Informashon tokante naturalesa i medio ... - STINAPA Bonaire

MAKUBEKÈN
Informashon tokante naturalesa i medio ambiente di Boneiru
Edishon Nr. 23 desèmber 2012
Grátis Gratis
Het verhaal van de
bomen
Kent u het verhaal van de
bomen? De bomen van
Bonaire? Nee? Nou, hieronder
staat het. Maar ik waarschuw
u nu alvast: het is geen prettig
verhaal.
Vele honderden jaren geleden
zag het eiland er heel anders
uit. Van kust tot kust begroeid
met weelderige bossen. De
bomen groeiden letterlijk tot in
de hemel.
Toen kwam de mens. Eerst wat
Indianen uit Zuid Amerika.
Daarna kwamen de Europeanen
in hun zeilschepen. Spanjaarden
en ook Britten en Hollanders.
De Spanjaarden beschouwden
Bonaire als een
waardeloos eiland. En ook de
andere reizigers uit de oude
wereld vonden hier weinig handelswaar.
Met uitzondering van
zout en hout. De ene boom na
de ander werd gekapt en stortte
krakend ter aarde. De bijl werd
ook in de bomen op Klein
Bonaire gezet. Het heeft maar
weinig gescheeld of beide
eilanden zouden zijn kaalgekapt.
Door de kapwoede veranderde
het eens zo mooie
groene eiland van gedaante.
Verdwenen waren de eeuwenoude
uitgestrekte bossen. Verdwenen
waren de reusachtige
bomen met ritselende bladeren.
Verdwenen was ook het voedsel
voor heel veel dieren.
Dieren die daar weinig last van
hebben zijn geiten en ezels. Ze
kwamen oorspronkelijk niet
voor op het eiland, maar werden
door de Spanjaarden hierheen
gebracht. En die grondige grazers
hebben ervoor gezorgd dat
de bomenstand zelfs na
tweehonderd jaar niet meer is
hersteld. Met z’n tienduizenden
vreten de geiten bijna alle jonge
boompjes en struiken op.
Maar wij kunnen er zelf ook wat
van. Wij maken stukken grond
‘schoon’ met loaders. Alles bij
elkaar heeft dit tot een van onze
grootste milieuproblemen op dit
moment geleid. Erosie. Er zijn
niet genoeg wortels van bomen
en planten om de vruchtbare
aarde vast te houden. Die spoelt
weg in de regen of waait weg
met de wind. De oplossing is:
bomen planten. In deze krant
leest u er meer over. Misschien
toch een happy end?
De redactie

Página 2 MAKUBEKÈN Desèmber 2012
FENOLOGIA DI PALUNAN
STINAPA su departamentu
di estudio i investigashon di
naturalesa (N&HRU) ta hasiendo
un estudio riba fenologia
di nos palunan na Boneiru.
Kiko ta fenologia? Fenologia
ta estudio di siklo anual di
Fenologia komo base pa e
estudio di ekologia terestre.
Ora ta papia di fenologia di
palunan esei kemen ku ta
studia e palu su siklo di
reprodukshon. Por ehèmpel, ki
ora e palu tin flor, ki ora e palu
tin fruta, ki ora e palu tin
kuminda pa hende i bestia.
Riba nos isla tin un siklo di
kada seis aña ku tin un
temporada di sekura òf di hopi
yobida. Dato riba esaki
STINAPA a risibí di e departamentu
di Meteorologia aki na
Boneiru.
Investigando e palu den
temporada di sekura i di
yobida, ta duna bo un bista kon
e ta reakshoná riba wer. Lokual
tambe ta sali na kla den e
investigashon aki ta komportashon
di e bestianan di
mondi riba disponibilidat di
kuminda. Por ehèmpel, raton
djanochi ta un bestia migratorio;
podisé esaki ta bini pasobra ora
e bandoná su habitat ta pa
motibu di falta di kuminda i ora
e skohe un habitat nobo ta
pasobra tin un abundansia di
kuminda den e área ei.
A skohe 17 sorto di palu i
tres sorto di kadushi pa hasi
estudio riba dje, i di kada sorto
a selektá 25 palu. Algun di
palunan ku a skohe ta Watapana,
Kibrahacha, Brasia, Palu
di sia blanku i kòrá, pal’i kuida,
wayaká, shimaruku, kalbas,
koahara, pal’i lele, pal’i lora,
pal’i oliba, wayaká shimaron i
wabi.
Un bia pa luna ta bai den
mondi i ta selektá kada bes
mes un palu i ta kalkulá kuantu
flor òf fruta tin na e palu òf kiko
ta pasando ku e palu na e
momento spesífiko ei. Rònt
Boneiru a skohe palu pa hasi
investigashon riba dje.
Si bo ta kana den mondi, i
bo ta haña un palu ku un sinta
òf plachi metal na dje, ta
markanan di STINAPA di
manera ku ta rekonosé e palu
ora bin bèk un luna despues.

Desèmber 2012
NEEM TREE
Den último anjanan e asina
yama palu di Neem òf “Neem
tree” a bira un mata masha
popular na Boneiru. E nòmber
sientífiko ta Azadirachta indica,
i e ta originá for di Asia i ta famia
di palu di mahòk. E ta un mata
ku ta krese lihe ku ta keda
bèrdè i no mester di masha
awa. E blachinan tin supstansianan
venenoso den nan ku ta
mata insekto i nan por tin
balornan kurativo pa sierto
kondishon médiko.
Durante investigashonnan a
bin konstatá ku e palu aki a
kuminsá invadí den mondi di
Boneiru . Na diferente kaminda
a pasa basta tempu ta ranka
sprùit di Neem Tree for di den
tera. Si no tuma medida pa para
i kombatí e mata aki, e por
resultá den un desaster
ekológiko, kaminda e ‘Neem
tree’ ta kompetí i krese tapa nos
matanan indigeno i pues
menasa nan eksistensia. Para
ta plama e simia di e palu aki
masha lihé i e ta krese masha
fásil i rápido.
E mata aki ta komportá su
mes komo un sorto envasivo i
rònt mundu sientífikonan i
departamentunan di agrikultura
ta bati alarma. E tin e tendensia
di dominá i invadí mondi di den
un forma agresivo, e ta konsiderá
un mata problemátiko
kaba na e paisnan manera
Merka (USA), Ghana, Brasil,
Australia, i e islanan den
oséano Pasífiko.
Fuera di e peligernan pa nos
naturalesa, STINAPA ta konstatá
ku ‘Neem Tree’ ta un mata
di balor dudoso pa hende. E
palu ta krese ku rama bruá i no
tin forma bunita di su mes
manera hopi otro mata. Pues e
ta demandá hopi snuimentu pa
e sirbi e ku meta di mata
dekorativo. Tambe e ta un mata
ku, despues ku e krese bira
palu grandi, tin su raisnan ku
ta kore superfisial i ta forma un
menasa pa e.o. fundeshi, flur i
pipa di afvur. Pues ta mihó pa
no pon’é serka di edifisio,
berpùt of pipa di afvur pa
kushina i baño. Finalmente e
kalidat di e palu ta malu: e ta
un palu fofo sin balor komersial
signifikativo òf komparabel ku
nos mes matanan (manera,
wayaká, kuihi, kalabarí, brasia)
ku ta duna palu pisá i duradero.
Na Boneiru tin un otro mata
invasivo (woeker plant) ku ya
kaba gobiernu a tuma medida
legal kontra di dje. Esei ta e
mata Palu di lechi, Cryptostegia
grandiflora, un mata ku ta
rama tapa otro mata i ku ta
plama hopi fásil. E mata ei ta
ilegal pa planta i pa tin riba
tereno.
STINAPA ta hasi un yamada
na un i tur pa hasi ménos uso
posibel di palu di Neem, i usa
preferiblemente matanan lokal
i/òf ménos agresivo, ku tambe
ta krese lihé, manera watakeli,
kamari, i brasia. Si tin palu di
Neem den kura, sòru pa pa
ranka e sprùit nan manera ku
nan sali bou di palu òf den kura.
Si laga nan para ta bira difísil
pa saka nan despues ya ku e
rais ta krese lihé bai hundu den
tera. No planta e palu serka di
berpùt òf serka kaminda ku pipa
di afvur ta kore.
MAKUBEKÈN
Página 3
STINAPA ta informa ku riba dianan di fiesta nos parke
nashonal Washington Slagbaai ta será pa publiko
25 di decèmber Pasku
1 di yanüari Aña Nobo
Pa mas informashon óf pa forma parti di un di nos aktividatnan
por tuma kontakto ku STINAPA na 7178444

Página 4 MAKUBEKÈN Desèmber 2012
A SAKA 326 KASKA DI KARKÓ KU A
KUE ILEGALMENTE DEN LAC
Piskadónan huntu ku Rangers
i Junior Rangers di STINAPA
a partisipá den un búskeda di
kaska di karko ku a kue ilegal.
Esaki den konekshon ku e
proyekto di restorashon di karko
den Lac ta pa haña un bista
kuantu karko a kue ilegal i pa
konta i midi e kantidat di
kaskanan ku a laga atras den
Lac.
E kolaboradornan di e
proyekto di restorashon di karko
a organisá un mainta kaminda
a bai snòrkel i saka kaska di
karko bashi for di Lac. Un grupo
di piskadó, Junior Rangers i
Rangers a duna un man i yuda
trese e kaskanan kantu. Asina
aki por a konta i midi e kantidat
di kaska di karko bashi ku a
haña.
E motibu dikon a organisá
e mainta aki ta, pa por haña un
bista ta kuantu karko a kue e
lastu tempu nan aki. Den un
ora di tempu a trese 326 kaska
di karko bashí kantu i ainda a
sobra hopi mas den laman. Di
e 326 kaskanan ta solamente
un kaska por bisa ku ta un
bestia manera sekat a kue e
karko. Sobra tur tin e buraku
ariba na su korona, ku ta prueba
ku ta hende a hasi esaki.
Un mayoria grandi di e
kaskanan ta prueba ku ainda
nan no a yega na edat di
reprodukshon. Ounke ku e
karko nan a kria e lep, ku ta
prueba ku esaki ta un karko
adulto, mayoria di e lep nan no
a bira diki ainda. Un karko ku a
kuminsá pone webu, e lep na
su kaska tin un hanchura di
1cm.
A pone e kaskanan huntu
riba un bòshi serka di un di e
seru di kaska bieu kaba. Asina
aki lo kuminsá ku un seru nobo.
Algun dje kaska ku a saka, lo
bai pa e piskadónan traha un
kapía pa La Virgen del Valle
(patrosinadó di piskadó i hende
ku ta traha ku i riba laman), na
Sorobon.
Den luna di yanüari òf
febrüari lo bolbe organisá un
evento asina aki. Un danki na
tur piskadó, Junior Rangers,
Rangers i voluntarionan ku a
duna un man i a hasi e mainta
aki unu favorabel.

Desèmber 2012
MAKUBEKÈN
De eilanden Aruba, Bonaire,
Curacao (ABC eilanden) en
Saba, St. Eustatius, St.
Maarten (SSS eilanden), die
deel uitmaken van het Koninkrijk
der Nederlanden, worden
gescheiden door ongeveer 800
kilometer aan zee. De twee
eilandengroepen die beiden
over een grote rijkdom aan
natuur beschikken en worden
erkend als hotspots van
biodiversiteit binnen het
Koninkrijk der Nederlanden,
verschillen echter enorm op het
gebied van taal, en cultuur en
ecologie.
De planten en bomen van de
ABC eilanden moeten zien te
overleven in een semi-aride
klimaat, terwijl de vegetatie van
de SSS eilanden groeit en
bloeit in voortdurend vochtige
omstandigheden.
De ecosystemen van de
ABC eilanden bestaan uit droge
begroeiing /struikgewas en
bestaan hoofdzakelijk uit planten
die tegen lange periodes van
droogte en constante passaatwinden
bestand zijn. Van
bijzonder belang zijn de
cactussen. Die groeien op alle
drie de ABC eilanden.Columnar
cactussen zijn belangrijk omdat
Página 5
DCNA INFORMEERD
zij tijdens het barre en droge
seizoen zorgen voor voedsel
voor vogels en andere dieren
Op de SSS eilanden groeien
in plaats van cactussen,
acacia’s, orchideeën, varens en
gigantische bomen of regenwoud.
De bescherming van het
‘cloudforest’ van Saba is zeer
belangrijk, want het bos herbergt
veel zeldzame en endemische
soorten. De bomen in
het ‘cloudforest’ zijn behangen
met epifyten en mossen, die de
regen opnemen van de omringende
wolkendeken en het bos
en de hellingen voorzien van
water.
Eén ding hebben de ABC en
SSS eilanden echter wel
gemeen, en dat is: Het streven
om hun natuurlijk erfgoed te
behouden. De parken en de
natuurbeschermingsorganisaties
-die onder het Dutch Caribbean
Nature Alliance vallen- werken
samen aan de bescherming en
het herstel van onze unieke
planten en bomen ecosystemen.
Ecosystemen die niet
alleen het thuis zijn van vele
diersoorten, maar ook voor
onschatbare waarde zijn voor
het welzijn van de mens.
BO TABATA SA KU BO NO TIN MESTER DI
GUIA PA BO POR BAI SUBI BRANDARIS?
WIST JE DAT JE GEEN GIDS NODIG HEBT
OM DE BRANDARIS TE BEKLIMMEN?
STINAPA BONAIRE
BO TABATA SA KU STINAPA TA E
FUNDASHON, KU TA MANEHA E PARKENAN
NASHONAL PA GOBIERNU?
WIST JE DAT STINAPA DE STICHTING IS DIE
DE NATIONALE NATUURPARKEN BEHEERT
VOOR HET GOUVERNEMENT?
Merel – What if we change

Página 6 MAKUBEKÈN Desèmber 2012
ECHO FOUNDATION BRENGT 175 BOMEN
Bonaire’s Lora bescherming
organisatie, Echo Foundation,
anglo
Apeldam
banana di mondi
Basora kòrá
Basora pretu
Beyísima
Brasia
bushi
datu
Drùif
Flaira
hilu di diabel
Hoba
OP HET ‘RARE TREE MAP’
brengt zeldzame en belangrijke Het project wordt gefinancieerd en wordt uitgevoerd in samen- meten ze de bomen en noteren
bomen van het eiland in kaart. door het Wereld Natuur Fonds werking met jeugdorganisaties ze of er dieren actief zijn
van Bonaire, inclusief de Junior geweest.
Rangers van STINAPA.
Terug thuis, kunnen de
Het team leert hoe zij acht teams hun gegevens uploaden
inheemse boomsoorten kunnen in de ‘Rare Tree Map’, zodat
identificeren en verzamelt iedereen er naar kan kijken.
gegevens die van belang zijn Inmiddels zijn er 175 bomen
voor het kunnen vaststellen van in kaart gebracht. Je kunt ze
de gezondheid van Bonaire zijn zien op de homepage van Echo
ecosystemen. Met Android Foundation www.echobonaire.-
telefoons en GPS technologie
brengen zij de bomen in kaart,
org.
Palu i matanan ku ta krese na Boneiru
Buska e nòmber di e matanan!
infrou
Kadushi
Kalbas
Karawara
Karpata
Katuna
katunbòm
Kenepa
Koahara
kui
mahòk
mansaliña
Oliba
Sabal palm
Shimaruku
Tamarein
tuna
Wabi
Watakeli
Watapana
Wayaká
welensali
Yatu

Desèmber 2012
MAKUBEKÈN
Página 7
FESTIVAL DI PLANTA PALU 2012

Página 8 MAKUBEKÈN Desèmber 2012
INFLUENSIA DI KABRITU RIBA VEGETASHON DEN
PARKE NASHONAL WASHINGTON SLAGBAAI
Riba invitashon di STINAPA
Boneiru, Carmabi algun aña
pasá a hasi un konteo di kabritu
den Parke Washington Slagbaai
riba un área di 25 kilometer,
durante un proyekto di
reforestashon. E konteonan a
mustra ku e tempu ei tabatin
un promedio brutu di 6 mil
kabritu den e parke. Esaki ta
nifiká un kabritu pa kada hèktar.
Pa komparashon, den parke
Kristòf na Kòrsou ta papia di
ménos ku 1 bestia pa kada 10
hèktar.
Pa añanan largu kabritunan
a hasi i deshasí, komiendo kasi
tur mata ku nan topa den nan
kaminda di manera ku kuminda
den parke a kuminsá bira
ménos. Parke ta mustra bèrdè
si, pasobra ku e matanan ku a
sobra kabritu ni buriku no ta
kome nan pa motibu ku nan ta
venenoso. Ta trata partikularmente
di diferente sorto di
tuna, welensali, kuida, lokki
lokki, pal’i Boneiru i yerba di
bientu. Pa motibu di ekseso di
kabritu den parke e vegetashon
a bira pober i monótono. Si
paga tinu ora ta kore rònt den
park por ripara ku tin áreanan
grandi di tuna I welensali.
E kabritunan ku tin ku
sobrevivi skarsedat di kuminda,
ta kuminsa kome tronkon di
kadushi i yatunan di mas
grandi, ku ta soru pa kuminda
den tempu di sekura pa otro
bestia manera paranan I raton
djanochi. Ora e kadushi I
yatunan ta mas yon, nan
tronkon ta yen di sumpinja di
manera ku ta difisil pe kabritu
yega na dje, pero ora nan bira
grandi e tronkon ta perde e
sumpinja I kabritu ta kuminsa
kome su bast. Hopi di e kadushi
i yatunan di mas grandi di e
parke ya a keda plumá di nan
bast, i lo bai pèrdè nan komo
fuente di kuminda krusial
pasobra nan ta bai muri.
Kabritunan ta komiendo
yunan di otro mata tambe ku a
kaba nase, di tal forma ku
mondinan ta keda pober, tera
ta keda bashí, i eroshon ta
tuma lugá na gran eskala. Un
sierto momento, e proseso ta
bira ireversibel i desertifikashon
ta sali fo’i man. Gordura di tera
ta spula bai den roi i tapa koral
i yena saliña, habitat kardinal
di nos flamingo, ku despues di
tempu ta seka i yena totalmente
ku tera.
Un bahada drástiko di
kabritu den e parke ta nesesario
pa evitá un katástrofe
ekológiko. Si e proseso kontinuá,
fuentenan di kuminda pa
otro bestia manera para i raton
djanochi lo bira poko ku ta pone
ku nan lo muri di hamber of
kuminsa bishitá partinan poblá
dje isla pa hanja kuminda.
STINAPA ta konsiente di
eksistensha di e problema hopi
tempu kaba i ta buskando
aktivamente pa solushonnan. A
sera e parti di Slagbaai na
waya I poko poko a kuminsá
saka kabritu for di djeiden. Te
ainda ta sakando kabritu for di
den e parke.
Opservashonnan di Carmabi
ta mustra ku e problema ta
agudo i ku kosnan mester tuma
lugar aun más rapido i efektivo.
Den esaki koperashon di
gobiernu di Boneiru ta esensial.
E parke tin ku ta un área ku
ta sirbi pa salbaguardiá e
balornan ekológiko i kulturalhistoriko
riku i eksepshonal ku
Boneiru ta poseé. Pero tur
esaki ketu bai ta na peliger.
Washington Slagbaai
National Park
Habrí tur dia ku eksepshon di 25 di
desèmber i promé di yanüari.
Iedere dag geopend behalve op 25
december en 1 januari.

Desèmber 2012
We hebben op ons eiland
jammer genoeg niet heel veel
markante bomen. Bomen met
een meters dikke stam. Of
STINAPA a tene su evento
anual; Festival di Planta Palu.
Mas o ménos 240 mucha di
skol básiko a hasi akto di
presensia pa asina nan planta
200 palu den Parke Nashonal
Washington Slagbaai.
Ya pa di kuater (4) aña
konsekutivo STINAPA ta
organisá e evento edukativo pa
asina motivá muchanan for di
edat hóben pa planta mata i
tambe duna informashon riba
importansha di palu pa nos isla
i mundu kompletu.
En konekshon ku e evento
aki STINAPA a organisá un
kompetensha di pintura pa tur
skolnan básiko. E ganadó su
pintura a bira e poster ofisial pa
e evento. E aña aki e hóben
Manuela Martilia di Kolegio
San Luis Beltran, a sali komo
ganador apsoluto.
Bùsnan a kuminsá yega for
di kuarto pasa di ocho na parke
Washington Slagbaai ku e
muchanan. Tabata tin un
MAKUBEKÈN
Página 9
BONAIRE ZONDER BOMEN
bomen die tientallen meters
hoog zijn. Hele oude bomen zijn
er natuurlijk ook. Maar waar
staan ze? Als een toerist vraagt
STINAPA A SELEBRÁ FESTIVAL
DI PLANTA PALU 2012
aglomerashon grandi bou di e
afdak, kaminda e parti ofisial di
e Festival a tuma lugá. E
muchanan a kanta e kantika
ofisial di Festival di Planta Palu
pa despues bai hasi lokual nan
a bin pe: planta palu den parke.
E muchanan a planta un total
di 200 palu den un área
spesífiko na entrada di parke
Washington Slagbaai. A planta
diferente sorto di palu manera;
Wayaká, Kalbas, Pal’i Oliba,
Shimaruku, Watakeli, Wayaká
Shimaron, Watapana i Watapana
Shimaron.
Un danki na tur skol básiko
i tur maestra i maestro ku ta
mustra nan interes apsoluto pa
un evento di e magnitut aki. Un
danki speshal na tur rangers i
staf di STINAPA ku a traha
duru pa e dia aki bira un éksito.
Otro aña nos ta selebrá sinku
(5) aña di Festival di Planta
Palu na Boneiru i nos por
prepará nos mes pa un dia
speshal atrobe.
naar de dikste boom van
Bonaire, waar stuur je hem dan
heen? Of als iemand vraagt
naar de hoogste boom? En
welke is de oudste?
Meer struiken
Stel je Bonaire eens voor
zonder bomen. Een Bonaire
zonder bomen vergt misschien
niet eens zo heel veel fantasie.
Sommige gebieden zijn al zo
goed als kaal. En de bomen die
we hebben, lijken veel op
struiken. Veel dezelfde doornstruiken.
De meest voorkomende
boom is ogetwijfeld de Palu
di kui. Maar ook de Wabi komt
veel voor. En ze lijken ook wel
op elkaar, met die kleine
geveerde blaadjes. Door de
bloemen kun je ze gemakkelijk
uit elkaar houden. De Kui heeft
kleine geelwitte bloemetjes in
langwerpige trosjes. De Wabi
bloeit met kleine gele bolletjes.
Ezels en geiten
In het natuurpark Washington
– Slagbaai zijn hier en daar
kleine stukjes grond met
hekken afgezet. Geiten en
ezels kunnen er niet in. Achter
het hek,waar eerst niets stond,
beginnen spontaan planten,
struiken en bomen te groeien!
Niemand heeft ze daar geplant.
Ze groeien zomaar vanzelf. De
natuur doet zijn werk.
Een mooi voorbeeld is ook
te zien langs de Kaminda
Sorobon. Een eind voorbij
Rancho Gran Chaperal kom je
langs een kale moddervlakte en
veel dode mangroven in het
water van Lac. Iets verderop
langs de oever, vlak bij de plek
waar je altijd Flamingo’s ziet,
staan ook hekjes. Binnen die
hekjes schieten de jonge
mangroven uit de grond.
Daarbuiten blijft het kaal. De
geiten en ezels vreten alles op.
Daarom hebben we niet veel
fantasie nodig om ons een
Bonaire zonder bomen voor te
stellen. En daarom zie je overal
dezelfde struiken.
Duizenden bomen erbij
Elk jaar in november is het
Nationale Boomplantdag. Dat is
onze kans om bij te dragen aan
een Bonaire met bomen. Maar
elke andere dag in het regenseizoen
is ook goed. Plant een
boom op een stukje grond. In
je tuin, op school, op je werk,
het geeft niet waar. Liefst een
boom die hier van nature
voorkomt en die vruchten
draagt. Dat is ook nog eens
leuk voor de vogels en andere
dieren. Als we dat elk jaar doen,
krijgen we jaarlijks duizenden
bomen erbij! Zo eenvoudig is
dat.
Hoe plant ik een boom?
·Maak een groot plantgat
van minimaal 60 x 60 x 60 cm.
·Meng minstens 20 kilo
goed verteerde zwarte geitenmest
door de grond in het
plantgat.
·Plaats de boom en
eventueel een steunpaal.
·Zorg ervoor dat geiten en
ezels niet bij de boom kunnen
komen.
·Help de boom de eerste
twee jaar een handje door
onkruid te wieden en af en toe
water te geven.
De jonge bomen zijn
gewoon te koop bij de
kwekerijen op ons eiland:
Kalbas, Oliba, Palu di bèshi,
Palu di Bonaire, Palu di lora,
Palu di sia, Shimaruku,
Takamahak en Wayaká. Populaire
niet inheemse vruchtdragende
bomen zijn: Kenepa,
Mango en Mispel. Plant een
boom! Laten we met z’n allen
ervoor zorgen dat een Bonaire
zonder bomen een fantasie
blijft.

Página 10 MAKUBEKÈN Desèmber 2012
IMPORTANSHA DI PLANTA PALU
Tanten ku poblashon di
mundu ta krese, mas i mas ta
kap palu, hasi tereno limpi pa
traha kas, edifisionan guberna-
Bonrecycling heeft afgelopen
maand achttienduizend
kilo oude bierflesjes naar
Panama uitgevoerd. Het glas is
door de bevolking en bezoekers
in de gele glasbonbons
gegooid. Een bedrijf in Panama
smelt de oude bierflesjes om
tot nieuw glas. Zo groeit de
afvalberg op ons eiland minder
hard en wordt het glas opnieuw
gebruikt.
Het nieuwe Bonairiaanse
bedrijf Bon Recycling richt zich
op hergebruik van afval. Herbert
de Jongh, een van de directeuren,
legt uit: “We werken samen
mental i tambe komersial.
Naturalmente mester di
kayanan pa konektá tur esakinan
ku otro. Miéntras tantu dia
pa dia nos mondi nan ta kabando
na un manera spantoso.
Te asta e selva di Amazona ku
hopi hende a kere no por kaba
BONAIRIAANSE BIERFLESJES OP REIS
met Selibon. Behalve glas zamelen
we bij bedrijven bijvoorbeeld
ook papier en karton,
frituurvet, afgewerkte olie,
kunststoffen en metalen in. We
zien afval niet als waardeloze
rommel, maar als kostbare
grondstoffen. Het materiaal
wordt opnieuw gebruikt en onze
afvalberg groeit minder hard.”
Herbert: “Voor het einde van
dit jaar proberen we nog een lading
bruin en groen glas te verschepen.
Het is de opbrengst
uit de gele glasbonbons in de
wijken. Selibon haalt het oude
glas op en wij sorteren het op
kleur. Dan zijn van oude
bierflesjes gemakkelijk weer
nieuwe te maken.”
“Helaas zien we wel dat de
glasopbrengst over de maanden
afneemt”, zegt Edison Rijna, de
andere directeur. “Eind vorig jaar
is met de actie “Separá bo
Glas’ erg veel glas ingeleverd.
Toen was er veel aandacht voor
glasinzameling op de radio en
in de kranten. Nu hoor je er
niets meer over. Het is
belangrijk dat de bevolking met
voorlichtingscampagnes
voortdurend te horen krijgt dat
glas scheiden belangrijk is.”
ta demonstrá señal di “stress”,
pasobra no ta palu i mata so a
disparsé sino henter espesienan
di bestia a disparsé
kompletamente.
E tendensia aki tin efektonan
devastador riba hende i
bestia, i nan mes ta kontribuí
mas lihé ku nan por pensa na
e aselerashon di e asina yama
fenómeno “Global Warming”.
Abo tambe por kontribuí na
purba para e fenómeno aki den
forma di planta palu òf mata.
Plantamentu di palu, spesialmente
esnan ku ta nativo na e
área ta kontribuí na pone un
paro na e fenómeno di “global
warming”.
Kon ta planta palu?
Unda bo kere? Kiko bo ke
pa e hasi? Kon bo ta bai
kuid’é? Den otro palabra,
kuminsá planeá!!!
Pidi konseho di un eksperto
di mata òf un kunukero. Bo tin
ku sa ta ki sorto di palu bo ta
bai planta. Bo tin ku sòru ku
kaminda ta bai plant’é ta na un
distansha di edifisio òf otro
palunan, di manera ku nan rais
i takinan tin lugá pa krese.
Dependé di e lugá i awa
seru, un palu yòn mester di
masoménos 15 pa 20 galòn di
awa pa siman. Lo bo tin ku
protehá e palu tambe di kabritu,
buriku, yuana òf bestianan di
kas.
Por planta simia tambe den
pòchi òf bleki ku bo ta yena ku
kòmpòst meskla ku tera òf bo
por kumpra un palu ku ta kla
pa planta.
NME STINAPA BONAIRE
BO TABATA SA KU E SENTRO DI BISHITANTE
NA WASHINGTON PARK, TIN SU PROPIO
BIBLIOTEKA KU MAS KU 260 BUKI DEN
KUATER IDIOMA?
WIST JE DAT HET BEZOEKERS CENTRUM
VAN HET WASHINGTON PARK, ZIJN EIGEN
BIBLIOTHEEK HEEFT MET MEER DAN 260
BOEKEN IN WEL 4 TALEN?

Desèmber 2012
MAKUBEKÈN
Página 11
OUDE BANDEN VEROORZAKEN AFVALPROBLEEM
Bonaire worstelt met een
nieuw afvalprobleem. De
hoeveelheid afgedankte autobanden
is het afgelopen jaar
enorm gegroeid. Selibon kan
niets anders doen dan de oude
banden begraven omdat ze in
de open lucht een broedplek
vormen voor de Denguemug.
Dit jaar heeft Selibon
ongeveer 80.000 kilo aan oude
autobanden verzameld. Vorig
jaar nog heeft Selibon een
opgespaarde voorraad van de
afgelopen drie jaar begraven.
Dat ging toen om 40.000 kilo.
Het blijkt dus dat de hoeveelheid
oude banden plotseling veel
sneller groeit. En daarmee de
afvalberg op ons eiland.
Selibon heeft geen mogelijkheden
om de oude banden
te verwerken. Uitvoer naar het
buitenland, waar het materiaal
van de oude banden kan worden
hergebruikt, kost vele tienduizenden
dollars. Kosten die
de Bonairiaanse gemeenschap
uiteindelijk moet betalen.
Het is niet bekend waardoor
de plotselinge toename van
oude banden wordt veroorzaakt.
Een mogelijkheid is dat
oude banden met voldoende
profiel uit het buitenland worden
ingevoerd en hier als tweedehands
worden verkocht. Of dat
oude banden met een nieuw
loopvlak op de markt worden
gebracht. Deze gebruikte
banden zijn goedkoper dan
nieuwe, maar gaan ook minder
BO TABATA SA KU BO POR YAMA STINAPA NA 717 – 8444, ORA BO TIN
PREGUNTA TOKANTE NATURALESA I MEDIO AMBIENTE?
WIST JE DAT JE STINAPA KAN BELLEN OP 717– 8444, WANNEER JE
VRAGEN HEBT OVER NATUUR EN/OF MILIEU?
lang mee. Het wrange is dat in
bijvoorbeeld Nederland de
consument bij aankoop van een
nieuwe band al betaalt voor de
milieuvriendelijke verwerking
ervan. Als die autoband dan als
tweedehands band in het
buitenland of op ons eiland
wordt verkocht, wordt er extra
aan verdiend. Het ontvangende
land of eiland blijft dan wel met
het afvalprobleem zitten.
E korant aki a bira posibel danki na:
Deze krant werd mede mogelijk gemaakt door:
WWF NL
MCB
Entidat Públiko Boneiru
Selibon
Telbo NV
Bonaire Sunshine Homes
TCB
Bonaire kan het probleem
van oude autobanden oplossen
door op elke geïmporteerde
band een milieuheffing in
rekening te brengen. Met de
opbrengst daarvan kunnen de
afgedankte banden in het
buitenland worden verwerkt. Op
die manier betaalt alleen de
vervuiler en groeit de afvalberg
minder hard.
Karko Bonaire
Redactie: Diana Sint Jago & Derchlien Vrolijk
Vormgeving: Bonaire Communication Services N.V.
Drukwerk: DeStad Drukkerij, Curaçao
Distributie: Post N.V.
Redakshon: Diana Sint Jago i Derchlien Vrolijk
Kompaginashon: Bonaire Communication Services N.V.
Imprenta: DeStad Drukkerij, Curaçao
Agensia distribuidor: Post N.V.
STINAPA Bonaire, telefoon: 717 - 8444, fax: 717 – 7318,
email: info@stinapa.org, website: www.stinapa.org, adres:
Barcadera z/n, Bonaire

Página 12 MAKUBEKÈN Desèmber 2012
FESTIVAL DI PLANTA PALU 2012