan men nog zeggen als ouder: het staat me
niet aan wat u me aanbiedt, ik ga wat anders doen. Maar naarmate de rijksoverheid een
grotere verantwoordelijkheid op zich neemt, is er ook meer verantwoordelijkheid voor
het toezicht en de kwaliteit. Daarover is ook geen misverstand met de gemeenten. Aan
de andere kant van het spectrum zit een maatwerk oplossing, vanuit de overtuiging dat er
ruimte moet zijn voor de betrokken professionals om de beste resultaten te halen. Laten
we wel op enige afstand (als samenleving of als rijksoverheid) kijken of het resultaat
voor de samenleving daarmee ook beter is geworden, zoals we verwachtten. Dat zijn de
vragen voor de toekomst.”
Op de vraag van Laurien Koster hoe dan de monitoring ingericht gaat worden, zegt
Paul Huijts dat dit een van de onderwerpen is die aan de orde zullen komen. “We zullen
kritisch gevolgd worden door de mensen en door de Kamer, maar je moet geen vorm van
monitoring kiezen die ertoe leidt dat het Rijk de gemeenten permanent op de vingers
blijft kijken. Zonder ruimte te geven wordt elke beweging op voorhand al gesmoord.”
Tineke van de Klinkenberg (ILC Zorg voor Later en Raad van Toezicht van de Eigen
Kracht Centrale) is benieuwd hoe mishandeling en verwaarlozing worden gedefinieerd
door het ministerie. Waar trekt het ministerie de grenzen van die begrippen? Wat wordt
er meegeteld als vastegesteld wordt dat 70.000 kinderen worden verwaarloosd, en
50.000 mishandeld?
Paul Huijts excuseert zich dat hij niet ter plekke de definitie kan reproduceren, maar
18

in zijn algemeenheid verschuiven definities in de loop van de tijd, daarom heeft VWS
vanuit de medische kant van het departement in de eerste plaats aan de betrokken
beroepsgroepen gevraagd om hierover uitsluitsel te geven, eventueel daarin geholpen
door het Sociaal en Cultureel Planbureau. “Dit om niet als departement te proberen voor
te schrijven waar de grens ligt van kindermishandeling. De sector kan aangeven waar
je wel of niet moet ingrijpen. Wij willen mishandeling niet definiëren in vormen die
iedere dag in de samenleving wel eens
een keer voorkomen. Of kiezen voor de
Zweedse aanpak, waarin je opgepakt
kan worden als je een keer je hand hebt
opgeheven. Als je een goede opvoeding
of een goed samenleven zou willen
definiëren, heb je met verschillen in
appreciatie te maken. Waar de een
vindt dat het onverantwoord is dat het
kind een paar uurtjes overbrugt aan het
eind van de middag zonder toezicht,
zegt de ander dat dit heel goed is voor
het volwassen worden. Natuurlijk zijn
Wij streven naar een brede
publiekscampagne.... een voorstel tot een Wet
Verplichte Meldcode Huiselijk Geweld en
Kindermishandeling...... en samenvoeging tot
één loket van Steunpunten Huiselijk Geweld en
de Advies en Meldpunten Kindermishandeling
samenvoegen tot één loket, met één landelijk
telefoonnummer.
we snel klaar met de extreme voorbeelden, maar over de grenzen moet gepraat worden.
Reik ons alstublieft met elkaar ook aan wat u operationeel en acceptabel zou vinden.”
Hans Besseling (lid KHMW) beschrijft een ontwikkeling van min of meer homogene
gemeenschappen van vroeger (waarin een draai om de oren bepaald niet als mishandeling
werd gezien), naar de uiteengevallen gemeenschappen waarin zelfcorrectie wellicht wat
verloren is geraakt. Anderzijds zijn er nieuwe, min of meer homogene gemeenschappen
in onze samenleving terecht gekomen, afkomstig uit andere culturen met heel andere
normen. Het zal heel moeilijk zijn om met algemene aanpakken alles op te lossen.
Enerzijds moeten wij vooral oppassen dat we het probleem van de draai om de oren niet
overdrijven en anderzijds moeten bepaalde nieuwe gemeenschappen onze algemene
normen toch wat meer overnemen.”
Paul Schnabel: “Met andere woorden: wat doen we met de Turkse tik en de
Marokkaanse mep? Vinden wij dat deel van de cultuur of moet dat toch maar niet meer?
Verschillen in de samenleving kunnen ook verschillen zijn in wat men in bepaalde
kringen aanvaardbaar vindt. En dat is best een probleem in het dagelijks handelen van
hulpverleners.”
Paul Huijts bevestigt dat het een stuk ingewikkelder geworden is voor de hulpverlener.
“Men kan waarnemen dat mensen uit een cultuur komen waarin strenger omgegaan
wordt met de kinderen dan bij ons de gewoonte is, terwijl tegelijkertijd in sommige
gezinnen uit diezelfde cultuur reeds gezinnen uit elkaar gevallen zijn en voorbij het punt
waarop nog corrigerend kan worden opgetreden. Ik heb niet de wijsheid in pacht om
19

daar een goed antwoord op te geven, maar we hebben wel geleerd dat strakke protocollen
iemand in de frontlinie (agent, medicus of jeugdhulpverlener) niet helpen. Juist de
enorme complexiteit vraagt erom dat we ruimte moeten bieden aan de professionals om
passend te reageren. Operationeel kunt u niets met dit antwoord, maar ik geloof wel dat
we die kant op moeten en niet moeten proberen de complexiteit van de samenleving in
rijksregels te vatten. Er moet handelingsvrijheid zijn voor mensen. Laten we de mensen
in het veld vertrouwen en credits geven geven voor het moeilijke werk dat zij moeten
doen. Dat betekent dat zij ook fouten moeten kunnen maken. Zij staan iedere dag voor
die inschatting. Soms zeggen we in de samenleving te snel dat de jeugdzorg de gezinnen
kapot maakt, en een andere keer zeggen we te snel dat de jeugdzorg te lang heeft gewacht
met ingrijpen en dan heb je jaren onderzoek aan je broek. Natuurlijk moet je echte
fouten corrigeren, maar je moet er begrip voor hebben dat mensen die dat hele moeilijke
werk namens ons doen niet altijd de meest perfecte beslissing nemen.”
Rudi Westendorp, hoogleraar ouderengeneeskunde en directeur van de Leyden
Academy on Vitality and Ageing, dankt Paul Huijts voor het welafgewogen betoog, met
name op het punt van preventie. “Het is opmerkelijk dat u in uw betoog niet of vrijwel
niet het woord toezicht hebt laten vallen, laat staan straffen. Als je de kranten leest en
bepaalde publieke sentimenten hoort dan krijg je wel eens het idee dat meer toezicht
wordt verlangd en zwaardere straffen. Hoe reageert de overheid op dat dualisme?”
Paul Huijts antwoordt dat zijn verhaal wellicht een vertekende indruk kan geven, omdat
hij nu eenmaal spreekt vanuit VWS en dus vooral is ingegaan op het domein waaraan
VWS uitvoering geeft. “Maar dat maakt niet minder waar, dat dit kabinet de twee kanten
van de medaille steeds pakt. Op een aantal punten neemt het kabinet aan de kant
van opsporing en bestraffing scherpere maatregelen dan vroeger. Ook aan de kant van
de minister van veiligheid en justitie is er het
Laten we de mensen in het veld
vertrouwen geven en credits voor het
moeilijke wat zij moeten doen. Dat
betekent dat zij ook fouten moeten
kunnen maken.
besef dat aan het begin van de keten condities
verbeterd moeten worden, omdat repressie
alleen maatschappelijke ontwikkelingen niet
kan keren, zo goed als het omgekeerde ook niet
waar is. Dus de vertekening zit in de afkomst
van de spreker, maar niet in het totale verhaal
wat het kabinet te vertellen heeft.”
Rudi Westendorp antwoordt dat het mogelijk is dat het repressieve beleid nadelig
uitpakt, maar transparantie is misschien wel het belangrijkste middel om de problematiek,
de aantallen en omvang naar boven te krijgen, en deze bespreekbaar en oplosbaar te
maken. De nevenwerking van het repressieve beleid zou misschien toch groter kunnen
zijn dan wat je probeert te bereiken.
Paul Huijts zegt dat het gemakkelijk is om het dilemma te formuleren, maar het
antwoord is moeilijk. Bij de doorontwikkeling van de jeugdzorg, de jeugdhulpverlening
20

op gemeentelijk niveau, de centra voor jeugd en gezin in relatie tot de bureaus jeugdzorg
worstelen de mensen daar heel erg mee. Als het Bureau Jeugdzorg een repressieve
maatregel neemt, zoals een uithuisplaatsing, dan kan het schrikbeeld van je kind te
verliezen, andere mensen in de gevarenzone er toe brengen geen hulp te vragen in een
stadium dat dat nog zin heeft. En dat is een balans. Als je aan de ene kant te hard duwt
kun je het wankele evenwicht verstoren, maar ook waar is dat alleen maar aan preventie
doen minder zin heeft, als je niet af en toe heel duidelijk laat merken dat er absolute
grenzen zijn die de samenleving niet accepteert.
21

Louise J. Gunning-Schepers,
voorzitter Gezondheidsraad en universiteitshoogleraar Gezondheid en Maatschappij UvA
Het heft in eigen hand.
Maatschappelijke ondersteuning van eigen verantwoordelijkheid
Het vermogen om eigen verantwoordelijkheid vorm te geven is de kern van dit betoog.
Maatschappelijke ondersteuning kan daarvoor heel erg nodig zijn. In dit kabinet
en in deze periode komt dat heel nadrukkelijk naar voren. Het gaat om de eigen
verantwoordelijkheid van individuen en van instellingen, van ouders en van medewerkers van
instituties.
In 1978 woonden wij met twee kleine kinderen in Tackley, een
klein dorpje ten noorden van Oxford in Engeland. Mijn man
was bezig met zijn promotieonderzoek en we hadden een zeer
beperkt huishoudbudget. Dat was niet erg, want in die tijd was
Engeland nog arm vergeleken met Nederland, dus iedereen in
het dorp had weinig te besteden. Er was dan ook een uitgebreide
ruileconomie en dat betekende ook heel veel sociale contacten
door alle lagen van de bevolking heen. In die tijd werd ook de
melk nog elke ochtend heel vroeg bij je keukendeur gezet. De
melkboer reed in een klein busje met open zijkant. Op een dag
zag ik de jonge melkboer weer rijden met zijn driejarig zoontje naast zich op het bankje,
zonder autostoeltje, zonder riem en zonder deur. Ik merkte tegen een andere moeder op
dat ik dat volstrekt onverantwoord vond. Waarop die moeder zei: “Maar het alternatief
is nog veel erger. Zolang hij het kind mee heeft op zijn ronde eindigt hij niet in de kroeg
en wordt het kind bij thuiskomst niet geslagen”. Deze confrontatie met de werkelijkheid
van kindermishandeling is mij altijd bijgebleven. Die zakelijke afweging vooral, die
schokte mij het meest.
Realiteit
Kindermishandeling, verwaarlozing en seksueel misbruik zijn een realiteit. Een
samenleving kan proberen het probleem zo klein mogelijk te houden door effectieve
preventie en door de kinderen die het overkomt zo goed mogelijk te behandelen. Jonge
kinderen zijn onze toekomst en verdienen de best mogelijke start in het leven. Juist jonge
kinderen zijn kwetsbaar, omdat ze in hun eerste vier jaar zo’n cruciale ontwikkeling
doormaken.
In het huidige tijdgewricht staat eigen verantwoordelijkheid hoog in het vaandel, ook
voor ouders. Maar van de ouders die een kind naar het kinderdagverblijf brengen, is
ruim de helft voor de eerste keer ouder. Zij vinden het soms moeilijk om te weten wat
normaal is en wat eigenlijk niet kan. Dus soms moeten we als samenleving een handje
helpen.
22

Traditioneel heeft de jeugdgezondheidszorg een belangrijke rol gespeeld in de
ondersteuning van ouders, maar de samenleving is veranderd. Ouders werken steeds
vaker allebei, waardoor de kinderopvang een essentiële voorziening is geworden. Voor
ouders, maar ook voor kleine kinderen. De kwaliteit van de kinderopvang is daarmee
een belangrijke determinant van de ontwikkeling van jonge kinderen. Helaas weten we,
bijvoorbeeld uit de recente zedenzaak in Amsterdam, dat de kinderopvang niet altijd zo
veilig is als we zouden willen.
Heft in eigen hand
Een andere belangrijke ontwikkeling van de afgelopen jaren is de steeds betere herkenning
en vroege opsporing van slachtoffertjes van kindermishandeling. Dat is goed nieuws. Op
het punt van de behandeling valt echter nog veel winst te halen. De Gezondheidsraad
heeft recent moeten constateren dat de behandeling nog erg versnipperd is en weinig
evidence based. In veel gevallen is het wenselijk dat betrokken partijen (zoals ouders
en de kinderopvangsector) het heft in eigen hand nemen. Om het beoogde effect te
bereiken, is soms echter actieve ondersteuning vanuit de maatschappij nodig. Dat wil ik
graag illustreren aan de hand van het rapport van de Onderzoekscommissie Zedenzaak
Amsterdam en het advies van de Gezondheidsraad over kindermishandeling.
Onderzoekcommissie Zedenzaak Amsterdam
Op 7 december 2010 werd Amsterdam opgeschrikt door een zedenzaak waarbij
mogelijk tientallen heel jonge kinderen ernstig seksueel misbruikt zouden zijn door een
medewerker van het kinderdagverblijf. Dat
was zowel in het kinderdagverblijf gebeurd
als in de thuissituatie. De rechtszaak tegen
betrokkenen is nog niet afgerond. Maar de
grote aantallen kinderen, de jonge leeftijd van
de kinderen en de ernst en de duur van het
seksueel misbruik, hebben iedereen die er mee
te maken kreeg geschokt. De burgemeester
van Amsterdam heeft dan ook snel nadat de
zaak aan het licht kwam een onafhankelijke
Onderzoekscommissie Zedenzaak Amsterdam (OZA) ingesteld, met als opdracht
antwoord te geven op de vraag: Hoe heeft het kunnen gebeuren en wat kunnen we
daarvan leren?
De commissie realiseerde zich dat het bestaan van pedofilie een gegeven is en dat
kindermisbruik veel vaker thuis plaatsvindt met bekenden van de familie dan in een
kinderdagverblijf. Toch zouden ouders ervan op aan moeten kunnen dat hun kind op
een kinderdagverblijf maximaal tegen mishandeling en misbruik beschermd wordt.
Ouders zijn zelf eerstverantwoordelijk voor de veiligheid in de thuissituatie, ook
wanneer ze een oppas binnen halen. Het is de commissie duidelijk geworden dat ouders
wel erg goedgelovig kunnen zijn en soms zonder screening een oppas uitkiezen op het
23
Kindermishandeling, verwaarlozing en
seksueel misbruik zijn een realiteit. Het
probleem kan zo klein mogelijk worden
gehouden door effectieve preventie en
optimale behandeling van de kinderen
die het overkomt.

internet. In het geval van de zedenzaak was vooral schokkend dat het ging om een
medewerker van het kinderdagverblijf. Iemand die de ouders en het kind goed kenden,
die ze vertrouwden en die van dat vertrouwen misbruik heeft gemaakt.
Startpunt voor de commissie was de constatering dat de sector in eerste instantie zelf
verantwoordelijk is voor het creëren van omstandigheden waarin kinderen zich fysiek
en emotioneel veilig kunnen ontwikkelen. De samenleving ondersteunt de sector door
er enerzijds een systeem van inspectie en handhaving naast te zetten en aan de andere
kant een systeem van klachten en aangiften. Maar het geheel steunt op de wijze waarop
wij in de samenleving de randvoorwaarden voor de sector in wet- en regelgeving en de
financiering hebben vastgelegd.
Figuur 1 Model Onderzoek Zedenzaak Amsterdam
De kinderopvang is in Nederland, vergeleken met de ons omringende landen, relatief
laat tot ontwikkeling gekomen. Na de oorlog hebben we in ons land een tijd gehad
waarin we het als een verworvenheid van onze welvaart beschouwden dat moeders
thuis konden blijven bij hun opgroeiende kinderen. Vrijwel alle moeders kozen hier dan
ook voor. Een paar ochtenden naar de peuterspeelzaal was meestal het maximum aan
opvang dat kleine kinderen meemaakten. Daar tegenover staat overigens dat Nederland
kinderen al met vier jaar naar de kleuterschool stuurde.
Het verschil aan eisen die we stellen aan (kleuter)onderwijs en kinderopvang blijft
verbazingwekkend. Waar de eisen aan de school, de bijbehorende onderwijsinspectie en
opleiding van leraren zeer geprofessionaliseerd zijn, hebben we de kwaliteitseisen voor
de kinderopvang heel summier in de wet beschreven en hebben we ouders en sector veel
vrijheid gegeven om dat samen in te vullen.
24

Ruim geformuleerde regels
Het resultaat is een sector die op private en vaak commerciële grondslag gestoeld is,
waarin de regels zo ruim geformuleerd zijn dat de individuele eigenaar of directeur van
een kinderdagverblijf daar een geheel eigen interpretatie aan kan geven. Velen doen
dat goed en consciëntieus. Ouders hebben daar echter mede door de schaarste niet altijd
van op aangekund, of op kunnen aandringen. Vaak moesten ze blij zijn met een plek,
ook als die niet helemaal voldeed aan de wensen of
achteraf gezien zelfs aan de veiligheidseisen.
De commissie vielen bij het Hofnarretje (zo genoemd
omdat het ooit ontstond in een achterkamer achter
de tabakswinkel) een aantal punten op. Zo was er
geen screening van personeel en hadden volwassenen
veel tijd en gelegenheid om met kinderen alleen
te zijn. Ook bestond er onvoldoende structuur
en deskundigheid om de signalen die duidden op
vermoedelijk misbruik om te zetten in actie en maatregelen. Uitzonderlijk was deze
situatie echter niet: het Hofnarretje hoorde in de Amsterdamse regio tot de middenmoot.
In absolute termen kan een waardeoordeel echter niet anders luiden dan zwak. Dat
betekent dat het misbruik zoals het in dit kinderdagverblijf naar alle waarschijnlijkheid
heeft plaatsgevonden ook elders had kunnen gebeuren. Tegelijk betekent het dat de
drempels die op te werpen zijn tegen dergelijk misbruik zullen leiden tot een enorme
kwaliteitsslag voor de sector en ook andere risico’s voor kinderen zullen verkleinen.
Het rapport doet dan ook een groot aantal aanbevelingen. Daarmee beoogde de
commissie de trieste aanleiding van deze zedenzaak te gebruiken voor een versnelde
professionaliseringsslag van de kinderopvang.
Keuzevraagstuk
De interessante vraag die hierbij natuurlijk opkomt, is of je die professionalisering
helemaal aan de sector moet overlaten of dat je daar maatschappelijke ondersteuning
aan zou moeten geven. De commissie kiest in haar rapport voor het laatste. Dit vanwege
het maatschappelijk belang van een goede ontwikkeling van kleine kinderen voor onze
eigen toekomst en vanwege het belang voor onze economie van de blijvende participatie
van vrouwen op de arbeidsmarkt. Ten tijde van het onderzoek ging er drie miljard euro
aan overheidsgeld naar de kinderopvang. Des te belangrijker dus dat dit geld ook goed
besteed wordt.
Behandeling gevolgen kindermishandeling
In de zomer van 2011 heeft de Gezondheidsraad een advies gepubliceerd over de
behandeling van de gevolgen van kindermishandeling. Dit onderwerp is een logisch
vervolg op de toegenomen aandacht voor de herkenning, opsporing en signalering
van kindermishandeling. Daardoor komt immers het vervolgtraject steeds prangender
in beeld. Kindermishandeling heeft altijd bestaan, alleen hebben we het niet altijd zo
benoemd. Het is nog maar relatief recent dat kinderen niet meer gezien worden als het
25
Het verschil aan eisen die
we stellen aan (kleuter)
onderwijs en kinderopvang blijft
verbazingwekkend.

eigendom van ouders. Minder dan honderdvijftig jaar geleden kwam er wetgeving die
kinderen beschermde tegen kinderarbeid, werd de leerplicht ingevoerd en werd opvoeden
benoemd als een plicht van ouders. Pas in 1956 werd de Raad voor de Kinderbescherming
opgericht. Zes jaar later, in 1962, verscheen het eerste wetenschappelijke artikel in de
JAMA over het klinisch beeld van een mishandeld kind (Battered Child syndrome).
De ontwikkeling heeft zich de laatste jaren voortgezet, maar de gevallen van ernstige
kindermishandeling die de voorpagina’s van de kranten haalden, hebben wellicht ten
onrechte de indruk gewekt dat het een nieuw verschijnsel was.
Definitie
De definitie van kindermishandeling is in de loop der jaren wel uitgebreid. Hij is
verbreed om niet alleen fysieke mishandeling, maar ook psychische mishandeling,
seksueel misbruik en verwaarlozing eronder te vatten. Ook zijn de normen over wat
wij acceptabel vinden verschoven. Een oorvijg en een tik met een liniaal op de vingers
waren nog niet zo lang geleden algemeen geaccepteerd, maar zijn dat nu niet meer.
Bovendien weten we tegenwoordig op basis van onderzoek het belang van de vroege
ontwikkeling van kinderen beter op waarde te schatten.
De commissie kiest in haar rapport
voor maatschappelijke ondersteuning.
Dit vanwege het belang van een goede
ontwikkeling van kleine kinderen voor onze
eigen toekomst en vanwege het belang voor
onze economie van de blijvende participatie
van vrouwen op de arbeidsmarkt.
26
Daarmee is het voorkomen, opsporen
en signaleren van kindermishandeling
belangrijk geworden. We schatten
intussen dat jaarlijks een kleine 100.000
kinderen slachtoffer zijn. Over een
heel leven is zo’n 10 tot 20 procent
ooit slachtoffer geweest. Jaarlijks zijn
er in Nederland gemiddeld zo’n 50
tot 80 sterfgevallen ten gevolge van
kindermishandeling. Unicef noemt als
belangrijkste risicofactoren (cumulatief):
alcohol en drugs, huiselijk geweld, armoede en stress en geweld in de maatschappij.
We weten intussen ook wel iets over de gevolgen van kindermishandeling. Er zijn zowel
fysieke als psychische effecten. De mate van resilience of veerkracht van kinderen kan de
lange termijneffecten sterk beïnvloeden. Voorwaarden voor een geslaagde behandeling
zijn dat het kind zich intussen veilig voelt, dat de ouders de behandeling steunen en dat
de aanpak integraal en multidisciplinair is. Er is echter heel weinig evaluatieonderzoek
dat aantoont welke behandeling bij welk kind de meeste kans van slagen heeft.
Academisering vakgebied
Er is dus weinig onderzoek, terwijl we het een belangrijk probleem vinden. Onderzoek
is ook moeilijk. Het gaat om een extreem kwetsbare groep, met complexe problematiek,
zodat het niet gemakkelijk is om homogene groepen samen te stellen. Bovendien is
voor onderzoek met kinderen toestemming van de ouders nodig (met een ingewikkeld
ethisch juridisch kader). En tot slot: het is een beladen onderwerp.

Tegelijk is duidelijk dat goed evaluatieonderzoek nodig is, willen we daadwerkelijk
slachtoffertjes beter kunnen behandelen. Dat vraagt academisering van het vakgebied.
Bij vakgebieden die door hun complexiteit niet gemakkelijk gebruik hebben kunnen
maken van de ontwikkelingen in klinisch onderzoek in Nederland, volgt academisering
een vast patroon. Van belang is dat de onderzoeksmethoden voldoende robuust
zijn en dat de onderwerpen voldoende relevant zijn voor de praktijk. Daar is nauwe
samenwerking tussen academie en praktijkveld voor nodig.
Figuur 2
Maar academisering kan niet zonder professionalisering. De beroepsbeoefenaren en de
sector moeten kiezen voor een evidence based benadering. Ze moeten een professionele
norm vastleggen, die onderzoeksresultaten op hun merites beoordeelt en niet alleen op de
vraag of ze in de eigen instelling onderzocht zijn. Goede kennis moet stapelbaar zijn, als
legoblokjes. Kennis moet voor iedereen te gebruiken zijn en onderzoekers moeten op de
resultaten van hun voorgangers kunnen voortborduren. Dat vereist een maatschappelijke
sturing en ondersteuning. In de vakgebieden waar ZonMw een dergelijke sturing
gerealiseerd heeft, valt een sterke verbetering van de kwaliteit van de zorg te zien. De
27

ehandeling van de gevolgen van kindermishandeling verdient een dergelijke impuls als
we het maatschappelijk echt belangrijk vinden. Dat geldt overigens ook voor een aantal
andere domeinen van de kinder- en jeugdpsychiatrie en de jeugdzorg.
Follow up onderzoek
Vanuit die optiek is het ook essentieel dat we nadenken hoe we de slachtoffertjes van de
zedenzaak niet alleen goed behandelen, nu en in de toekomst, maar dat we ze ook in de
tijd volgen om te leren wat de gevolgen zijn van zulk ernstig misbruik op zo jonge leeftijd.
Sommigen zeggen dat deze kinderen en hun ouders al voldoende gestigmatiseerd zijn en
dat een follow up onderzoek het moeilijk zou maken om het trauma achter zich te laten,
maar je kunt het ook anders bekijken. In Nederland hebben we aan het eind van de
oorlog met de Hongerwinter een dramatische ramp gehad. Het Wilhelmina Gasthuis heeft
gedurende die Hongerwinter heel nauwkeurig geregistreerd hoe het met zwangere vrouwen
ging. Gewicht van moeder en kind zijn zorgvuldig bijgehouden en door de rantsoenering
was precies te bepalen hoeveel calorieën een moeder gedurende welke periode van
de zwangerschap had gekregen. De
Niet alleen opsporingen signaleren, maar
ook goede behandeling is noodzakelijk. Het
vormgeven van een goed onderbouwde
behandeling van slachtoffertjes van
kindermishandeling en misbruik is een morele
verantwoordelijkheid. Daar moeten we als
samenleving aan bijdragen.
28
kinderen die uit die vrouwen geboren
zijn, zijn langjarig gevolgd; zij vormen
het zogenoemde hongerwintercohort.
Juist omdat de hongersnood zo begrensd
was in de tijd was het mogelijk in het
hongerwintercohort te onderzoeken wat
de gevolgen zijn van ernstige calorische
beperking voor de lange termijn
gezondheid van kinderen, afhankelijk
van het moment in de zwangerschap
waarin die hongersnood zich voordeed. Zo werd uit de omstandigheden die zich hadden
voorgedaan op een wetenschappelijke manier lering getrokken en de kinderen van het
hongerwintercohort hebben zich verenigd; het onderzoek dat eruit voortkwam geeft
antwoord op vragen die essentieel zijn bij de bestrijding van hongersnood elders in de
wereld. Zelf een dergelijk experiment opzetten is natuurlijk onmogelijk, dat zou volstrekt
onethisch zijn.
Maatschappelijke ondersteuning?
Een goede en veilige omgeving waar jonge kinderen zich kunnen ontwikkelen en
maximaal kunnen leren, is een investering in onze eigen toekomst. Dat is te belangrijk
om aan het toeval over te laten. Daarom heb ik altijd zo’n hekel gehad aan het woord
kinderopvang. Dat riekt te veel naar de oude bewaarschool, waar kinderen geduldig
zaten te wachten totdat hun moeder ze weer kwam ophalen. Het Amerikaanse woord
Playschool, te vertalen in speelschool, weerspiegelt veel beter het belang dat kinderen
kunnen spelen om te leren. Dat is wat wij voor onze kinderen moeten realiseren. Als
de aanbevelingen van de onderzoekscommissie daaraan kunnen bijdragen heeft de
commissie meer bereikt dan alleen het verminderen van de risico’s op seksueel misbruik.

Maar omdat zelfs met een uitstekende kinderopvang, kindermishandeling zal blijven
voorkomen is niet alleen opsporing en signalering van belang, maar is ook goede
behandeling noodzakelijk. Het vormgeven van een goed onderbouwde behandeling van
slachtoffertjes van kindermishandeling en misbruik is een morele verantwoordelijkheid.
Daar moeten we als samenleving aan
bijdragen.
De samenleving kan deze dubbele opdracht
mijns inziens op twee manieren vervullen.
Allereerst door de verantwoordelijkheid
van de verschillende partijen expliciet
te benoemen en door kwaliteitseisen te
durven stellen en handhaven. Daarnaast
is het essentieel om te investeren in
een onderzoeksinfrastructuur die academisering en professionalisering ondersteunt.
Alleen dan zetten we een volgende stap in die 150-jarige maatschappelijke queeste om
kindermishandeling en misbruik tegen te gaan.
Discussie
Paul Schnabel dankt Louise Gunning-Schepers voor haar fascinerende betoog. “Wat
zijn wij in Nederland eigenlijk gewend aan het geven van vertrouwen. Wij gaan ervan
uit dat anderen het goed met je voorhebben. En hoe riskant is dat gebleken in een
aantal gevallen. Dit betoog raakt een heel belangrijk maatschappelijk thema. We
kunnen niet alles controleren en we moeten, zoals Paul Huijts ook al zei, ook dingen aan
hulpverleners kunnen overlaten, die zelf bepalen waar wel of niet wordt ingegrepen.”
Daniel Delevita (Seniorweb) vraagt wat de relatie is tussen de kwaliteit van de
samenleving en de kwaliteit van de opvoeding van nul- tot vierjarigen. Als er zo’n
relatie is, betekent dat dan dat de kwaliteit van de Zweedse samenleving hoger is?
Louise Gunning-Schepers antwoordt dat Zweden een veel langere traditie heeft van
kinderopvang en een opvallend veel grotere professionaliteit kent in de organisatie
van de kinderopvang. In Nederland staan er veelal MBO 3 opgeleide leidsters voor
de groep en werden er (althans tot voor kort) geen eisen gesteld aan een directeur. In
Zweden heeft men de kinderopvang geïncorporeerd in de keten van het onderwijs en is
tenminste de helft van het personeel HBO opgeleid. Je kunt je voorstellen over welke
vaardigheden een groepsleidster moet beschikken om een geval van mogelijk seksueel
misbruik met ouders te bespreken of zelfs om dat met elkaar in een kinderdagverblijf te
bespreken. Zeker als het een collega betreft. Kwaliteit vraagt om professionaliteit en dat
heeft Zweden wel degelijk als randvoorwaarde gerealiseerd. Maar of de kinderen daar
gemiddeld genomen gelukkiger zijn? Uit sommige onderzoeken zou je kunnen opmaken
dat Nederlandse kinderen het allergelukkigst zijn.
29
Het is nog maar 150 jaar geleden dat
wij met zijn allen de kinderarbeid hebben
afgeschaft, nog maar 100 jaar geleden dat
opvoeden een plicht van ouders is geworden
en nog maar 50 jaar geleden dat de Raad
voor de Kinderbescherming is opgericht.

Daniel Delevita zegt een beetje te betwijfelen of mensen die hoog opgeleid zijn
daadwerkelijk ook beter kunnen inschatten of het goed of slecht gaat met kinderen.
Of dat ze beter kunnen praten over kinderen. Louise Gunning-Schepers antwoordt:
“Inschatten misschien niet, maar praten wel. Het is moeilijk. In zo’n vreselijke
zaak als het Hofnarretje merk je hoeveel er gevraagd wordt van medewerkers in de
kinderopvang. We hebben ook gezien hoe groot de verschillen zijn tussen directies van
kinderdagverblijven om de communicatie vorm te geven. Het zijn soms relatief kleine
dingen, maar ze maken wel heel veel uit in de uiteindelijke kwaliteit van de instelling.”
Paul Schnabel vult aan dat Nederland nu een harde leerschool doormaakt, waarin de
aangehaalde rapporten een rol spelen. “We hebben een unieke situatie in Nederland.
Wij weten eigenlijk heel erg weinig over het seksueel misbruik van heel jonge kinderen,
omdat het niet zo vaak voorkomt.” Louise Gunning Schepers: “Ik vind persoonlijk dat
wij als samenleving moeten zorgen dat wij kennis uit dit incident halen, wat betekent
dat wij zulke kinderen en zulke
We moeten toe naar een nieuwe
onderzoekstraditie. Echt goede, robuuste
wetenschappelijke ondersteuning in de
universitaire wereld moet worden gekoppeld
aan de enorme kennis uit de praktijk. Zodanig
dat blokjes kennis als legoblokjes stapelbaar
worden. Zoals dat bijvoorbeeld gebeurt in het
Nationaal Programma Ouderenzorg.
30
gezinnen langdurig zouden moeten
blijven volgen. Dat is misschien wel
heel erg stigmatiserend, en de ouders
en de kinderen willen wellicht veel
liever dat boek sluiten en er nooit
meer aan herinnerd worden, maar het
kan ons helpen betere oplossingen en
behandelingen te vinden, zoals het
onderzoek naar het hongerwintercohort
leert. Wij zouden moeten
nadenken over de manier waarop we
van dit incident kunnen leren om
kennis te verkrijgen voor de behandeling van toekomstige slachtoffertjes, zonder de
betrokken families daarmee onnodig te belasten. En ik weet nog niet hoe je dat kunt
doen, maar ik vind wel dat we dat moeten doen.”
Eelco Damen (Cordaan) werkt al zo’n 30 jaar in de zorg en was 30 jaar geleden intensief
bezig met preventie van kindermishandeling en seksueel misbruik. “Toen waren er
ook zaken, maar andere. Er was onder andere de kwestie Oude Pekela die eigenlijk
nooit duidelijk is geworden. Ook toen is er veel onderzoek gedaan, dat was eind jaren
zeventig, begin jaren tachtig en nu weer deze zaak. Hoe voorkomen wij nu dat wij zo
incidentgestuurd werken. Iedere keer dat het erop lijkt dat het incident is begrepen en
verklaard, vervallen we weer tot nietsdoen en bij het volgende incident stellen wij ons
opnieuw de vraag wat we moeten doen om dit te voorkomen.
Louise Gunning-Schepers zegt dat ze zich kan voorstellen dat het zo gezien wordt, maar
denkt dat het niet waar is. “Van dit onderzoek heb ik geleerd dat er groepen medewerkers
zijn, bij de zedenpolitie, bij het Advies- en Meldpunt Kindermishandeling, bij de GGD,
die er permanent mee bezig zijn. Dit is heus niet alleen incident-gestuurd. Wij worden

opgeschrikt als de media er aandacht aan geven, terwijl er veel meer kleine gevallen van
misbruik en mishandeling zijn waarop wel degelijk continu mensen actief zijn. Ik heb
een groot respect voor de mensen die er in de frontlinie elke dag mee bezig zijn, en ik
heb een onwaarschijnlijk groot respect voor de zedenpolitie. Die mensen die dag in dag
uit internetsites checken om die gevallen eruit te halen. Dat zijn ook mensen die een
gezin thuis hebben, die kleine kinderen hebben in dezelfde leeftijdscategorie. Die doen
dat wel voor ons, dus er wordt wel degelijk aan gewerkt, alleen het komt niet steeds in de
publiciteit en misschien is dat ook wel beter. Want dat geeft ook rust om het werk goed
te doen. Maar of we er voldoende aandacht aan geven, of we voldoende ondersteuning
geven, dat vind ik wel een terechte vraag en daarom vind ik het heel belangrijk dat dit
kabinet dit tot zo’n speerpunt heeft gemaakt.”
Bernard van Praag (KHMW) vraagt of de kinderopvang als een geprivatiseerde
en commerciële voorziening wel zo ideaal is. Zou de kinderopvang niet beter in
overheidshanden kunnen worden gegeven net zoals gewoon het hele onderwijs?
Louise Gunning-Schepers is daar niet van overtuigd. “Wij hebben een goede traditie
publieke doelen door private organisaties te laten uitvoeren. Het is ook niet per definitie
slecht dat het commerciële organisaties zijn. Maar wel maakt het mengsel van schaarste,
hoge subsidies en geringe kwaliteitseisen het gemakkelijk voor mensen om daar gewoon
snel rijk te worden, zonder kwaliteit te bieden. Dat is een gevaarlijk mengsel en dat
moet je als samenleving niet willen.”
Op een vraag over vergelijkbare risicovolle condities bij bijvoorbeeld zorgboerderijen,
dagverblijven voor geestelijk beperkte kinderen of particuliere verpleeghuizen, zegt
zij dat wij geneigd zijn om helemaal warm van binnen te worden van een goed en
enthousiasmerend initiatief en dat we vervolgens inderdaad te weinig alert zijn op
andere motieven. De uitgangshouding moet
vertrouwen zijn, maar zonder een goed systeem
van governance zal het niet gaan. Een echte raad
van toezicht helpt wel degelijk, omdat er gewoon
iemand over de schouder meekijkt. Mensen
zijn soms ook helemaal geen kwade dingen van
plan, maar als in de regel staat dat op één groep
drie uur per dag één volwassene mag staan en je
interpreteert het zo dat elke volwassene drie uur per dag alleen voor de groep mag staan,
dan is de werkelijkheid heel anders dan beoogd was. Er moet zo nu en dan iemand zijn
die de werkelijkheid toetst aan de kwaliteitseisen.
Paul Schnabel vindt zorgboerderijen een mooi voorbeeld van allerlei nieuwe
kleinschalige voorzieningen waarover elke keer weer de discussie opkomt, op welk
moment de overheid moet interveniëren en op welke manier. Dan gaat het over toezicht,
inspectie en regels. Als dat te vlug gebeurt, verstikt dat het initiatief. Te sterke regulering
31
De kwaliteit van de ontwikkeling
van nul- tot vierjarigen bepaalt
de kwaliteit van onze toekomstige
samenleving.

doodt particulier initiatief, maar op een gegeven moment in de ontwikkeling moet er iets
geregeld worden. Het is een heel spannende verhouding tussen vrijheid en regelgeving.
Maar wat betekent het voor de ouders als ze erachter komen dat ze hun kind hebben
uitbesteed op een onbetrouwbare plek, of een kinderoppas in huis hebben gehaald, die
de meest onbetrouwbare persoon bleek te zijn die je je kunt voorstellen? Ouders dragen
dat hun hele leven met zich mee, als een gevoel van ‘ik heb het helemaal fout gedaan’.”
Louise Gunning-Schepers vertelt dat zij het rapport aan de ouders heeft gepresenteerd,
voordat het aan de pers werd gegeven. “Het was buitengewoon indrukwekkend hoe de
ouders daar in stonden. Dat enorme gevoel van twijfel bij de moeder die zegt: ”Ja mijn kind
huilde als hij ’s morgens naar de crèche ging, maar dat doen ze allemaal wel eens een keer.
Daar geef je niet onmiddellijk aan toe.” Of degene die zegt: ”Wij wilden een vertrouwde
oppas hebben en ik wist niet dat de groepsleiders en -leidsters thuis niet mogen oppassen,
maar deze deed het en ik was zo blij.”
Het mengsel van schaarste in de
kinderopvang, hoge subsidies en geringe
kwaliteitseisen, maakt het gemakkelijk voor
mensen om daar snel rijk te worden zonder
kwaliteit te bieden. Dat is een gevaarlijk
mengsel en dat moet je als samenleving
niet willen.
32
Er hebben zich individuele drama’s
afgespeeld, die alles te maken hadden
met het vertrouwen in de instelling en
de personen, wat onterecht bleek. Het
interessante is, dat zodra de samenleving
geld geeft aan een activiteit, men ook
verwacht dat de samenleving erop
toe ziet dat de kwaliteit goed is. Een
levensgroot probleem dat inmiddels ook
op tafel ligt, zijn de gastoudergezinnen.
Dat zijn gezinnen die thuis kinderen van
anderen opvangen of bij je thuis komen en per definitie heel veel alleen met het kind
zijn. Die worden wel gesubsidieerd, maar daar kan de GGD eigenlijk geen toezicht op
houden. Terwijl de ouders het gevoel hebben dat zij minder eigen verantwoordelijkheid
hebben bij het nagaan van de kwaliteit, omdat deze instantie gesubsidieerd wordt. Hoe
ga je daarmee om?

Jolanda Lindenberg
wetenschappelijk onderzoeker Leyden Academy on Vitality and Ageing
Ouderenmishandeling in breder perspectief: wetenschappelijke inzichten in de
onderliggende mechanismen
Maatschappelijke veranderingen hebben een belangrijke invloed op de afbakening
van het fenomeen ouderenmishandeling. Dat blijkt uit een recente review van de
ontwikkeling van definities. Vanuit de Leyden Academy on Vitality and Ageing werkt
Jolanda Lindenberg samen met onderzoekster Yuliya Mysyuk aan een multidisciplinaire studie
naar ouderenmishandeling en met name de intergenerationele overdracht van mishandeling.
Zij willen meer begrijpen van oorzaken en achtergronden. In het onderzoek komen maatschappelijke
perspectieven aan de orde en wordt gekeken naar het nut van een screeningslijst.
Dit betoog is gericht op de drie vraagstukken die wij met ons
huidige onderzoek bestuderen. Allereerst waar hebben we
het over als we over ouderenmishandeling spreken? En is dit
wel zo duidelijk? Ten tweede wat weten we over de oorzaken
en de achtergronden? Hierbij ga ik in op de individuele en
interactionele risicofactoren van slachtoffer en pleger, maar
ook en vooral op factoren die gelegen zijn in de maatschappij
waarvan wij allemaal deel uitmaken. Tenslotte zal ik ingaan op
de vraag wat wij gezamenlijk kunnen doen met die kennis om
ouderenmishandeling te identificeren en te voorkómen.
Definitie
Er is binnen het onderzoek naar ouderenmishandeling veel aandacht geweest voor
prevalentie. Inmiddels weten we, zoals Paul Huijts al heeft aangegeven, dat de
prevalentie in Nederland onder 65-plussers zo rond de 5 procent ligt. Het gaat in
Nederland naar schatting om 200.000
mensen. De 855 meldingen in 2010
bij de Steunpunten Huiselijk Geweld
blijven daarbij nogal achter. Echter
blijkt de variatie in prevalentie
onder verschillende groepen ouderen
enorm uiteen te lopen. Wereldwijd
is de variatie nog veel groter. De ons
bekende prevalentiecijfers variëren
van 3 tot 27 procent1 Illustratie 1
(illustratie 1)
als gevolg van verschillende oorzaken.
Ten eerste hebben we hier te maken
met een groep die lastig te definiëren
is, en die veelal verschillend wordt
33

afgebakend, want vanaf welke leeftijd geldt iemand als oud? En welke vorm telt mee?
Alleen fysieke mishandeling of ook verwaarlozing? Daarbij variëren die prevalentiecijfers
omdat er sprake is van bepaalde groepen die een verhoogd risico lopen. Kwetsbare
ouderen, die geconfronteerd worden met een sterke fysieke of mentale achteruitgang
zijn zo’n groep. En aangezien zij veelal intramuraal wonen ontstaan er heel andere cijfers
dan wanneer er bijvoorbeeld alleen zelfstandig wonende ouderen worden benaderd om
prevalentiecijfers vast te stellen. Verschillende inclusiecriteria zorgen dus ook voor een
heel ander beeld.
Parallellen
Daarnaast lopen de prevalentiecijfers ook uiteen omdat het om een groep gaat
die lastig te benaderen en moeilijk in kaart te brengen is. Hier zijn parallellen met
kindermishandeling. We kunnen vaststellen dat het meten van wat nu wel en niet
mishandeling is en om hoeveel personen het gaat nog geen eenduidige kwestie is. Dat
blijkt al uit de moeite die professionals op het gebied van ouderenmishandeling hebben
om in hun casus te beslissen of het wel of niet gaat om ouderenmishandeling. Waar leg
je de grens tussen wat wel en niet ouderenmishandeling is? In prevalentiestudies varieert
de definitie ook.
Uit enkele artikelen over het begin van het onderkennen van ouderenmishandeling
blijkt eveneens dat er parallellen zijn met kinderenmishandeling. Het zogenoemde
granny battering syndrome doet heel erg denken aan het child battering syndrome. De
analyse van de verschillende wetenschappelijke definities van ouderenmishandeling
laat een duidelijke verschuiving zien, zoals grafisch weergegeven in illustratie 2. De
eerste definities gaan vooral over
vrouwen en over fysiek geweld. En
naarmate de jaren volgen, worden de
definities steeds breder, tot uiteindelijk
de definitie wordt gevonden die nu
het meest gebruikt wordt en dat is
de definitie van de World Health
Organisation WHO. Opvallend is
dat zowel de vormen als de groepen
verbreden. Zoals ook blijkt uit eerdere
bijdragen aan deze conferentie. De
definities zijn dus een afspiegeling van
de ontwikkeling van de afbakening
van het fenomeen: leeftijdsgrenzen
worden weggelaten, vormen onge-
specificeerd en ook daders en slachtoffers niet sterk afgebakend. De analyse laat zien
dat ons beeld van ouderenmishandeling samenhangt met veranderingen die niet
direct zijn te relateren aan pleger en slachtoffer, maar ook aan de omgeving en aan
de maatschappelijke veranderingen in de positie van ouderen. Nu blijft de vraag of
34
Illustratie 2

die 3 procent het juiste cijfer is. Of die 27 procent? Wellicht zijn beide onjuist, maar
waarschijnlijker is dat beide juist zijn en hebben we gewoon te maken met studies die
verschillende definities hanteren. Vast staat dat, hoewel er nogal verschillend wordt
gedacht over ouderenmishandeling, het wel plaatsvindt en dat het in absolute aantallen
gaat om een groot en groeiend aantal mensen dat met mishandeling te maken krijgt.
Dat leidt automatisch tot de tweede vraag:
Hoe komt het?
Hoewel er geen duidelijke afbakening is van het probleem, heeft het huidige onderzoek
naar de prevalentie van ouderenmishandeling wel bijgedragen aan het begrip en de
kennis over bepaalde factoren of kenmerken die bijdragen aan ouderenmishandeling.
Voor het slachtoffer zijn een hogere leeftijd en het vrouw-zijn belangrijke risicofactoren.
Maar ook sociaal isolement, een lagere socio-economische klasse, een kwetsbare
gezondheid, psychische problemen en een geschiedenis van familiaal geweld hangen
samen met een verhoogd risico op
mishandeling. Gezien deze risicofactoren
is de gevonden prevalentie van 27 procent
geen verrassing. Ook voor de pleger zijn
een aantal risicofactoren bekend, zoals
stress of overbelasting, een psychiatrische
aandoening of een persoonlijkheidsstoornis,
financiële afhankelijkheid, sociale isolatie
en een gebrek aan empathie. Die factoren
dragen bij aan een verhoogd risico op
het plegen van mishandeling. Bij de
risicofactoren van pleger en slachtoffer vallen
in die interactie twee factoren op; enerzijds
de afhankelijkheid, die veelal wederzijds is en anderzijds ervaringen met mishandeling
in de familiegeschiedenis. Ook in andere generaties vormt familiegeschiedenis een
verhoogd risico voor zowel het plegen als het slachtoffer-zijn van mishandeling. De
schattingen lopen uiteen, maar er is sprake van intergenerationele overdracht, zoals dit
genoemd wordt. In het geval van ouderenmishandeling zijn in 30 tot 50 procent van de
gevallen kinderen of kleinkinderen betrokken bij de mishandeling.
Familieonderzoek
Samen met Lenneke Alink (zie de volgende bijdrage in deze bundel) doen we
daarom onderzoek naar deze intergenerationele overdracht. Daarbij proberen we door
familieonderzoek vast te stellen in welke gevallen mishandeling wel of juist niet wordt
doorgegeven. En als dit niet het geval is wat dan de beschermende factoren zijn. De opzet
van dit onderzoek is vrij uniek, omdat het drie generaties omvat en zowel genetische als
omgevingsfactoren in kaart probeert te brengen. Het gaat om de interactie en om vast te
stellen of mishandeling een kwestie is van aanleg of dat er toch beschermende factoren
in de omgeving zijn. Zo hopen we bij te dragen aan de preventie en uiteindelijk aan
35
Het onderzoek naar de prevalentie van
ouderenmishandeling heeft bijgedragen
aan de kennis over risicofactoren, zoals
een hogere leeftijd en het vrouw-zijn,
maar ook sociaal isolement, een lagere
socio-economische klasse, een kwetsbare
gezondheid, psychische problemen en een
geschiedenis van familiaal geweld.

interventie. Maar zoals eerder aangegeven liggen de oorzaken van ouderenmishandeling
niet alleen op het individuele niveau van pleger en slachtoffer. Ons recente onderzoek
naar de definities van ouderenmishandeling liet al zien dat risicofactoren in de omgeving
een rol spelen. Ander onderzoek heeft dit ook aangetoond.
Seksisme?
De bevinding dat oudere vrouwen een verhoogd risico lopen op mishandeling vormde
voor een aantal onderzoekers aanleiding om ‘seksisme’ - het discrimineren van personen
op basis van hun sekse - te duiden als een van de omgevingsrisicofactoren die bijdragen
aan ouderenmishandeling. Dat lijkt een plausibele verklaring, die toch vraagt om een
tweetal kanttekeningen. Om te beginnen zijn vrouwen in absolute aantallen op oudere
leeftijd nu eenmaal in de meerderheid. Daarmee is de kans ook groter dat zij slachtoffer
worden van ouderenmishandeling. Daarbij komt dat er interactie is met een andere
risicofactor: namelijk het hebben van een hogere leeftijd. Met het stijgen van de leeftijd
neemt immers de kwetsbaarheid toe en dus ook het risico op mishandeling. Bovendien
weten we uit prevalentiestudies uit de VS en Nederland, dat vrouwen in essentie geen
verhoogd risico lopen (wanneer je corrigeert voor de cijfers 2/3 ). Het idee dat seksisme
de achtergrond vormt van ouderenmishandeling, is daarom ietwat onwaarschijnlijk,
wat niet wegneemt dat in de praktijk meer vrouwen het slachtoffer zullen worden van
ouderenmishandeling.
Leeftijdsdiscriminatie?
Een tweede omgevingsfactor die mogelijk een rol speelt is een vorm van ‘ageism’: het
discrimineren op basis van leeftijd. Leeftijdsdiscriminatie vormt de kern van mijn verhaal
vandaag. Deze omgevingsfactor hangt sterk samen met culturele normen en waarden
in onze maatschappij. Ouderen worden benaderd op een manier die sociaal-cultureel
gekleurd is. De structuren van onze samenleving, zoals het gezondheidszorgsysteem, de
sociale voorzieningen en de opleidingsinstituten zijn logischerwijs een weerspiegeling
van onze maatschappij. Zij incorporeren de normen en verwachtingen die door de
bredere maatschappij worden omarmd.
Organisatieculturen zijn ingebed in
macro-economische en politieke
Illustratie 3
structuren en dus in een bepaald
discours. Met andere woorden, deze
instituties, zoals ik ze nu in brede zin
noem, zijn een kind van hun tijd. Vanuit
die aanname wordt dit onderzoek
verricht naar de huidige kenmerken
van de maatschappij en haar instituties
en de relatie met ouderenmishandeling.
Illustratie 3 is een weergave van wat
wij noemen een verklarend, ecologisch
model dat beoogt verder te kijken dan
36

de individuele karakteristieken en situationele omstandigheden van het slachtoffer
en de pleger. Met een aantal collega’s is deze invalshoek geëxploreerd gedurende een
symposium over ouderenmishandeling. Onze analyse is voornamelijk gebaseerd op min
of meer ‘westerse’ landen, maar ook wetenschappers uit andere landen, zoals Japan en
India en daarnaast ervaringen in Afrika, hebben bijgedragen aan dit onderzoek. Hieruit
kwam duidelijk naar voren dat de maatschappelijke positie van ouderen in deze landen
ook van invloed is op de manier waarop er binnen instituties naar ouderen wordt
gekeken. Vanuit een internationaal vergelijkend perspectief hebben wij vastgesteld dat
er factoren zijn die ingebed zijn in onze systemen, met name onze gezondheidszorg. Wij
laten een situatie toe die onbewust de mishandeling tolereert. Om de gevolgen van deze
gedachtegang voor ouderenmishandeling duidelijk te maken zal ik deze toelichten voor
de Nederlandse situatie.
Kijk op ouderen
Ik begin bij de kijk op ouderen in
de Nederlandse samenleving. Het
meest duidelijk wordt dit aan de
hand van illustratie 4 die bekende
voorbeelden laat zien van reclames
over huidveroudering en hoe dit tegen
te gaan. Wat de reclame illustreert
is eigenlijk dat als ouderen al in
beeld komen, dit dan toch vooral is
als het soort mensen dat wij niet
willen zijn4/5 . Ouderen komen
nog altijd heel weinig in beeld. In
Nederland slechts in 3 procent van
de reclames. Een ander voorbeeld
is dat hoewel de Nederlandse ouderen koploper zijn in het gebruik van internet in
Europa, toch het beeld overheerst dat ouderen traag zijn met technologie en dat ze
er niet goed mee om kunnen gaan. Sociologen beweren dat daarmee de oudere in
status is gedaald, omdat hun kennis minder waard is geworden door de nadruk op
technologie in de economie6 Illustratie 4
. Volgens andere onderzoekers komt deze negatieve
beeldvorming rondom ouderen vooral doordat hun levensfase ingaat tegen de algemene
standaard van (een stijgende) ontwikkeling. Het verouderingsproces wordt gezien
als verval en veelal synoniem gesteld aan ziekte. Dit idee werd bevestigd in een
systematische review naar ageism onder jongeren. Deze studie toonde aan dat de
belangrijkste achtergrond voor het negatieve beeld van jongeren over ouderen kwam
door de identificatie van ouderen met een, ik citeer hier: ‘angstaanjagend’ beeld van
ziekte, verval en dood. Ook ander onderzoek toont aan dat jongeren zich vooral richten
op de fysieke verschijning van ouderen. Zij laten zich veelal negatief uit over ouderen.
37

Maatstaven
Studies in het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten geven aan dat verschillende
oorzaken hieraan ten grondslag kunnen liggen: een gebrek aan persoonlijke ervaring
met het verouderingsproces (wat je jongeren natuurlijk niet kwalijk kunt nemen) en
het fenomeen dat mensen van jongere of middelbare leeftijd ouderen identificeren met
een negatieve toekomst (intrapsychische representatie). Dat leidt er tevens toe dat de
aspiraties van ouderen worden genegeerd dan wel vervangen door de zienswijze van
jongeren 7/8 . Met andere woorden: ouderen worden
In Nederland worden jaarlijks zo’n
200.000 ouderen mishandeld.
Daarvan werden in 2010
885 gevallen aangemeld bij de
Steunpunten Huiselijk Geweld.
gemeten naar de maatstaven van jongeren. Dit
blijkt ook uit analyses vanuit de intergenerationele
sociolinguïstiek waaruit blijkt dat jongeren het
communiceren met ouderen moeizaam vinden
en een vorm van accommodatie missen in het
gesprek 9/10 . Overigens wordt deze ervaring gedeeld
door ouderen die het communiceren met jongeren
ook moeilijk vinden.
Ouderen zelf staan ambivalent tegenover de bestaande stereotypen over ‘oud zijn’. Vaak
hoor je een oudere zeggen “maar ik ben niet oud, zij zijn oud en dat is pas oud”, het
ontkennen van leeftijd is alomtegenwoordig en ‘oud’ wordt ook door ouderen zelf als
een negatief label, een ongewenste categorie gebruikt 11/12/13 . Ouderen zetten zichzelf
liever neer als ‘actieve oudere’ en niet als ‘oud’. Een kwalitatieve studie naar ervaringen
met leeftijdsdiscriminatie van ouderen geeft aan dat met name impliciete ageism wordt
ervaren. De stereotypen die daarin naar voren komen worden door sommige ouderen zelf
weerlegd middels een psychologisch proces, zoals dat dan genoemd wordt, van afwijzing
van de eigen groep, “daar hoor ik niet bij”, en vormen van zelf-stereotypering, “zo ben
ik niet maar de ander”.
Oorsprong
Een recent onderzoek van Bodner 8 naar de sociale en psychologische oorspong van
ageism maakt duidelijk dat ouderen zelf ook leeftijdsdiscriminerend kunnen optreden
en dat dit vooral samenhangt met een negatieve sociale identiteit. Hoewel de huidige
en de aankomende generatie ouderen algemeen gezien worden als een andere groep
ouderen, worden ook zij voortdurend geassocieerd met negatieve noties zoals de kosten
van het pensioenstelsel, de achteruitgang van onze sociale zekerheid en de sociale
kosten die samengaan met hun pensionering. Ouderen worden veelal gezien als kosten,
en zelden geassocieerd met baten. Veelal omdat baten voornamelijk berekend worden
aan de hand van productiviteit en functionaliteit in financiële zin. Ouderen worden
vaak opgeroepen effectiever en productiever te worden 14/15 . In de logica van de markt
staan ouderen echter meestal aan de verkeerde kant van de balans. Het is juist de logica
van de markt die doordringt in de Nederlandse gezondheidszorg en met deze inmenging
ook de assumpties die daaraan ten grondslag liggen. De omgevingsrisicofactor ageism
ligt daarmee intrinsiek in onze maatschappij en de zorg. Voor deze risicofactor zijn wij
allen verantwoordelijk en deze is (deels) een uiting van hoe wij met elkaar omgaan.
38

Wat te doen?
Ik heb getracht duidelijk te maken dat ouderenmishandeling niet gezien kan worden als
een op zichzelf staand exces, een geïsoleerd fenomeen tussen slachtoffer en pleger, maar
een probleem dat diep geworteld is in onze maatschappij. Ik richt mij in het vervolg van
mijn betoog op het beschrijven van mogelijke manieren waarop wij kunnen bijdragen
aan het tegengaan van de omgevingsrisicofactoren. Ik richt mij hierbij vooral op de
organisatie van de zorg. Niet omdat ik de zorg hoofdverantwoordelijk acht, maar meer
omdat de zorg ook een afspiegeling is van de samenleving en de zorg een heel grote
bijdrage kan leveren aan het signaleren van ouderenmishandeling.
Kwetsbaarheid
Ouderen die geduid kunnen worden als kwetsbaar lopen een verhoogd risico op
mishandeling. Dit betreft zo’n 25 procent van de Nederlandse 65+’ers, volgens de
definities van het SCP. Wie komen deze ouderen tegen? Zorgprofessionals. Ouderen
bezoeken regelmatig een arts; gemiddeld meer dan vijf maal per jaar de huisarts, en 4,5
maal per jaar de specialist. En zoals het SCP recent heeft vastgesteld ziet per jaar 80 procent
van de kwetsbare ouderen de huisarts 16/17 . Deze artsen en zorgprofessionals kunnen een
belangrijk toenaderingspunt vormen voor ouderen met beperkte sociale contacten en
verhoogde kwetsbaarheid en ze zijn daarmee een belangrijk toenaderingspunt voor
ouderen die mishandeld zijn. De rol die zorgprofessionals kunnen spelen wordt ook
duidelijk uit wetenschappelijk onderzoek in andere landen 18/19/20. Daaruit is naar voren
gekomen dat in 70 procent van de gevallen van ouderenmishandeling de oudere dit
niet zelf meldt. De identificatie van ouderenmishandeling valt in de praktijk vooral
onder de verantwoordelijkheid van professionals in de gezondheidszorg. Opvallend is
wel dat een beperkt aantal gevallen van ouderenmishandeling daadwerkelijk gemeld
wordt door zorgprofessionals. In Nederland wordt er weinig gemeld door huisartsen en
in de Verenigde Staten slechts 2 procent, terwijl ouderen in beide landen gemiddeld vijf
maal per jaar hun arts bezoeken.
Symptomen
Vast staat dat de identificatie van
mishandeling lastig is. Het is bekend dat
symptomen van ouderenmishandeling
zoals verwardheid, teruggetrokkenheid,
maar ook fysieke symptomen kunnen
voorkomen in het verouderingsproces.
Dit maakt het detecteren van
mishandeling complex. Daarbij komt
dat sociale isolatie ook samenhangt
met mishandeling. Zeker wat betreft de
identificatie van ouderenmishandeling
is er dus nog veel werk aan de winkel.
Er valt vooral winst te behalen op de Illustratie 5
39

gevoeligheid voor signalen van mishandeling, waarbij de vraag is of de zorgprofessionals
hier alleen verantwoordelijk voor zijn. Ervan uitgaande dat de organisatie van de
zorg inderdaad een afspiegeling is van onze samenleving, creëren we een omgeving
en een systeem waar het maatschappelijke probleem gereflecteerd wordt in de zorg.
Zorgprofessionals zijn net als u en ik en ontkomen
Ouderenmishandeling als
fenomeen vertoont parallellen
met kinderenmishandeling. Het
zogenoemde granny battering
syndrome doet heel erg denken aan
het child battering syndrome.
niet aan de onbewuste manier waarop wij naar
ouderen kijken en de wijze waarop wij met
hen omgaan. Illustratie 5 vat dit ecologische
model samen. Zorgprofessionals die in nauw
contact komen met ouderen weerspiegelen de
maatschappij, blijkt ook uit wetenschappelijk
onderzoek. Zij zien de omstandigheden van
hun ‘cliënten’ als pessimistisch in en als
onveranderbaar. Tevens zien deze professionals
het oud-zijn als een tijd van wanhoop, futiliteit
en afhankelijkheid. Dat is allemaal aangetoond in onderzoek. Daarbij worden ouderen
gezien als passief en incompetent en juist als ze dit niet zijn en dus actief en competent,
werden ze ervaren als overlast en neergezet als zeurende ouderen 7/10/19/21.
Verwachting
Wat gebeurt er met het beeld van de oudere, met de veranderde verwachting binnen de
gezondheidszorg over de patiënt die van passief actief moet worden? Er wordt verwacht
dat zij zal passen binnen het ideaal van de consumerende patiënt die bewust keuzes kan
maken. Patiënten moeten actief worden, maar anderzijds weten we dat veel stereotypen
juist een verwachting van passiviteit oproepen en als dit niet het geval is, zij stereotypen
versterken waaraan de maatschappij en ook zorgprofessionals onbewust hechten.
Bovendien maakt het werken in categorieën en indicaties het nog moeilijker het
proces van stereotypering tegen te gaan. Uit sociaalpsychologisch onderzoek is immers
gebleken dat negatieve stereotypering eigenlijk alleen maar weerlegd kan worden door
een soort individuele erkenning van het individu en tegelijkertijd een bijstelling van
het groepsbeeld 22/23.
Consequenties
Als ik de consequenties voor de verschillende risicofactoren voor ouderenmishandeling
in kaart breng, blijken er een aantal die eerder negatief dan positief beïnvloed worden.
Zo kunnen eenzaamheid en gevoelens van sociaal isolement versterkt worden,
doordat ouderen te weinig het gevoel hebben dat ze een volwaardige plek innemen
in de maatschappij. Met de nadruk op zelfredzaamheid, eigen aansprakelijkheid
en verantwoordelijkheid zullen kwetsbare groepen, waaronder die met een broze
gezondheid en van een lagere socio-economische klasse, zich eerder incompetent
voelen dan vergelijkbare niet-kwetsbare groepen. Daarnaast krijgt het individu door de
focus op efficiëntie en effectiviteit, en daarmee op categorieën in plaats van individuen,
steeds minder de ruimte ondanks een toegenomen keuzevrijheid. Die keuzes moeten
40

zij immers zelf maken en diegenen die hiertoe niet in staat zijn vallen buiten de boot.
Bovendien wordt de drempel om ervaringen met ouderenmishandeling wel te melden
hoger. Het is bekend dat ouderen vaak laat melding maken van mishandeling en dat
hier onder andere gevoelens van schaamte en incompetentie aan ten grondslag liggen.
De drempel is hoog omdat zij zichzelf zien als zwak en soms ook medeplichtig aan wat
hen is overkomen. Door het neerzetten van een beeld van iemand die zelfbewust moet
zijn, die eigen regie heeft en die voor zichzelf dient op te komen wordt deze schaamte
wellicht alleen maar groter en daarmee de drempel voor het melden van mishandeling
alleen maar hoger.
Onderdeel probleem
Wanneer wij aannemen dat maatschappelijke principes hun weerslag vinden in de zorg,
dan bestaat de kans dat de drempel niet alleen maar hoger wordt voor slachtoffers,
maar dat dit tevens een effect heeft op de signalering van ouderenmishandeling door
zorgprofessionals. Want waar staat ouderenmishandeling in de Diagnose Behandel
Combinatie? En is een visite van negen minuten voldoende voor een huisarts om
dergelijke delicate kwesties te bespreken? Laten we dus beginnen met de erkenning
dat wij onderdeel zijn van het probleem ouderenmishandeling. We zouden kunnen
vertrouwen op professionals voor de identificatie van ouderenmishandeling, maar als
u mijn argumentatie gevolgd heeft, dan
is het maar zeer de vraag of dit voldoende
is. Zij zijn immers ook onderdeel van
onze maatschappij. Er is dus meer voor
nodig en pasklare antwoorden zijn er niet.
Wellicht moet er meer gedaan worden
aan de beeldvorming over ouderen,
misschien moet er meer gedaan worden
aan individueel contact met ouderen.
Maar wij hebben getracht, als Leyden
Academy en samen met Movisie en een
steunpunt huiselijk geweld om een startpunt te vinden in een algemene screeninglijst
voor ouderenmishandeling. We proberen deze in te zetten om een vorm van bewustzijn
te stimuleren. Het gebruik van dergelijke screeningslijsten leidt in andere landen ook
tot een substantiële toename van de identificatie van ouderenmishandeling.
Concluderend
Ouderenmishandeling is nog steeds niet eenduidig afgebakend, zo mag blijken
uit het eerste deel van mijn betoog. We weten dus eigenlijk nog niet waar we het
precies over hebben. Prevalenties lopen uiteen door gebruik van verschillende
definities en inclusies van diverse groepen. In het tweede deel van mijn betoog heb
ik beschreven welke risicofactoren wetenschappelijk aangetoond zijn. Daaruit blijkt
dat ouderenmishandeling niet alleen een geïsoleerd fenomeen is tussen slachtoffer en
pleger, maar ook een maatschappelijk probleem. Aangezien wij allen deel uitmaken van
41
De maatschappelijke positie van ouderen is
van invloed op de manier waarop er binnen
instituties naar ouderen wordt gekeken...
met name ook in de gezondheidszorg....
Wij laten een situatie toe die onbewust de
mishandeling tolereert.

de maatschappij en onze instituties een afspiegeling zijn van de maatschappij, ontkomt
ook de zorg niet aan de impliciete incorporatie van het negatieve discours over ouderen.
De zichtbaarheid en de identificatie
Hoewel de huidige en de aankomende generatie
ouderen algemeen gezien worden als een andere
groep ouderen, worden ook zij voortdurend
geassocieerd met negatieve noties zoals de kosten
van het pensioenstelsel, de achteruitgang van
onze sociale zekerheid en de sociale kosten die
samengaan met hun pensionering.
42
van ouderenmishandeling kan
hierdoor negatief beïnvloed
worden. De drempel voor het
identificeren en voor het melden
van ouderenmishandeling kan hoger
worden. Op dit terrein kunnen wij
een bijdrage leveren. Een eerste stap is
de bewustwording dát deze invloeden
ingebed zijn in het systeem. Om een
bijdrage te leveren aan het voorkómen
van ouderenmishandeling kunnen
professionals zich bewust worden van deze processen en hebben zij de uitdaging om
ouderen anders te benaderen. Een tweede stap is door de onbewuste principes bewust
te omzeilen, wellicht door screening voor ouderenmishandeling onderdeel te maken
van onze standaard zorg. Het maatschappelijke probleem dat mede bijdraagt aan
ouderenmishandeling expliciet tegengaan; dat is wat ons te doen staat.
Noten
1. Cooper C, Selwood A, Livingston G. The prevalence of elder abuse and neglect: a
systematic review. Age and ageing 2008; 37(2):151.
2. Pillemer K, Finkelhor D. The prevalence of elder abuse: A random sample survey.
The Gerontologist 1988; 28(1):51.
3. Comijs HC, Smit JH, Pot AM, Bouter LM, Jonker C. Risk indicators of elder
mistreatment in the community. Journal of Elder Abuse & Neglect 1999; 9(4):67-76.
4. Binstock RH. Old-age policies, politics, and ageism. Generations 2005; 29(3):73-78.
5. Bytheway B. Ageing and Ageism. Sociology: Introductory Readings 2010; 2:190.
6. Cuddy AJC, Norton MI, Fiske ST. This old stereotype: The pervasiveness and
persistence of the elderly stereotype. Journal of Social Issues 2005; 61(2):267-285.
7. Biggs S. Professional helpers and resistances to work with older people. Ageing and
society 1989; 9(1):43-60.
8. Bodner E. On the origins of ageism among older and younger adults. International
Psychogeriatrics 2009; 21(6):1003-1014.
9. Giles H, Coupland N, Coupland J,Williams A, Nussbaum J. Intergenerational talk
and communication with older people. The International Journal of Aging and Human
Development 1992; 34(4):271-297.
10. Giles H, Noels KA,Williams A, Ota H, Lim TS, Ng SH et al. Intergenerational
communication across cultures: young people’s perceptions of conversations with
family elders, non-family elders and same-age peers. Journal of Cross-Cultural
Gerontology 2003; 18(1):1-32.
11. Gamliel T, Hazan H. The meaning of stigma: identity construction in two old-age

institutions. Ageing & Society 2006; 26(03):355-371.
12. Minichiello V, Browne J, Kendig H. Perceptions and consequences of ageism: views
of older people. Ageing & Society 2000; 20(3):253-278.
13. Westerhof GJ, Barrett AE, Steverink N. Forever Young? Research on Aging 2003;
25(4):366-383.
14. van den HeuvelWJA. Generatieconflict en waardige zorg voor kwetsbare ouderen.
Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie 2010; 1-3.
15. Van der Meer MJ. Older adults and their sociospatial integration in The Netherlands.
KNAG; 2006.
16. Campen C. Kwetsbare ouderen. Den Haag, SCP; 2011.
17. Kennedy RD. Elder abuse and neglect: the experience, knowledge, and attitudes of
primary care physicians. FAMILY MEDICINE-KANSAS CITY- 2005; 37(7):481.
18. Fulmer T, Guadagno L, Bitondo dyer C, Connolly MT. Progress in Elder Abuse
Screening and Assessment Instruments. Journal of the American Geriatrics Society
2004; 52(2):297-304.
19. JonesWP. Death as a Factor in Understanding Modern Attitudes Toward the
Aging. Journal of Religion & Aging 1987; 3(1):75-90.
20. O’Malley H, Segars H, Perez R, Mitchell V, Knuepfel G. Elder abuse in Massachusetts:
A survey of professionals and paraprofessionals. Legal Research and Services for the
Elderly; 1979.
21. O’Malley H, Segars H, Perez R, Mitchell V, Knuepfel G. Elder abuse in Massachusetts:
A survey of professionals and paraprofessionals. Legal Research and Services for the
Elderly; 1979.
22. Greene MG, Adelman R, Charon R, Hoffman S. Ageism in the medical encounter:
An exploratory study of the doctor-elderly patient relationship. Language &
Communication 1986; 6(1/2):113-124.
23. Yzerbyt V, Carnaghi A. Stereotype change in the social context. Stereotype
dynamics: Language-based approaches to the formation, maintenance, and transformation
of stereotypes 2008; 29-57.
Discussie
Paul Schnabel stelt dat al die variabelen aan elementen kunnen bijdragen aan de
herkenning van het probleem en dat zij een genuanceerd beeld kunnen geven van wat
er eigenlijk allemaal kan spelen aan factoren.
Louise Gunning-Schepers vraagt of er onderzoek is gedaan naar de vraag of plegers
ook vaak mensen uit de zorg zijn? Jolanda Lindenberg bevestigt dat daar onderzoek
naar is gedaan. Bij de zorgprofessionals gaat het om zo’n 1 procent tegen 5.6 procent
bij zelfstandig wonende ouderen. Dus de zorg is niet de hoofdverantwoordelijke. Paul
Schnabel denkt dat professionele zorgverleners in de zorg doorgaans maar een beperkte
tijd met ouderen doorbrengen. Daartegenover staat dat de informele zorg bij ouderen die
thuis wonen vaker de hele dag doorgaat, zeker bij dementerende ouderen. Van het laatste
43

dagboek van Hans Warren, de Zeeuwse dichter, waarin hij zijn aftakeling omschrijft, kun
je erg veel leren (ook al valt dit niet onder de wetenschappelijke literatuur) over hoe
het is om in een huis te leven met een aftakelende patiënt. Hij beschrijft ook zijn angst
voor zijn partner die op een gegeven moment boos wordt. Ook weet hij bijvoorbeeld
niet hoe je een zware man moet optillen, omdat hij nooit geleerd heeft hoe dat kan
zonder je rug te breken. En dat ze uit willen en dat hij dan in zijn broek geplast heeft.
Dat soort onaangename dingen spelen een
Ouderenmishandeling mag niet
gezien worden als een op zichzelf
staand exces, een geïsoleerd fenomeen
tussen slachtoffer en pleger, maar een
probleem dat diep geworteld is in onze
maatschappij.
grote rol. Wordt daaraan in het onderzoek
aandacht besteed? Jolanda Lindenberg:
“Jazeker want een van de risicofactoren
is overbelasting of stress bij de pleger.
We maken wel een onderscheid tussen
ontspoorde zorg en ouderenmishandeling.
Dat is een lastig onderscheid, want wanneer
houdt ontspoorde zorg op en wanneer
wordt het ouderenmishandeling? Maar in
dit soort gevallen van zorgoverbelasting
weten we dat er al heel veel gedaan kan worden door simpele zorgondersteuning.
Eigenlijk moet je iemand ontlasten, maar zo’n situatie moet je wel voor zijn, je moet
het identificeren. Je moet het signaleren voordat het kan verergeren.” Mirjam van
Dongen (voorzitter van het Landelijk Platform Bestrijding Ouderenmishandeling)
zegt dat uit een onderzoek van Anne Margriet Pot in 1996 geconcludeerd kan worden
dat een op de drie mantelzorgers van mensen met dementie zich ‘schuldig maakt’
aan ouderenmishandeling. Wanneer er in de komende jaren meer druk komt op de
mantelzorgers, door steeds minder aanwezigheid van professionele zorg, zou je dus
een grote toename aan ouderenmishandeling kunnen verwachten. Hopelijk zal het
onderzoek ertoe bijdragen dat wij niet alleen zorgprofessionals bewust maken van
ouderenmishandeling, maar ze ook bewust maken van het belang van ondersteuning
van mantelzorgers. Daar valt in preventieve zin een hele hoge winst te behalen. Jolanda
Lindenberg is het daar helemaal mee eens. Paul Schnabel vindt de ondersteuning
van de mantelzorger een belangrijk punt en de gemeenten moeten met de Wmo in
de hand die ondersteuning van de mantelzorgers ook mogelijk maken. Marian van
der Klein (Verwey Jonker Instituut) zegt dat zij in het kader van het Actieplan
Ouderen in Veilige Handen bezig is met een instrument voor vrijwilligers en de rol
die vrijwilligers kunnen hebben bij het bestrijden van ouderenmishandeling. Wat zal
de rol van de informele zorgers zoals mantelzorgers en vrijwilligers zijn bij de preventie
van ouderenmishandeling? Professionals hebben of krijgen een meldplicht, burgers
niet terwijl zij veelal komen in situaties of op plekken waar ze andere dingen horen
of zien dan professionals. Jolanda Lindenberg antwoordt dat die rol wel net zo groot
kan zijn als die van professionals. De informele zorgers kunnen net als de professionals
signaleren en identificeren. Maar ze moeten wel handvatten krijgen om dat goed te
kunnen doen. Het is goed dat daaraan wordt gewerkt.
44

Wil Arts (Wetenschappelijke Raad van het Jan Brouwer fonds) vraagt welke
instrumenten worden gebruikt om prevalentie te meten. Jolanda Lindenberg bevestigt
dat het om heel diverse studies en
manieren gaat. Er zijn studies die gebruik
maken van de conflict tactics scale, dat
is een schaal van agressief gedrag, er zijn
er die gebruik maken van telefonische
interviews, er zijn er die een soort van
enquêtes uitzetten onder ouderen. De
studies en hun output verschillen zeer.
Bovendien verschilt de vraagstelling
per studie. Vraag je wel naar verwaarlozing of niet? Vraag je wel naar emotionele
mishandeling of juist niet? Dat is natuurlijk ook het probleem bij het vergelijken van
die prevalenties.
45
Ook de zorg ontkomt niet aan de impliciete
incorporatie van het negatieve discours over
ouderen. De zichtbaarheid en de identificatie
van ouderenmishandeling kan hierdoor
negatief beïnvloed worden.

Lenneke Alink
universitair docent Centre for Child & Family Studies Leiden University*
Kindermishandeling: waar gaat het mis?
Jaarlijks zijn ongeveer 119.000 kinderen slachtoffer van één of meer vormen van
kindermishandeling. Uit veel onderzoek wordt duidelijk dat de gevolgen van mishandeling zeer
ernstig zijn. Met het oog op preventie is het van belang om de voorspellers en risicofactoren
van mishandeling goed in kaart te brengen. Zo is het risico op mishandeling groter in gezinnen
met (zeer) laag opgeleide ouders, met werkloze ouders, éénoudergezinnen, gezinnen met drie
of meer kinderen, en stiefgezinnen. Echter, niet alleen sociaal-economische en gezinsfactoren
zijn van belang. Mishandelende ouders vertonen bijvoorbeeld verhoogde stressreacties bij het
zien en horen van emotionele kindsignalen, zo blijkt uit neurobiologisch onderzoek. Zulke
gegevens helpen bij het opzetten van (preventieve) interventieprogramma’s. In deze bijdrage
over prevalentie en risicofactoren worden tevens aanknopingspunten gegeven voor preventie.
In 2005 zijn twee onderzoeken uitgevoerd met de vraag hoe vaak
mishandeling voorkomt, één onder Advies- en Meldpunten
Kindermishandeling (AMK’s) en beroepskrachten werkzaam met
kinderen (Van IJzendoorn et al., 2007) en één onder middelbare
scholieren (Lamers-Winkelman, Slot, Bijl, & Vijlbrief, 2007).
Beide studies zijn in 2010 herhaald om een meer recente
prevalentieschatting te doen en te onderzoeken of er verschillen
zijn ten opzichte van 2005. Aan beide studies lag de definitie van
kindermishandeling uit de Wet op de Jeugdzorg (artikel 1, lid m)
ten grondslag:
Definitie Kindermishandeling ...elke vorm van voor een minderjarige bedreigende of gewelddadige
interactie van fysieke, psychische of seksuele aard, die de ouders of andere personen ten opzichte
van wie de minderjarige in een relatie van afhankelijkheid of van onvrijheid staat, actief of
passief opdringen, waardoor ernstige schade wordt berokkend of dreigt te worden berokkend
aan de minderjarige in de vorm van fysiek of psychisch letsel.
Ten eerste gaat het om verschillende typen gedragingen. We onderscheiden seksueel
misbruik, fysieke mishandeling, emotionele mishandeling, fysieke verwaarlozing
en emotionele verwaarlozing (waaronder ook het getuige zijn van huiselijk geweld
en verwaarlozing van het onderwijs). Ten tweede gaat het om een relatie van
afhankelijkheid of onvrijheid tussen het kind en de pleger. Het gaat dus nadrukkelijk
niet om bijvoorbeeld geweld tussen klasgenoten of geweld vanuit de overheid gericht
op minderjarigen.
Hoe vaak gaat het mis?
De Nationale Prevalentiestudie Mishandeling van Kinderen en Jeugdigen-2010
(NPM-2010; Alink, Van IJzendoorn, Bakermans-Kranenburg, Pannebakker, Vogels,
46

& Euser, 2011) bestond uit een informantenstudie en een scholierenstudie. Aan de
informantenstudie hebben ruim 1100 professionals deelgenomen die beroepsmatig met
kinderen te maken hebben in allerlei sectoren van de samenleving, zoals onderwijs,
juridische en sociaal-medische zorg. Ook is gebruik gemaakt van de formele registraties
van kindermishandeling in 2010 door de 15 Advies- en Meldpunten Kindermishandeling
(AMK) in heel Nederland. Verder
hebben 2000 leerlingen in de eerste
vier jaren van het middelbaar
onderwijs een vragenlijst ingevuld
over hun eigen ervaringen met
mishandeling in het gezin.
De geschatte omvang van
kindermishandeling in 2010 (de
jaarprevalentie) op basis van de
informanten- en AMK-meldingen
kwam uit op ongeveer 119.000
kinderen. We drukken dat getal
liever uit als een relatief getal,
Figuur 1. Jaarprevalentie van mishandeling (aantal per 1.000)
op basis van rapportages professionals en AMK-meldingen
(Bron: NPM-2010; Alink et al., 2011)
Figuur 2. Jaarprevalentie van mishandeling (aantal per 1.000)
op basis zelfrapportage door jongeren (Bron: NPM-2010;
Alink et al., 2011)
47
omdat het dan makkelijker
wordt om prevalentieschattingen
tussen verschillende landen of
verschillende jaren met elkaar te
vergelijken. Daarmee komen we
op een aantal van 34 gevallen van
kindermishandeling op iedere 1000
kinderen. Vooral verwaarlozing
kwam veel voor: fysieke verwaarlozing,
verwaarlozing van
het onderwijs en emotionele verwaarlozing,
waaronder ook het
getuige zijn van huiselijk geweld.
De scholierenstudie wees uit dat
ongeveer 99 per 1000 leerlingen
in 2010 zich slachtoffer voelden
van kindermishandeling. Ten opzichte
van 2005 was een stijging
te zien in de rapportages door
de informanten en de AMK-
meldingen (Figuur 1). Het aantal scholieren dat mishandeling meldde is gelijk
gebleven (Figuur 2). Mogelijk zijn, door de grotere aandacht voor kindermishandeling
in de politiek en in de media, beroepskrachten meer alert geworden op signalen van
kindermishandeling en maken zij daarvan vaker melding. We kunnen in elk geval
stellen dat het aantal gevallen van mishandeling in Nederland niet is afgenomen in de

afgelopen jaren. Reden genoeg dus om wetenschappelijk onderzoek en beleid nog beter
te richten op het terugdringen van het aantal slachtoffers.
Wat gaat er mis?
Om efficiënt te kunnen ingrijpen is meer kennis nodig over risicofactoren en gevolgen
van mishandeling. Kinderen die slachtoffer zijn of zijn geweest van mishandeling,
hebben een grote kans op het ontwikkelen van emotionele en gedragsproblemen, zoals
depressie, angststoornis, posttraumatische stressstoornis en antisociaal gedrag. Eén van
de mechanismen die aan zulke problemen ten grondslag ligt is moeite met het herkennen
en reguleren van emoties. Zo vonden we in een
Kinderen die slachtoffer zijn of zijn
geweest van mishandeling, hebben
een grote kans op het ontwikkelen van
emotionele en gedragsproblemen, zoals
depressie, angststoornis, posttraumatische
stressstoornis en antisociaal gedrag.
studie naar mishandelde en niet mishandelde
kinderen in de basisschoolleeftijd, dat kin-
deren die werden mishandeld meer internaliserende
problemen (zoals angst en
depressie) en externaliserende problemen
(zoals agressief en oppositioneel gedrag)
lieten zien. Het onderliggende mechanisme
had te maken met het reguleren van de eigen
emoties: mishandelde kinderen zijn hierin
beduidend minder goed dan andere kinderen
(Alink, Cicchetti, Kim, & Rogosch, 2010). Zij vertonen bijvoorbeeld vaker ongepaste
emoties, laten snelle wisselingen in emoties zien en worden rigide als er sprake is van
stress. Het niet goed kunnen reguleren van emoties is weer een onderliggende factor bij
problemen zoals angst, depressie en agressie.
Ook het verwerken van emoties van anderen in het brein wordt beïnvloed door
opvoeding. In een Event Related Potential (ERP)studie, waarin de elektrische signalen
van het brein worden gemeten, vonden we een effect van afwijzing door de moeder
(wat in ernstige vorm emotionele mishandeling kan worden genoemd) op de reactie
van het brein op emotionele gezichtsuitdrukkingen. Proefpersonen deden een taak
en kregen daarbij feedback op hun goede en foute antwoorden in de vorm van rode
en groene emotionele gezichtsuitdrukkingen. Mensen die veel afwijzing door hun
moeder hadden ervaren lieten een sterkere reactie en dus een intensievere verwerking
van emotionele gezichtsuitdrukkingen zien en dat gold met name voor walgende, of
afkeurende gezichtsuitdrukkingen (Huffmeijer, Tops, Alink, Bakermans-Kranenburg, &
Van IJzendoorn, 2011).
Stress-systemen
Een ander systeem in het lichaam dat te maken heeft met het reguleren van emoties is
de Hypothalamus-Hypofyse-Bijnier-as, één van de stress-systemen in het lichaam met
als eindproduct het hormoon cortisol. Dit hormoon wordt aangemaakt gedurende de
hele dag - het helpt bij het dagelijkse functioneren - maar wordt in verhoogde mate
geproduceerd als er sprake is van stress. Het helpt het lichaam om te herstellen van
48

de stressor zodat het weer in de normale stand kan functioneren (Sapolsky, Romero,
& Munck, 2000). Dit stress-systeem kan ernstig in de war worden gebracht door
mishandeling. Dat is bijvoorbeeld aangetoond bij kinderen die opgroeiden in tehuizen
in Oekraïne, waar weliswaar voldoende medische zorg aanwezig was, maar zeer
weinig persoonlijke emotionele aandacht. We noemen dit structurele verwaarlozing,
een ernstige vorm van kindermishandeling. Kinderen die te maken hebben gehad
met structurele verwaarlozing hebben hogere niveaus van cortisol gedurende de dag
(Dobrova-Krol, Van IJzendoorn, Bakermans-Kranenburg, & Juffer, 2010). Zij hebben
dus een disfunctionerend stresssysteem, iets wat op de langere termijn kan leiden tot
emotionele en lichamelijke problemen.
Waar en waarom gaat het mis?
De vraag naar risicofactoren van mishandeling kan worden opgesplitst in twee
domeinen. Enerzijds kunnen we factoren in de omgeving onderscheiden die het risico
op kindermishandeling in een gezin vergroten. Anderzijds spelen neurobiologische
processen in de vorm van stressregulatie een rol.
Met de resultaten van de NPM-2010 kan de vraag naar risicofactoren in de omgeving deels
worden beantwoord. Het risico op kindermishandeling bleek ruim acht keer groter te zijn
in gezinnen met zeer laag opgeleide ouders, terwijl werkloosheid van beide ouders het
risico bijna vijf keer vergrootte. Ook een allochtone achtergrond vormde een verhoogd
risico op kindermishandeling, maar dat verhoogde risico viel weg voor traditioneel
allochtonen (van Marokkaanse,
Turkse, Surinaamse, Antilliaanse
herkomst) als het gemiddeld lagere
opleidingsniveau werd verdisconteerd.
Voor traditioneel allochtonen
met een laag opleidingsniveau was
het risico niet groter dan dat voor
autochtonen met een vergelijkbaar
opleidingsniveau. Voor nieuw
allochtonen (veelal vluchtelingen)
bleef een verhoogd risico bestaan,
ook als we rekening houden met
het opleidingsniveau. Mogelijk
Zeer weinig persoonlijke emotionele aandacht
(structurele verwaarlozing) is een ernstige vorm
van kindermishandeling. Kinderen die te maken
hebben gehad met structurele verwaarlozing
hebben hogere niveaus van cortisol gedurende
de dag. Zij hebben een disfunctionerend
stresssysteem, wat op de langere termijn kan leiden
tot emotionele en lichamelijke problemen.
spelen trauma’s in deze gezinnen daarbij een belangrijke rol. Verder was het risico op
mishandeling groter in éénoudergezinnen, in gezinnen met drie of meer kinderen en in
stiefgezinnen. Wel moet in ogenschouw worden genomen dat kindermishandeling zeker
niet alleen in de hierboven genoemde risicogroepen voorkomt.
Het onderzoek naar stressregulatie van ouders als risicofactor voor mishandeling vindt
haar oorsprong in de jaren ’80 (bijv. Frodi & Lamb, 1980). Dit onderzoek berust op het
idee dat kindermishandeling voortkomt uit een combinatie van ouder- en kindfactoren.
49

Een kind kan op een bepaalde manier lastig zijn voor de ouder, bijvoorbeeld als het huilt
of ongehoorzaam is, en zo het stress-systeem van de ouder activeren. Als een ouder niet
in staat is met deze stress om te gaan kan dit resulteren in mishandeling. De eerste studies
op dit gebied richtten zich vooral op fysieke mishandeling en lieten zien dat ouders die
hun kinderen fysiek mishandelden, een sterkere stressreactie hadden bij het kijken en
luisteren naar huilen van baby’s (zie McCanne & Hagstrom, 1996). Soortgelijke resultaten
werden ook gevonden in meer recente studies met grotere onderzoeksgroepen en waarbij
gebruik is gemaakt van gestandaardiseerde observaties van ouder-kind interacties. Ouders
die minder sensitief reageerden op hun eigen kind en die hardhandiger disciplineerden
hadden een sterkere stressreactie op huilgeluiden van baby’s dan andere ouders (Joosen
et al., in press; Joosen et al., in voorbereiding). Op dit moment onderzoeken wij het
functioneren van het stress-systeem bij mishandelende en niet-mishandelende moeders,
waarbij we ook kijken naar de invloed van eigen ervaring met mishandeling in de jeugd,
omdat dit een risico betekent voor het zelf gaan mishandelen als ouder.
Intergenerationele overdracht
Grofweg kunnen we stellen dat ongeveer 30 procent van de ouders die in hun eigen jeugd
slachtoffer waren van mishandeling, ook hun eigen kinderen mishandelen. Mogelijke
mechanismen die deze intergenerationele overdracht kunnen verklaren, hebben te
maken met het reguleren en interpreteren van emoties en met stressregulatie. In het
voorgaande is beargumenteerd dat deze factoren zowel gevolgen van mishandeling als
risicofactoren voor het mishandelen van de eigen kinderen zijn. Verder kunnen genen
een rol spelen in de intergenerationele overdracht. We weten uit dieronderzoek en
tweelingonderzoek bij mensen dat mishandeling niet direct te verklaren is door genen.
Resusapen die opgroeiden bij mishandelende moeders maar biologische moeders hadden
die niet mishandelden, hebben bijvoorbeeld een aanzienlijke kans om hun eigen
kinderen te gaan mishandelen. Dit is echter niet het geval bij apen die mishandelende
biologische moeders hadden maar opgroeiden bij moeders die veel aan goede verzorging
deden (Maestripieri, 2005). Er bestaat dus waarschijnlijk geen hoofdeffect van genen op
mishandeling. Recent onderzoek lijkt wel te wijzen op een andere rol van genen, namelijk
het beïnvloeden van de vatbaarheid voor omgevingsinvloeden (Ellis, Boyce, Belsky,
Bakermans-Kranenburg, & Van IJzendoorn, 2011). Kinderen met een bepaald genotype
zijn vatbaarder voor positieve en negatieve omgevingsinvloeden (zoals mishandeling)
en het is daarom goed mogelijk dat genen wel een effect hebben op het al dan niet
doorgeven van mishandeling naar de volgende generatie. De precieze rol van emotie- en
stressregulatie en genen in de intergenerationele overdracht van mishandeling is echter
nog niet bekend en is onderwerp van één van onze lopende studies.
Wat kunnen we eraan doen?
Allereerst is het van belang te kijken naar de risicofactoren in de omgeving. De belangrijkste
risicofactoren voor mishandeling zijn lage opleiding en werkloosheid. Er is natuurlijk geen
direct oorzakelijk verband tussen opleiding of werkloosheid en mishandeling, maar toch
zou een forse investering in scholing en werkgelegenheid stress kunnen wegnemen bij
50

gezinnen met risico op mishandeling waardoor het makkelijker voor de ouders wordt om
goed te reageren in de soms stressvolle interacties met hun kinderen.
Een tweede antwoord op de vraag wat we eraan kunnen doen gaat in de richting
van preventieve interventies. De Video-feedback Intervention to promote Positive
Parenting and Sensitive Discipline (VIPP-SD) is zo’n interventie die zou kunnen worden
ingezet ter voorkoming van kindermishandeling. De VIPP-SD heeft het predicaat
“Bewezen effectief” gekregen door de Erkenningscommissie van het NJI (2010). Het
belangrijkste doel van deze kortdurende interventie is het verhogen van de ouderlijke
sensitiviteit en het verbeteren van het stellen van grenzen. Dat wordt bewerkstelligd
in zes sessies die plaatsvinden bij de ouders thuis. Tijdens deze huisbezoeken worden
video-opnamen gemaakt van ouder-kind
interacties. Die worden tijdens het erop
volgende huisbezoek samen met de ouder
teruggekeken en door de intervenor van
commentaar voorzien. Twee onderwerpen
komen tijdens elk huisbezoek aan de orde.
Enerzijds wordt aandacht geschonken aan
het goed reageren op signalen, dat wil zeggen
het herkennen en begrijpen van signalen
van het kind, daar juist op reageren, en de
reactie van het kind vervolgens opmerken. Op die manier gaat het gedrag van het
kind als positieve bekrachtiger gelden voor het veranderde gedrag van de ouder. Een
tweede thema heeft te maken met kindgericht disciplineren, oftewel het uitleggen
waarom iets niet mag of juist moet, het begrip tonen voor hoe moeilijk dit voor het
kind kan zijn, het bieden van alternatieven en het niet uit de hand laten lopen van
situaties waarin de ouder een gebod of een verbod geeft en het kind blijft protesteren.
Effectiviteit
Verschillende studies hebben de effectiviteit van de VIPP-SD aangetoond. Ouders
die de VIPP-SD hadden gevolgd gebruikten vaker positieve disciplineringsstrategieën,
hadden een verbeterde attitude ten opzichte van sensitiviteit en disciplinering en
hun kinderen vertoonden minder gedragsproblemen. Dit was met name het geval
als er sprake was van gezinsproblemen, zoals huwelijksproblemen, problemen op het
werk, financiële problemen, etc. (Van Zeijl, Mesman, Van IJzendoorn, Bakermans-
Kranenburg, Juffer, Stolk, Koot, & Alink, 2006). En dit zijn juist de gezinnen waarin
het risico op mishandeling groter is. De effectiviteit van de VIPP-SD in risicogezinnen
werd onderstreept door bevindingen van Canadese collega’s. Zij toetsten de effectiviteit
van een variant op de VIPP-SD in gezinnen waarin mishandeling speelt en vonden
dat de interventie tot gevolg had dat ouders sensitiever reageerden op hun kinderen,
dat de kwaliteit van de gehechtheidsrelatie tussen ouders en kinderen was verbeterd
en dat kinderen minder internaliserend en externaliserend gedrag vertoonden (Moss,
Dubois-Comtois, Cyr, Tarabulsy, St.Laurent, & Bernier, 2011). VIPP-SD is dus een
51
Het risico op kindermishandeling bleek
ruim acht keer groter te zijn in gezinnen
met zeer laag opgeleide ouders, terwijl
werkloosheid van beide ouders het risico
bijna vijf keer vergrootte.

veelbelovend instrument om mishandeling te voorkomen en ouder-kindrelaties te
verbeteren Momenteel wordt de effectiviteit van een nieuwe variant van VIPP-SD ook
in de pleegzorg onderzocht. Pleegkinderen hebben vaak een geschiedenis van moeilijke
gezinsomstandigheden zoals mishandeling. Voor pleegouders betekent dit een uitdaging
die vaak stressvoller is dan het opvoeden van eigen biologische kinderen. Het is daarom
van belang pleegouders zoveel mogelijk te ondersteunen om op die manier ook de
pleegkinderen een veilig thuis te kunnen bieden.
Conclusie
Kindermishandeling is helaas nog steeds een veel voorkomend fenomeen met grote
gevolgen voor de verdere ontwikkeling. Die gevolgen zijn vaak zo diep geworteld dat
de ervaring van mishandeling in de jeugd kan leiden tot mishandeling van de eigen
kinderen. We moeten er alles aan doen om dit te voorkomen. Dat kan enerzijds door de
maatschappelijke omstandigheden van risicogezinnen te verbeteren. Anderzijds zal meer
gedaan moeten worden aan preventie. Effectief bewezen preventieve interventies moeten
worden ingezet op brede schaal om ouders de nodige handvatten voor de opvoeding te
bieden en zo kindermishandeling en de gevolgen daarvan zoveel mogelijk te voorkomen.
Grofweg kunnen we stellen dat
ongeveer 30 procent van de ouders
die in hun eigen jeugd slachtoffer
waren van mishandeling, ook hun
eigen kinderen mishandelen.
*Lenneke Alink is per 1 maart 2012 benoemd
tot bijzonder hoogleraar Voorkomen, gevolgen en
aanpak van kindermishandeling, Vrije Universiteit
Amsterdam, Jan Brouwer Leerstoel). Zij is hoofd
van het onderzoekscluster Kindermishandeling bij
het Centre for Child and Family Studies aan de
Universiteit Leiden en mede-oprichter van het
Leiden Interdisciplinary Network Child abuse and
neglect (LINC; http://linc-leiden.nl). Binnen LINC
worden wetenschappelijke en klinische expertise over juridische, psychiatrische, medische,
psychologische en pedagogische aspecten van kindermishandeling gebundeld om zo het beleid
ten aanzien van preventie, screening en behandeling te ondersteunen met wetenschappelijke en
klinische kennis en vice versa. Binnen LINC bestaan verschillende samenwerkingsverbanden
voor wetenschappelijk onderzoek en onderwijs. Zo start in september 2012 aan de Universiteit
Leiden de interdisciplinaire minor getiteld “Kindermishandeling en verwaarlozing: een
levensloopperspectief.” Deze minor zal een samenhangend onderwijspakket bieden dat
wordt verzorgd door verschillende disciplines: pedagogiek, psychologie, rechten en medische
wetenschappen en heeft als doel studenten goed voor te bereiden op beleids-, praktijk- en
wetenschappelijke functies op het gebied van kindermishandeling.
Literatuur
- Alink, L.R.A., Cicchetti, D., Kim, J., & Rogosch, F.A. (2009). Mediating and
moderating processes in the relation between maltreatment and psychopathology:
Mother-child relationship quality and emotion regulation. Journal of Abnormal Child
Psychology, 37, 831-843.
52

- Alink, L.R.A., Van IJzendoorn, M.H., Bakermans-Kranenburg, M.J., Pannebakker,
F., Vogels, T., & Euser, S. (2011). Kindermishandeling in Nederland anno 2010: De
Tweede Nationale Prevalentiestudie Mishandeling van Kinderen en Jeugdigen (NPM-
2010). Leiden: Casimir Publishers.
- Dobrova-Krol, N.A., Van IJzendoorn, M.H., Bakermans-Kranenburg, M.J., & Juffer,
F. (2010). Effects of perinatal HIV infection and early institutional rearing on physical
and cognitive development of children in Ukraine. Child Development, 81, 237–251.
- Ellis, B.J. Boyce, W.T. Belsky, J. Bakermans-Kranenburg, M.J. & Van IJzendoorn,
M.H. (2011). Differential susceptibility to the environment: An evolutionaryneurodevelopmental
theory. Development and Psychopathology, 23, 7-28.
- Frodi, A.M., & Lamb, M.E. (1980). Child-Abusers Responses to Infant Smiles and
Cries. Child Development, 51, 238-241.
- Huffmeijer, R., Tops, M., Alink, L.R.A., Bakermans-Kranenburg, M.J., & Van
IJzendoorn, M.J. (2011). Love withdrawal is related to heightened processing of faces
with emotional expressions and incongruent emotional feedback: Evidence from
ERPs. Biological Psychology, 86, 307-313.
- Joosen, K.J., Mesman, J., Bakermans-Kranenburg, M.J., Pieper, S., Van IJzendoorn,
M.H., & Zeskind, P.S. (in press). Physiological reactivity to infant crying and observed
maternal sensitivity. Infancy.
- Lamers-Winkelman, F., Slot, N.W., Bijl, B., & Vijlbrief, A.C. (2007). Scholieren over
mishandeling: Resultaten van een landelijk onderzoek naar de omvang van kindermishandeling
onder leerlingen van het voortgezet onderwijs. PI Research, Vrije Universiteit Amsterdam,
Faculteit der Psychologie en Pedagogiek, WODC.
- Maestripieri, D. (2005). Early experience affects the intergenerational transmission of
infant abuse in rhesus monkeys. PNAS, 102, 9726-9729.
- McCanne, T.R., & Hagstrom, A.H. (1996). Physiological hyperreactivity to stressors
in physical child abusers and individuals at risk for being physically abusive. Aggression
and Violent Behavior, 1, 345-358.
- Moss, E., Dubois-Comtois, K., Cyr, C., Tarabulsy, G.M., St-Laurent, D., & Bernier,
A. (2011). Efficacy of a home-visiting intervention aimed at improving maternal
sensitivity, child attachment, and behavioral outcomes for maltreated children: A
randomized control trial. Development and Psychopathology, 23, 195–210.
- Sapolsky, R. M., Romero, L. M., & Munck, A. U. (2000). How do glucocorticoids
influence stress responses? Integrating permissive, suppressive, stimulatory, and
preparative actions. Endocrine Reviews, 21, 55–89.
- Van IJzendoorn, M.H., Prinzie, P.J., Euser, E.M., Groeneveld, M.G., Brilleslijper-
Kater, S.N., Van Noort-Van der Linden, A.M.T., Bakermans-Kranenburg, M.J.,
Juffer, F., Mesman, J., Klein Velderman, M., & San Martin Beuk, M. (2007).
Kindermishandeling in Nederland anno 2005: De nationale prevalentiestudie mishandeling
van kinderen en jeugdigen (NPM-2005). Leiden: Casimir Publishers.
- Van Zeijl, J., Mesman, J., Van IJzendoorn, M.H., Bakermans-Kranenburg, M.J., Juffer,
F., Stolk, M.N., Koot, H.M., & Alink, L.R.A. (2006). Attachment-based intervention
for enhancing sensitive discipline in mothers of 1- to 3-year-old children at risk for
53

externalizing behavior problems: A randomized controlled trial. Journal of Consulting
and Clinical Psychology, 74, 994–1005.
Discussie
Paul Schnabel vraagt of zwakbegaafde mensen (waarbij vaak de combinatie van
werkloosheid en zeer laag opleidingniveau speelt) een risicogroep zijn. Lenneke Alink
beaamt dit. Met laag opgeleide mensen worden in dit geval bedoeld degenen die alleen
de basisschool hebben afgerond of zelfs dat niet. Wij zouden bijzondere aandacht moeten
besteden aan zwakbegaafden die ouders worden. “Ik zou het ouderschap niet direct willen
verbieden, maar wel goede begeleiding bieden, als het kan binnen het familieverband
zoals wel voorkomt. Als dat niet kan dan op andere manieren.” Paul Schnabel merkt
op dat de combinatie werkloosheid en laagopgeleid ook iets zegt over het vermogen van
mensen om te reflecteren op zichzelf, naar zichzelf te kijken, hun emoties te reguleren.
“Niet dat het bij beter opgeleiden altijd zo geweldig gaat, maar deze mensen zitten toch
vaak in een situatie waarin ze eigenlijk overvraagd zijn voor hun taak.” Lenneke Alink
denkt dat deze mensen wel sneller dan anderen gestrest kunnen zijn, wat funest kan
zijn bij de opvoeding van kinderen als er veel problemen tegelijk spelen. “En ook al is
het inlevingsvermogen van mensen in het kind niet perse een kwestie van opleiding of
intelligentie, verdienen zwakbegaafde ouders zeker extra aandacht.”
Paul Schnabel gaat vervolgens in op de zogenaamde ‘nanny–uitzendingen’, en de
manier waarop media dit onderwerp behandelen. Ze suggereren hoe je snel even een
kind kunt disciplineren, ook in gezinnen waarin het overduidelijk niet goed gaat
en kinderen volkomen onhandelbaar lijken. De nanny komt keurig netjes gekapt
en opgemaakt binnen en binnen een paar uur lijkt het probleem opgelost. Is het zo
eenvoudig? Lenneke Alink: “Je zou je haast afvragen of een effectiviteitsstudie voor
de nanny wel nodig is, want je ziet het voor je ogen gebeuren. Maar een nanny is niet
per se slecht en een heleboel elementen in haar aanpak kunnen wel degelijk effectief
zijn. Maar daarmee ben je er niet. Op TV zie je natuurlijk allemaal successtories, en
ook op het moment dat er gefilmd wordt bij de nameting gaat alles fantastisch. Maar de
regels die de nanny hanteert, vooral het orde brengen in een gezin, duidelijke grenzen
stellen, kinderen moeten weten waar ze aan toe zijn, dat is allemaal niet verkeerd. Het
bijbrengen van regels en grenzen is vaak in zulke gezinnen al een heleboel waard. Maar
we moeten een stap verder zetten: Wij moeten ouders in staat stellen om te leren zich in
te leven in hun kind, vanuit het kind te denken, zodat ze ook de signalen van het kind
goed opmerken. Dat is een cruciaal aspect van het opvoeden.”
Boudi Dortland (oud-secretaris KHMW) vraagt hoe het nu moet met de kinderen
die buitenshuis zijn mishandeld of misbruikt, volledig zonder dat de ouders daar
iets van wisten. Zijn er methodes om die kinderen te behandelen en te genezen?
Lenneke Alink antwoordt dat er de echt kindgerichte behandelingen zijn voor het
posttraumatische stress-syndroom dat kinderen kunnen oplopen (het herbeleven van
bepaalde ervaringen). En er zijn behandelingen die uitgaan van de gezinscontext.
54

“Maar het is altijd van belang, zeker als het gaat om jonge kinderen, dat de ouders
worden betrokken bij behandelingen. Of ze nou dader zijn of niet. Of er nu sprake
was van misbruik binnenshuis of buitenshuis. Maar we weten vaak nog niet goed wat
het uiteindelijke effect is van behandelingen. Echt helemaal genezen van ernstiger
vormen van mishandeling is misschien wel onmogelijk. De behandelmethoden die er
zijn en waarvan we iets meer weten zijn behandelingen voor volwassenen. We zullen de
effectiviteit van behandelmethoden in de onderzoeksagenda moeten opnemen.”
Paul Schnabel vult aan dat wanneer er sprake is
van een psychotrauma, en misbruik of geweld heeft
een wond geslagen, je niet van te voren weet wat de
gevolgen zullen zijn voor het kind. Maar sommige
kinderen hebben een soort stevigheid, van nature
of qua persoonlijkheid of wellicht door de steun van
iemand in de omgeving, waardoor ze ermee kunnen
omgaan. Van genezing kun je niet spreken. Lenneke
Alink zegt dat mishandeling niet hetzelfde effect heeft
op alle kinderen. Bij sommige kinderen zie je het niet
of nauwelijks terug en dat is ook een van de redenen
waarom het niet veel zin heeft uit te gaan van de effecten op het kind in de definitie van
mishandeling. Punt één: je kunt ze niet altijd meten en punt twee: soms zijn ze er niet en
soms zijn ze er wel, maar zie je ze niet. Mishandelde kinderen zitten vaak in een vicieuze
cirkel. Ze hebben een zeer laag zelfbeeld, hebben moeite met emotieregulatie, en daardoor
minder aansluiting bij andere kinderen op school. Daardoor werken effecten heel erg door
in het totaalbeeld. Alexander Rinnooy Kan vraagt of er internationaal vergelijkbare
cijfers zijn over het voorkomen van kindermishandeling en of we iets kunnen leren van
verschillen tussen Nederland en andere landen. Een andere vraag is of er bewijs is voor
de stelling dat kindermishandeling effectiever voorkomen kan worden in kleine (dorpse)
gemeenschappen met meer sociale controle dan in een grootstedelijke omgeving. Lenneke
Alink begint met de laatste vraag, want dat lijkt de lastigste. “Ik kan mij voorstellen dat het
melden van kindermishandeling wat gemakkelijker is in zo’n omgeving. Ik heb zelf vaak
nagedacht over de mate waarin mensen uit de omgeving verantwoordelijk gesteld kunnen
worden voor het melden van mishandeling. En ook als je zelf voor je ogen iets ziet gebeuren,
doe je dan wat op dat moment, spreek je de ouders aan? Ik weet zelf ook niet op voorhand
wat ik zou doen. Maar in kleine gemeenschappen is het misschien gemakkelijker, zo zou
je ook uit het voorbeeld van mevrouw Gunning kunnen afleiden. Wat betreft de andere
vraag over prevalentie van mishandeling wil ik wijzen op de National Incidence Studies
uit Amerika, waarop ook onze methodologie is gebaseerd. De meest recente studie laat
zien dat het aantal per duizend in de VS 39,5 is bij ons 34. Amerika scoort net wat hoger.
Een vergelijking is doorgaans lastig te maken. Verschillen in uitkomsten tussen andere
studies naar de prevalentie zijn soms te herleiden tot methodologische verschillen. Bij
psychologiestudenten zul je vaak een hogere prevalentie zien dan in een andere steekproef.
De vergelijking tussen de VS en Nederland gaat qua methodologie wel op, want die is min
55
Er is geen direct oorzakelijk
verband tussen opleiding of
werkloosheid en mishandeling,
maar toch zou een forse investering
in scholing en werkgelegenheid
stress kunnen wegnemen
bij gezinnen met risico op
mishandeling.

of meer gelijk. Toch blijft het ook dan lastig, want hoe komt het dat wij wat lager scoren.
Ligt het aan economische omstandigheden? Dat blijft gissen.“
Paul Schnabel komt terug op het voorbeeld van Louise Gunning. “In zo’n kleine
gemeenschap kan mishandeling bekend zijn, maar er wordt toch ook niets aan gedaan.
Het is een soort geheim wat mensen met elkaar delen waardoor ze zelf ook betrokken
raken en denken laat maar zitten. Dat is een patroon. Men weet het wel, maar er gebeurt
niks. Interessant is het risico van alleenstaand ouderschap: 90 procent daarvan betreft
moeders, vaak met een laag inkomen (armoede komt bijna nergens zoveel voor als onder
eenouder gezinnen). Toch zijn deze vrouwen vaak alleen met een of meer kinderen,
kunnen de taken niet delen, en zitten heel erg onder stress van combineren van te veel
taken. Als kinderen dan lastig worden zit daar ook een risico in dat onvoldoende gedekt
kan zijn door de sociale controle in de omgeving. Vreemde ogen kunnen dwingen
maar niet zonder interactie.” Lenneke Alink bevestigt dat juist in dat soort gezinnen,
alleenstaande oudergezinnen, sociale steun zo belangrijk is. En wellicht is die er in een
kleine maatschappij eerder dan in een stedelijke omgeving.
Maarten van Veen, bestuurslid ILC Zorg voor later, vraagt hoe breed Lenneke Alink’s
onderzoek gaat worden. Bij fysieke verwaarlozing, horen daarbij ook zaken bij als voeding?
Te veel voeding, onregelmatige voeding, wat uitermate belangrijk is voor opgroeiende
kinderen. Paul Schnabel: “MacDonalds als een vorm van fysieke verwaarlozing?”
Lenneke Alink:”Als je elke zaterdag naar de snackbar gaat is dat uiteraard nog geen
kindermishandeling, maar het structureel onthouden van gezonde voeding aan een kind
kan absoluut als kindermishandeling worden beschouwd. In studies naar obesitas (die
wij proberen in verband te brengen met studies naar kindermishandeling) kijkt men
naar de genetische kant (die ook een factor is) en naar opvoeding. Je kunt de relatie
tussen kindermishandeling en obesitas op twee manieren benaderen. Enerzijds kun je
kijken naar te veel of te weinig eten en anderzijds naar de stress die kindermishandeling
genereert en die invloed kan hebben op hoe je lichaam met voedsel omgaat.” Paul
Schnabel vraagt ten slotte welke rol misbruik van alcohol of drugs speelt bij prevalentie.
Volgens Lenneke Alink is dit wel een risicofactor, maar een die samenhangt met heel
veel andere factoren en in dat verband wordt meegenomen.
56

Marloes van Noorloos
lid van de Nationale DenkTank en Universitair Docent Strafrecht Tilburg University
Reflectie
Vertrouwen in publieke organisaties was het thema van mijn
jaargang van de Nationale Denktank. Hoe kunnen we het
vertrouwen behouden en versterken in een veranderende
samenleving? In de bijdragen aan deze Jan Brouwer Conferentie
is dit thema soms expliciet en meestal impliciet terug te vinden.
Soms kun je te ver gaan in je vertrouwen, en soms kun je te
weinig vertrouwen hebben en dan heel erg inzetten op preventie
en controle, uiteindelijk misschien wel controle van de hele
samenleving. Dit terwijl de samenleving erg aan het veranderen
is. Hoe gaan wij daarmee om? Dat was de vraag die bij alle lezingen
bij mij opkwam. Ik was erg geboeid en ik heb er veel van geleerd. De belangrijkste
vragen waren: wat is kinder- en ouderenmishandeling, wie doet het, wat doen we er
tegen en wie moet er tegen optreden?
Wat is mishandeling?
Het woord mishandeling verwijst naar handelen, maar het hoeft niet per se handelen
te zijn. Het kan ook gaan om nalaten, of verwaarlozen - fysiek, maar ook affectief. De
definitie is een heel belangrijk onderwerp, zeker in een veranderende samenleving
met veranderende normen en met verschillende groepen, die alle weer andere normen
hanteren van wat normaal is. Dit geldt ook voor ouderenmishandeling. Professor
Baartman zei dat kindermishandeling eigenlijk een sociaal construct is. De norm kun
je niet voor eeuwig vaststellen, die wordt door ons allemaal en met elkaar voortdurend
gevormd en bijgesteld. Bovendien hangt mishandeling samen met de bijzonderheid van
de omstandigheden of van een gezin. De ene pedagogische tik is de andere niet. Het is
daarom niet gemakkelijk om een definitie te geven.
Wie doet het?
Wie het doet is een van de complexiteiten bij dit onderwerp. Het gaat om
afhankelijkheidsrelaties, vaak in de familiesfeer, soms ook in instellingen. Dat maakt
het zo complex, niet alleen bij de huilbaby, ook bij ouderen. Wat als een vrouw haar
demente man steeds als zij het huis uit gaat heel stevig vast bindt, omdat hij de neiging
heeft om brand te stichten. Hoe zit het dan? Het is niet zomaar een simpel good guy bad
buy issue. Dat is het eigenlijk bijna nooit, maar in de samenleving zie je steeds vaker
pleidooien voor de harde aanpak, the good guy bad guy benadering. De nadruk ligt heel
erg op harde straffen in het algemeen, op zero tolerance, maar gelukkig werd vandaag
terecht geconstateerd dat dit in ieder geval niet de enige kant is van het beleid van het
kabinet. Er is meer. Mishandelende ouders zijn niet alleen maar daders. En de partner
die haar demente man vastbindt is ook niet alleen maar een dader.
57

Het strafrecht kan daarom niet de enige weg zijn in dit geval.
Wat doen we er tegen?
Wat betreft het strafrecht, mijn eigen thema, ben ik geen expert op dit specifieke gebied
van mishandeling, maar ik heb er wat cijfers over opgezocht. Op 120.000 mishandelde
kinderen per jaar vormen 800 aangiftes bij de politie eigenlijk maar een heel klein
gedeelte. Driekwart daarvan gaat naar het Openbaar Ministerie. Daarvan komt 61
procent voor de rechter, waarvan dan uiteindelijk 84 procent een veroordeling oplevert.
In die keten verlies je steeds meer zaken en dus kan het strafrecht zeker niet het enige
zijn. Het strafrecht wordt ingezet in de meest ernstige gevallen en dat is ook terecht.
Het strafrecht moet een ultiem redmiddel blijven, omdat het gaat om de relaties tussen
mensen, relaties die wij in veel gevallen toch op de rails willen krijgen of houden,
behalve in de meest extreme gevallen, waar het echt niet anders kan. Zulke relaties zijn
niet altijd gebaat bij steeds hardere straffen.
Gelukkig kan er ook veel aan preventie gedaan worden. We kunnen proberen mensen
te ondersteunen, bijvoorbeeld mantelzorgers. We kunnen zorgen voor een goede
kinderopvang, heel erg belangrijk. Het erkennen van het probleem op zichzelf is al
cruciaal, zeker bij ouderenmishandeling, wat een vrij nieuw onderwerp is op de publieke
agenda.
Vervolgens kunnen wij voorlichting geven, educatie bieden en hebben wij
interventiemogelijkheden zoals hulp bij de opvoeding, die ook een sterk positieve
invloed kan hebben. Wat wij ons daarbij wel moeten afvragen is: hoe ver kun je gaan met
dwangmaatregelen? In de politiek zijn daarvoor voorstellen gedaan. Wanneer kunnen
wij iemand een verplichte opvoedcursus geven en gebruiken wij dan risicoprofielen om
te besluiten wie wel of niet in aanmerking komt? Hoe ver ga je daarin? En zo zijn we
weer bij de kwestie van het vertrouwen uitgekomen. Hoe ver kan de controle gaan in de
samenleving? Sommigen, zoals Leefbaar Rotterdam, hebben gesproken over verplichte
anticonceptie na falend ouderschap. Dat is de ultieme vorm van controle. Willen we
dat? De uitdaging blijft om tussen verschillende vormen van interventie een balans
in te vinden. Opvoedcursussen zou je ook bij ouderenmishandeling kunnen inzetten.
Uitsluiting van ouderen, leeftijdsdiscriminatie, is een groot thema. Ouderen worden te
vaak als een last gezien. Kun je in een cursus leren hoe je daarmee moet omgaan? Het
lijkt mij iets voor een toekomstige denktank om op dit gebied van leeftijdsdiscriminatie
oplossingen te bedenken.
Wie moet aan de slag?
Gelet op de mensenrechtenverdragen heeft de overheid een heel belangrijke
verantwoordelijkheid bij het tegengaan van mishandeling. Maar zoals wij hier gehoord
hebben, heeft ook de samenleving als geheel een morele verantwoordelijkheid om
er tegen op te treden. Die geldt voor de nul- tot vierjarigen, maar ook voor ouderen
die kwetsbaar zijn geworden. Hoe wij omgaan met kwetsbare kinderen en ouderen,
bescherming bieden, is een reflectie van onze beschaving. Die is niet alleen de
58

verantwoordelijkheid van de overheid en ook niet alleen van de gezinnen waarom het
gaat, maar die is de verantwoordelijkheid van ons allemaal.
59

Summary Eighth Jan Brouwer Conference 25 January 2012
Vulnerable generations
How can we prevent the youngest and oldest members of our society from being
abused and mistreated?
Drs. P.H.A.M. (Paul) Huijts
Director-General for Public Health at the Ministry of Health, Welfare and Sport
Vulnerable people in safe hands
Not only does the term child maltreatment relate to children who are on the receiving
end of physical violence, but also to those children who, as a result of neglect, suffer
damage that will continue to affect them for the rest of their lives. It is estimated that
more than 70,000 children in the Netherlands are emotionally or physically neglected
and almost 50,000 children suffer physical or sexual abuse. The lives of those children
are characterised by fear and loneliness and they also experience feelings of extreme
sadness and shame. At the other end of the age spectrum, around 200,000 elderly people
in the Netherlands fall victim to various forms of violence. The Ministry of Health,
Welfare and Sport (VWS) is taking steps to combat maltreatment, under the heading of
Vulnerable people in safe hands. Violence committed within relationships of dependency
in the broad sense not only encompasses vulnerable children and elderly people, but
also disabled people (whether they live in an institution or not) and other groups of
people that find themselves in a situation of dependency, whenever the same patterns
of violence occur. The Ministry of Health, Welfare and Sport is seeking to implement a
joined-up programme of measures aimed at preventing and identifying maltreatment, the
provision of intervention and damage-limitation, involving all manner of organisations
such as the police, the Public Prosecution Service, the probation service, youth care,
education, family doctors, women’s shelters, social services and other relief organisations
working together on an interdisciplinary basis. In order to establish what methods can
be used in this regard, practitioners have looked towards the United States among
others. Decentralisation was, and still remains, an important factor with regard to policy
change: decentralisation essentially involves siting as many decision-making powers as
possible at a local level. The reduction in the number of protocols involved should then
provide scope, not only for a more specific approach, but also for combinations that
respond more effectively to the diversity of people, families and urban environments in
which they live. Municipalities must be in a position to fulfil their responsibility for the
entire chain of activities from preventive care right through to aftercare. Ultimately,
however, the people in the field are required to identify, intervene, correct and deal
with situations that arise to whom we must give full scope and our full confidence to
take difficult decisions. In that regard, the Government wishes to facilitate an effective
balance. The fact that the Government is taking this matter seriously is evidenced by
60

its endeavour to enable various departments to work together in order to achieve an
integrated approach on a national level. The Ministries of Health (VWS) and Security
and Justice are working together on the Safe Children Action Plan [Actieplan Kinderen
Veilig] and the Elderly People in Safe Hands [Actieplan Ouderen in Veilige Handen], in
which prevention, repression, intervention and aftercare come together. This year, a
total of 22 million euros will be spent for addressing violence in dependency relationship,
to be raissed to 34 million euros in the next few years. The emphases within the Safe
Children Action Plan lie upon prevention, educational support and a multi-disciplinary
approach, amongst other areas. The Elderly People in Safe Hands Action Plan focuses
on items such as prevention, awareness-raising, screening staff and a reporting code for
professionals. Finally, a broad general publicity campaign (2012-2014) will focus on
identifying violence committed in a domestic setting and what action needs to be taken
in that regard.
Prof. dr. L. J. (Louise) Gunning-Schepers
Chair of the Health Council and Professor of Health and Society at the University of Amsterdam
The power is in your own hands - support from society to help individuals take
responsibility
The responsibility of the individual is something that is highly important. Sometimes,
however, society must play its part in helping parents, professionals or sectors fulfil
their responsibility and prevent, identify and combat child maltreatment and provide
effective aftercare. Young children are our future and deserve to receive the best possible
start in life. At the same time, those young children are especially vulnerable, as their
development during their first four years of life is so crucial. Two recently published
reports provided us with an insight into the abuse or maltreatment of children and
what measures can be taken in that regard. The first of these emerged from a case that
involved the large-scale abuse of children in and in association with a children’s day
nursery in Amsterdam (Hofnarretje). The report systematically examined the way in
which all involved and the childcare sector itself set out to fulfil their responsibilities
for very young children. How could it be that under the noses of parents, staff, managers,
supervisory authorities and the inspectorate, so many very young children could have
been abused for so long? The report provides an insight into the microscopic world
that exists in and around a children’s day nursery. Many things can go wrong whenever
professionalism in personnel management (screening) or an effective approach towards
rules (limiting the time that adults are left alone with children) are not observed, or
whenever supervisory activities and acting on the basis of complaints and signs of abuse
continue to circulate within the relevant bodies, without the difficult issues actually
being tackled. Sometimes, however, parents too are too trusting and appoint the wrong
individuals as child-minders. It is apparent that young and inexperienced parents need
help when it comes to fulfilling their responsibility towards very young children. The
61

childcare sector also deserves support on a macro level. The Netherlands has an excellent
school system from the age of four years onwards, but professional childcare for children
aged 0 to 4 years only truly got underway a relatively short time ago in the form of a
subsidised sector within the free-market economy of supply and demand for childcare.
Unlike the schools sector, the childcare sector is not subject to a quality regime. Staff
working in the childcare sector are less well-qualified than in other countries and no
requirements at all are in place in order to govern who is, and who is not, allowed to
run a childcare facility. Where demand is high and supply is scarce, the likelihood of
irregularities or breaches of trust are greater than desirable. The aim of the committee’s
recommendations was to improve the overall conditions that exist within the sector so
that all those that operate within or around the childcare sector are able to fulfil their
own responsibilities.
Generally speaking, focusing attention on the interests of children forms a topic that
has only emerged in recent times in the social history of the Netherlands. It was only
150 years ago that child labour was abolished. One hundred years ago, laws were enacted
requiring parents to raise their children and the Council for Child Protection was set
up only 50 years ago. A second report issued by the Health Council focused primarily
on aspects relating to the treatment of abused or neglected children. Part of that report
was about a shift in perceptions, but also about identifying and developing effective and
scientifically proven treatment methods. Without the availability of effective treatment
methods, detection, identification and interventions will be left operating in a vacuum..
Much is happening, but there is still an absence of a stackable body of knowledge in
this area. In order to achieve that, robust scientific support must be linked to the
extensive knowledge that exists amongst practitioners. This is already taking place in
the case of the National Programme for Parental Care. A breakthrough has already been
achieved in that area, but not, as yet, in the childcare sector and associated sectors. As
a society, we must be in a position to offer the educational infrastructure that is capable
of supporting the academization and professionalization of the childcare sector and that
also embraces foster care, care farms and other innovative forms of care that exist within
the market. That is certainly achievable and we must achieve it. After all, the quality of
the development of children between birth and the age of four years will determine the
quality of our society in the future.
Dr. J. (Jolanda) Lindenberg
Scientific Researcher on Vitality and Ageing at the Leyden Academy
The maltreatment of elderly people in a broader perspective: scientific insights into
the underlying mechanisms
Until now, scientific research into the maltreatment of elderly people focused primarily
on the individual characteristics of victims and perpetrators. As a result of that
research, we have now established that personality disorders and cognitive and physical
62

limitations form some of the risk factors. Now that we have become much more aware
of the prevalence of the maltreatment of elderly people, we are witnessing an increase
in the attention being devoted to the relationship and interaction between the victim
and perpetrator. What is more, greater attention is now being paid to environmental
and underlying factors that play a part in the maltreatment of elderly people. In this
presentation, which is based upon current research into aspects of the maltreatment of
elderly people carried out at the Leyden Academy on Vitality and Ageing, we will first
of all discuss current insights into the broadening definition of what constitutes the
maltreatment of the elderly, the prevalence of such maltreatment and the risk factors
that can be determined on the basis of that knowledge. Important risk factors in relation
to the victim include being female and being of advanced years. Other risk factors,
such as social isolation, being of a lower socio-economic class, vulnerable health,
mental health problems and a history of family violence are also consistent with an
increased risk of maltreatment. A number of risk factors have also been identified in
relation to the perpetrator, namely stress or being overtaxed, a psychiatric condition
or personality disorder, financial dependency, social isolation or a lack of empathy.
Those are the factors that play a part in increasing the risk that maltreatment will
be committed. On the one hand, what is striking within the interaction that takes
place is the dependency, which, in many cases, is mutual, whilst on the other hand,
experiences of maltreatment feature within the history of the family in question. That is
what is known as intergenerational transmission. In 30 to 50 percent of cases involving
maltreatment of the elderly, the children or grandchildren of the victim are involved in
the maltreatment. The research carried out at the Leyden Academy, which is attempting
to chart this intergenerational transmission, therefore encompasses several generations
and examines genetic and environmental factors. The objective can be clearly defined
whenever someone is stated as having a ‘predilection’ or where reference is made to
protective environmental factors as a means of providing a point of reference when it
comes to prevention and intervention. Environmental factors may also involve elements
of sexism and age discrimination. It is, however, already clear that in the case of older
women, sexism does not contribute towards an increased risk, but that age discrimination
in the environment in the form of ‘ageism’ does increase the risk of maltreatment. And
because social institutions reflect the society in which they are based and incorporate
the standards and expectations that exist within that society (in other words, ageism),
it is sensible to embed the research within an explanatory ecological model that sets out
to look further than just the individual characteristics and situational circumstances of
the victim. The research project can then focus upon the environment in which care
is provided and the role played by doctors, specialists and other care professionals who
ought to fulfil an important task in identifying and reporting the maltreatment of the
elderly, but who must not be prevented from doing so as a result of the negative dialogue
about elderly people or as a result of stereotypical conceptions. The reason for this is
that this would hinder one’s awareness of the maltreatment of the elderly and would
restrict one’s ability to identify it. Raising awareness of these issues and circumventing
‘unconscious principles’, perhaps by making screening in relation to the maltreatment
63

of elderly people part of the standard package of care, would form one area in which a
solution may be found.
Dr. L.R.A. (Lenneke) Alink
Centre for Child & Family Studies at Leiden University (and the future holder of the Jan
Brouwer Chair at VU University, Amsterdam)
Child maltreatment: where are we going wrong?
The prevalence of child maltreatment can also be expressed as a relative figure and if we
do this, it is possible to establish that 34 out of every 1000 children in the Netherlands
fall victim to child maltreatment. More extensive police and media attention towards
child maltreatment can perhaps be attributed to a growing number of reports of child
maltreatment in recent years. In any case, we have not yet witnessed a reduction in the
prevalence of child maltreatment in the Netherlands and this is reason enough to focus
policy and scientific research towards the reduction in the number of victims, as well as
towards the treatment and aftercare that are provided. In this context, a more detailed
knowledge will be needed of the consequences of child maltreatment, as well as of the
risk factors associated with it.
The effects of child maltreatment can be considerable. Children who are or have been
a victim of maltreatment are more likely to develop emotional or behavioural problems,
such as depression, anxiety disorders, post-traumatic stress disorder or anti-social
behaviour. Children who have suffered maltreatment are significantly less effective at
regulating their own emotions than children who have not suffered maltreatment. For
example, they more frequently display inappropriate emotions, display rapid shifts in
emotion and become rigid whenever they become stressed. The inability to regulate
one’s emotions effectively also forms an underlying factor in the case of problems such as
anxiety, depression or aggression. The ability of an individual’s brain to process emotions
of others is influenced by one’s upbringing. People who experienced a great deal of
rejection from their own mother are less able to cope with negative facial expressions
displayed by others in their surroundings and their stress-system can be severely affected
by maltreatment, which in the long term may lead to emotional and physical problems.
Families in which the parents only enjoyed a low level of education or are unemployed,
single-parent families, families with three children or more and stepfamilies are at
greater risk of child maltreatment. The risk of child maltreatment is actually eight times’
greater in families in which the parents only enjoyed a very low level of education,
whilst the risk of maltreatment in families in which both parents are unemployed is
almost five times’ greater. In the case of people of non-Dutch heritage who have lived
in the Netherlands for some time, the fact that they may have enjoyed only a low level
of education does not place their families at any greater risk of child maltreatment than
the families of parents of Dutch heritage who received the same level of education. In
the case of non-Dutch nationals who have arrived in the country more recently (many
64

of whom are refugees), an increased risk of maltreatment still applies, even if the level
of education is taken into account. The traumas suffered by families that fall into this
category may play a major part. What is more, the risk of maltreatment was greater in
single-parent families, in families with three or more children and in stepfamilies. We
must also bear in mind that child maltreatment does not only occur in the risk groups
referred to above. Socio-economic or family factors are not the only ones that distinguish
abusive parents from non-abusive parents. For example, studies into neurobiological
factors demonstrate that abusive parents display exacerbated stress responses whenever
they see or hear the signs of emotion of a child. At the present time, we are carrying
out research into the operation of a stress-system amongst abusive and non-abusive
mothers, however we are also looking into the effects of one’s own experiences of
maltreatment in one’s youth, as this constitutes a risk that one will go on to commit
maltreatment in the future as a parent. This type of data is extremely useful when it
comes to setting up (preventive) intervention programmes. As a low level of education
and unemployment form the most important risk factors, investing substantial sums in
education and employment is something that must obviously be considered in order to
remove the stress within families in which stress forms a factor. That would make it easy
for parents to respond effectively during the sometimes-stressful interactions with their
children. As far as preventive interventions are concerned, success is being achieved
using a method of video-feedback that helps parents to increase their sensitivity to the
signs their children are displaying, so that discipline may become more child-focused,
or helps them to explain what is and what is not permitted. It is important that proven,
effective interventions of this type be introduced in a broad scale in order to support
parents in raising their children and to prevent maltreatment.
Dr. mr. L.A. (Marloes) van Noorloos
Member of the National ThinkTank and University Lecturer in Criminal Law at Tilburg
University
Final thoughts
What can we do to maintain confidence in public organisations and reinforce it in
our changing society? That was the annual theme of the National ThinkTank, and
at this Jan Brouwer Conference, that topic featured explicitly, but mostly implicitly
in the presentations delivered. Sometimes, we can take our confidence too far, but
sometimes, one can lack confidence and place too great an emphasis on prevention
and control. It is not as simple as a good-guy, bad-guy issue. In our society, however,
we are more frequently witnessing individuals make a case for a hard-line approach, for
the introduction of severe penalties in general and of zero tolerance. This cannot form
the sole facet of policy, however. Abusive parents or abusive children are not merely
perpetrators and so criminal law cannot be used as the sole remedy. Of the 120,000
children who are maltreated each year, only 800 cases are reported to the police. Three
65

quarters of those cases are referred to the Public Prosecution Service. Of those, 61 percent
end up in court and 84 percent of those court cases ultimately results in a conviction.
During that particular sequence of events, an increasing number of cases are not being
brought to court. It is certainly true that criminal law must remain the ultimate remedy.
After all, these types of case involve the relationships between individuals and in many
cases, the aim is to get those relationships back within the straight and narrow and to
keep them there. The same is also true of compulsory measures of the types that were
proposed in political circles, such as compulsory contraception or compulsory courses in
child rearing. Will we therefore use risk profiles as a means of deciding who is and who
is not eligible for these? As a result of the human rights conventions, the Government
has an extremely important responsibility with regard to combating maltreatment. It is
also true, however, that society as a whole has a moral responsibility for children aged
from birth up to four years, as well as for vulnerable old people. The ways in which we
treat our vulnerable children and senior citizens is a reflection of our civilisation and
that is the responsibility of us all.
66

Deelnemerslijst
Titel Voor
letters
Achternaam Instelling/bedrijf
Functie
Prof. dr. J.T. Allegro ILC/Zorg voor Later
Bestuurslid
Dr. L.R.A. Alink Universiteit Leiden
Centre for Child and Family Studies
Prof. dr. J.T. Allegro ILC/Zorg voor Later
Bestuurslid
Prof. dr. R.B. Andeweg Wetenschappelijke
Raad Jan Brouwer Fonds
Lid
Prof. dr. W.A. Arts Wetenschappelijke Raad
Jan Brouwer Fonds
Voorzitter
Dr. C. Bakker ZonMw
Programma Coördinator ouderen
Drs. H. Bakkerode ILC/Zorg voor Later
Bestuurslid
E. van Beek KPMG Plexus
Adviseur gezondheidszorg
I. van Beek MOVISIE
Senior adviseur huiselijk en seksueel
geweld
Dr. J.J. Belderok Stichting Geron
Voorzitter
L. van den Berg, MSc Universiteit Leiden
Afd. Klinische Gezondheids- en
Neuropsychologie
Drs. M.T. van den Berg ZonMw
Programmasecretaris
Y. Benard ZonMw
Programmasecretaris
Prof. dr. ir. J.F. Besseling KHMW
T.J. Bierman KHMW
Mr. M.E. Bierman-Beukema Jan Brouwer Fonds
toe Water Voorzitter
D. van Bodegom Leyden Academy on Vitality and
Ageing
Universitair docent
67

Prof. dr. M.G. Boekholdt ILC/Zorg voor Later
Vice-voorzitter
F.O.P. de Boer Minsterie van VWS
Senior beleidsmedewerker
Dr. S. Bot SCP
Senior wetenschappelijk medewerker
EJG
Ir. B. Brakel-Uiterwaal Nationale DenkTank
Prof. dr. P. Brakman Universiteit Leiden
Emeritus hoogleraar
Drs. A.C.M. Breij ILC/Zorg voor Later
Bestuurslid
G. Buijs NIGZ
Senior adviseur jeugd
Mr. P.A.G. Cammaert KBO Noord-Holland
Kaderlid
L. Compier-de Block Universiteit Leiden
M.P.O. de Coole Geron
Hoofdredacteur
Mr. J.H. Dantuma KHMW
E.W.C.M. Damen Cordaan
Voorzitter raad van bestuur
Ir. J.A. Dekker KHMW
Prof. dr. G. van Dijk KHMW
Secretaris Natuurwetenschappen
M. van Dongen Yulius Geestelijke Gezondheid/
LPBO
Voorzitter
Dr. I. Doorten RVZ
Senior adviseur
Ir. B.M.Th. Dortland-Bier KHMW
Oud-secretaris
Prof. dr. P.A. Dykstra Jan Brouwer Fonds
Wetenschappelijke Raad
Lid
Prof. mr. M. van Empel KHMW
F. Engelaer MSc Leyden Academy on Vitality and
Ageing
Onderzoeker in opleiding
Prof. dr. W.H.O. Ernst KHMW
Mr. J.J. van Es KHMW
S. Euser Universiteit Leiden
Onderzoeker
68

Mr. G.W. baron van der Feltz KHMW
F. Fiechter ILC/Zorg voor Later
Projectcoördinator
N. Focken AEF
Adviseur
M. Geling Het Netwerkhuis
Directeur
G. Goei Regionaal Bureau Gezondheidszorg
ZHN
Beleidsmedewerker
Dr. W.M. van den Goorbergh Vereniging Aegon
Voorzitter
Mr. A. Goris MBA STG/HMF
Directeur
Dr. D. Graas RMO
Adviseur
Prof. dr. L.J. Gunning-Schepers Gezondheidsraad
Voorzitter
L. den Haan ANBO
Directeur
Drs. M.J.C. Heeremans KHMW
Drs. P.H.A.M. Huijts Ministerie van VWS
Prof. dr. P.J. Idenburg Leyden Academy on Vitality and
Ageing
Lid Raad van Commissarissen
S. Janssen MOVISIE
Manager programma huiselijk en
seksueel geweld
Drs. K.S.M. Jurgens Raad van Advies Jan Brouwer
Fonds
Lid
Dr. M. van der Klein Verwey-Jonker Instituut
Senior-onderzoeker
Drs. T. van den ILC/Zorg voor Later
Klinkenberg Bestuurslid
Prof. dr. D.L. Knook KHMW
Dr. M. Kok Erasmus MC
Coördinator Tigo
B.J.C. Koolen GGD Rotterdam-Rijnmond
Projectleider
Mr. L.J.L. Koster KHMW
Dr. C.G. Kruse KHMW
69

I. ter Laak GGD Nederland
Senior adviseur
Mr. J.J.J. van Lanschot KHMW
Mr. C.J.A. van Lede KHMW
Jkvr. Mr. P. van Lennep KHMW
D. de Levita SeniorWeb
Directeur
Dr. J. Lindenberg Leyden Academy on Vitality and
Ageing
Wetenschappelijk onderzoeker
Drs. S. van Manen KHMW
Secretaris
Prof. dr. B. Meyboom-de Jong NPO
Voorzitter
S. Molkenboer NVOG
Vice-voorzitter
H. Muller ILC/Zorg voor Later
Bestuurslid
Y. Mysyuk, Phd Leyden Academy on Vitality and
Ageing
Drs. R.W.M. Nijs KHMW
Drs. A.A. Noordhof ILC/Zorg voor Later
Bestuurslid
Dr. mr. M. van Noorloos Nationale DenkTank
Lid
Drs. N.W. van Oerle KBO Noord-Holland
Voorzitter
A.A.M. van Oosterhout Onderzoeker
Drs. L.S. Ornstein Buitenhof VPRO
Journalist
Prof. dr. H.M. Oudesluys-Murphy, LUMC
MB, PhD Social Paediatrics
Drs. F.M. de Pater Stichting RCOAK
Directeur
A.F. Philips Stichting Emergo
Voorzitter
Prof. dr. B.M.S. van Praag KHMW
Prof. dr. Mr A.W. Reinink KHMW
Prof. dr. A.H.G. Rinnooy Kan KHMW
Voorzitter
Mr. R.E. Rogaar Bestuur Jan Brouwer Fonds
Penningmeester
70

H. Rolden Leyden Academy on Vitality and
Ageing
Junior onderzoeker
J.W.F. Romme Nationaal Ouderenfonds
Directeur
M.J. van Rooijen NVOG
Voorzitter
Th. Royers Vilans
W. Sandberg van Vereniging Het Zonnehuis
Boelens Bestuurslid
Drs. Th. Schippers ZegelGezond Nederland
Directeur
Prof. dr. P. Schnabel SCP
Directeur
Mr. R.F. Schreuder CBG
Voorzitter
A.K. Sharma NDT
Dr. P.A.E. Sillevis Smitt KHMW
J. Slagter Omroep MAX
Voorzitter
Mr. K.W. Sluyterman van Loo Stichting Sluyterman van Loo
Directeur
Ir. C.J.C. Smeets KHMW
Prof. mr. A. Soeteman Jan Brouwer Fonds
Secretaris
Prof. dr. ir. J.H.J. Spiertz KHMW
Mr. W.F.C. Stevens KHMW
M. Stoltenborgh Universiteit Leiden
Drs. H.A.M. Suykerbuyk PPA Public b.v.
Directeur
D. Swart Vereniging Het Zonnehuis
Manager
D. Teeuwen Communication Concert
Directeur
Drs. J.J. Temminck KHMW
Dr. ir. H.L. Tepper KHMW
A. Tharner Universiteit Leiden
Mr. dr. A.M. The De Werkvloer Centraal
Onderzoeker
G. Tielen Demin
Voorzitter
A. Tiems Ministerie van VWS
Senior beleidsmedewerker
71

Ir. M.C. van Veen KHMW
Dr. A.A. Voors Raad van Advies Jan Brouwer Fonds
Lid
L.J. de Waal Humanitas
Directeur
Ir. M.A.E. van der Waal ILC/Zorg voor Later
Directeur
B.H. van der Wal Vakcentrale MHP
Duovoorzitter
F. van Weering Regionaal Bureau Gezondheidszorg
ZHN
Beleidsmedewerker
Prof. dr. R.G.J. Westendorp KHMW
Mr. J.W.B. Westerburgen Vereniging Aegon
Vice-voorzitter
Mr. C.G.A. van Wijk KHMW
A.A.M. Willemse-van der Unie KBO
Ploeg Bestuurslid
Drs. H.J.Th. Willemse Publicarea
Directeur
J.J. Woudt Het Financieele Dagblad
Waarnemend hoofdredacteur
A.H.M. Wouters PMT
Directeur
72

De Achtste Jan Brouwer Conferentie werd voorbereid
in overleg met de Wetenschappelijke Raad van het
Jan Brouwer Fonds en het secretariaat van de Koninklijke
Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen.

Uitgave:
Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen
(deze uitgave is mogelijk gemaakt door het Jan Brouwer Fonds)
ISBN nummer: 978-90-78396-09-3