Informashon tokante naturalesa i medio ... - STINAPA Bonaire

MAKUBEKÈN
Informashon tokante naturalesa i medio ambiente di Boneiru
Edishon Nr. 12 desèmber 2009
Grátis Grátis UN BON AÑA
Aña 2009 nos por konsiderá
un bon aña pa protekshon di
naturalesa i medio ambiente. E
tabata un aña ku hopi aktividat i
selebrashon den kuadro di e
aniversario di e parke submarino
i tambe e parke Washington
Slagbaai. Tabatin aktividat i
selebrashon na Boneiru mes,
pero tambe den eksterior. Nos
kompañero Din Domacassé a
keda rekonosé pa organisashonnan
internashonal pa e bon
trabou ku e ta hasi: sali dilanti pa
protekshon di naturalesa.
Huntu ku organisashonnan
internashonal nos a tene training
pa esnan ku ta traha den e
mundu di konservashon di medio
ambiente i tambe pa esnan ku ta
traha den e mundu di sambuyamentu.
Diferente hende ku tin
interes den Lac a partisipá na un
kurso pa siña kon pa restorá e
area di palu di mangelnan ku a
muri. Nos a prepará nos mes pa
yegada di e piská invasivo, e Lion
fish. Nos a traha un plan di
akshon i awor ku e Lion fish ta
den nos awanan, nos ta ehekutando
e plan di akshon aki.
Huntu ku e organisashon
DCNA, a diseñá i ehekutá un
kurso pa esnan ku ta traha na
skolnan di buseo amplia nan
konesementu tokante di bida bou
di awa i reglanan di e parke
submarino. STINAPA ta e promé
organisashon di Antia ku ta
manehá naturalesa pa gobiernu
di e isla, ku tin un departamento
dediká na maneho di rekursonan
natural i históriko. Huntu ku otro
organisashonnan, nos a planta
mas ku 300 mata e aña aki.
E porta di sùit di parke
nashonal Washington Slagbaai
lo ta habrí pa públiko riba tur
promé djadumingo di luna. Na
Slagbaai ta bende kos di kome i
di bebe.
Un enkuesta ku STINAPA a
laga CBS hasi a indiká ku mas
ku 80% di e habitantenan di
Boneiru ta di akuerdo ku nos
naturalesa ta di tal importansha
ku mester protehé. Gobiernu a
kontratá un kompania pa bin ku
STINAPA Bonaire ta deseá henter pueblo di Boneiru un Felis Pasku i un Próspero Aña 2010.
STINAPA Bonaire wenst de gehele bevolking van Bonaire een Gelukkig Kerstfeest
en een Voorspoedig Nieuwjaar toe.
Den e edishon aki: In deze editie:
INTERES FINANSIERO
KONTRA
PROTEKSHON DI
MEDIOAMBIENTE
TRADITIONELE
VANGST VAN DE
KARKÓ BLIJFT
MOGELIJK
PLANTA DI KLOAKA
POSIBELMENTE
OPERASHONAL
NA 2012
un plan di urbanisashon (Eilandelijke
Ruimtelijke Ordeningsplan)
pa e isla. Ta trahando riba
un plan maestro pa asina nos tur
por sa kon ta bai sigui desaroyá
e isla aki den futuro. Hopi kos
bon a sosodé e aña aki. Nos ta
agradesido na tur ku a partisipá,
na tur e sosten ku nos a haña
durante di aña i ta deseá pueblo
kompleto felis dianan di fiesta i
bon aña 2010.
Skirbí pa Elsmarie Beukenboom

Página 2 MAKUBEKÈN Desèmber 2009
SALBA NOS LORA PLANT BOMEN VOOR LORA’S
De Fundashon Salba Nos
Lora heeft vrijdag 6 november
jl. dertig inheemse vruchtdragende
bomen geplant. De
jonge bomen staan in een
gebied Tras Montaña waar de
botanische tuin ‘Tera Bara’
wordt aangelegd. Salba Nos
Lora doet dit zodat de lora’s
meer voedsel in de mondi
kunnen vinden. Als dit voorbeeld
navolging krijgt, hoeven de
lora’s geen voedsel meer te
zoeken in fruitbomen op kunuku’s
en in tuinen van woonwijken.
Bovendien verrijken de
bomen de Bonairiaanse natuur.
Een paar weken later heeft
Salba Nos Lora op de Nationale
Boomplantdag nog eens 100
bomen geplant.
De Fundashon Salba Nos
Lora toont met deze actie
begrip voor mensen die overlast
ondervinden van de beschermde
lora. Door de natuur te verrijken
met inheemse fruitbomen
probeert de stichting de lora’s
in de mondi te houden. Deze
boomplantactie werd mede
mogelijk gemaakt met hulp van
Vogelbescherming Nederland.
Drie medewerkers van LVV
zorgden ervoor dat alle bomen
goed verzorgd op hun plaats
terecht kwamen.
Salba Nos Lora kiest de
bomen en de plek voor de
bomen met zorg. Er moeten
lora’s in de buurt voorkomen,
de jonge boompjes worden
beschermd tegen ezels en
geiten en de eerste jaren krijgen
de bomen water in de droge tijd.
De plek moet ook toegankelijk
zijn voor bezoekers. Salba Nos
Lora zal informatieborden
plaatsen, zodat bezoekers
meer te weten komen over de
lora’s en de bomen.
De bomen moeten inheems
zijn, genoeg hebben aan weinig
water en liefst vruchten dragen
in de droge tijd. De bomen die
hieraan voldoen zijn: kalebas,
wayaka, watakeli, kibrahacha,
pal’i sia, taki, oliba, pal’i lora
en palu pretu. Salba Nos Lora
roept alle inwoners van Bonaire
op om deze bomen te planten
of om een boom te doneren. Op
de Nationale Boomplantdag op
22 november jl. heeft de
stichting samen met scholieren
nog eens vele tientallen bomen
geplant langs de ‘Kaya di Lora’
Pabien pueblo di Boneiru!!!
Djarason 30 di Desèmber, ta hasi 10 aña pasa ku Boneiru a
kumpra Klein Bonaire bèk.
Inwoners van Bonaire gefeliciteerd!!!
Woensdag 30 december is het 10 jaar geleden,
dat Bonaire Klein Bonaire terug kocht.
in het openlucht museum van
Mangazina di Rei. Er zijn al
plannen om volgend jaar de
Bonairiaanse natuur weer te
verrijken met een flink aantal
inheemse vruchtbomen.

Desèmber 2009
MAKUBEKÈN
Página 3
DIGICEL TA SIGUI KRESE AKI NA BONEIRU
Siendo e kompania di
selular ku mas ta kresiendo na
Boneiru, den Antia, den Karibe,
Sentro Amérika i awor asta den
Oséano Pasífiko, Digicel ta
kontentu di por ta un di e
spònsernan prinsipal di STI-
NAPA. Tipo di kompromisonan
asina ta simplemente parti di e
forma kon e kompania ta operá
den tur su merkadonan.
Na yüni 2009, for di Aruba,
Desiree Croes a solisitá na
STINAPA Bonaire pa e posishon
di Koordinadó Edukador (Edukativo)
di Naturalesa. Despues di
un siman di entrevistanan ofisial na
Boneiru el a risibí e grato notisia
ku el a logra haña e trabou.
Telekomunikashon ta forma
parti vital den bida di hende i
komo tal Digicel semper ta kla
pa duna bèk na e mesun
hendenan ku a sa di hasié e
kompania number un den
henter e área Karibense.
Despues di ocho aña riba
merkado, Digicel tin 8.6 mion
kliente den merkadonan rònt
Karibe i den Sentro Amérika i
ta bon konosí pa su tarifanan
kompetitivo, kobertura no komparabel,
servisio superior na
kliente, un variedat ámplio di
produkto- i servisionan i selularnan
mas moderno. Dor di
ofresé servisio mobil inovativo i
apoyo na komunidat, Digicel a
bira un marka renombrá den
henter Karibe i a revolushoná e
Desiree a nase na 1969 na
Aruba i ta un ‘persona hopi sosial’.
El a lanta ku unpashon grandi pa
naturalesa i arkeologia amatùr
danki na su welo, e konosido
Arubiano Juan Mario Odor.
Di mes no tabata sorpresa ku
na kuminsamentu di 2000, nèt
despues di fayesimentu di su
abuelo, fundashon Juan Mario
Odor i gobièrnu di Aruba, a hasi un
petishon na su persona pa tuma e
timon di e museonan spesífiko na
Aruba.
Desiree a tuma e desishon pa
aseptá e reto importante aki. Na
2001 el a keda nombrá komo
direktora di Museo Numismatico Aruba i Museo Antigwedat Aruba. Aki el a introdusí programanan
informativo i edukativo pa promové e museonan tantu riba Internèt komo tambe na radio i televishon.
Ku esaki, den tempu relativamente korto, Desiree a pone e museonan riba mapa internashonal.
Parti di e enkargo tabata pa diseñá proyektonan visual, informativo i edukativo pa skolnan,
sektor komersial i tur hende ku ta biba òf ta di bishita na Aruba. Esaki el a hasi te ku mart 2007.
Entre 2008 i 2009 el a forma parti di tim di maneho di dos kompania den sektor privá pa trata
siguridat i maneho riba su mes, pero esaki no tabata lokual Desiree su kurason tabata anhelá.
Finalmente, su amor i pashon pa naturalesa a atraé su persona i su famia na Boneiru. Desiree
gusta músika, snòrkel, jog, kushiná, lesa buki, saka potrèt den naturalesa, happy hour, tèmpo
ku famia i un bida trankilo.
region den komunikashon mobil
– e kompania tambe a kaba di
hasi su entrada den merkadonan
di Sentro Amérika i Oséano
Pasífiko.
Digicel su base ta na Bermuda
i tin operashon awor den
32 merkado rònt mundu. Su
merkadonan Karibense i di
Sentro Amérika ta konsistí di:
Anguilla, Antigua & Barbuda,
Aruba, Barbados, Bermuda,
Boneiru, British Virgin Islands,
Cayman Islands, Kòrsou,
Dominica, El Salvador, French
Guyana, Grenada, Guadeloupe,
Guyana, Haiti, Honduras,
Jamaica, Martinique, Panamá,
St Kitts & Nevis, St. Lucia, St.
Vincent & the Grenadines,
Sürnam, Trinidad & Tobago i
Turks & Caicos. E kompania
Karibense tambe tin kobertura
na Sint Maarten i St. Barths.
Digicel Pasífiko ta konsistí di:
Fiji, Nauru, Papua New Guinea,
Samoa, Tonga i Vanuatu.
Den tur su 32 merkadonan,
Digicel tin mas ku dies mion
abonado.
Pa loke ta su operashonnan
na Antia, Digicel Dutch Caribbean
ta manehá operashonnan
na Boneiru, Kòrsou i na Aruba.
E tres islanan aki huntu a gana
e premio di “Best Business
Award” e aña aki, kombirtiendo
nan mes den berdadero ehèmpelnan
entre tur e islanan di
Digicel.
Digicel na Boneiru ta invertí
hopi tempu den prepará su
empleadonan pa por duna e
mihó servisio posibel na e
klientenan. Pa Digicel, servisio
ta esensial den e negoshi.
Fuera di esei e kompania semper
ta pará kla pa yuda esnan
mas vulnerabel den komunidat
manera ta nos atletanan
speshal. Tur aña Digicel ta hasi
un aporte finansiero di no ménos
ku Naf. 25.000,00 na e
grupo aki. Meskos Digicel ta
hasi den mayoria di su merkadonan,
esta un kompromiso ku
e tim nashonal di Special Olympics.
Pa e aniversario di
STINAPA aki na Boneiru,
Digicel a laga traha un billboard
speshal pa por konsientisá nos
pueblo i nos bishitantenan di e
importansha di konservá nos
naturalesa.
Pa loke ta otro aña, Digicel
lo ta e spònser mayó den
henter Karibe di futbòl mundial.
Pa esaki a yega na un akuerdo
ku e kompania ku ta transmití
e weganan via televishon pa e
área Karibense lokual ta nifiká
ku por spera hopi promoshon i
kampaña rònt di e weganan
mundial di futbòl. Digicel pa
algun aña kaba ta spònser di
Digicel Caribbean Cup i desde
su establesimentu aki na
Boneiru, a sera un kompromiso
pa a renobá stadion i yuda e
ekipo nashonal di futbòl.
BO TABATA SA KU BO POR HÜR E KASNAN
NA SLAGBAAI?
WIST JE DAT JE DE HUIZEN BIJ SLAGBAAI
KAN HUREN?
Washington Slagbaai
National Park
Habrí tur dia ku eksepshon di 25
di desèmber i promé di yanüari.
Iedere dag geopend behalve op
25 december en 1 januari.

Página 4 MAKUBEKÈN Desèmber 2009
Who let the dogs out, who
who who.....?? Dit is de titel van
een bekend liedje. Eingelijk kan
iedereen het wel meezingen..
Waar het liedje over gaat... ik
heb geen idee, maar uit de titel
spreekt toch een zekere
verantwoordelijkheid. Iemand
die zich zorgen maakt over zijn
honden en wil weten waar ze
zijn....
En dat is precies waar ik
het in dit artikel over wil hebben.
Over het feit dat je verantwoordelijkheid
moet dragen
voor je huisdier.
Bij het dierenasiel worden
we dagelijks geconfronteerd
met eigenaren van huisdieren
die het niet zo nauw nemen met
die verantwoordelijkheid en hun
kat of hond meer beschouwen
als een wegwerpartikel. Iets wat
je inruilt als “het nieuwe” er
vanaf is en wat je wegdoet als
de glans is verdwenen. Of iets
dat je gewoon achter in huis laat,
als je verhuist of op vakantie
gaat.
De trieste aantallen
Per maand worden er circa
100 dieren bij het asiel
Who let the dogs out, who who who.....??
EEN HUISDIER IS GEEN WEGWERPARTIKEL
achtergelaten en helaas zien we
de afgelopen jaren een stijging
in dit aantal. Stel je eens
voor...honderd dieren per
maand, dat zijn er 3 a 4 per dag.
Dat is voor een klein eiland als
Bonaire veel te veel. Zeker als
je bedenkt dat er bij het asiel
slechts plaats is voor 40
honden en 30 katten. En dat is
het absolute maximum. Meer
dieren kunnen er gewoonweg
niet gehuisvest worden.
Het is dus van groot belang
om het aantal dieren zo snel
mogelijk onder te brengen bij
nieuwe eigenaren. En gelukkig
gaat dat dit jaar erg goed. De
verwachting is dat er eind van
het jaar zo’n 200 dieren zijn
geadopteerd en een nieuw huis
hebben gevonden.
Maar dat betekent dat het
grootste deel van deze honden
en katten nergens terecht kan.
Niet bij het asiel, niet bij een
nieuwe eigenaar....nergens.
Voor het dierenasiel de taak
om deze dieren in te laten
slapen. Een vreselijke klus.
Eindstation tegen wil en
dank
Het asiel is dus voor veel
dieren het eindstation. Dit tegen
wil en dank, want we willen
natuurlijk een doorgangshuis
zijn. De primaire doelstelling
van het asiel is de dieren te
herplaatsen. Maar de omstandigheden
laten dat niet toe. Er
is geen andere uitweg dan het
grootste deel van de dieren te
euthanaseren.
Het asiel krijgt vaak het
verwijt dat we de dieren “zomaar”
laten inslapen. Dat we te
weinig zouden doen, dat we
best wat meer dieren in die
hokken kwijtkunnen of dat we
maar een grote knoek moeten
kopen om al die dieren los te
laten lopen. Maar ook al
zouden we dat doen....daar ligt
natuurlijk niet de oplossing. Het
gaat om de mensen, de
eigenaren van die dieren.
Vooroordelen
Er bestaan heel wat vooroordelen
over wat voor type
mensen die eigenaren zijn die
hun dieren afstaan. Het zouden
met name Bonairianen zijn... die
houden niet van hun dieren. Of
juist de Latino’s. Die droppen
hun dier zonder pardon bij het
asiel of erger nog..... ze gooien
hun beestjes gewoon op straat
of in de mondi. En anderen
zeggen weer dat het vooral de
Nederlanders zijn. Nederlanders
zijn keihard en ruilen
hun zieke oude huisdier zomaar
in voor een nieuw exemplaar.
En dan die Amerikanen. Zij
komen hier een tijdje wonen,
nemen voor een paar maandjes
een hond en dumpen die daarna
weer bij het asiel.
Maar na een paar jaar bij het
dierenasiel gewerkt te hebben,
kan ik vertellen dat dergelijke
praatjes niet op feiten berusten
en vooroordelen zijn. Het
probleem is niet terug te voeren
op een enkele bevolkingsgroep.
De oplossing
De oplossing ligt voor een
groot deel bij de eigenaar zelf.
Voordat je een huisdier aanschaft,
dien je je te realiseren
dat je een huisdier voor een heel
lange tijd in huis neemt en er
jarenlang zorg voor moet dragen.
Niet alleen vandaag, nu het
nog een schattig lief puppy is,
maar ook morgen en over 10
jaar, wanneer je hond een oud
en krakkemikkig beestje is
geworden.
Rol voor het asiel
Het asiel is sind mei 2009
gestart om honden en katten
gratis te laten steriliseren,
zodat het aantal zwerfdieren op
het eiland verminderd wordt.
We schrijven ook informatieve
artikelen en gaan op pad
bij meldingen van dierenleed.
Beter voor Bonaire
In dit artikel heb ik me
misschien wat negatief uitgelaten
over de diereneigenaren
die al te gemakkelijk afstand
doen van hun dier. Gelukkig is
er in de meeste gevallen een
heel plausibele reden en
kunnen die eigenaren echt niet
anders dan hun dier afstaan.
Maar er zijn ook eigenaren
die wat te makkelijk hun dier
bij het asiel achterlaten. Ik hoop
dat deze mensen na het lezen
van dit artikel gaan nadenken
en erachter komen dat het echt
het beste is als ze helemaal
geen dier in huis nemen. Dat is
beter voor die mensen, beter
voor de dieren en beter voor
Bonaire!
Marlies Tiepel
Dierenasiel Bonaire

Desèmber 2009
Ta yega un momentu ku nos
mester tuma desishon difísil entre
interes finansiero i protekshon
di medioambiente. Nos ta
dispuesto na protehá un
palabrua skars dor di protehá
su área di biba den mondi, òf
nos ta permití di laga kòrta tur
palu den e mondi ei pa duna
algun hende empleo pa un
tempu korto? Por ehèmpel aki
na Boneiru, nos mester permití
e uso komersial di nos kuebanan
pa un par di hende hasi
ganashi, òf ta mihó di laga e
kuebanan sin akseso públiko di
moda ku no ta destruí e área di
biba di algun kolonia di raton
dj’anochi? E mesun raton dj’anochi
ku ta kome muskita ku
ta trese malesa manera dengue?
Nos ta sigui permití piskamentu
deskontrolá ku ta sakeá
tur stòk di piská di importansha?
Sin piská no tin empleo
MAKUBEKÈN
Página 5
INTERES FINANSIERO KONTRA PROTEKSHON
DI MEDIOAMBIENTE
Foto Credits: Bert van Doren.
den e industria ei tampoko.
Boneiru a konosé un masakre
di stòk di karkó, kref, hopi
sorto di piská i tambe un ref di
koral di kua su kalidat a mengua
hopi. Un ref ku ta un fuente
di importansha pa produsí
plaka i divisa. Hopi hende no
por kaba di komprondé dikon a
instituí leinan ku ántes no
tabatin. Dikon nos no por kue
karkó i turtuga? E kontesta ta
hopi simpel – pasobra nan a
kaba kasi por kompletu na
Boneiru. Ta lógiko anto pa sigui
kue un tipo di animal te ora ku
no tin niun mas?
Ku drentamentu di hopi
nashonalidat nobo, tin otro
espésie di animal ku ta haña
atenshon pa uso den kushina.
Sierto animal ku tabatin na
abundansha un tempu pasobra
Foto Credits: Bert van Doren.
e poblashon krioyo no tabata
piska, awor ta disparsiendo
pasobra e kultura spesífiko ei
si ta kustumbrá di kome nan. I
segun sierto piská òf ko’i laman
ta mengua te na punto ku bo ta
kasi no mira nan mas, otro
espésie ta kuminsá tuma nan
lugá. Esaki ta trese un efekto
di dominó kuné, manera por
ripará den hopi restorant rònt
mundu. Piská hopi chikitu, ta
ser sirbí na mesa pasobra no
tin niun piská grandi mas den
e área ei.
Den e mundu di negoshi, esnan
ku ta na kabes di kompanianan
grandi lástimamente
mester skucha kiko nan
doñonan òf akshonista ta bisa
nan, i eseinan hopi biaha tin un
kos so na nan kabes: ta kon
por laga e kompania produsí
mas tantu plaka pa nan. Muchu
biaha e doñonan aki ke mira
ganashi brutu, lihé i a todo
kosto. Si e plaka no ta drenta
sufisientemente lihé nan ta djis
bende nan negoshi i bai otro
kaminda. Pues hopi biaha e
gerensha ta skohe pa e akshonistanan
promé i e medioambiente
por último. Un kambio
den e aktitut ta nesesario,
kaminda e negoshi mester
kambia pa skapa naturalesa i
no kambia naturalesa pa subi
benta. E no ta difísil. E por kosta
un tiki plaka den promé. Por
bira nesesario pa hasi sierto
aktividat empresarial i stòp di
hasi sierto otro. Por ta ku no ta
bai mira ganashi na un nivel ku
e akshonistanan ke, pero si na
final no tin mas ref di koral, no
tin piská, betòn tur kaminda, lo
no tin nada mas pa bende
tampoko.
Boneiru a hasi hopi mas ku
mayoria di otro lugá. Nos tin lei
ku ta prohibí piskamentu ku
harpun, tira anker, kuementu di
karkó i turtuga, i destrukshon
di koral. A instalá bui pa mara
boto. Tin áreanan kaminda ta
prohibí pa kue piská. Ta rekerí
pa tur sambuyadó i hende ku
ta snòrkel pa sigui un orientashon
tokante Parke Nashonal
Marino Boneiru promé ku nan
drenta awa. Pero tur esaki ta
sufisiente? Organisashonnan di
naturalesa semper a pasa den
problema pa traha huntu ku gremio
empresarial i gobièrnu. Ora
un hende ta sinti ku su pan ta
na peliger, nan ta bringa. Niun
hende no ke pèrdè su entrada,
pero si naturalesa ta destruí,
lo no tin nada mas, ni trabou,
ni entrada, ni bida.
For di promé dianan di
kapitalismo, hende a purba di
dominá naturalesa. Ta opvio ku
mester kambia e pensamentu
aki awor. Naturalesa mester
dikta kiko e negoshinan mester
hasi. E degradashon di nos
rekursonan natural a yega na
un punto ku mester tuma desishonnan
drástiko. Pero kiko un
persona individual por hasi
anto? Por kuminsá eksiguí ku
ta kumpli ku leinan ku ta na
vigor kaba. Eksiguí pa stòp di
sobre desaroyá i stòp di permití
ku e destrukshon pa motibu di
konstrukshon kostal ta sigui.
Perkurá ku turismo ta keda na
un nivel sostenibel. I ku e tipo
di turista ku ta atraé ta kuadra
ku e rekursonan di nos isla.
Foto Credits: Bert van Doren.
Foto Credits: Anja van Doren.
Eksiguí ku e planta di prosesá
awa sushi ta bira realidat.
Wak den futuro – siña di e
fayonan di otronan. Wak kiko
mester evitá òf hustamente
lokual ku sí a funshoná na otro
lugánan.
Esei por keda lográ dor di
vota pa esnan ku ta na fabor di
protehá Boneiru. Anto despues
apoyá nan den nan esfuersonan.
Sigui pusha pa hasi ku
nan ta kumpli ku nan promesanan.
No bringa ku naturalesa.
Traha kuné pa nos tur por tin
un futuro.
Skirbí pa Bruce Bowker.
Foto Credits: Bert van Doren.

Página 6 MAKUBEKÈN Desèmber 2009 Desèmber 2009
MAKUBEKÈN
Página 7
Foto credits: Anja van Doren.
Foto credits: Anja van Doren.
REFNAN DI KORAL
Datonan saká for di análisis di fosilnan ta indiká ku refnan a bin na
eksistensha mas ku 225 mion aña pasá. Nan ta floresé den e awanan
kayente, kla i ku poko nutriente. Esaki ta kondishonnan ku nan ta
enkontrá den regionnan tropikal i sup-tropikal.
Nan ta sistemanan ekológiko hopi kompliká, probablemente ku e
diversidat mas grandi di tur sistema ekológiko. Refnan di koral ta konosí
tambe komo “selvanan di áwaseru di laman” (“the rain forests of the sea,
i un selva di áwaseru ta un selva ku ta hopi húmedo mayoria biaha pa
motibu di áwaseru kasi kontínuo.”) Pero si bo kompará e dos sistemanan
fantástiko aki por ta ku ta mihó pa yama e selvanan di áwaseru “e refnan
di koral di riba tera”. Pasobra si bo kompará nan meter pa meter, refnan
di koral tin hopi mas diversidat, pero tambe ta mas diferente. E diversidat
di e selvanan di áwaseru pa e gran parti ta basá riba un kantidat masha
grandi di insekto. Pero insekto, aunke nan por tin masha hopi adaptashon,
básikamente ta mesun forma di bida. Nan tur ta masoménos di mesun
struktura, tin mesun kantidat di parti di kurpa, kantidat di pia, kantidat di
antena i hala, òf tin variashon chikitu di e struktura original. Den
sistemanan ekológiko di e refnan di koral bo ta enkontrá 30 di e 31
phylum (sup-divishon den biologia) di e reino di animal.
Meskos ku den selvanan di áwaseru, e kompetensha pa rekurso
(kuminda èts. ) den un ref di koral ta fuerte. Si bo ta un sambuyadó,
próksimo biaha ku bo to bai bou di awa, tuma un tiki tempu pa opservá
e adaptashonnan inkreibel ku organismonan den refnan di koral mester
hasi pa por kompetí pa kuminda, espasio, un pida fondo, klaridat òf
kualke otro rekurso.
Refnan di koral ta ofresé benefisionan i servisionan importante;
protekshon kontra tormentonan tropikal, kuminda pa miónes di hende,
espesialmente den paisnan ménos desaroyá, kantidatnan enorme di
supstanshanan potenshalmente útil den siensia médiko (por ehèmpel
den industria kosmétiko i usonan den estudionan di sierto kanser) i pa
oportunidatnan pa edukashon, estudio sientífiko i turismo.
Turismo ta e industria ku ta kresiendo mas lihé na mundu, un industria
di 450 bion dòler merikano, ku ta generá 80% di su entrada total for
di turismo kostal. Aki na Boneiru, e mayoria di nos turismo ta relashoná
ku sambuyamentu; e mayoria di e turistanan kedando den nos
akomodashonnan manera hotèl ta sambuyadó òf hende ku ta snòrkel.
Mayoria di e klientenan den nos restorantnan tambe, i e turistanan aki
ta sostené nos negoshinan di hür outo tambe, meskos ku supermarket,
aeropuerto, negoshinan di benta di kas i hopi otro negoshi.
Kondishon di e refnan di koral di mundu
Apesar di un historia largu di sobrebibensia, refnan di koral rònt mundu
ta bou di menasa. E publikashon resien yamá: “Status of Coral Reef of
the World: 2008 (GCRMN - Global Coral Reef Monitoring Network)”, ta
menshoná ku 15% di e refnan di koral ta menasá seriamente di
ekstinshon dentro di 10 – 20 aña i 20% mas ta bou di menasa di disparsé
dentro di 20-40 aña. Otro sientífiko ta pronostiká ku tur e sistemanan
ekológiko aki por ta pèrdí durante bida di nos yunan.
Nos por dividí e menasanan mas serio pa e refnan di koral den
Foto credits: Anja van Doren. Foto credits: Anja van Doren.
menasanan mundial i menasanan lokal. Entre esnan mundial òf global e
dosnan direktamente konektá ku keintamentu global (Global Warming)
ta asidifikashon (subida di grado di ásido) di oséanonan, i blikiamentu di
koral. Aunke ta ser bisá ku ta masha tiki nos por hasi kontra di
keintamentu global, nos por i mester tuma akshon pa redusí e produkshon
di CO2. Otro menasanan global ta orkan i tormentonan tropikal, ku ta
birando mas devastador komo konsekuensia di kambio di klima global.
E menasanan lokal mas komun ta sobrepeska, degradashon di kalidat
di awa i konstrukshon kostal.
Kondishon di refnan di koral di Boneiru
Hopi organisashon internashonal ta di akuerdo ku e refnan di Boneiru
ta entre esnan mas salú di Karibe. Esaki probablemente ta debí na un
kombinashon di faktor. Hopi aña di legislashon medio-ambiental avansá,
falta di agrikultura masivo, falta di industria pisá, ousensia di riu, poblashon
relativamente abou, bishita limitá di turista, i 30 aña di maneho aktivo di
Parkenan Nashonal ta hasi un diferensha. Pero lamentablemente e refnan
di Boneiru a keda eksponé resientemente na diferente faktor di strès.
Diferente programa di monitoring i investigashon sientífiko ta mustra ku
kondishonnan no ta asina faborabel mas.
Apesar di ta inkreiblemente resistente, nos refnan ta hañando nan
mes den problema pa rekuperá for di impaktonan natural. Nan a logra di
dil eksitosamente pa miónes di aña ku tormentonan tropikal i orkan,
pero awor, kada biaha ku nan ta haña impakto di e tipo di evento natural
aki, e tempu pa rekuperá ta bira mas largu. Direktor Sientífiko di
CARMABI i ekólogo di refnan di koral Mark Vermeij ta yama e fenómeno
aki ‘morto a konsekuensia di míl kòrtá’. Laga mi splika kiko e ke mèn.
Pèrdida di sistemanan ekológiko funshonal
Sientífikonan di refnan di koral ta rekonosé e importansha di diferente
sistemanan ekológiko kumpliendo ku diferente tarea. Un di e kambionan
mas evidente ta e pèrdida di koralnan ku taki. E grupo di koralnan aki
(Acropora spp) mihó konosí komo staghorn òf elkhorn corals tabata hopi
komun den e refnan den awanan mas plat rònt di Boneiru te ku 15 pa 20
aña pasá. Nan tabata un sistema ekológiko importante ofresiendo un
struktura tri-dimenshonal kompleho pa piskánan hubenil i invertebrates
(bestianan di laman sin eskeleta). E koralnan aki tabata forma un área
di krèsh. Nan tabata ofresé un lugá seif pa organismonan chikitu por a
krese te ora nan tabata kla pa e awanan mas peligroso. Den komienso
di dékada 90, un malesa a mata 90% di e koral di taki aki rònt Karibe.
Aunke e refnan di Boneiru tabata afektá pa e malesa pandémiko aki,
hopi kolonia di koral di taki a sobrebibí, ofresiendo skondite pa
organismonan chikitu. Na 1999 orkan Lenny a daña hopi di e kolonianan
ku a sobrebibí aki, redusiendo nan na rastro di lokual tabata un grupo
dominante den Karibe un tempu. Aunke nan ta eksistí ainda, nan ta
funshonalmente ekstinkto. Pues nan no por ofresé sufisiente protekshon
na piská i organismo chikitu.
Skirbí pa Ramon de Leon.
Foto credits: Anja van Doren.
Foto credits: Anja van Doren.
Foto credits: Anja van Doren.

Página 8 MAKUBEKÈN Desèmber 2009
Wat zijn?...
INVASIEVE, BEDREIGDE, ERNSTIG BEDREIGDE,
Tweede artikel over het
verwijderen van exotische
soorten en het beheer van het
Washington Slagbaai
Nationaal Park
-Invasief: Zoals vermeld in
het vorige artikel, kan een een
invasieve soort (een soort die
een bedreiging vormt voor inheemse
soorten), een negatieve
weerslag hebben op
inheemse populaties. Soms
zelfs tot het punt waarop inheemse
soorten kunnen uitsterven.
Bonaire, met haar
schaarste aan drinkwater en
voedsel, hoge temperaturen en
lucht met een hoog zoutgehalte,
is een voorbeeld van een
leefomgeving waar de strijd om
voedsel en water groot is. Het
natuurlijke evenwicht tussen de
diverse soorten is dan ook zeer
Dodo
gevoelig. Aan al deze omstandigheden
kunnen we nog
het kleine oppervlak van het
eiland toevoegen en dan hebben
we een ecosysteem waar de
schade door invasieve plant- of
diersoorten gemakkelijk kan
worden gezien. De ’Neem Tree’
(azadirachta indica) en de Palu
di lechi (rubberplant) zijn
voorbeelden van invasieve
soorten op Bonaire.
-Bedreigd: Deze term
verwijst naar uitsterven. Indien
een groep planten of dieren van
dezelfde soort te maken heeft
met bepaalde negatieve omstandigheden
en er geen actie
wordt ondernomen om deze
situatie te veranderen, kunnen
we zeggen dat de soort bedreigd
is. De Karkó is een
voorbeeld hiervan.
BO TABATA SA KU BO NO TIN MESTER DI
GUIA PA SUBI BRANDARIS?
WIST JE DAT JE GEEN GIDS NODIG HEBT OM
DE BRANDARIS TE BEKLIMMEN?
EN UITGESTORVEN SOORTEN
Foto Credits: Hanny Kalk.
-Ernstig Bedreigd: Dit is
weer een stap verder naar het
uitsterven van een soort. In dit
geval hebben we het al over een
soort waarvan het aantal
exemplaren gestaag afneemt.
Het kan zijn dat het jaarlijks
aantal geboorten lager is dan
het aantal sterfgevallen, of dat
het woongebied van de soort
vernietigd wordt. Sommige
walvissoorten zijn hier een
voorbeeld van.
-Uitgestorven: Dit is makkelijk:
VOOR ALTIJD VERDWE-
NEN. Kan nooit meer terugkomen.
Sinds de 16 de eeuw zijn
vele plant- en diersoorten door
toedoen van de mens uitgestorven.
De meest bekende
voorbeelden zijn de Dodo (een
loopvogelsoort die alleen op het
eiland Mauritius voorkwam) en
de Tasmaanse Tijger.
Geschreven door Fernando
Simal, vertaald door Marcel Nahr.

Desèmber 2009
Desaroyá nos isla i sigur
nos industria turístiko na un
manera duradero ta importante
pa nos produkto turístiko i pues
pa Ofisina di Turismo di Boneiru.
Turismo ta e pilá di nos
ekonomia, pero tambe pilá di
nos desaroyo en general, esaki
si tene na kuenta ku ta nos
ekonomia ta sostené desaroyo
den otro sektornan pa gran parti.
Komo un aktor klave den e industria
di turismo, Tourism Corporation
Bonaire (TCB), kier
stimulá un desaroyo duradero i
stimulá e industria turístiko,
pero tambe komunidat en general,
di ta konsiente di e importansia
di un desaroyo duradero
pa Boneiru; ta konsiente
di kiko nos kada un por hasi i
tambe di kuantu Boneiru a logra
kaba riba e área aki.
Ta pa e motibu aki TCB lo
pone énfasis riba e tópiko aki
den aña 2010 pa medio di un
proyekto ku ta titulá “Duurzaam
Bonaire”, esta “Un Boneiru
Duradero” ku ta wòrdu finansiá
dor di USONA, ku ta manehá
fondonan di desaroyo otorgá pa
Hulanda.
E proyekto “Un Boneiru
Duradero” ta konsistí di vários
faseta, tur ku nan metanan
konkreto.
Un faseta importante ku lo
duna un “boost” na e imágen di
Boneiru internashonalmente
komo un destinashon ku ta
kere i ta kana e kaminda di un
desaroyo duradero ta e
proyekto di “Carbon Neutral”.
MAKUBEKÈN
Página 9
TOURISM CORPORATION BONAIRE STIMULANDO
UN DESAROYO ‘DURADERO’ PA BONEIRU DEN 2010
Pa medio di e proyekto aki,
Boneiru lo ta e promé isla pa
implementá un programa di
“carbon-offset” di un forma
semi-integral, dunando e bishitante
e oportunidat pa kompensá
monetariamente e carbon
dioxide ku e ta produsí ora
e praktiká diferente aktividat durante
su bishita. Aktualmente
diferente kompania ku renombre
global ta ofresé e kliente i
BO TABATA SA KU NOS DOS PARKENAN A
KUMPLI TRINTA I KUARENTA AÑA?
WIST JE DAT ONZE BEIDE PARKEN DIT JAAR
VIEREN DAT ZE DERTIG EN VEERTIG JAAR
BESTAAN?
BO TABATA SA KU STINAPA TIN UN
WEBSITE, WWW.STINAPA.ORG, I ESAKI TA
YEN, YEN DI INFORMASHON HOPI
INTERESANTE, MANERA REPORTE ANUAL,
NOTISIA I KOMUNIKADO DI PRENSA?
WIST JE DAT DE WEBSITE VAN STINAPA,
WWW.STINAPA .ORG, BORDEVOL IN-
TRESSANTE INFORMATIE, ZOALS DE
JAARVERSLAGEN, NIEUWTJES EN
PERSBERICHTEN STAAT?
konsumidó di carbon dioxide e
posibilidat di kompensá lokual
nan usa, i Boneiru kier hasi
esaki pa diferente aktividatnan
klave ku nos turistanan ta
práktika durante nan bishita.
Kompensashon di lokual a
produsí na carbon dioxide lo
tuma lugá pa medio di plantamentu
di palunan típiko di
Boneiru na diferente sitio riba
nos isla. Nos ta di opinion ku
ta importante pa Boneiru kana
dilanti atrobe i kontribuí na hasi
nos komunidat i bishitantenan
konsiente di e impakto ku
diferente aktividatnan turístiko
tin riba nos mama tera. Esaki
ta un meta importante di e
proyekto aki. TCB lo pone hopi
énfasis internashonalmente
riba e echo ku Boneiru ta introdusí
e proyekto aki den 2010.
Un otro faseta di e proyekto
“Un Boneiru Duradero” ta ku
TCB lo sòru pa 4 sitio aki na
Boneiru ku ta hopi sushi i no ta
fásil pa hasi limpi, pa esakinan
wòrdu limpiá kompletamente.
Lo aserká Selibon pa asina
determiná e sitionan ku mester
di atenshon inmediato. Tambe
lo stimulá e sektor privá di
Boneiru pa introdusí medidanan
ku ta “green” pues ku ta tene
kuenta ku nos medio ambiente.
Lo organisá diferente tayernan
i produsí foyetonan di informashon
pa asina tambe konsientisá
e pueblo boneriano di kon
pa implementá diferente
práktika ku ta tene kuenta ku
nos medio ambiente. Den
kuadro di konsientisashon,
TCB lo kontinuá ku e programa
di TAP den otro bachi; “Mama
Smile Goes Green”. Den e
programa aki lo enfoká mas
tantu riba konsientisá nos
pueblo i espesialmente nos
hubentut di e importansia di
kana e kaminda di un desaroyo
duradero. Tambe kier pone
énfasis riba e echo ku Boneiru
a skohe konsientemente pa
kana e kaminda di un desaroyo
duradero pa añanan kaba i nos
mester mantené esaki pa nos
desaroyo turístiko, pero sigur
pa nos futuro generashonnan.
Keda pendiente pa tur e
aktividatnan bunita aki ku TCB
lo introdusí den aña 2010.
Un Felis Pasku i Próspero
Aña Nobo di parti di Direktor,
Personal i Hunta di Komisario
di TCB.

Página 10 MAKUBEKÈN Desèmber 2009
TRADITIONELE VANGST VAN DE KARKÓ
BLIJFT MOGELIJK
In de ontwerp uitvoeringsbesluiten
van de Eilandsverordening
natuurbeheer staat
in detail aangegeven hoe we op
Bonaire onze natuur willen
beheren. Sommige soorten
dieren en planten worden
absoluut beschermd. Dat betekent
dat je ze respectievelijk
niet mag vangen, doden,
verstoren, kappen of snoeien.
Voor enkele andere soorten
gelden minder strenge eisen.
Die mogen, onder bepaalde
voorwaarden, wel worden
gevangen en gedood. Dat geldt
bijvoorbeeld voor karkó en
kreeften. Ook voor mangroven
en wayaká zijn de eisen minder
streng dan voor bijvoorbeeld de
kabana of de hoba. Hieronder
worden de soorten waarvoor
minder strenge eisen gelden en
de beheersmaatregelen verder
toegelicht.
De karkó op Bonaire is overbevist.
Dat wil zeggen dat er
meer karkó wordt gevangen dan
dat erbij komt. Het evenwicht
is zoek. Om daar wat aan te
doen, wordt de karkó beschermd.
Je mag alleen karkó
vangen met een vergunning van
het bestuurscollege. Momenteel
heeft niemand zo’n
vergunning. De karkó heeft
namelijk een periode van rust
nodig om zich te kunnen
herstellen. Een karkó is na vier
Foto Credits: Marian Walthie.
Foto Credits: Bert van Doren.
tot vijf jaar volwassen en kan dan
voor nageslacht gaan zorgen.
Als we de karkó’s nu een aantal
jaren met rust laten, dan kan
hun aantal weer zo toenemen
dat de traditie van het vangen
van karkó weer in ere kan
worden hersteld. We moeten er
dan wel voor zorgen dat het
evenwicht in stand blijft. Dus het
aantal vergunningen voor het
vangen van karkó zal beperkt
zijn en er zullen ook afspraken
gemaakt moeten worden over
het aantal karkó dat mag
worden gevangen. Er is nu dus
wel een verbod op het vangen
van karkó, maar het is geen
absoluut verbod. Onder voorwaarden
wordt het vangen van
karkó in de toekomst wellicht
weer mogelijk. Zo’n regeling
noemen we een beheersmaatregel
en die is vastgelegd
in het uitvoeringsbesluit
onderwaterpark van de nieuwe
Eilandsverordening natuurbeheer.
Er zijn meer van dergelijke
beheersmaatregelen. Ook
MANER’E FLOR DI
ANGLO
Mi ke ta simpel i humilde
maner’e flor di anglo
ku ken ku ta
por kana pasa
band’i dje
trap’é mes si nan kier
pero ku lo n’ preokupá
Ora e doló di nan paso
pasa bai...
i e blach’ i flornan marchitá
bolbe kohe forsa i rebibá
k’un digno orguyo
l’e fòrsa lanta su kabes
i bisa:
“ta mi mes
e flor di angelo
k’a nase
a krese
i floresé
den tera
di nos dushi suelo
boneriano”.
Skirbí pa Cecilia Everts (e.p.d.)
NA MEMORIA DI
CICILIA EVERTS
Nos ta gradesidu na Ilka
Everts kende a otorgá nos
e bukinan di su mama i a
duna nos pèrmit pa usa
su poesianan bunita. Ya
asina hendenan di
Boneiru por sigui gosa di
su obranan.
kreeften worden overbevist. Om
die reden wordt er een
vangstverbod ingesteld behalve
langs de oostkust tussen 1 mei
en 1 oktober. De kreeften die in
deze periode worden gevangen,
mogen geen eieren dragen en
de lengte van de kop en het
rompdeel samen (carapax
lengte) moet groter zijn dan 12
centimeter. Deze beheersmaatregel
is vastgelegd in het
ontwerp van het uitvoeringsbesluit
onderwaterpark.
Ook voor sommige boomsoorten
en de bolcactus (bushi,
melon di seru) geldt een
beheersmaatregel. Die houdt in
dat alleen met vergunning van
het bestuurscollege zo’n
boomsoort mag worden verwijderd
of gesnoeid. Dit geldt voor
alle mangrovebomen en voor
pokhout (wayaká en wayaká
shimaron).
Voor mangroven is dat niets
nieuws, omdat een dergelijke
maatregel al zeventien jaar van
kracht is op basis van de
Verordening marien milieu.
Voor pokhout geldt deze
bepaling nu ook omdat pokhout
op de rode lijst van de World
Foto Credits: Hanny Kalk.
Conservation Union (IUCN)
voorkomt. Dat betekent dat die
soort internationaal moet
worden beschermd. Maar op
Bonaire komt één van beide
soorten pokhout, de wayaká,
algemeen voor. De wayaká
shimaron is minder algemeen.
Absolute bescherming van de
wayaká is dus niet nodig en ook
niet uitvoerbaar. Als pokhout op
een terrein groeit waarvoor een
bouwvergunning is afgegeven,
mag de boom zonder vergunning
worden gekapt. Ook
bolcactussen (bushi) die op
zo’n terrein groeien mogen
zonder vergunning worden
verwijderd.
Voor het kappen van bomen
en cactussen in het algemeen
is een kapvergunning nodig als
die bomen of cactussen een
omtrek hebben van meer dan
75 cm. Deze maatregel is van
belang om erosie tegen te gaan
en ons eiland zo groen mogelijk
te houden. Ook worden hiermee
oudere en monumentale
bomen beschermd.
Afdeling Natuur- en Milieubeheer,
DROB.
BO TABATA SA KU BO POR YAMA STINAPA
NA 717 – 8444, ORA BO TIN
PREGUNTA TOKANTE NATURALESA I MEDIO
AMBIENTE?
WIST JE DAT JE STINAPA KAN BELLEN OP
717– 8444, WANNEER JE VRAGEN HEBT OVER
NATUUR EN/OF MILIEU?
BO TABATA SA KU STINAPA TA E
FUNDASHON, KU TA MANEHA E PARKENAN
NASHONAL PA GOBIÈRNU?
WIST JE DAT STINAPA DE STICHTING IS DIE
DE NATIONALE NATUURPARKEN BEHEERT
VOOR HET GOUVERNEMENT?

Desèmber 2009
MAKUBEKÈN
Página 11
NA 2010, MAS ATENSHON PA SEPARASHON DI SUSHI
Pa aña 2010 Selibon i gobièrnu
di Boneiru den koperashon
ku munisipio Breda lo
introdusí programanan dirigí riba
separashon di sushi ku e meta
pa resiklá esakinan.
Na komienso di 2006
gobièrnu di Boneiru a entregá
un proyekto pa e programanan
De International Commission
for the Conservation of Atlantic
Tunas (ICCAT) , is de
commissie voor het behoud van
Un barí ku zeta sushi.
Telbo N.V. ta gradisí su kliente nan
pa e sosten risibí durante aña 2009.
Den aña 2010 Telbo lo sigui bin
di koperashon entre munisipionan
di Hulanda i islanan di
Antia.
Tabata trata aki di un
proyekto di medio ambiente i
sushi. Na e munisipio Breda,
Boneiru a haña un partner ku
ta dispuesto pa pasa over
konosementu i eksperensia.
ku mas inovashon pa e pueblo Boneriano
Representantenan di Gobièrnu
di Boneiru i Selibon NV
a bishitá Hulanda i representantenan
di munisipio Breda a
bishitá Boneiru pa asina tuma
nota di e situashonnan di
atenshon pa loke ta trata medio
ambiente i sushi.
E grupo aki a yega na e
konklushon ku tin dos proyekto
ku tin prioridat pa keda ehekutá
a korto plaso. Ta trata aki di:
-E forma di atendé ku sushi
peligroso.
-Separashon di sushi.
Atendé ku zeta sushi:
Pa loke ta trata e forma di
atendé ku sushi peligroso, pa
2010 lo inisiá e proyekto pa
kolektá zeta sushi di forma
separá. Zeta sushi ta un problema
grandi pa nos suela i nos
naturalesa.
Mayoria garashi ku ta drecha
outo no tin e prekoushonnan
nesesario pa atendé ku
zeta sushi di forma separá.
Zeta di kushina na kasnan i di
restorant tampoko ta ser
kolektá di forma separá. Pa
2010 lo pone kònteinernan
speshal pa kolektá zeta sushi
na e kuater pòmpstashonnan
di gasolin na Boneiru. Banda
di e kònteinernan aki lo tin baki
tambe pa tira “oilfilter”, bleki i
kònteinernan bashí ku tabata
HET AFNEMEN VAN DE VISSTAND
de Atlantische tonijn. Ze bepaald
de quota voor de tonijn
die gevangen mag worden in de
Atlantische Oceaan. Helaas
bestaat de hele commissie uit
landen met vissersvloten die
afhankelijk zijn van de tonijnvangst.
Dit betekent dat de
beslissingen die genomen
worden slechts in geringe mate
gebaseerd zijn op wetenschappelijke
onderzoeken
gericht op het overleven van de
vissoort en veel meer op de
belangen van de visvangstmagnaten.
Het is angstaanjagend dat de
laatste cijfers aantonen dat de
blauwe tonijn zodanig wordt
overbevist dat er nog maar 15%
van over is! Al jarenlang waarschuwen
wetenschappers de
ICCAT, dat de enige manier om
de tonijn en de samenhangende
visindustrie, van de totale
ondergang te redden, een
direct en totaal verbod van minimaal
3 jaar op de tonijnvangst
moet zijn.
Natuurlijk was dit ondenkbaar
voor de visbedrijven, de
reden dat de ICCAT de vangst
maar met éénderde heeft verminderd!
Dat is pas kortzichtig!
Als ik u was zou ik nog maar
gauw een blikje tonijn kopen.
Want je weet niet hoe lang het
nog verkrijgbaar is.
Geschreven door Bruce
Davidson.
kontené zeta.
Na garashinan pa drecha
outo lo introdusí e asina yamá
IBC (Intermediate Bulk Containers).
Esakinan ta bakinan
grandi den kua ta pone e zeta
sushi.
E zeta sushi ku keda kolektá,
tantu na pòmpstashonnan
komo na garashinan, lo keda
transportá pa BOPEC pa esaki
keda resiklá.
Separashon di sushi:
Tantu na Playa komo na
Rincon lo bini milieustation. Milieustation
ta un sitio kaminda
ta entregá sushi di forma
separá. Na e sitio aki tin vários
kònteiner grandi pa tira sushi
separá den dje. E intenshon ta
pa separá e siguiente sushinan:
Glas, metal, papel, sushi di
kurá, palu, frishidèr (i otro
produktonan eléktriko i elektróniko),
tayer, asbèst, bateria,
fèrf, remedi, sushi di hòspital,
silender di gas, zeta i otro
sushinan peligroso. Na e
momentunan aki ya ta kolektá
glas di forma separá na
Boneiru. Tambe riba landfill
(Kaminda Lagun) ta pone sierto
sushi (p.e. tayer, frishidèr, palu)
E korant aki a bira posibel danki na:
Deze krant werd mede mogelijk gemaakt door:
STINAPA Bonaire
WWF NL
Carib Inn
MCB
Gouvernement Bonaire
Digicel
Selibon
Telbo NV
RBTT Bank
TCB
Harbour Village
di forma separá. Ta trahando
riba posibel formanan pa resiklá
òf manda e sushinan separá aki
pa eksterior pa esakinan keda
resiklá. Tambe Selibon ta
kolektá bateria di forma separá,
esakinan tambe lo keda transportá
pa eksterior pa keda
resiklá. Meta final di e aktividatnan
pa separá sushi ta pa
resiklá esakinan, lokual ku
finalmente lo yuda konservá nos
naturalesa i medio ambiente!
Pues ta sumamente importante
pa komunidat di Boneiru
kompletu ta embolbí i kontribuí
pa separá sushi mas tantu
posibel. Pa e motibu aki lo bai
tin kampañanan intensivo di
konsientisashon pa asina
komunidat kompletu ta bon
informá i konsiente.
Un IBC.
Redactie: Elsmarie Beukenboom & Karen van Dijk
Vormgeving: Bonaire Communication Services N.V.
Drukwerk: DeStad Drukkerij, Curaçao
Distributie: Post NV
Redakshon: Elsmarie Beukenboom i Karen van Dijk
Kompaginashon: Bonaire Communication Services N.V.
Imprenta: DeStad Drukkerij, Curaçao
Agensia distribuidor: Post NV
STINAPA Bonaire, telefoon: 717 - 8444, fax: 717 – 7318,
email: info@stinapa.org, website: www.stinapa.org, adres:
Barcadera z/n, Bonaire

Página 12 MAKUBEKÈN Desèmber 2009
PLANTA DI KLOAKA POSIBELMENTE
OPERASHONAL NA 2012
Boneiru lo haña un planta ku
ta prosesá awa di berpùt, un
asina yamá planta di kloaka.
Te ainda tin intenshon pa e
planta bira operashonal na aña
2012.
Pa mas ku 20 aña kaba
STINAPA a mustra riba e nesesidat
pa Boneiru tin un planta
di kloaka. E motibu pa un
planta asina ta pasobra ref di
koral no por soportá nutriente.
E refnan di koral na mundu ta
èksistí kaba pa mas ku 225
mion aña. Nan ta floresé den
awanan kayente, kla i ku poko
nutriente. Na Boneiru tin tur e
kondishonnan aki. Ta p’esei,
kasi kompletamente rondó di e
isla di Boneiru tin ref di koral.
Nan ta kuminsá for di hopi serka
di tera bai te den profundidat.
Importansha di Gutu
Pa splika dikon Boneiru
mester di un planta di kloaka i
pa por komprondé mihó kiko ta
efekto di nutriente riba koral,
nos ta bai hasi un komparashon:
Den nos kurá di kas,
si nos ke pa nos matanan
bona, duna flor bunita i fruta
dushi, nos ta duna nan mèst.
Mèst ku nos sa usa hopi aki
na Boneiru ta pupu di kabritu òf
di galiña. Awó den nos kurá di
kas esei ta un kos bon, pero
bou di laman nò.
E mesun efekto ku e mèst
tin riba tera, e tin den laman
tambe. E matanan ta bona. E
nòmber komun pa ‘matanan’
bou di laman ta lima. Lima ta
malu pa koral pasó e ta krese i
tapa e koral. Un koral mester
di klaridat, si lima tap’é e lo
Foto Credits: Anja van Doren.
sofoká muri. Tambe lima ta
stroba larva di koral di haña un
lugá pa pega. Un larva semper
ta buska un lugá di piedra duru
pa e pega riba dje. Awor, lima
ta un mata ku ta presente bou
di awa nòmalmente. Tin
diferente piská ku ta kome lima
só, ku otro palabra, nan no ta
kome otro piská.
E komedó di lima di mas
importante ta Gutu. Gutu ta un
piská ku ta bira grandi i mas
grandi un bestia bira, mas e ta
kome. Awèl bon, e Gutu ta
kome lima i asina e ta tene e
ref limpi, e no ta duna e lima
chèns pa krese di mas. Manera
ku e lima sprùit, e Gutu ta pasa
su djentenan skèrpi riba e koral
i ta skrap e lima kita fó. Pero si
tin muchu hopi nutriente den
laman, e lima ta krese muchu
mas lihé ku e Gutu por kom’é.
Ta ki mishi e nutrientenan
den laman
Berpùt di diferente edifisio
ku tin kantu di nos kosta no ta
bon trahá, sea ta ku nunka a
sera e buraku di e berpùt ku
blòki i pleister e, òf si e ta di
pleister mes, e por a sker. Kon
tal ku awa sushi ku tin nutriente
den dje - nutrientenan ta elementonan
ku ta sali for di kurpa
di hende ora nos hasi sushi -
ta sipel dor di e kalichi i asina
ta drenta den laman. Mas
nutriente tin den laman, mas e
lima ta krese, e nutriente ta
manera mèst pa e lima.
Desaroyo kresiente di
Boneiru a trese kuné hopi
konstrukshon hopi serka di
kosta. Hende a traha hopi mas
kas i otro tipo di establesimentonan
riba nos kosta. Nan
tur opviamente mester di un
berpùt.
Gobièrnu ta stipulá ku tur
hende ku traha un kas mester
traha un tanki séptiko, esei ta
un tipo di berpùt pero e ta será
ku blòki i di pleister. Loke sa
sosodé ta ku, sea ta keda sin
lanta e berpùt ku blòki òf no ta
pleister e. E tipo di práktikanan
aki ta pone ku e awa sushi ta
sipel bai laman. Tambe tin
hende ku ta laga bora un leaching
hole. Esaki ta un buraku ku
nan ta bora, sea paden òf pafó
di e berpùt. Esaki ta pone ku e
berpùt nunka no ta yena i semper
lo saka e awa di mas, manda
den tera. E awa ei lo keda
sipel i buska su kaminda te ora
e yega laman.
Tin bia nos sa puntra hende,
ku ta biba kantu di awa pa
basta aña kaba, e pregunta:
‘Kua tabata ta e delaster biaha
ku bo a laga chika bo berpùt?’
E kontesta sa ta: ‘mi ta biba
den e kas aki 15 aña kaba i
nunka nos pos a yena’. Awèl,
nos no tin nodi di splika e
lesadó ta dikon e pos no ta
yena i unda e awa sushi ta bai.
Awor, ántes, ora no tabatin
asina tantu edifisio riba nos
kosta, e Gutu i e otro pis-kánan
por a kome e lima i tene nos
ref liber di lima.
Awendia tin asina tantu
konstrukshon mas, ku hopi
mas nutriente ta bai laman. E
situashon aki tin nos di STI-
NAPA bastante preokupá,
pasobra tin un otro fenómeno
ku a bin na moda aki na Boneiru
i esaki ta ku hende ta piska
Gutu. Gutu, un piská ku Bonerianonan
masha poko tabata
kome ántes, awendia tin hende,
ku ta biba riba e isla aki, ta sali
speshal pa bai piska Gutu.
Esei ta trese dòbel problema;
lima ta krese ku mas furia
pasobra tin mas nutriente den
laman i e kantidat di Gutu ta
bahando pasobra hende ta
piska nan.
Na otro islanan den Karibe
ku tabatin e mesun situashon
aki, ya a demostrá ku di un dia
pa otro por lanta mainta i ripará
ku laman a bira bèrdè, bèrdè.
Na ingles ta yama esei ‘algae
blossom’. Ora esei sosodé, no
tin manera pa drai e bèk. Lo no
tin awa pa laba! Nos no ke pa
esei sosodé aki na Boneiru
pasobra e ref di koral, di dje nos
ta biba. E ta hinka pan den boka
di hopi di nos riba e isla aki.
Solushonnan
Tin algun solushon na
kaminda, e úniko problema ta
ku nan ta tardando muchu.
Kòrda ku a bisa na prinsipio ku
ta for di 20 aña pasá STINAPA
a kuminsa ta bati bèl ku
Boneiru mester bin ku un planta
di kloaka. Tin kuater solushon
den tapara: e promé ta ku tin
un konsepto di lei, desishonnan
di ehekutashon di e ordenansa
di naturalesa kla pa gobiernu
di Boneiru aprobá. Den e konsepto
di lei aki, tin un artíkulo
segun kua diferente bestia lo
Foto Credits: Anja van Doren.
haña protekshon.
Gutu ta un di e piskánan ku
lo bai ta protehá i lo no por
piska Gutu mas, esta si gobiernu
aprobá e desishonnan di
ehekutashon di e ordenansa di
naturalesa aki. E di dos
solushon ta ku gobiernu di
Boneiru a pidi ayudo finansiero
na Hulanda pa traha un planta
di kloaka temporal ku nos lo
usa te ora e planta grandi keda
kla.
Gobiernu di Hulanda a bai
di akuerdo i a pone plaka
disponibel pa esei por sosodé.
Na prinsipio di 2010 lo kuminsá
ku konstrukshon di e planta
aki. E di tres solushon ku ta na
kaminda ta e planta di kloaka
grandi mes ku lo bin na LVV
riba kaminda pa Lagun. E mal
notisia di esei ta ku ora a planta
ta kla, e lo no kubri tur e área
ku e lo a kubri originalmente.
Dor ku a tarda asina tantu, a
konstruí mas edifisio, i e planta
a sali hopi mas karu ku e
kantidat di sèn ku tin pa trah’é.
Den bahamentu di gastu mester
a laga algun parti kai afó. Lo no
konektá e parti di Hato, ni e
parti di Belnem.
E di kuater solushon ta ku
tin un konsepto di lei pa kolegio
ehekutivo aprobá, den kua lo
regla tur asuntu di awa di berpùt
sigun lei. Asina por tin kòntròl
legal pa evitá ku awa di berpùt
por bai den laman.
Skirbí pa Elsmarie
Beukenboom.