Het waarborgen van de onafhankelijkheid - Bdo

Het waarborgen van
de onafhankelijkheid
2012
www.bdovoorcommissarissen.nl
de commissaris &
de accoUnTanT
Theorie • rondeTafelgesprek • prakTijk

voorwoord
commissaris en accountant
voor u ligt inmiddels al weer het vijfde magazine dat we onder de naam de dialoog voor
commissarissen, toezichthouders en bestuurders uitgeven. net als iedere editie, staat ook
dit keer de rol van de commissaris / toezichthouder en de intensiever wordende maatschappelijke
interesse voor zijn functioneren centraal.
we houden het onderwerp deze keer dicht bij huis. we bespreken de samenwerking tussen
de commissaris en de externe controlerend accountant. Zowel op europees als nationaal,
politiek als publiek niveau wordt van de interactie tussen deze partijen gezegd dat het inhoudelijker
en regelmatiger moet.
goed toezicht vereist inderdaad een uitstekende werkrelatie tussen de externe controlerend
accountant en de commissaris. Uit ons rondetafelgesprek – waarvan u het verslag in dit magazine
kunt lezen – blijkt dat er bij beide partijen verbeteringen mogelijk zijn.
wat mij betreft is het noodzakelijk dat commissarissen, accountants én bestuurders met
elkaar het gesprek blijven opzoeken. Transparantie over eenieders rol en harmonie
in samenwerking vanuit absolute onafhankelijkheid. meer zou er toch niet nodig
moeten zijn om, naast de veronderstelde kennis van zaken, de kwaliteit van
het toezicht te brengen waar het zijn moet.
reinder Brummelman
voorzitter Raad van Bestuur BDO Nederland
juni 2012
De Dialoog biedt een platform voor discussie.
Laat ons gerust weten wat u ervan vindt via commissarissen@bdo.nl.
voorwoord
3

4 de dialoog nr. 2 • 2012 inhoud 5
in diaLooG
e dialoog is een periodieke uitgave
van bdo accountants &
adviseurs. elke editie behandelt
een nieuw, relevant en
actueel thema op het gebied
van corporate governance.
ieder thema wordt geplaatst in het juiste
theoretische kader. daarna gaan we snel
naar de kern van iedere dialoog: de praktijk.
welke praktische stappen leiden tot beter
toezicht? Hoe vertaalt wet- en regelgeving
op het gebied van corporate governance
zich in de praktijk?
Het magazine de dialoog staat niet op
zichzelf. Het wordt gevoed door debatten
die we hiertoe organiseren met commis-
De Dialoog ontvangen of ondersteunende tools
raadplegen? Kijk op www.bdovoorcommissarissen.nl
Wordt de keuze voor de
accountant niet gewoon
afgestempeld door de
RvC?
Huub van de coolwijk, voorzitter
sarissen, bestuurders en vertegenwoordigers
uit de wetenschap. ook streven
we ernaar rond elk thema één of meer
praktische hulpmiddelen te ontwikkelen
die we beschikbaar stellen op onze site
www.bdovoorcommissarissen.nl.
met de dialoog en alle andere aanverwante
hulpmiddelen wil bdo zijn maatschappelijke
verantwoordelijkheid nemen door
een bijdrage te leveren aan de organisatie
van corporate governance. Zo bieden we
commissarissen, toezichthouders en bestuurders
praktische ondersteuning bij de
uitvoering van en verantwoording over hun
toezichtstaak. dit doen we op de manier die
bdo past: persoonlijk, professioneel, pragmatisch
en met passie.
Als je als accountant
iets vindt, dan mag
iedereen dat weten.
Zeg het dan gewoon
waar de directie bij is
Yvonne wilders
inHoud
08 OpGETEKEND
Heldere geluiden uit de media, van bestuurders, wetenschappers en ervaringsdeskundigen,
over de verhouding tussen toezichthouders en de externe controlerend accountant.
10 Hoofdstuk 1. de tHeorie over de
reLatie tussen commissaris en accountant
Goed toezicht vereist een onafhankelijke blik – ook van de externe controlerend
accountant. Nu diens onafhankelijkheid ter discussie wordt gesteld, rijst de vraag of de
huidige wetten die voldoende waarborgen. Moet de Raad van Commissarissen (RvC) meer
invloed krijgen bij de selectie en aansturing, zoals nieuwe voorstellen suggereren?
18 Hoofdstuk 2. rondetafeLGesPrek
‘it takes two to tanGo’
Optimale samenwerking tussen toezichthouders en de externe accountant vereist
openheid en heldere afspraken, zo blijkt uit ons rondetafelgesprek. Verslag van een
levendige discussie tussen ervaringsdeskundigen. Over het delen van kennis en inzicht en
geplande onderonsjes… zonder de directie.
27 Hoofdstuk 3. tooLs voor commissarissen
Rond elk thema van De Dialoog ontwikkelt BDO één of meer praktische hulpmiddelen voor
effectiever en efficiënter toezicht. Een overzicht.
30 BDO: FEITEN & CIJFERS
‘it takes two to tanGo’
optimale samenwerking tussen
toezichthouders en de externe
accountant vereist openheid en
heldere afspraken, zo blijkt uit
ons rondetafelgesprek.
kijk op pagina 16.

6 de dialoog nr. 2 • 2012
de dialoog nr. 2 • 2012 7
wiLLem van Loon
jouke
jeLGerHuis
swiLdens
GuY fransen
HuuB van
de cooLwijk,
voorzitter
susanne
stoLte
reinder BrummeLman
Yvonne wiLders
mijntje LückeratH

8 de dialoog nr. 2 • 2012
opgetekend 9
oPGetekend
commissarissen en accountants zijn
elkaars bondgenoten in het toezicht op de
onderneming. Ze zitten aan dezelfde kant
van de tafel.
Ruud Dekkers, voorzitter van het Koninklijk NIVRA
de raad van commissarissen moet een zwaardere rol
krijgen bij de selectie van en het toezicht op het werk
van accountants.
Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants (NBA),
13 september 2011
Het ligt altijd ‘gevoelig’ bij het bestuur als de
commissaris met de accountant communiceert
zonder betrokkenheid van het bestuur.
Uit: Verslag van het debat ‘Commissaris 3.0 versus Accountant 3.0’,
mei 2011 bij de NBA
de accountant is te voorzichtig. U hoort
dingen, u ziet dingen, vertel mij eens wat u
ervan vindt!
Ben van der Veer, commissaris bij meerdere beursgenoteerde
ondernemingen, in Accountant, maart 2011
commissarissen van grote nederlandse
bedrijven keuren regelmatig jaarverslagen
goed die volgens hun eigen accountant
fouten bevatten.
Nieuwsbericht BNR Nieuwsradio, 20 april 2012
de accountant buigt mee met de opdrachtgever,
koppel hem daarom aan de commissaris.
Jan Bouwens, hoogleraar Accounting aan Tilburg University,
Me Judice 2010
Tegenwoordig praten commissarissen
en bestuurders bijvoorbeeld niet meer
echt diepgaand met de accountant over
het financieel management, over de
financiering van de onderneming, hoe de
managementinformatie eruitziet of hoe we
moeten communiceren met de financiële
markten.
Robert-Jan van de Kraats, CFO van Randstad
ga koffiedrinken met elkaar.
Ruud Dekkers, voorzitter van het Koninklijk NIVRA
eigenlijk zouden commissarissen zich meer moeten
realiseren hoe belangrijk hun opdrachtgeversrol is
richting accountants en van hen moeten eisen dat
ze geen ander werk van de directie meer aannemen.
Jeroen Suijs, hoogleraar Economics of Accounting aan Tilburg
University, FD

10 de dialoog nr. 2 • 2012
de theorie 11
de THeorie
over de rol van de rvc
Bij keUZe en aansTUring
eXTerne accoUnTanT
Onafhankelijkheid is het bestaansrecht van de externe
controlerend accountant. Toch is er de laatste tijd veel
maatschappelijke discussie over het waarborgen van diens
autonomie. Centrale vraag: is de wet- en regelgeving op dat vlak nog
wel afdoende? En moet bijvoorbeeld de Raad van Commissarissen
(RvC) een grotere rol krijgen bij de selectie en aansturing van de
accountant? Een terreinverkenning.

12 de dialoog nr. 2 • 2012
de theorie 13
op europees niveau werd eind 2010 een green paper gelanceerd
door eurocommissaris barnier, waarin onder meer
vergaande voorstellen worden gedaan over het scheiden
van controle- en advieswerkzaamheden en periodieke roulatie.
ook nationaal is hierover wetswijziging op komst: de
Tweede kamer is daar onlangs akkoord mee gegaan.
Hoewel de europese en nationale regelgeving zich vooral
toespitst op organisaties van openbaar belang (oob’s), is
de opzet ervan evenzeer toepasselijk voor grote non-profit-
en publiekrechtelijke organisaties met vergelijkbare governance-structuren
(met een raad van Toezicht). ook in deze
segmenten is er behoefte aan een betere verankering van de
onafhankelijkheid van de accountant.
PercePtie en werkeLijkHeid
van onafHankeLijkHeid
Perceptie is sterker dan de werkelijkheid. en gelijk hebben
is iets heel anders dan gelijk krijgen. Het is een feit
dat het beeld van een door commercie gedreven
accountant, die aan de leiband van het ondernemingsbestuur
opereert, schadelijk is. maar loopt hij dat ook?
Het recente adviesrapport van de nederlandse beroepsorganisatie
van accountants (nba) constateert hierover
het volgende: “Uit een inventarisatie van de tuchtzaken
van de afgelopen drie jaar komt daarnaast naar voren dat
slechts in zeven gevallen (2 procent) sprake is geweest
van een gegrond verklaarde
klacht inzake de onafhankelijkheid.
Zonder af te doen aan
de wenselijkheid aanvullende
waarborgen te introduceren
heeft de adviescommissie de indruk dat het onafhankelijkheidsprobleem
mede een kwestie van perceptie is. dat
maakt het probleem overigens niet minder: de effectiviteit
van de accountant is in hoge mate verbonden aan zijn of
haar reputatie en het daarbij passende vertrouwen in zijn of
haar functioneren.”
Plan van aanpak nBa
de nederlandse beroepsorganisatie van accountants (nba)
publiceerde in november 2011 een adviesrapport waarin
wordt voorgesteld de aansturing van de externe accountant
bij de rvc te beleggen. Het rapport gaat daarmee dieper in
op een van de thema’s in de discussie rond het versterken
van (de perceptie van) de onafhankelijkheid van de externe
accountant: de relatie tussen de accountant en de rvc.
de bestaande Corporate governance Code (2008) kent
overigens al de nodige bepalingen op dit gebied. de belangrijkste
uitgangspunten van het nba-voorstel zijn:
• de rvc, met name de auditcommissie (ac) daarvan,
fungeert als feitelijk opdrachtgever van de accountant.
dit omvat onder meer een verantwoordelijkheid voor
de volgende onderwerpen: keuze van de accountant,
bespreking van de controleaanpak, de reikwijdte van de
controle, het urenbudget, het honorarium, de ondertekening
van de opdrachtbevestiging en goedkeuring van
(door de accountant uit te voeren) adviesopdrachten.
• de accountant brengt jaarlijks rapport uit aan de rvc
over alle aspecten van onafhankelijkheid en het systeem
van kwaliteitsbeheersing.
• alle rapportages inzake de jaarrekeningcontrole, inclusief
de managementletter, worden aan de rvc gericht.
Hieronder gaan we kort in op de verschillende verantwoordelijkheden
van de rvc ten aanzien van de relatie met de
accountant zoals deze in het adviesrapport van de nba
worden beschreven. waar mogelijk verwijzen we ook naar
bestaande regelgeving. ook het genoemde adviesrapport
richt zich op oob’s − voornamelijk beursgenoteerde fondsen
− en ziet dus niet op de situatie bij de overgrote meerderheid
van het bedrijfsleven. niettemin biedt een aantal
van de voorstellen wel degelijk handvatten voor commissarissen
buiten de kring van oob’s.
bij oob’s is het instellen van een auditcommissie of een
ander monitoringsorgaan verplicht (Besluit Corporate governance,
stb. 2008,323). een aC is in het stelsel van de
Corporate governance Code een commissie van de rvC,
samengesteld uit leden van de rvc. Zij richt zich namens de
rvc (wiens formele taak het blijft) met name op het toezicht
Door de RvC/RvT meer
formele verantwoordelijk-
heden te geven, wordt zijn
onafhankelijkheid gewaarborgd,
is de gedachte
op het bestuur ten aanzien van de werking van de interne
risicobeheersings- en controlesystemen, de financiële verslaggeving
en de relatie tot de externe accountant (Best practice
bepaling iii.5.4). bij niet-oob’s is veelal geen ac ingesteld
en worden deze taken door de rvc/rvT zelf uitgevoerd.
Praktische uitwerking van het opdrachtgeverschap
1 Het selecteren van de accountant
de ac is verantwoordelijk voor het vaststellen van de
selectiecriteria en de shortlist, na overleg met het bestuur.
in tegenstelling tot de praktijk in diverse andere landen pleit
het adviesrapport in nederland niet voor een verplichting
tot het volgen van een aanbestedingsprocedure. ondernemingen
die dat op vrijwillige basis wel doen, dienen op hun
website duidelijk te communiceren over de gehanteerde
benoemingsprocedure, selectiecriteria, het aantal uitgenodigde
accountants, et cetera.
Het burgerlijk wetboek (bw) bepaalt dat de algemene vergadering
van aandeelhouders (ava) − bij coöperaties de algemene
ledenvergadering (alv) − bevoegd is tot het verlenen
van de opdracht aan de accountant. gaat deze daartoe
niet over, dan is de rvc bevoegd of (zo deze ontbreekt of in
gebreke blijft) het bestuur.
veelal beslist de rvc op advies van de ac welke accountant
hij aan de ava voor benoeming zal voordragen. de praktijk
leert dat het bestuur (respectievelijk de Cfo) in veel gevallen
nog een dominante rol heeft bij het selectieproces. in
het adviesrapport wordt dan ook gepleit voor een sterkere
rol van de ac. de accountant bespreekt dan de reikwijdte
van de controle met de ac en doet een voorstel voor het
controlebudget. de ac moet het budget, het controleplan,
de teamsamenstelling en de werkelijke uitgaven inclusief afwijkingen
van het budget goedkeuren. Het bestuur kan hierbij
wel adviseren aan de ac.
de daadwerkelijke ondertekening van de opdracht aan de
accountant geschiedt wel door het bestuur, als rechtsgeldig
vertegenwoordiger van de rechtspersoon. de voorzitter van
de ac tekent de opdrachtbevestiging mee voor akkoord.
2 Betrokkenheid bij het bepalen van de opdracht
Het adviesrapport pleit voor een grotere materiële betrokkenheid
van de ac bij de keuzes van de accountant bij de
aanpak en uitvoering van de controle. de ac dient hierover
een dialoog met de accountant aan te gaan, onder meer
over hoe risicoanalyses invloed hebben op de gewenste aanpak.
om goede afwegingen te maken op dit punt zal de ac
eveneens de visie van het bestuur willen vernemen.
de inhoudelijke beoordeling behelst de volgende elementen:
• de controleaanpak: welke uitgangspunten (ten aanzien
van onder meer risicoanalyse) liggen ten grondslag aan
de aanpak?
• de reikwijdte van de controle: welke juridische entiteiten
vallen onder de controle?
• Het urenbudget: welke tijdsbesteding wordt voorzien
voor welke onderdelen?
• Het honorarium: de hoogte van tarieven en totale kosten.
• de samenstelling van het controleteam: juiste balans
tussen senior en junior professionals en afdoende specifieke
ervaring.

14 de dialoog nr. 2 • 2012
de theorie 15
als de controlerend accountant ook adviserende werkzaamheden
verricht bij zijn cliënt, kan dat de onafhankelijke
oordeelsvorming beïnvloeden. de beroepsreglementering
van de nba (de nadere voorschriften onafhankelijkheid
accountants) stelt op dit gebied dan ook grenzen en de huidige
praktijk is dat veel oob’s andere kantoren inschakelen
voor advieswerk om de (schijn van) belangenverstrengeling
te vermijden.
Het rapport van de nba ziet hier ook een taak voor de ac.
deze ontwikkelt beleid op het gebied van verstrekking van
de overige adviesopdrachten aan de accountant en ziet
erop toe dat dit beleid op de website van de onderneming
wordt geplaatst. de ac kan daartoe verschillende categorieën
dienstverlening definiëren en − mede op basis van de
nadere voorschriften − de (on)wenselijkheid van het
inschakelen van de externe accountant daaraan koppelen.
Het uitgangspunt is dat de ac vooraf goedkeuring verleent
voor alle eventueel door de accountant uit te voeren adviesopdrachten.
3 Betrokkenheid tijdens de controle
de accountant dient tijdig te rapporteren over (de voortgang
van) de controle. dit is geregeld in de beroepsstandaarden
260 en 265. significante tekortkomingen in de interne beheersing
die de accountant tijdens de controle heeft onderkend,
dienen schriftelijk gerapporteerd te worden aan de ac.
de accountant rapporteert minstens tweemaal per jaar aan
de ac over de voortgang van de controle en de eventuele
bijstelling daarvan. onderwerpen die daarbij ten minste aan
de orde (moeten) komen, zijn:
• bevindingen met betrekking tot de interne beheersing.
• aanpassing van aanpak en reikwijdte van de accountantscontrole
op basis van gewijzigde omstandigheden
zoals bijvoorbeeld (vermoeden van) fraude.
• mogelijke belemmeringen in de accountantscontrole.
• belangrijke veronderstellingen en inschattingen van het
management betreffende de waardering en resultaatbepaling.
• functioneren van de interne accountantsafdeling (indien
van toepassing).
De meldingsplicht aan de AFM
bij tussentijdse beëindiging
van de controleopdracht
moet volgens het
adviesrapport verder verruimd
4 Rapportage, managementletter, bilateraal overleg
een doeltreffende wederzijdse communicatie tussen de
accountant en de ac is van groot belang. de accountant
brengt, volgens de voorstellen in het nba-rapport, dan
ook niet alleen een verslag uit aan de rvc − met ten minste
bevindingen over onafhankelijkheid, kwaliteitsbeheersing
en de betrouwbaarheid en continuïteit van de geautomatiseerde
gegevensverwerking − maar verstrekt ook jaarlijks
een managementletter, die tevens het commentaar van het
bestuur dient te bevatten.
daarnaast heeft de ac minimaal één maal per jaar een bilateraal
overleg met de accountant, zonder aanwezigheid van
het bestuur, waarin de mening van de accountant over relevante
aangelegenheden wordt besproken, zoals (gebreken
in) de interne beheersing, belangrijke risico’s, de kwaliteit
van de geautomatiseerde informatievoorziening, de kwaliteit
van de managementinformatie en corporate governance.
Het bestuur wordt op de hoogte gesteld van de onderwerpen
en uitkomsten van deze bilaterale besprekingen. de
accountant meldt aan de ac de uitkomsten van reviews die
de afM op de kwaliteit van de accountant uitvoert.
5 Vaststelling van de jaarrekening
de accountant dient altijd aanwezig te zijn in de ava waarin
de jaarrekening wordt vastgesteld en dient indien gewenst
en mogelijk vragen van aandeelhouders te beantwoorden,
onder meer over zijn onafhankelijkheid. de communicatie
over de strategie is voorbehouden aan de ondernemingsleiding.
de ac zou in de ava over haar toezichthoudende taak moeten
communiceren. Hierbij zou zij desgevraagd moeten ingaan
op de bevindingen van de accountant. de accountant
kan eventueel een verdere toelichting geven.
6 Wederzijdse evaluatie
de ac publiceert de beoordelings- en selectiecriteria voor
de externe accountant op de website van de onderneming.
voorbeeldcriteria zijn:
• professionele scepsis.
• Houding en gedrag (met name onafhankelijke opstelling).
• branchekennis.
• kwaliteit van rapportages.
• samenstelling en kwaliteit van het controleteam.
in het adviesrapport wordt een jaarlijkse wederzijdse evaluatie
van de accountant en de ac in overleg met het bestuur
en de interne accountant gezien als een best practice. met
name de onderlinge communicatie tussen accountant en ac
dient in deze evaluatie voldoende aandacht te krijgen.
de huidige regelgeving verschaft de accountant het recht
om de ava te informeren bij tussentijdse beëindiging van de
controleopdracht. daarbij maakt het niet uit of de accountant
de opdracht zelf teruggeeft of dat de opdracht door
de onderneming is ingetrokken. daarnaast moeten zowel de
onderneming als de accountant melding doen aan de afM.
in het adviesrapport wordt ervoor gepleit om de melding te
verruimen. als een onderneming wisselt van accountantsorganisatie
dient dit te allen tijde gepaard te gaan met een
publieke melding door de onderneming over deze wisseling
en de redenen hiervoor. deze publieke melding maakt publiek
debat en verificatie mogelijk.
Deze Dialoog gaat over
toezicht. Dit betreft niet
slechts de rol van de RvC bij
beursfondsen. Het betreft
de toezichthoudende rol
zoals deze is bedoeld in
de wet en in allerlei codes
waar governanceregels in zijn opgenomen.
Op www.bdovoorcommissarissen.nl staat
onder ‘toezicht’ een overzicht van deze codes.
In een aantal codes wordt gesproken over de
RvT. In de Dialoog gebruiken we steeds RvC
maar doelen daarmee tevens op de RvT. Een
AC is een onderdeel van de RvC.

16 de dialoog nr. 2 • 2012
rondetafelgesprek 17
commissaris en accoUnTanT:
‘iT Takes TWo To Tango’

18 de dialoog nr. 2 • 2012
rondetafelgesprek 19
Laten we het maar ronduit
zeggen: good governance
vereist een uitstekende
relatie tussen de externe
controlerend accountant en de
commissaris. Het potentieel
van beide partijen is groot
en het delen van kennis en
inzichten zeer belangrijk.
En daarmee de onderlinge
verhouding. Maar hoe ver
moet je als commissaris gaan
in het beoordelen van de
kwaliteit van het werk van
een accountant? BDO nodigde
zes deskundigen uit voor een
rondetafelgesprek en trok
heldere conclusies.
de teneur van het recente adviesrapport van de nederlandse
beroepsorganisatie van accountants (nba) is
duidelijk: de raad van commissarissen (rvc) moet het
opdrachtgeverschap richting de accountant steviger invullen.
goede aanleiding voor Bdo om in dialoog te gaan met
commissarissen over hun relatie met de accountant. jouke
jelgerhuis swildens, partner bij Bdo, toont zich glashelder
De accountant is een
belangrijke bron van informatie.
Je moet er niet op
blindvaren, maar maak er
wel gebruik van
mijntje lückerath
over de nba-aanbevelingen: “veel van de aanbevelingen
van het nba zijn al overeenkomstig de huidige praktijk. we
kunnen het opdrachtgeverschap richting accountant dan nu
formeel neerleggen bij de rvc, maar deze zal daarbij afgaan
op de inzichten en ervaringen van de directie. wat verandert
er dan nu precies?”
Yvonne wiLders (48)
• econoom, registeraccountant
• lid raad van bestuur spaarne Ziekenhuis
• commissaris Transpaarne Holding
• lid raad van Toezicht stichting aids fonds en
stop aids now
accountant als baken voor de rvc
een van de spanningsvelden ligt daarmee direct op tafel:
hoeveel moet de commissaris echt in de pap te brokkelen
hebben waar het gaat om het aanstellen van de accountant
en het toezien op de kwaliteit van zijn controle? allereerst
is daarbij van belang dat de accountant een belangrijke
bron van informatie is voor de commissaris. daarover is
iedereen het al gauw eens. mijntje lückerath spreekt van
een belangrijk baken: “je moet er als commissaris niet op
blindvaren, maar het is wel een belangrijke bron van informatie
en commissarissen maken er ook steeds meer
gebruik van.”
Zo’n baken moet uiteraard niet aan de leiband van de directie
lopen en vooral een kritische, onafhankelijke houding
innemen. dat is dan ook precies de achtergrond van de wens
om meer opdrachtgeverschap neer te leggen bij de rvc.
want tot nu toe laat de rvc de selectie van de accountant
vooral over aan de directie en stempelt zij die keuze alleen
af, zo prikkelt discussieleider Huub van de coolwijk de aanwezigen.
dat beeld blijkt niet door iedereen te worden gedeeld.
Yvonne wilders: “dat is helemaal niet mijn ervaring.
de auditcommissie zit bij de selectieprocedure en bemoeit
zich er serieus mee.” guy fransen sluit zich daarbij aan en
legt en passant ook duidelijk bloot dat er delicate dilemma’s
kunnen ontstaan. “stel dat de auditcommissie laaiend enthousiast
is over een bepaalde accountant en de directie
juist helemaal niet met hem of haar door een deur lijkt te
kunnen. wat doe je dan? Het is belangrijk dat de accountant
onafhankelijk van de directie kan opereren. maar een goede
controle is ook niet mogelijk als er geen goede werkrelatie
bestaat tussen directie en accountant.” wilders stelt het
nog wat scherper: “als de rvc een accountant tegen de wil
van de directie in benoemt, dan stuur je de facto eigenlijk de
directie naar huis.”
GuY fransen (43)
• Hoofd syndications & international banking
ge artesia Bank (ge Capital)
• lid raad van Toezicht (aC) Bouman ggZ
• partner andes Capital
De basishouding is dat
je je altijd moet blijven
verwonderen. Dat geldt
voor commissarissen,
accountants en ook
internal auditors
willem van loon
Betrokken bij aanstelling
it takes two to tango, zo blijkt. de selectie van de accountant
− en het opdrachtgeverschap daarna − vraagt om een
soepele samenwerking tussen rvc en directie. daarbij past
ook zeker wel een materiële verantwoordelijkheid voor de
rvc. Hoever reikt deze verantwoordelijkheid? lückerath
maakt de vergelijking met het formuleren van een strategie:
“de rvc keurt de strategie goed, maar schrijft deze niet zelf.
bij het grondwerk ben je als commissaris niet betrokken,
maar je moet wel goed begrijpen hoe die strategie tot stand
is gekomen en kritisch zijn op de uitkomsten van dat proces.
dat geldt in mijn ogen eigenlijk ook ten aanzien van de keuze
van de accountant.”
willem van loon gaat daar voor een deel in mee, maar ziet
wel een belangrijk verschil: “bij de aanstelling van de accountant
ben je veel meer aan de voorkant betrokken als
commissaris, bij het opstellen van de eisen en definities. dat

20
de dialoog nr. 2 • 2012 rondetafelgesprek 21
susanne stoLte (59)
• voorzitter ncd, nederlandse vereniging van
directeuren en commissarissen
• lid raad van bestuur nationaal register
• voorzitter raad van Toezicht Theater cool
• voormalig lid raad van bestuur Thomas cook
is bij strategievorming niet het geval. ik ben echt van mening
dat de rvc zich materieel meer moet gaan bemoeien
met de aanstelling van de accountant dan nu het geval is.”
overigens is het ‘grondwerk’ in het geval van de accountantskeuze
waarschijnlijk vaak minder relevant. want het
gaat doorgaans meer om het gevoel tijdens de presentatie
van het team dan om de precieze controleaanpak en offerte.
juist op dat moment is de auditcommissie aangehaakt.
fransen: “de pitches van kantoren zijn vaak voor 98 procent
inwisselbaar. de offerte zelf heeft dus maar een beperkte
In een auditcommissie kan
het erg eenzaam zijn; let
erop dat het een gezamenlijke
verantwoordelijkheid
van de RvC blijft
guy fransen
waarde bij de selectie. waar het echt om gaat is de indruk
die je krijgt tijdens de presentatie. de klik en het gevoel.”
een ander aspect in een correcte aanstellingsprocedure
is dat ook de commissarissen zuiver op de graat moeten
wiLLem van Loon (40)
• econoom, registeraccountant
• Hoofd internal audit bij Triodos bank
• docent Universiteit van amsterdam
zijn. susanne stolte: “de commissaris moet er ook zonder
achterliggende belangen in zitten. want het is natuurlijk
niet wenselijk dat een commissaris voortdurend bevriende
accountants aanwijst voor opdrachten. als er in de rvc
commissarissen zitten met een verleden in de accountancy,
moet hier extra op worden gelet om iedere schijn van
belangenverstrengeling te vermijden.”
Goed en onafhankelijk werken
een onafhankelijke opstelling vergt uiteraard meer dan een
goede aanstellingsprocedure. de accountant heeft ook een
(ethische) verantwoordelijkheid en moet voortdurend de
afweging maken of het mogelijk is goed en onafhankelijk te
werk te gaan. als dat niet kan − bijvoorbeeld als gevolg van
verstoorde relaties − dan moet hij de opdracht simpelweg
teruggeven. dat betekent overigens ook dat de accountant
erop moet toezien dat de commissaris zijn bevindingen en
commentaren serieus neemt. als dat niet het geval is, moet
de accountant de rvc daarop aanspreken. “met name in de
mkb-markt valt nog wel wat te verbeteren. je moet daar
als accountant iets meer hulp bieden aan de commissaris
om zijn rol goed in te vullen”, aldus jelgerhuis swildens. “er
bestaat bijvoorbeeld nog wel eens onduidelijkheid over de
rol van een accountant tijdens de algemene vergadering van
aandeelhouders. daar kan de accountant worden bevraagd
over de controle. aan mij als accountant dan de taak om de
commissarissen goed duidelijk te maken hoe dat werkt en
wat ik wel en niet kan zeggen.”
wordt er in de managementletter eigenlijk wel eens wat
geschreven over hoe de raad van commissarissen functioneert,
vraagt van de coolwijk zich af. de ervaringen van de
aanwezigen laten zien dat dat nauwelijks gebeurt. lückerath
meent dat het op zijn minst een goed idee zou zijn om het
verslag van de rvc − als onderdeel van het jaarrapport −
ook onder de controleplicht te laten vallen.
reinder BrummeLman (53)
• voorzitter raad van bestuur bdo
• lid policy Board internationaal netwerk van Bdo
• partner Bdo
• registeraccountant
voldoende competenties?
een ander thema in de discussie is of commissarissen over
voldoende competenties beschikken om de aanbeveling van
de nba over te nemen. volgens het adviesrapport moet
je immers daadwerkelijk de inhoud van het controleplan
kunnen beoordelen als commissaris. dat gaat erg ver en is
waarschijnlijk maar aan een handjevol mensen voorbehouden.
Tegelijkertijd, zo is de gedeelde mening, moeten we dit
thema niet te zwaar aanzetten. want je hoeft als commissaris
niet de precieze urenbesteding en planning van de controle
te gaan beoordelen − al zijn dat wel aanbevelingen van
de nBa. je moet je vooral richten op hoe de risicoanalyse
wordt ingevuld. een commissaris die dat niet kan, zit niet op
de juiste stoel. maar je kunt bijvoorbeeld als commissaris
wel kritisch zijn op de scope van bedrijven die in de controleaanpak
worden meegenomen omdat je daarvan weet waar
gevoeligheden of risico’s liggen. de specifieke expertise in
dergelijke thema’s is vaak ondergebracht in de auditcommissie.
“en in een auditcommissie kan het erg eenzaam zijn”,
zegt fransen. “je moet er dan ook voor blijven zorgen dat de
taken van de auditcommissie een gezamenlijke verantwoordelijkheid
blijven van de rvc.”
wel of niet aanschuiven bij het diner?
een optimale (werk)relatie tussen accountant en commissaris
is een terugkerend thema in de dialoog. de stelling
dat accountant en commissaris tijd moeten investeren in
de onderlinge relatie omdat dit de mogelijkheid geeft om
informeel issues aan te kaarten, roept tegengestelde geluiden
op. brummelman vertelt uit eigen ervaring dat hij als
accountant jaarlijks aanschuift bij een diner met de voltallige
rvc en dat dat helpt om een goede relatie op te bouwen
waarin alles bespreekbaar is. Zoiets heeft echter ook risico’s
en lückerath ‘struikelt’ wat over het woordje ‘informeel’ in
de stelling. “als dat slaat op gezellig tijdens een borrel con-
jouke jeLGerHuis swiLdens (48)
• partner Bdo
• registeraccountant
• economie aan erasmus Universiteit rotterdam

22
de dialoog nr. 2 • 2012 rondetafelgesprek 23
tact hebben, dan heb ik daar moeite mee. als het gaat om
het delen van inzichten of gevoelens die niet zo eenvoudig in
een formele rapportage passen, dan vind ik dat echter juist
uitstekend.” ook wilders zou als accountant − wat ze vroe-
Veel aanbevelingen
zijn al overeenkomstig
de praktijk. De RvC zal
blijven afgaan op de inzichten
van de directie.
jouke jelgerhuis swildens
ger ook was − niet zo snel aanschuiven bij een diner met
commissarissen. “dat kan incestueus worden en dat moet
je vermijden.” van loon: “niettemin is het wel belangrijk
dat je elkaar proeft over zaken als de werksfeer, de samenwerking
in de directie, de tone at the top en dergelijke. Zo’n
peilstok is wel belangrijk. dat moet je echter gestructureerd
doen en niet laten afhangen van informele momenten.”
uitgangspunten over communicatie vooraf bepalen
juist daarom is het van groot belang om de uitgangspunten
over de onderlinge communicatie vooraf goed te bepalen,
zo stelt stolte. “als je de momenten inplant dat je
overleg hebt tussen commissaris en accountant zonder
directie erbij, dan vindt iedereen dat normaal en ben je in
de gelegenheid om informeel zaken te delen. je bent dan
waarschijnlijk vaak in een paar minuten klaar. als je zoiets
niet plant, maar er pas toe overgaat als er een probleem
dreigt, dan ontstaat er direct wantrouwen bij de directie
en dat is heel begrijpelijk.” de formele vraag van de voorzitter
van de rvc of er nog zaken zijn die de accountant wil
bespreken in afwezigheid van de directie is welbeschouwd
dan ook een gotspe. want als je als accountant dan die
gelegenheid te baat neemt om de directie even weg te
sturen uit de kamer, dan is al het vertrouwen weg. wilders
nuanceert overigens wel het belang van een têteà-tête
zonder directie: “als je als accountant iets vindt,
dan mag iedereen dat weten. Zeg het dan gewoon waar
de directie bij is.” fransen: “Maar het is ook goed dat er
enige manoeuvreerruimte is voor bepaalde onderwerpen.
als je wat meer in abstracties over bepaalde onderwerpen
van elkaar wilt weten hoe je erover denkt.” brummelman:
“Het kan bijvoorbeeld ook goed zijn om van elkaar te
weten hoe je aankijkt tegen de dominantie van een ceo.”
lückerath: “of over hoe scherp een Cfo aan de wind zeilt.”
de onderneming kunnen ‘lezen’
een accountant moet de onderneming kunnen ‘lezen’.
doet hij of zij dat goed, dan heeft een commissaris daar
heel veel aan. je moet als accountant geen waardeoordeel
geven over de vraag of een organisatie te veel risico’s
neemt of een verkeerde strategie volgt. maar je kunt wel
feiten op tafel leggen over hoe bijvoorbeeld derivatenposities
zich verhouden tot de normale omvang van de
door Het Boekjaar...
onderstaand scHema Geeft de moGeLijke contactmomenten met de
accountant en de BijBeHorende onderwerPen en GesPreksPartners weer
contactmoment aGendaPunten Betrokkenen
(her-)BenoeMing • kantoorpresentatie aC, Cfo en eventueel
• Teambezetting andere directieleden
• honorarium
• engagementletter
• Checklist waar op te letten als aC
ConTroleaanpak • interne en externe omgeving aC en Cfo
• risico•inventarisatie
• Controleplan
• speciale wensen
UiTkoMsTen inTeriM ConTrole • Bespreking bevindingen aC en Cfo
• Managementletter
UiTkoMsTen BalansConTrole • Bespreking bevindingen rvC en directie
• (Concept) jaarrekening
• accountantsverslag
• accountantsverklaring
• Bespreking zonder bestuurders rvC
voorbereiden ava • presentatie jaarcijfers Vz rvC, Vz aC en directie
• procedurele afspraken
• Voorbereiden agenda ava
• evaluatie aC
ac / vz ac = auditcommissie / voorzitter auditcommissie
cfo = Chief financial officer
rvc / vz rvc = voltallige raad van commissarissen /
voorzitter raad van commissarissen

24 de dialoog nr. 2 • 2012
mijntje LückeratH (43)
• professor Corporate governance nyenrode
business University
• commissaris asn beleggingsfondsen
• commissaris achmea
• bestuurslid betaalvereniging nederland
bedrijfsactiviteiten en daarmee een signaal afgeven aan
commissarissen. van loon: “de basishouding is dat je je altijd
moet blijven verwonderen. dat geldt voor commissarissen,
accountants en ook internal auditors.”
verplichte roulatie wenselijk?
Tot slot van de dialoog kwam de vraag aan de orde of verplichte
roulatie van accountantskantoren wenselijk is, om
de onafhankelijkheid te borgen en te voorkomen dat er
bedrijfsblindheid ontstaat. van loon: “ik vind dat ver gaan.
ik kan me wel voorstellen dat er een verplichting tot een
tenderproces is. dat houdt iedereen scherp.” lückerath:
“ik voel hierbij een analogie met de maximale termijn die
aan commissarissen wordt gesteld. in theorie ben ik daar
voorstander van. maar in de praktijk kan het wel eens lastig
zijn en zijn er situaties denkbaar waarin je beter nog geen
afscheid van elkaar kunt nemen.”
wat duidelijk werd in de discussie is dat het ongewenst is om
roulatie al te rücksichtslos door te voeren. wilders wijst op
de positie van ondernemingen waar eigendom en bestuur in
één hand zijn. “de accountant vervult bij dergelijke ondernemingen
een heel andere rol ten opzichte van de dga dan
bij beursfondsen. ik denk dat je veel waarde vernietigt door
daar over te gaan tot verplichte roulatie.”
conclusies
1 Accountant kiezen vereist harmonie
de selectie van de accountant − en het opdrachtgeverschap
daarna − vraagt om een soepele samenwerking tussen rvc
en directie. daarbij past ook een stevige materiële verantwoordelijkheid
voor de rvc en overeenstemming tussen
de directie en rvc over de criteria die worden gehanteerd
bij de selectie van de accountant. Tegelijkertijd is het zaak
om erop te letten dat de accountant een goede werkrelatie
kan hebben met de directie, want anders is een efficiënte
rondetafelgesprek
25
HuuB van de cooLwijk (69),
voorzitter
• voorzitter raad van commissarissen Xerox
nederland bv
• voorzitter college Toezicht onafhankelijkheid bij
TÜv nederland
• voormalig voorzitter raad van commissarissen
bij rai Holding bv
• voormalig bestuurder van daimlerchrysler
nederland bv
en effectieve controle niet mogelijk. in het schema op de
rechterpagina staat een overzicht van mogelijke contactmomenten
tussen commissaris, directie en accountant.
Als je pas zonder de
directie gaat overleggen
als er een probleem
dreigt, ontstaat er direct
wantrouwen - begrijpelijk
susanne stolte
2 Opereren zonder achterliggende belangen
de commissaris wordt betrokken in het selectieproces van
de accountant, maar moet daar dan ook zonder achterliggende
belangen opereren. Het is niet wenselijk dat een
commissaris bevriende accountants bevoordeelt. Zeker als
er in de rvc commissarissen zitten met een verleden in de
accountancy is extra alertheid geboden om eventuele belangenverstrengeling
te vermijden.

26 de dialoog nr. 2 • 2012
Tools voor commissarissen
belangrijke onderwerpen bij de selectie van een accountant zijn
het leiderschap en de betrokkenheid van de verantwoordelijk
partner, de indruk die het team geeft tijdens de presentatie,
de prijs-prestatieverhouding en de mate van helderheid over
planning en communicatie. een complete lijst met criteria is
gepubliceerd op www.bdovoorcommissarissen.nl onder ‘de
dialoog’ en dan ‘rvc en de accountant’.
Informelere gesprekken zijn
nuttig. Het is bijvoorbeeld
goed van elkaar te weten
hoe je aankijkt tegen de
dominantie van een CEO
reinder brummelman
3 Risico’s en controlemaatregelen
een feitelijke beoordeling van het controleplan door de
commissaris gaat erg ver en is qua kennisniveau waarschijnlijk
maar aan een handjevol mensen voorbehouden. je moet
je als commissaris vooral richten op hoe de risicoanalyse
door de accountant wordt ingevuld. een deel van de risico’s
uit een uitgevoerde risicoanalyse heeft betrekking op financiële
zaken. deze zullen in het controleprogramma van de
accountant aan de orde moeten komen.
op www.bdovoorcommissarissen.nl vindt u onder ‘de
dialoog’ en dan ‘rvc en de accountant’ meer informatie
over de aandachtspunten voor de accountant en over bdo
workshop risicoanalyse voor rvc’s.
4 Overlegmomenten zonder directie
Het is van groot belang om de uitgangspunten over de onderlinge
communicatie tussen accountant en commissaris
vooraf goed te duiden. door momenten in te plannen voor
overleg tussen commissaris en accountant zonder directie
erbij, wordt dat een heel natuurlijke werkwijze en kun je elkaar
proeven op bepaalde thema’s. wie dat niet doet, kan
dat alleen doen door tijdens een vergadering de volgende
vraag te stellen: “accountant, is er nog iets wat u ons nog
niet gemeld heeft of is er iets in uw rapportages waarvan u
vindt dat er onvoldoende aandacht aan is besteed?” indien
het antwoord bevestigend luidt, kan er eigenlijk niet anders
dan wantrouwen ontstaan.
5 Verplichte roulatie: voors en tegens
roulatie wordt onder meer bepleit om te nauwe verwevenheid
tussen accountant en opdrachtgever te voorkomen.
ook wordt veronderstelt dat nieuwe bezems schoon vegen.
verplichte roulatie van de accountant heeft in sommige
marktsegmenten evenwel serieuze nadelen, met name bij
ondernemingen waar eigendom en bestuur in één hand zijn.
de accountant vervult bij dergelijke ondernemingen een
heel andere rol ten opzichte van de dga dan bij beursfondsen;
verplichte roulatie kan hier tot verlies aan kennis leiden.
tooLs rond tHema...
ExTERNE CONTROLEUR KIEZEN? DE CHECKLIST HELpT
seLectiecriteria accountant
de raad van commissarissen moet een zwaardere rol krijgen bij de selectie van de accountant,
zegt onder andere de nba. maar waar baseer je die keuze op? op www.bdovoorcommissarissen.nl
vindt u een lijst met selectiecriteria die ondersteunen bij het maken van een weloverwogen, breed
gedragen keuze
OVERZICHTELIJK: WAT DOET DE AUDITCOMMISSIE?
takenLijst auditcommissie
We spreken in deze Dialoog veelvuldig over de eventuele wijzigingen in de positie, taken en
bevoegdheden van de Auditcommissie. Wat op dit moment tot het takenpakket hoort, ligt vast in de
Nederlandse Corporate Governance Code. We zetten het voor u overzichtelijk op een rij in de ‘Takenlijst
Auditcommissie’
HANDIG SCHEMA VOOR CONTACTMOMENTEN
wie, wat & wanneer?
Good governance vereist een uitstekende relatie tussen de externe controlerend accountant en de
commissaris. Het potentieel van beide partijen is groot en het delen van kennis en inzichten zeer
belangrijk. In een boekjaar zijn er verschillende contactmomenten mogelijk tussen commissarissen,
bestuurders en de accountant. Een helder planningsschema, inclusief de bijbehorende onderwerpen,
geeft welkome houvast
NUTTIG: SpECIFIEKE KENNIS ROND CONTROLERISICO’S
worksHoP risico-anaLYse
Volgens het adviesrapport van de NBA moet de commissaris daadwerkelijk de inhoud van het
controleplan kunnen beoordelen. Tijdens het rondetafelgesprek werd geconcludeerd dat dit in de praktijk
op de nodige problemen stuit. De commissaris richt zich in de regel op de algemene risicoanalyse. De
vertaling naar de controlerisico’s vraagt om specifieke kennis. Het kan voor RvC’s in dat kader nuttig zijn
de BDO Workshop Risicoanalyse voor Commissarissen te volgen. In de workshop worden de risico’s in
beeld gebracht ten aanzien van impact en waarschijnlijkheid. Ook de vraag welke risico’s de accountant
in zijn controle kan afdichten staat in de workshop op het programma.
KIJK Op WWW.BDOVOORCOMMISSARISSEN.NL ONDER ‘DIALOOG’
EN DAN ‘RVC EN DE ACCOUNTANT’ VOOR MEER INFORMATIE
27

28 de dialoog nr. 2 • 2012
Tools voor commissarissen
Zijn strategie en beloningsbeleid in balans?
Doe de Bdo Quickscan toezicht op
Beloningsbeleid.
Handig hulpmiddel voor scherper zicht:
checklist toezicht op integriteit.
als praktisch hulpmiddel bij de
derde editie van de dialoog, gewijd
aan integriteitstoezicht, ontwikkelde
bdo een checklist toezicht
op integriteit. in een aantal
korte vragen biedt deze de commissaris een meetinstrument
voor allerlei concrete zaken rond de controle op integriteit
binnen organisaties. de checklist bevat korte vragen over
de deelgebieden beleid, interne controle, communicatie,
personeelsbeleid en dilemma’s & incidenten. het verschaft
de commissaris inzicht in de mate waarin integriteit binnen
de organisatie onderdeel is van de bedrijfscultuur en maakt
duidelijk of er goed zicht is op situaties waarin deze onder
druk kan komen te staan.
2012 2011 2011
2011
download de checklist op www.bdovoorcommissarissen.nl
een helder voorbeeldverslag voor de rvc
toezicHt oP BeLonen inteGriteitstoezicHt risicomanaGement Het rvc-versLaG
draagt het beloningsbeleid van
uw organisatie bij aan het behalen
van de strategische doelen?
aan de raad van commissarissen
de verantwoordelijke taak
om hierop toe te zien. maar waar moet u als commissaris op
letten? voor de vierde editie van de dialoog ontwikkelden
we de Bdo Quickscan toezicht op Beloningsbeleid: een
online vragenlijst die u een eerste inzicht geeft in de aansluiting
van het beloningsbeleid op de ondernemingsstrategie.
de scan bestaat uit vijftien korte vragen die u beantwoordt
met ja, nee of een vraagteken, en die alle belangrijke aspecten
coveren die ook gelden bij het opstellen van beloningsbeleid.
Ga naar www.bdovoorcommissarissen.nl voor de
Quickscan toezicht op Beloningsbeleid.
De zelfevaluatie toezicht op
risicomanagement verschaft een eerste
inzicht in uw wijze van toezicht.
als extra handreiking bij de
tweede editie van de dialoog,
gewijd aan risicomanagement,
ontwikkelde bdo een praktische
zelf-evaluatie toezicht op risico-management.
deze online checklist biedt een eerste indruk
van de intensiteit en de kwaliteit van uw eigen toezicht
op risicomanagement en hoe deze zich verhoudt tot die van
anderen. in de evaluatie komen onderwerpen aan de orde
als kennis van wet- en regelgeving, het onderscheid in verantwoordelijkheden
tussen de commissaris en bestuurder
en de inzet van informatiebronnen. de Zelfevaluatie bevat
bovendien praktische tips voor verdere verbeteringen van
het eigen toezicht.
doe de evaluatie kosteloos op
www.bdovoorcommissarissen.nl
bij de eerste editie van de dialoog,
over het rvc-verslag, biedt
bdo voor commissarissen een
praktisch hulpmiddel in de vorm
van een helder voorbeeldverslag.
na alle maatschappelijke discussies over toezicht en transparantie
geeft dit praktische houvast bij het naleven van
de regelgeving en efficiënt verantwoorden. in het voorbeeldverslag
komen alle benodigde elementen uitgebreid
aan bod. van de financiële verantwoording en mvo tot
zelfevaluatie en de verhouding tot aandeelhouders en ondernemingsraad.
Uiteraard inclusief verslaglegging rondom
risicobeheer en het overleg met de externe accountant –
geen enkel aspect ontbreekt. Zo maakt het bdo voorbeeldverslag
uw werk als commissaris efficiënter en eenvoudiger.
download het verslag op www.bdovoorcommissarissen.nl
29

30
de dialoog nr. 2 • 2012
Bdo: feiten en cijfers
feiten en cijfers Bdo wereLdwijd
(per 30 september 2011)
Aantal kantoren: 1.118
Aantal landen: 135
Aantal medewerkers: 48.767
Omzet: € 4.064 miljoen
feiten en cijfers Bdo nederLand
(per 31 december 2011)
Aantal kantoren: 27
Aantal medewerkers: 1.995
Omzet: € 212,9 miljoen
coLofon
concept & realisatie
Monte Media
tekst
BDO
Beeld
Lodewijk Duijvesteijn
vormgeving
Tot en Met Ontwerpen
de diaLooG
ontvanGen?
NR.3
verscHijnt
decemBer
2012
De Dialoog ontvangen of eerdere edities kosteloos nabestellen?
stuur dan de meegezonden antwoordkaart in of ga naar www.bdovoorcommissarissen.nl

Deze publicatie is zorgvuldig voorbereid, maar is in algemene bewoordingen gesteld en bevat alleen informatie van algemene aard. Deze publicatie bevat geen advies voor concrete
situaties, zodat uitdrukkelijk wordt aangeraden niet zonder advies van een deskundige op basis van de informatie in deze publicatie te handelen of een besluit te nemen. Voor het
verkrijgen van een advies dat is toegesneden op uw concrete situatie kunt u zich wenden tot BDO Accountants & Adviseurs of een van haar adviseurs. BDO Accountants & Adviseurs
en haar adviseurs aanvaarden geen aansprakelijkheid voor schade die het gevolg is van handelen of het nemen van besluiten op basis van de informatie in deze publicatie.
Bdo is een op naam van Stichting BDO te Amsterdam geregistreerd merk.
In deze publicatie wordt Bdo gebruikt ter aanduiding van de organisatie die onder de merknaam ‘BDO’ actief is op het gebied van de professionele dienstverlening (accountancy,
belastingadvies en consultancy).

Bdo accountants & adviseurs is een op naam van BDO Holding B.V. te Eindhoven geregistreerde handelsnaam en wordt gebruikt ter
aanduiding van een aantal met elkaar in een groep verbonden rechtspersonen, die ieder afzonderlijk onder de merknaam ‘BDO’ actief zijn op
een bepaald terrein van de professionele dienstverlening (accountancy, belastingadvies en consultancy).
Bdo Holding B.v. is lid van BDO International Ltd, een rechtspersoon naar Engels recht met beperkte aansprakelijkheid, en maakt deel uit
van het wereldwijde netwerk van juridisch zelfstandige organisaties die onder de naam ‘BDO’ optreden.
BDO is de merknaam die wordt gebruikt ter aanduiding van het BDO-netwerk en van elk van de BDO Member Firms.
06/2012 – Ba1231