Informashon tokante naturalesa i medio ... - STINAPA Bonaire

MAKUBEKÈNInformashon tokante naturalesa i medio ambiente di BoneiruGrátisEdishon Nr. 19 desèmber 2011GratisFotocredit: Peter MontanusAmbassadeurs glascampagne. Van links naar rechts: Bubuchi Janga, Hubert Evertsz, BoyGoeloe, Adèle Evertsz–Winklaar, Onnie Emerenciana, IsaacCoffie jr.Embahadornan di kampaña di glas. Di robes pa drechi: Bubuchi Janga, Hubert Evertsz, BoyGoeloe, Adèle Evertsz–Winklaar, Onnie Emerenciana i Isaac Coffie jr.Afval“Hetgeen weggegooid wordt”,is de betekenis van het woordafval, volgens het woordenboek.En zo is het ook.Vroeger gooiden we ons afvalin zee. Op de weg tussenBopec en Playa Frans kun jede ‘shut’, waar het afval in zeewerd gestort, nog zien.Tegenwoordig gooien we hetop een grote hoop bij Lagun.Wat onbruikbaar of waardeloosis, gooi je weg. Op deafvalstortplaats. Zo doen wedat al tientallen jaren. Datonze landfill een probleemvormt, is nog niet tot onsdoorgedrongen. Logisch, wantwe hebben de rekening nogniet gepresenteerd gekregen.Ja, we betalen allemaalmaandelijks de afvalheffing bijonze waterrekening. Maar datdit maar een klein deeltje vande werkelijke rekening is,beseffen we niet.Eigenlijk zou u het afval vanéén dag eens in de hoek vande keuken moeten gooien enhet daar laten liggen. Danmerkt u vanzelf dat je dat nietzomaar kunt doen. Onseiland is eigenlijk ons huis.Dus op ons eiland kun je ookniet zonder meer het afval opeen berg gooien.Tussen dat afval zitten schadelijkestoffen zoals afgewerktemotorolie, verfresten,lege batterijen, oude medicijnen,restjes insecticidenen andere chemicaliën. Datzijn geen gezonde stoffen. Enhet is de vraag of ze wel netjesin de afvalberg blijven zitten.Maar ook minder kwalijk afval,zoals het tuinafval, fruitschillen,groentenresten enander organisch afval heeftgevolgen voor de leefomgeving.Uiteindelijk komenveel stoffen in de bodem enin het grondwater terecht. Enzo verspreidt het zich verder.Bijvoorbeeld naar zee. En devissen uit zee belanden weerop ons bord.Dit probleem moeten weoplossen. Dat is de werkelijkerekening die nog moet wordenbetaald. Maar we kunnen nual beginnen met de aanpak.Door meer afval te scheidenen te hergebruiken. Daaroverleest u meer in deze krant.De redactie

Página 2 MAKUBEKÈN Desèmber 2011RECYCLEN, IEDEREEN KAN HETHet thema van dezeMakubeken is Recyling. Watheeft het Dierenasiel nu metrecycling?Het gaat immers wel te verom van recycling van dieren tespreken. Toch kan iedereen,dus ook het asiel, hieraanmeewerken. In het geval van hetdierenasiel is het duidelijkstevoorbeeld Pakus di Pruga.De Stichting DierenasielBonaire is altijd op zoek naarextra inkomsten om het asielkunnen blijven draaien en hetwerk steeds weer te verbeteren.Enige jaren geleden is toenhet idee ontstaan om 2e -handsspullen te gaan verkopen.In eerste instantie middelseen stand op de vlooienmarktin het We Dare To Care Parkachter het hospitaal, doch toende mogelijkheid zich voordeedeen eigen ruimte te gebruikenis een permanent 2e handswinkeltje opgezet met de naam“Pakus di Pruga”De bedoeling van Pakus diPruga is 4-ledig.1) Het is een plek waariedereen goedkoop bruikbarespullen kan kopen.2) Het is een plek waariedereen die bruikbare spullenover heeft, deze kan donerenten bate van het Dierenasiel enten bate van iedereen diegoedkoop bruikbare spullenzoekt.3) De gedoneerde spullenworden voor weinig geldverkocht en de opbrengst komtvolledig ten goede aan hetDierenasiel (Pakus di Prugawordt gerund door vrijwilligers)4) Pakus di Pruga is interessantvoor iedereen, waardoorhet ook een ontmoetingsplaatsis van allerleiverschillende mensen uit desamenlevering.Pakus di Pruga is dus eenplek waar bruikbare spullen,welke in principe afgedankt zijn,gebracht kunnen worden enweer opnieuw door anderen ingebruik worden genomen........Het is dus de meestsimpele en goedkope wijze vanrecycling......Het betreft in principe alledenkbare spullen, waaronderveel boeken, kleding, tassen,schoenen, serviesgoed, keukenspullen,electronica, kabels,hardware, speelgoed,meubels, etc. etc.Iedereen die dus iets inPakus di Pruga koopt, werktmee aan een iets kleinereafvalberg (en heeft ook nog ietsleuks of bruikbaars voor ergweinig geld)Kom langs en help het afvalverminderen...!!!Pakus di Pruga isgesitueerd aan de Kaya SimonBolivar, tegenover Brandaris BarRestaurant.Openingstijden: iederezaterdag van 8.00 tot 17.00Bezoek ook onze facebookpagina “Pakus di Pruga”.Juan MesquitaNasé na Repúblika Dominikanariba 31 di desèmber,1984. Aktualmente mi ta trahakomo Asistènt Ranger di parkenashonal marino. Desde ku mia kuminsá na STINAPA komotrenu mi a gusta tur parti di etrabou ku mi mester a ehersé.Despues di mi práktika mi atraha hopi biaha durantefakansi. Mi ta gusta lamanmasha hopi mes, i semper mike a siña kon pa manehá unboto i tambe siña sambuyá.Ainda mi tin ku siña sambuyá.Tur lokual ku STINAPA ta ofresé ta hopi interesante i tambeimportante p’ami por siña di dje. Mi lo ke siña muchu mas di elaman i bida marino i nos naturalesa, manera e mata, kadushi.Mi ta sigur ku mi lo siña hopi trahando ku STINAPA. Tur lokualku STINAPA ta para p’é, ami tambe ta siguié. Mi trabou tahopi importante p’ami, pasobra nos mester protehá i mantenénos naturalesa i bida marino pa nos i nos bishitante por disfrutádi nan. Pa motibu di e trabou akinan mi a logra siña hopi i milo ke desaroyá i bira un Ranger.NME STINAPA BONAIRE

Desèmber 2011E PROFETA 4George “Kultura” Thode ta un pèrsona ku tin e airu liber den su sanger. No tapòrnada ku su ofisina tin tres salida! Ta manera salida di emergensha ku ora tabira di mas p’e paden ku e por drenta su naturalesa stimá. Awe mi ta bai kompañ’ériba e ruta di ‘Lagadishi Trail’. Promé ku nos sali George ta pega 4 tèrmo dimondi na su faha hanchu pa riba kaminda. Den e bòternan aki e awa ta kedafresku pa hopi ora.Manera nos yega pafó, e historia di e plantashi ta garabo. Un muraya abou idiki ta enserá un flur di betòn. “Esei tabata pa seka maishi riba dje” George tasplika, “anto despues tabata machik’é riba dje.” Un tiki mas leu nos ta yega nae tereno kaminda tabata kima karbon ántes. E tera ta pretu te ainda. George tamustra na otro banda di kaminda. “Tur e palunan aki ta data di despues di 1930.Promé ku esei hinter e tereno aki tabata rosá pa por a planta mata di bèrdura iyerba pa bestia. Tabatin komo 80 baka i mas ku 3000 karné riba e plantashi aki.”Aworakí tin na mayoria kabritu ta kana ku un par di karné so, lokual STINAPA tamira komo un problema, pasobra nan ta kome tur e matanan hóben. STINAPAke saka tur e kabritunan for di den e parke, pero famia Herrera – e doñonananterior di e plantashi – ainda tin sierto derecho. Kultura tin fe ku e problema losolushoná su mes riba término.Segun George t’asina ku protekshon di naturalesa ta algu di término largu.Bo mester tin pasenshi i laga naturalesa hasi su kos. E ta tuma e área di PutBronswinkel komo ehèmpel. “Nos a planta yen di kos einan. Anto kiko a pasa?Tur kos a muri. Pakiko? Simplemente tabatin muchu awa einan”Hopi tempu nos tabatin muchu tiki plaka pa ehekutá nos ideanan. P’esei ta30 aña largu nos a laga e parke manera e tabata. I wak aki; tur kos a yena bèkku mata.Siguiendo riba nos ruta nos ta yega na un pos di awa di tempu di sklabitut:Pos di Undumingu. E Pos aki a haña su nòmber di e hòmber ku a lanta e kunukuaki. Un pos hundu, rondoná dor di baki di awa traha di kalki. “Boy Herrera akumpra e kunuku aki, i mi famia a traha riba dje.” George ta sigui konta. “Anto mikonosé e famia ku a koba e pos aki. Ora bo yena e bakinan di awa hopi para tabin bebe i baña den nan. Ta hopi bunita pa wak! Mi tin hopi idea mas pa traha ribadje promé mi bai.”Un tiki mas leu tin un muraya di dos meter haltu di piedra stiwá riba otro. “ Tami famia a lanta e muraya aki, promé e no tabata asina haltu. Pa mustra ku tatereno privá e ta. Ta ora ku nan a kuminsá tene baka i karné nan a subié. Tempuku mi tabatin 12 aña mi tabata kana riba dje.”Bo por ripará bon ku George ta den su elemento. Ta un plaser pa kana kunéakinan.Skirbí pa Wietze KoopmanMAKUBEKÈNPágina 3DE PROFEET 4George “Kultura” Thode is een buitenmens. Niet voor niets heeft zijn kantoordrie uitgangen! Reden temeer om met hem mee naar buiten te gaan, zijn geliefdenatuur in. Voordat we de ‘Lagadishi Trail’ gaan lopen doet George een brede riemom waarin hij vier veldflessen stopt. Voor onderweg. Het water blijft uren koel indeze flessen.Zodra we buiten zijn grijpt de historie van de plantage de aandacht. Een lage,dikke muur omringt een betonvloer. “Dat was om maïs te drogen” vertelt George,“en het werd er ook gestampt.” Even verderop komen we langs het terrein waarvroeger houtskool werd gemaakt. De aarde is nog steeds zwart. George wijstnaar de overkant. “Al deze bomen zijn van na 1930. Voor die tijd was dit helegebied schoongemaakt voor weiden en akkers. Er liepen wel 80 koeien en 3000schapen op deze plantage.” Nu lopen er naast een paar schapen nog voornamelijkgeiten, wat door STINAPA als een probleem wordt gezien omdat ze veel jongeaanplant kapot vreten. STINAPA wil alle geiten uit het park verwijderen, maar defamilie Herrera, voormalig eigenaar van de plantage, heeft nog bepaalde rechten.Kultura verwacht dat het probleem zich op lange termijn vanzelf oplost.Natuurbescherming is nu eenmaal een zaak voor de lange termijn, zo vindtGeorge. Je moet geduld hebben en de natuur zijn gang laten gaan. Hij neemt hetgebied rond de put Bronswinkel als voorbeeld. “We hebben daar van alles geplant.Waarom ging alles dood? Teveel water, het was te nat.”“We hebben heel lang te weinig geld gehad om onze ideeën uit te voeren.Daarom hebben we het park 30 jaar lang gelaten zoals het was. En kijk hier, hetis allemaal begroeid!”We lopen verder en komen bij een waterput uit de slaventijd: de Pos diUndumingu. Genoemd naar de man die deze knoek heeft gemaakt. Een diepeput, omringd door ondiepe gemetselde drinkbakken. “Boy Herrera heeft dezeknoek gekocht en mijn familie heeft hier gewerkt.” vertelt George. “Ik ken defamilie die de put gegraven heeft. Als je deze waterkommen vult, dan komen erveel vogels op af. Dat is mooi om te zien! Ik heb nog veel ideeën voordat ik hierwegga.”Even verderop is een twee meter hoge muur van los gestapelde stenen. “Mijnfamilie heeft deze muur gebouwd.” zegt George, “Eerst was hij lager, om te latenzien dat het privé-terrein is. Toen ze begonnen met koeien en schapen is hijhoger gemaakt. Als jongen van 12 liep ik er op.”George is duidelijk in zijn element. Het is een genot om hier met hem tekunnen lopen.Geschreven door Wietze Koopman

Página 4 MAKUBEKÈN Desèmber 2011Den kuadro di maneho di resiklaheTA BAI PIDI PA ENTREGÁ SUSHISelibon N.V. ta preparandosu mes pa kolektá sushi denSEPARÁ NA LAGUNGeovanni Eisden i Randy Leonora di Selibon,respektivamente na man robes i man drechi, ta dunasplikashon di e punto na unda ta entregá sushi.Adèle Evertsz – Winklaar uit Antriol denkt datdoor de glasactie ons eiland een stuk schonerwordt. “Gooi al uw glazen flessen en pottenin de glasbak!”Adèle is ambassadeur van de glascampagne.Adèle Evertsz – Winklaar di Antriol ta pensa ku dor di eakshon di glas nos isla ta bira basta mas limpi. “Tira turbo bòter i pòchinan di glas den e baki di glas!”Adèle ta embahador di e kampaña di glas.forma separá. Dentro di pokolo bai pidi siudadano i empresananku ta depositá sushi naKuskus di Lagun pa entregá esushi aki mas tantu posibelsepará. Despues ta bai resikláe sushi aki.Resientemente Selibon ainstalá riba e tereno di Kuskusdi Lagun un punto na unda portrese sushi doméstiko i sushidi empresa. Aki ta risibí efluhonan di sushi apart: glas,tayer di outo, sushi di kurá,frishidèr i wasmashin, palèt iotro palu, metal (kadaver diouto) i sushi restante.Randy Leonora, mènedjer diKuskus, ta splika: “Tur hendeku ta trese sushi na Lagun takustumbrá di subi e tereno ibasha e sushi for di nanvehíkulo. Esaki ta bai kambiakompletamente. Bishitantenanno por subi riba e tereno diSelibon bereidt zich voor opgescheiden inzameling vanafval. Burgers en bedrijven dieafval willen storten op destortplaats bij Lagun wordtbinnenkort gevraagd hun afvalzoveel mogelijk gescheiden aante leveren. Het ingezameldeafval wordt daarna hergebruikt.Sinds kort heeft Selibon opLagun een ‘afvalbrengpunt’ingericht voor de gescheideninzameling van huishoudelijk enbedrijfsafval. Hier worden devolgende afvalstromen apartingezameld: glas, autobanden,tuinafval, witgoed (koelkastenen wasmachines), pallets enander hout, metalen (autowrakken)en restafval.Randy Leonora, de managervan de afvalstortplaats, legt uit:“Iedereen die afval naar Lagunkomt brengen, is gewend omzelf de afvalstortplaats op terijden en daar het afval testorten. Dat gaat nu helemaalveranderen. Bezoekers komenniet meer op de stortplaats zelf,maar worden naar een afvalbrengpuntgestuurd. Daar zijnmet aarden wallen sorteervakkengemaakt, waar deverschillende afvalstromengescheiden van elkaar wordenaangeleverd. Glas bij glas,metalen bij metalen, autobandenbij autobanden enzovoorts.”Geovanni Eisden, deopzichter van Selibon op Lagun,vult aan: “Er is ook een vak voorhet restafval: afval dat nietgescheiden hoeft te worden. Ditrestafval wordt door Selibonnaar de stortplaats afgevoerden daar gestort en afgedekt.”Kuskus manera ántes, pero tadirigí nan pa un punto sentralpa hiba nan sushi. Na e puntoaki a traha vaknan di tera, naunda mester pone e sushi separádi otro. Glas huntu ku glas,metal huntu ku metal, tayernandi outo serka otro, etc.”E supervisor di Selibon naLagun, Geovanni Eisden, taagregá: “Tin tambe un kompartimentuspesial pa sushi restante.Ta trata aki di sushi kuno ta nesesario pa mantenésepará. Selibon mes ta sòru pahiba e sushi restante aki nalantfel paden, na unda ta tapaesaki despues ku tera.””E fluhonan di sushi ku nosta separá na e punto di entregadi sushi ta bai mas tantuposibel den proseso di resiklahe”,Rudsel Leito, direktor diSelibon, a bisa. “Selibon taentregá e fluhonan di sushisepará na kompanianan ku taprosesá nan riba e isla mes òfden eksterior. Huntu ku Bon RecyclingB.V. nos ta mula porehèmpel glas pa uso denkonstrukshon. Sushi di kurános ta hasi mas chikitu pa trahakòmpòst, hasiendo uso di awaprosedente di e instalashon dipurifikashon di awa sushi.Metalnan por ehèmpel ta baiChina òf India ku barku, naunda den fòrnunan grandi ta dirtinan pa traha heru nobo. Patayernan di outo nos ta buskandointeresado pa kumpranan. El a agregá ku importanteta ku ta resiklá i bolbe usa mastantu sushi posibel i pa depositáménos sushi posibel”.STORTPLAATS LAGUN WORDT AFVALBRENGPUNT“De afvalstromen die we ophet afvalbrengpunt apart houden,worden zoveel mogelijkhergebruikt”, verklaart RudselLeito, de directeur van Selibon.“Selibon levert de gescheidenafvalstromen aan afnemers diehet op het eiland of in hetbuitenland verwerken. Hier opBonaire vermalen we met BonRecycling B.V. glas tot zand datwe in de bouw gebruiken.Tuinafval kunnen we versnipperenen composteren metwater uit de nieuwe afvalwaterzuiveringsinstallatie.Metalengaan bijvoorbeeld per schipnaar India of China waar het inhoogovens tot nieuw ijzer wordtomgesmolten. Voor sommigeafvalstromen, zoals autobanden,zoeken we nog naarafnemers. Belangrijk is dat wezoveel mogelijk afval hergebruikenen zo min mogelijkstorten.”

Desèmber 2011Den koperashon ku SelibonN.V., e empresa nobo BonrecyclingB.V. a kuminsá kolektái prosesá sushi separá prosedentedi sektor empresarial diBoneiru. Bonrecycling ta dirigísu mes riba karton, glas,plèstik, bòternan di plèstik,bleki, zeta sushi di outo i mashin,zeta pa kushiná, sushi dikonstrukshon, heru bieu i metal.Ta resiklá tur e materialnan aki.Pues ta usa nan di nobo.Nos ta hopi kontentu ku ekoperashon aki, Rudsel Leito diSelibon N.V., a deklará. Sektorpúbliko i sektor privá ta suplementáotro i asina nos ta utilisáoportunidatnan nobo riba terenodi prosesamentu di sushi.MAKUBEKÈNBonrecycling B.V. ta unkompania puramente bonerianolantá pa Herbert de Jongh jr. iEdison Rijna. E dos komersiantenanaki a ripará ku sushino ta algu sin balor, pero unmateria prima. Na ougùstùs akuminsá ta rekohé karton ipapel na supermerkadonanlokal. Nos ta hasi uso di un trùkspesial, Herbert de Jongh jr. asplika.Nos tin awor aki ya kaba unkònteiner di 40 pia yen di bòndudi papel i karton komprimí.Dentro di poko nos lo transportá60 tòn pa Colombia, na unda eproseso di resiklahe lo tumalugá, De Jongh a bisa. Su sosioEdison Rijna, ta agregá: “Nosta kere ku e rendimentu pa lunalo bira asta kuater bia mastantu. P’esei tambe nos ta baikumpra un mashin ku mas kapasidatpa nos komprimí ekarton i papelnan. Nos ta usae mesun aparato aki pa prèsplèstik”.Empake di bibidaNa e hotèl, restorant isnèknan Bonrecycling takolektá bòternan di plèstik ibleki den kua ta bende bibida,tantu refresko komo serbes.Tras di bar tin un barí den kuatur bleki i bòter ta disparsé. NaBonrecycling ta surti e empakenanaki, pa despues près nanden bòndunan manehabel.Selibon tin añanan kaba tarekohé bòternan di glas den ekonosido kònteinernan hel.Esaki a resultá hopi eksitoso,segun Rudsel Leito, direktor diSelibon. A logra tene pa añananglas apart. Awor por mira tambee bakinan grandi pa depositáglas den barionan. Dentro dipoko Gobièrnu di Boneiru,huntu ku Selibon i FundashonTene Boneiru Limpi, tambe eotro partnernan, ta start ku ekampaña ‘Separá bo Glas’. Tabai embolbí e poblashonboneriano tambe den e sistemasepará pa kolektá sushi.Herbert de Jongh jr. a splika kue siman aki e mashin nobo pamula glas i kombertí esaki densantu a yega riba e isla. EdisonRijna ta agregá: “Ta usa e glasmulá aki di nobo komo santuden konstrukshon”.Página 5RE-USÁ SUSHI TA UN DESAROYO EKONÓMIKO NOBOlei den kua ta pone ku empresananriba e isla mester tenezeta sushi separá. Hendenanpartikular por entregá zetasushi grátis na e garashi diSelibon riba Kaya Industria.Bonrecycling a kuminsátambe ta kolektá zeta usá di esektor di horeka. Nos ta usaesaki komo kombustibel biológiko,Edison Rijna a tresedilanti. E kolektamentu di zetadi restorantnan i garashinan diouto ta hopi importante pa ebon funshonamentu di e instalashonnobo pa purifiká awasushi na Boneiru. E bakteriananku ta kome den e awasushi aki no por kontra zetasushi di outo i mashin i e zetaku ta usa pa hasa kuminda denrestorant i snèkbarnan lokal.Gobièrnu di Boneiru ta kuminsádentro di poko ku un kampañadi informashon tokante awasushi pa kas i unidatnandoméstiko, kaminda lo pidi patene e materianan aki apart.Isaac Coffie jr. di Amboina ta bisa: “Glas no taun resíduo, pero un materia prima. Partisipána e akshon i hiba bo glas na e baki di glas!”Isaac ta embahador di e kampaña di glas.Isaac Coffie jr. uit Amboina zegt: “Glas is geen afval,maar een grondstof. Doe mee aan de actie en breng uwglas naar de glasbak!”Isaac is ambassadeur van de glascampagne.Resiklahe di zetaHuntu ku gobièrnu i Selibon,Bonrecycling ta sòru tambe pazeta sushi di outo i mashinnan.Ántes tabata depositá e tipo dizeta aki na e terminal diBOPEC. Awor ku esaki no pormas, Bonrecycling ta sòru pae transporte pa Kòrsou, naunda ta prosesá esaki.Rudsel Leito di Selibon tasplika ku gobièrnu a traha unBoy Goeloe uit Tera Kora zegt: “Afval scheidenis goed voor ons milieu en onze portemonnee.We beginnen met glas. Houd glas apart!”Boy is ambassadeur van de glascampagne.Boy Goeloe di Tera Kòrá ta bisa: “Separá shushi ta bonpa nos medio ambiente i pa nos pòtmòni. Nos ta kuminsáku glas. Tene glas apart!”Boy ta embahador di e kampaña di glas.

Página 6 MAKUBEKÈN Desèmber 2011 Desèmber 2011MAKUBEKÈNPágina 7FESTIVAL DI PLANTA PALU 2011Foto credits: Derchlien Vrolijk & Junny Janga.

Página 8 MAKUBEKÈN Desèmber 2011SCHOON WATER VOOR NU EN LATERAfvalwater is schadelijk vooronze gezondheid en de gezondheidvan de koraalriffen. Daarombehandelen we ons afvalwatersinds kort in een afvalwaterzuiveringsinstallatie.Die staatop het terrein van LVV.Tankwagens brengen hetafvalwater uit uw beerput of septictank daar naartoe.Uw medewerking is nodigom ervoor te zorgen dat deFotocredit: Jacky Priesterzuiveringsinstallatie goed blijftwerken. Spoel een aantalstoffen en producten niet doorhet toilet of de gootsteen.BacteriënHet zuiveren van afvalwatergebeurt door speciale bacteriën.Die eten de vervuiling op.Dat werkt alleen goed als weervoor zorgen dat er geenstoffen in ons afvalwater zittendie deze bacteriën doden. Ookwillen we geen producten in hetafvalwater die verstoppingenveroorzaken. Daarbij kunt uhelpen: we vragen u dringendom bepaalde stoffen enproducten NIET door het toiletof de gootsteen spoelen. Datis toch maar een kleine moeitevoor een gezonde toekomst vanBonaire?De stoffen en productenwaarom het gaat, staan in delijst bij dit artikel. De meestevan deze stoffen en productenkunt u nu nog in de afvalbak voorhet huishoudelijk of het bedrijfsafvaldoen. In de toekomstgaan we milieugevaarlijk afvalapart inzamelen.TipsHet gebruik van sommigestoffen kunt u vermijden. Voorandere stoffen is er een beteralternatief dan de afvalbak.Zout waterZorg er ook voor dat geenzout grondwater of zeewater inuw beerput of septic tank kankomen. Zout water is niet goedvoor het zuiveringsproces.Geschreven door de Afdeling Milieu-en Natuur van DROB.Washington SlagbaaiNational ParkHabrí tur dia ku eksepshon di 25 didesèmber i promé di yanüari.Felis Pasku i Próspero Aña NoboIedere dag geopend behalve op 25december en 1 januari.Prettige Kerstdagen en GelukkigNieuwjaarAfgewerkte olieBurgers kunnen afgewerktemotorolie gratis inleveren bijSELIBON aan de Kaya Industria(naast Warehouse).Bedrijven kunnen SELIBONbellen om afgewerkte olie tegenbetaling te laten ophalen (tel:717 - 8159).FrituurolieRestaurants en snèkskunnen gebruikt frituurvet offrituurolie laten ophalen doorBonrecycling B.V. (tel: 717 –7510).ChloorGebruik liever geen chloormaar vloeibare zeep ofschoonmaakazijn bij hetschoonmaken.Bubuchi Janga di Rincon ta haña mashá sabípa mula nos glas hasié santu. “Santu ta skarsriba nos isla. Tira bo glas den e baki di glas!”Bubuchi ta embahador di e kampaña di glas.Bubuchi Janga uit Rincon vindt het slim om ons glas tevermalen tot zand. “Zand is schaars op ons eiland. Gooiuw glas in de glasbak!”Bubuchi is ambassadeur van de glascampagne.Merel – What if we change

Desèmber 2011Durante un ‘workshop’ kuDutch Caribbean Nature Alliance(DCNA) a organisá pa ditres aña konsekutivo, departamentudi edukashon di STI-NAPA a duna un presentashonkomo e pionero di edukashondi naturalesa. E ‘workshop’ akitabata pa tur e departa-MAKUBEKÈNPágina 9JUNIOR RANGERS DI STINAPA A DUNAPRESENTASHON NA ARUBAmentunan di edukashon di eparkenan nashonal di Aruba,Boneiru, Kòrsou, Saba i SintEustatius.E instansianan aki a sintahuntu pa traha riba un strukturapa e aktividatnan edukativodespues di skol. Komo kuBoneiru ta un pionero ribaMichel MeyeNasé na Boneiru riba 5 di yanüari1979. Aktualmente Michel ta trahakomo Ranger di Bonaire NationalMarine Park. E rason ku mi a bintraha na STINAPA ta pa yudaprotehá i konservá nos naturalesa.Nos mester hasi esaki pa nos futuroi tambe pa futuro generashonnan. Si nos no hasi esaki, den algunaña nos no por disfrutá di nosnaturalesa mas. Personalmente mita un pèrsona ku ta gusta lamanmasha hopi mes i prinsipalmenteesun ku ta rondoná nos isla. Pa emotibu aki mi ta haña hopi importante pa protehá i konservános naturalesa i e laman ku nos tin. Masha poko pais òf islananden Karibe tin un bida marino asina bunita manera nos tin akinanna Boneiru. Komo un Ranger, mi trabou ta hopi importantep’ami den tur aspekto, pasobra mi ta protehando nos naturalesai spesialmente nos bida marino i henter e área rònt di nosdushi i bunita isla.WONINGVERZEKERING.GEEN HUISVERZEKERING.Van de schommelstoel die u van oma heeft geërfd, tot degeborduurde kussentjes en de mooie sieraden. De RSAwoningverzekering verzekert ook de kleine spulletjes, omdatwij begrijpen dat het juist dìe kostbaarheden zijn die uw huismaken tot wat het is: uw eigen stekje.Verzeker nu uw woning en uw waardevolle spullen tegen diefstal of brand en ontvang een op eentaxatierapport door een professionele woningtaxateur.edukashon di naturalesa; ahiba tambe den su delegashonkuater hóben di Jong Bonaireku ta forma parti di e programanandi Junior Rangers itambe Tribonnan di Boneiru.Esakinan ta dos programa kuSTINAPA ta ofresé pa e hobennanku ta bai Jong Bonaire.E programa di Junior Rangerta un programa ku STINAPA taofresé na hóbennan di 14 pa 18aña di edat. E programa tin undurashon di 8 luna. Durante die periodo aki, e hóbennan tahaña diferente lès manera:Geologia básiko, informashoni historia di parkenan, identifikashondi para i mata komotambe di piská i koral. Tambenan ta risibí informashon dimekániko básiko, nan ta siñakore boto i mara kabuya. Nanta haña un sentido di protekshondi naturalesa i ta komprondée importansha dikonservá e habitatnan.Na final, si e hóben a kedaden e programa i a pasa turkurso ku éksito, e ta haña susertifikado pa buseo i tambe susertifikado di Junior Ranger.STINAPA a krea tambe un otrokurso un poko mas kòrtiko pahóbennan di 13 pa 15 aña. Ekurso yama Tribonnan diBoneiru i e tin un durashon dinuebe siman. Durante eperiodo aki e hóbennan ta risibíhopi informashon tokante bidabou di awa. E ta siña eimportansha di e tribon. Den eprograma aki ta usa e bestia dilaman, Tribon komo e as paatraé e konsentrashon di ehóbennan i asina subinankomprenshon i eksperensha pae tema di protekshon di bidabou di awa. Den e aktividat akie hóbennan ta haña lès di teoriai tambe nan ta bai snòrkel. Nafinal e hóbennan ta risibí unsertifikado.E hóbennan ku a bai Arubata dos Junior Ranger/PADI;Rayen Seraus i GideonGoedgedrag. I dos Tribon diBoneiru; Marven Molina i PercyPrudencia. E hóbennan aki aduna un presentashon di‘powerpoint’ kaminda nan alaga esnan presente wak kuata tur e lèsnan ku nan a pasaden pa nan por tin e sertifikadodi un Junion Ranger/PADI awe.Durante di e aktividatnan di e‘workshop’ e hóbennan a fungikomo mèntòr pa e muchanandi Aruba ku tambe a partisipá.A tene e aktividatnan na ParkeNashonal Arikok di Aruba itambe a bai snòrkel na MangelHalto. E hóbennan di Boneirua laga un bon impreshon atrasi sigur nan ta bon ehèmpel paotro hóbennan. Di parti diSTINAPA nos por wak atras naun ‘workshop’ eksitoso kamindanos hóbennan a bria kunan bon manera i nan aktitutpositivo pa konservashon dinaturalesa. Danki speshal tabai na Jong Bonaire i emayornan di e hóbennan. Nantur a kooperá di tur forma kudepartamentu di edukashon diSTINAPA, NME ku e biahe akia bira un èksito.Onnie Emerenciana uit Nikiboko zegt:“Vijftien procent van ons afval bestaat uitglas. Als we dat apart houden groeit deafvalberg minder snel. Houd glas apart!”Onnie is ambassadeur van de glascampagne.Onnie Emerenciana di Nikiboko ta bisa: “Diesinkuporshento di nos shushi ta konsistí di glas. Si nos teneesei apart, e seru di shushi ta krese ménos lihé. Tene glasapart!”Onnie ta embahador di e kampaña di glas.

Página 10 MAKUBEKÈN Desèmber 2011SEPARÁ BO GLAS; GLAS TA BALIOSOGlas ta un material presioso.Tur dia nos ta hasi uso didje. Den tur forma i midí. I turdia nos ta bent’é afó. Pasobrahopi opheto di glas ta sirbikomo material di empake. Tindi nan ta kontené serbes òf otrotipo di bibida dushi. Òf bo tahaña glasnan ku ta kontenébonchi, kèchup òf djèm aden.Pero una bes e bonchinan taden wea, òf e serbes den nosbarika, nos ta benta e bòter òfe pòchinan di glas den kos disushi. I esei nos ta yamadesperdisio. Pasobra glas no tasushi, pero materia prima. E nota inútil, pero e ta balioso.Pa kiko mester separáglas?Nos no ta para ketu, perokasi tur produkto ku nos taimportá sea tardi òf tempran tabin terminá riba e seru di sushina lèntfel. Ta trata aki di mas oménos 20 mion kilo di sushi paaña. Un gran parti di e sushiaki, kasi 15%, ta konsistí diglas. Esaki ta kasi mesun tantuku un mitar vèlt di bala ku ribadje un kapa di splenter di glasdi mas o ménos un meter haltu.Mitar di e kantidat di e glas akita prosedente di restorant, bari snèknan, miéntras ku otromitar ta prosedente di bibiendanan.Tambe for di bo kas.Si nos sòru pa tur e glasnanaki no yega mas riba lèntfel eora ei nos ta skor tripel:·E seru di sushi no ta kreseasina lihé mas.·Nos por usa e glas di nobo.·Nos isla ta bira mas limpi.Si nos tene glasnan separá,e ora ei lèntfel ta yena muchumas poko poko. I esei ta importante,pasobra unda nos tabenta nos sushinan si lèntfel tayen? Abo kisas por sa di un sitiokaminda por benta 20.000.000kilo di sushi pa aña?Tres paso simpelTraha na usamentu bèk diglas i un isla mas limpi no tadifísil. Ta tres paso simpelmester pa esaki:Paso number 1: Tene glassepará for di sushi di kas.Paso number 2: Pone e glasden un tas òf un kaha.Paso number 3: Hiba glasna e baki di glas.Si bo ta tene glas separá,djis pensa riba lo siguiente.Spula e glas. Kita e tapa, dòpi,kòrki, etc. for di e glas i epòchinan. Pa por usa e glas dinobo nos tin mester di solamentee glas. Sobrá nò. E etikètnanpor keda riba e glasnanTepDen komienso ta kuestiondi kustumbrá un poko ku easuntu di tene glas separá. Tap’esei pone un tas di komprafuerte òf un kaha ( ku por dobla)na un sitio bon visibel den bokushina banda di e kos disushi. Warda e glasnan ku boa separá den esakinan. E tasòf e kaha ta masha ideal pa bobai kuné na e baki di glas.E baki di glas ta stashonáden bisindario di super iminimarketnan. Bo ta benta eglasnan den e baki i despuesbo por usa bo tas òf e kaha pabo bai hasi bo kompranan.Esaki ta útil i ta bon pa medioambiente, pasobra asina bo notin mester di e sakunan diplèstik mas pa hasi kompra.Bo ta rekonosé e baki diglas na e koló hel i na e logo dikampaña. Tin un baki di glastambe den bo bisindario.Uso bèk komo santuNos por usa glas di nobo.Ku un mashin nos ta mula masdespues e splenternan di glaste ora nan bira partinan mashachikitu manera santu. E partisorpresivo ta ku e partinanchikitu di glas aki tambe lo kedausá komo santu. I esei taimportante, pasobra kasi nosno por generá santu mas ribanos isla. E glas garná chikituchikitu por keda usá porehèmpel pa traha semènt. Òfpa traha kaminda. Di e maneraaki sushi ta bira un materiaprima balioso!Algun aña pasá ya e restorant,bar i snèknan a kuminsáku separashon di glas pa bentaafó. Esei ta kanando bon. Eglas ta bai den kònteinernanspesial koló hel. Selibon ta pikie glas semanalmente i ta hib’épa e mashin di mula glas. Boglas tambe ta resultá ei nan.Kiko esaki ta kosta nos?E kolektamentu apart di glasno ta kosta bo nada. E glasmulá ta trese aweró sèn denkaha, pasobra nos ta bendékomo santu. Asina nos ta kubrie gastunan di piki i mula eglasnan. Tenementu separá diglas ta kosta un tiki esfuerso.Pero si nos no hasi e esfuersoaki, nos lo mester habri prontoun lèntfel nobo. I esei ta kostanos masha hopi plaka.E kampaña Separá bo Glasta un inisiativa di e entidatpúbliko Boneiru, den koperashonku Selibon N.V. iFundashon Bon Kousa. Eakshon ta keda hasí posibeltambe danki na STINAPABoneiru i FESBO.Bo tin reakshon? Tumakontakto ku Selibon N.V.,telefon: 717 - 8159.

Desèmber 2011MAKUBEKÈNPágina 11LEVER AFGEWERKTE OLIE IN BIJ SELIBONOns bestuurscollege heeftregels vastgesteld voor hetomgaan met afgewerkte olie.Afgewerkte olie moet apartworden gehouden van hetoverige afval. En dat is niet voorniets. We weten allemaal hoeveelschade olie kan aanrichten.Denk maar aan rampenmet olie uit boortorens of uittankers. Ook een klein beetjeolie doet al veel kwaad.Iedereen heeft wel eens gezienhoe een druppel olie in waterzich onmiddellijk verspreidt overeen grote oppervlakte. Ééndruppeltje olie kan zo honderdenliters water vervuilen.Het bestuurscollege heeft opbasis van de Eilandsverordeningafvalstoffen bepaald datafgewerkte motorolie door huishoudensapart moet wordengehouden van het overigehuishoudelijk afval. Particulierenkunnen hun afgewerkte oliegratis afgeven bij Selibon aande Kaya Industria, naast Warehouseop werkdagen van 7.00uur tot 16.00 uur. Direct achterhet hek staat een opslagtankin de vorm van een reusachtigeverpakking van motorolie waarinu de afgewerkte olie kuntgieten. Selibon laat deafgewerkte motorolie afvoerennaar Curaçao waar hetmilieuveilig wordt verwerkt.Welke olie zijn afgewerkteolie?Afgewerkte olie is de oudeolie uit motoren van auto’s,schepen en andere machines.Als u zelf de olie van uw auto ofboot verwisselt, vang dan deafgewerkte olie op en bewaarhet in een jerrycan of ietsdergelijks. De olie mag niet inde bodem of in het water terechtkomen. Doe de afgewerkte motorolienooit in uw afvalcontainer!Verpakkingen metafgewerkte olie komen uiteindelijknet als al het andere afvalop de landfill terecht. Deverpakking kan daar kapot gaanen de olie kan door de afvalbergin de bodem en in het grondwaterterecht komen. Vandaaruit kan de vervuiling zichverder in onze leefomgevingverspreiden. In afgewerktemotorolie komen stoffen voor dievervuilend, giftig of kankerverwekkendzijn.U mag afgewerkte olie magook niet door de gootsteen ofhet toilet spoelen. Veel huizenop ons eiland hebben eenbeerput waardoor het afval-water,en alles wat daarin zit, inde bodem en het grondwaterkomt.Bovendien wordt sinds korteen flink deel van ons afvalwaterschoongemaakt. Afvalwater uitbeerputten en septic tanks datdoor tankauto’s is opgehaald,wordt naar een afvalwaterzuiveringsinstallatiegebracht.Die staat op het terrein van LVV.De speciale bacteriën in diezuiveringsinstallatie ‘eten’ devervuiling op. Maar ze kunnenhun werk niet goed doen of gaanzelfs dood als er olie of vet inhet afvalwater zit. Allemaalredenen om afgewerkte olieapart te houden.verhalen op hun klanten. De vervuilerbetaalt immers. Dat betekentbijvoorbeeld dat een servicebeurtaan een auto in eengaragebedrijf iets duurder wordt.E korant aki a bira posibel danki na:Deze krant werd mede mogelijk gemaakt door:STINAPA BonaireVoor meer informatie:Afdeling Milieu en Natuur vanDROB (tel: 717 – 8130) ofSELIBON N.V. (tel: 717 –8159).Hubert Evertsz di Nort Saliña ta haña ku nospor usa nos glas bon komo materia primaden konstrukshon. “Spar bo glas i hib’é na ebaki di glas”.Hubert ta embahador di e kampaña di glas.Hubert Evertsz uit Nort Salina vindt dat ons glas primaals grondstof in de bouw kan worden gebruikt. “Spaaral uw glas op en breng het naar de glasbak”.Hubert is ambassadeur van de glascampagne.Karko BonaireAparte regeling voorbedrijvenBedrijven waar afgewerkteolie vrijkomt, zoals garages,mogen afgewerkte olie alleennog afgeven aan een erkendinzamelbedrijf. Daarvoor moetenze Selibon bellen. Die zorgtervoor dat de afgewerkte oliewordt opgehaald. Het inzamelen,opslaan, transporterenen verwerken van afgewerkt oliekost geld. Voor het milieuveiligverwijderen van afgewerktemotorolie wordt daarom metonmiddellijke ingang 27 dollarcentper liter in rekening gebrachtaan bedrijven. Debedrijven mogen de kostenWWF NLCarib InnMCBGouvernement BonaireDigicelSelibonTelbo NVRBTT BankTCBRSAAdministratiekantoor Brandaris B.V.Redactie: Elsmarie Beukenboom & Derchlien VrolijkVormgeving: Bonaire Communication Services N.V.Drukwerk: DeStad Drukkerij, CuraçaoDistributie: Post NVRedakshon: Elsmarie Beukenboom i Derchlien VrolijkKompaginashon: Bonaire Communication Services N.V.Imprenta: DeStad Drukkerij, CuraçaoAgensia distribuidor: Post NVSTINAPA Bonaire, telefoon: 717 - 8444, fax: 717 – 7318,email: info@stinapa.org, website: www.stinapa.org, adres:Barcadera z/n, Bonaire

Página 12 MAKUBEKÈN Desèmber 2011FAMIA REAL A BAI KEIRU DEN PALUNANDI MANGEL NA LACRiba e delaster dia dióktober di e aña aki, tra’imèrdia, tabata tin un grupo dihende ansiosamente pará ribakaminda pa bai Cai ta wardabùsnan ku miembronan diFamia Real yega. Ta suMahestat Reina Beatrix pèrsonalmentea pidi pa pone Lac ribasu programa. STINAPA tabatae anfitrión di e bishita.Pa prepará pa e bishitatabata tin diferente reunion;adelantá mester a bisa ta kenta bai tei presente, kiko nan tabai hasi, a kore e ruta den epalunan di mangel ku boto i atuma nota di kuantu minüt kadaparti lo a tuma. E delegashonlo a keda 45 minüt na Lac.E delegashon di STINAPAku a risibí La Reina tabataDiana St. Jago, Desiree Croesi Elsmarie Beukenboom. Dene bahia tabata tin Joi Jenkins,na Cai tabata Cymbert Sancesi na Bok’i Coco tabata GevySoliana i Sabine Engel.E enkuentro a tuma lugá nae establesamentu yamá MangroveInfo & Kayak Center.Despues di a presentá esnanpresente na e delegashon Real,Elsmarie a splika ku STINAPAta manehá e área di Lac. Ku ebahia a bira masha popular i kutin diferente usadó; esnantradishonal ta e piskadó, despuéswindsurf a bira popular itambe kayakmentu i sambuyamentu.Riba dianan ku tin barkudi turista ta masha hopi hendetin na Sorobon. Ku nan turSTINAPA tin su man yen kuLac. Ku yudansa di WNF aworSTINAPA tin un Ranger dedikána Lac. Pero ku e retonan kutin ku e bahia ta hopi grandi iku e fundashon su fondonan nota yega pa manehá e área.Después e delegashon abai den boto ku motor ku tatraha ku energia solar. La Reinaa gosa masha tantu mes. El akeda impreshoná ku e bunitesadi e área. Na yegada bèk naBok’i Coco Elsmarie a puntraLa Reina si e ke wak un karkobibu. Gevy i Sabine tabata klapará i a mustra La Reina dostipo di karko. Tempu tabatamuchu kòrtiku i no por a papiamasha kos.La Reina a ekspresá ku eta sumamente orguyoso di taMama Protektor (BeschermMoeder) di e naturalesa di tur eseis islanan di Karibe Ulandesi ku por konta kuné na turmomento.Skirbí pa Elsmarie BeukenboomFoto credits: Susan Davis - Extra