Historische kanalen in Groningen - watererfgoed.nl

REPORTAgE
68 17 // 2011 // ANWBWATERSPORT.NL
Na drie eeuwen trouwe dienst
werden de historische kanalen
van Oost-Groningen opeens
afgedankt. Decennia verkeerden
ze in een deplorabele staat,
totdat ze als ‘cultureel erfgoed’
werden herontdekt. Andre en
Ria Nobel bevaren herstelde én
nieuwe routes.
TeksT en foTo’s: klaas Wiersma
ere in
Historische
kanalen
in Groningen
hersteld

ANWBWATERSPORT.NL // 2011 // 17
69

REPORTAgE
Elke vrachtwagen
maakte twee
schepen overbodig
BOVEN over het oosterdiep
varen we Veendam uit, op
naar de volgende brug.
70 17 // 2011 // ANWBWATERSPORT.NL
Vele beweegbare bruggen”
staat er op de waterkaart
bij het Oosterdiep tussen
Veendam en Bareveld.
Over een afstand van zes
kilometer zijn het er maar liefst 32. Ze worden
allemaal bediend, de meeste met de
hand. Andre en Ria hebben de afgelopen
dagen het netwerk aan historische kanalen
van Oost-Groningen verkend. Nu liggen ze
met hun klassieke Albin motorvlet Sphinx
in Veendam, hart van de Veenkoloniën, te
wachten op hun speciale gasten. Aan boord
vandaag vier deskundigen van verschillende
pluimage. Tijdens deze vaartocht wisselen
ze met elkaar van gedachten over de
historische kanalen in het Oost-Groningse
land. Is daar zoveel over te zeggen dan?
Jazeker. De waterwegen in dit mooie, platte
landschap hebben een unieke geschiedenis.
Eeuwenlang werd Oost-Groningen
overheerst door de provinciehoofdstad en
de kanalen speelden daarin een cruciale
rol. Het gebied kende tijden van rijkdom,
maar ook van bittere armoede. Gegraven
vanaf de zeventiende eeuw voor de veenwinning
raakten veel kanalen in de jaren
vijftig van de vorige eeuw in verval. Ze werden
verwaarloosd en vervuild en raakten
onbevaarbaar. Recent is er een kentering
gekomen in die achteruitgang . Er is veel
werk verzet om de historische waterwegen
weer bevaarbaar te maken. Er komen zelfs weer nieuwe stukken
kanaal bij.
nieT meer nodig
In de vroege ochtend verschijnen de gasten op de steiger: verenigingshistoricus
van de ANWB Hans Buiter, oud-wethouder van
Hoogezand-Sappemeer Cor Drost, waterkaartenmaker Eelco Piena
en Wiebe Brandsma, die als projectmanager van de provincie Groningen
jaren heeft gewerkt aan behoud en herstel van de historische
kanalen tussen Groningen en Duitsland. Schipper Andre
maakt los en al snel ligt de Sphinx met draaiende motor voor de
eerste brug. Het centrum van Veendam ademt een sfeer van rust.
Aan het water staan statige huizen met goed onderhouden tuinen.
Deze huizen zijn alleen via bruggen te bereiken. Het is duidelijk
dat er in rijke tijden flink is gebouwd in deze stad.
Gisteravond heeft Ria een afspraak gemaakt met het team van
brugwachters voor de begeleide vaart door het Oosterdiep. Maar
er is geen brugwachter te bekennen. Tot een jongen met een oranje
werkjas op zijn fiets de hoek om komt. Snel maakt hij de groene
bedieningskast open en nadat de juiste knoppen heeft ingedrukt,
klinkt het gerinkel van de slagbomen. De vaarweg opent zich en
we nemen de eerste van de ‘vele beweegbare bruggen’.
Na de passage is de volgende brug al snel in beeld, maar de jongste
bediende is nog bezig met het sluiten van brug één. Hijgend fietst
hij enkele minuten later voorbij en begint gehaast de volgende brug
te openen. Deze heeft geen elektrisch binnenwerk en in plaats van
een paneel met knoppen is er een ijzeren zwengel om hem mee
te bedienen. Tijdens het wachten vertelt projectmanager Wiebe
Brandsma over het onderwerp waarvoor we de vier heren vandaag
bij elkaar hebben gebracht: de historische kanalen. “Tot zestig jaar
geleden verliep al het transport hier via het water. Vroeger zag je op
kanalen zoals het Oosterdiep waar we nu op varen overal tjalken,

snikken en trekschuiten met vracht. Opeens was dat uitgebreide
netwerk van vaarwegen niet meer nodig. Het transport, dat drie
eeuwen via het water had gelopen, verplaatste zich in de jaren vijftig
binnen enkele jaren naar de weg. Elke vrachtwagen die van de
fabriek kwam, maakte twee vrachtschepen overbodig.”
roepende in de WoesTijn
Een tweede brugwachter meldt zich. Het is Bertus die de brugbediening
coördineert. De gemeentemedewerkers openen nu om en
om de stalen constructies. Als Andre langzaam vaart, hoeft hij niet
te wachten bij de bruggen. Wiebe vervolgt: “De provincie koos er
al snel voor om alleen nog de route naar Duitsland via Veendam,
Stadskanaal en Ter Apel te onderhouden. Veel andere waterwegen
werden afgesloten voor de scheepvaart. De staat van deze kanalen
ging hard achteruit. Kades zakten in, er kwamen betonnen bruggen
en grote delen werden zelfs gedempt.”
“Dat heb ik nog meegemaakt”, reageert politicus Cor Drost. “In
1983 stemde de gemeenteraad van Hoogezand-Sappemeer over het
dempen van het laatste stuk van het Winschoterdiep, het kanaal
midden in het centrum. De kanalen hadden een slechte reputatie.
Voordat er milieuwetgeving kwam, loosden de fabrieken in
de streek er hun afvalwater op. De vervuiling was enorm. Op het
water dreef soms een schuimlaag van dertig centimeter dik en de
lucht van rotte eieren was niet te harden. Boten kwamen er niet
meer. Ik heb toen, net als de rest van de raad, voor het dichtgooien
gestemd. Eén raadslid was tegen, zij vond dat dit historische erfgoed
niet verloren mocht gaan. Toen was ze nog als een roepende
in de woestijn. Maar tegenwoordig gaan er stemmen op om het
Winschoterdiep toch weer uit te graven.”
Bertus heeft inmiddels nog twee brugwachters ingeschakeld. Met
vier man sterk worden de bruggen vlot geopend. Soms staan er
zelfs twee tegelijk open. De Sphinx heeft het centrum van Veendam
achter zich gelaten. Tussen de stijlvolle
huizen staan nu ook regelmatig monumentale
boerderijen. Veendam heeft, net
als veel andere plaatsen in de streek een
lintvormige bebouwing, alle huizen staan
aan het water. Historicus Hans Buiter legt
uit hoe deze vorm van bouwen is ontstaan.
“De geschiedenis van de streek hangt erg
nauw samen met de waterwegen. Ooit werden
ze gegraven voor de afwatering van het
veen en het transport van de turf. Rond 1700
kon iedereen een stukje onontgonnen veengrond
krijgen van de stad Groningen. Dat
klonk mooi, maar de stad zorgde wel dat
ze er goed aan verdiende. Voorwaarde voor
BOVEN nog niet alle bruggen
zijn gerenoveerd en opgeknapt.
In de vaart
Van 20 september 2011 t/m 11 februari 2012 organiseert
het noordelijk scheepvaartmuseum in groningen de
tentoonstelling ‘in de Vaart. nieuw gebruik voor oude
kanalen’, over historische kanalen in nederland en de
mogelijkheden die deze kanalen bieden voor recreatie.
speciale aandacht geeft de tentoonstelling aan de
geschiedenis van de motorboot. oude anWB-kaarten
en wateralmanakken luisteren de tentoonstelling op.
Toegang: €4. anWB-leden: €3. meer info op www.
noordelijkscheepvaartmuseum.nl
ANWBWATERSPORT.NL // 2011 // 17
71

REPORTAgE
RECHTS in de voormalige
aardappelmeelfabriek de
Toekomst in nieuwe Compagnie
zit nu een vlooienmarkt.
daarachter de gloednieuwe
sluis die in 2007 werd aangelegd
om de leinewijk helemaal
bevaarbaar te maken.
Internationale Kanalen Conferentie
onder de titel Waterways - Ways of Value is van 19
t/m 24 september 2011 de World Canals Conference
(WCC2011) in groningen. de Wereldkanalenconferentie
is het jaarlijkse internationale podium voor alles wat
met oude en nieuwe kanalen te maken heeft. overheden,
bedrijven en toeristische organisaties vertellen
over ontwikkelingen en delen informatie en ervaringen.
de WCC is onderdeel van inland Waterways international,
dat wereldwijd het behoud,
gebruik, ontwikkeling en duurzaam
beheer van waterwegen
stimuleert. www.wcc2011.nl
72 17 // 2011 // ANWBWATERSPORT.NL
de pachter was bijvoorbeeld dat hij op zijn
perceel een stenen huis bouwde. De turf
ging naar de stad en op de terugweg namen
de trekschuiten bouwmateriaal mee voor
deze huizen. De bruggelden waren hoog, en
omdat alle bruggen eigendom waren van
de stad, verdiende deze twee keer aan elke
trekschuit die naar de stad ging.”
“Groningen pakte de ontginning wel duurzaam
aan”, vervolgt hij. “Al in de vroege
contracten met pachters van de veengrond
was opgenomen dat ze de grond die overbleef
na het turfsteken, moesten omzetten
in landbouwgrond. En naast bouwmaterialen
werden vanuit de stad ook de uitwerpselen
van mens en dier naar de Veenkoloniën
gebracht. Toen ik jong was werd het
huisvuil bij ons thuis vanuit Utrecht naar
Oost-Groningen getransporteerd om daar
als compost voor de landbouw te dienen.
Dat systeem heeft dus meerdere eeuwen
standgehouden.”
opnieuW BeVaarBaar
De Sphinx nadert het einde van het weelderige
Oosterdiep. Van de vier brugwachters
is alleen Bertus gebleven voor de bediening
van het laatste obstakel, de sluis Batjeverlaat.
Net als de andere sluizen in deze streek
heeft ook deze een typische ovale kolk.
De andere brugwachters zijn al op de terugweg
om een nieuw konvooi boten te begeleiden.
Na de sluis komt het gezelschap op
een driesprong. Cartograaf Eelco Piena
laat op de kaart zien om welke splitsing het
gaat. “Dit is een belangrijk punt in de toeristische
vaarroutes die ik heb uitgezet op
de Oost-Groningse kanalen. Er is een lange
vaarroute die vijf dagen duurt en een korte
route van drie dagen. Boten die kiezen voor de lange lus, slaan hier
af richting Stadskanaal, Musselkanaal en Ter Apel. Je duikt dan
helemaal de zuidelijke punt van de provincie Groningen in, om via
watertjes in de buurt van de Duitse grens weer terug te komen.
De andere route begint ook in de stad Groningen maar die buigt
eerder af.”
Eelco richt zich tot de schipper. “Wij gaan toch rechtdoor”, vraagt
hij. Andre bevestigt dat en wijst naar de kant waar de nieuwe
brugwachters al klaarstaan. “Die gaan met ons mee tot aan het
Zuidlaardermeer. Straks komen we langs een paar van de mooiste
stukjes water van Oost-Groningen. Dit traject in de vaarroute is
opnieuw bevaarbaar gemaakt en heeft de naam ‘van Turfvaart
naar Toervaart’.”
HeronTdekking
Het nieuwe traject begint bij het gehucht Bareveld. Hans Buiter
vertelt over de historie. “De naam komt van ‘barre veld’, ruig
onland. In 1768 werd het tolhuis dat hier in het onherbergzame
moeras stond, aangekocht door de stad Groningen. Nu kon de stad
afdwingen dat alle schepen via het Grevelingskanaal en het Kielster-
en Winschoterdiep voeren. En, het zal je niet verbazen, die
route was natuurlijk in handen van de stad. Een economisch strategische
aankoop dus. Groningen heeft het huis in 1946 verkocht,
de brug ging zelfs pas in 2004 over naar de Gemeente Veendam.”
De bomen op de oever van het Grevelingskanaal staan als een
groene haag langs de waterweg. Varen op deze kaarsrechte kanalen
klinkt als een saaie bezigheid, maar door het gevarieerde landschap
langs het smalle water, is het verre van saai. Er is genoeg te zien.
Wiebe Brandsma over de aankopen van de stad: “Heel herkenbaar.
Vrijwel alle bruggen in deze omgeving waren eind vorige eeuw nog
altijd in het bezit van de stad Groningen. Een vreemde situatie die
ook steeds onhoudbaarder werd, vooral omdat het onderhoud achterwege
bleef. In 1969 werd met de wet Herinrichting bepaald dat
eigendommen zoals wegen en kanalen aan de gemeenten, provincies
en waterschappen werden overgedragen. Het duurde echter nog
jaren voordat hiermee daadwerkelijk werd begonnen. In de wet
stond ook dat de afgesloten vaarwegen weer bevaarbaar moesten
worden gemaakt. In 2000 kreeg ik de opdracht om daarmee aan de
slag te gaan. Oost-Groningen verkeerde in een depressie, de werkloosheid
was hier veel hoger dan in de rest van het land. De streek
had een nieuw elan nodig, er moest weer bloed door de aderen gaan
stromen. Budget was beschikbaar. Bovendien kregen we subsidie
van Brussel.”
“Dat opnieuw leven inblazen is goed gelukt. Het is echt een uniek
gebied om te varen”, merkt Eelco op. “Jullie hebben veel werk
verzet om sommige stukken weer bevaarbaar te krijgen. Volgens
mij zijn er nu geen knelpunten meer”. “Op het Veendiep na dan”,
roept Andre vanaf de stuurstand. “Zeg maar gerust Veen-on-diep!”
Bij het Veendiep staat d10 op de kaart maar volgens Andre is het
minder. Wiebe Brandsma kent het probleem: “Daar wordt aan
gewerkt”, antwoordt hij.
Oud-wethouder Cor Drost wil wel eens weten wat dat nou oplevert,
dat er weer boten varen. Wiebe: “Door de waterwegen te herstellen
komen er toeristen naar de Veenkoloniën. Zo ontstaat er bedrijvigheid,
wat weer werkgelegenheid oplevert. Het is een economische
impuls voor het hele gebied. En, Oost-Groningen was een ontbrekende
schakel in het landelijke en regionale toervaartnet. In Friesland
wordt natuurlijk van oudsher al veel gevaren en ook over de

"De streek had nieuw
elan nodig, en
er was budget voor"
ANWBWATERSPORT.NL // 2011 // 17
73

REPORTAgE
BOVEN gerestaureerde sluis
in het zuiderdiep. Hier is nog
geen scheepvaart mogelijk.
74 17 // 2011 // ANWBWATERSPORT.NL
grens in Duitsland is veel waterrecreatie.
In Oost-Groningen ontbrak die recreatie en
dat moest anders. Verder zijn aan het Zuidlaardermeer
en het zeilmeer Langebosch
bij Veendam nieuwe woonwijken gebouwd,
wijken die zijn gericht op het water. Om
die te ontsluiten hebben we zelfs een heel
nieuw kanaal gegraven. Men is tegenwoordig
trots op de kanalen en dat is lang niet
altijd zo geweest. Het is een herontdekking
van het industriële erfgoed.”
BesCHermd dorpsgeziCHT
Het landschap rond het Kieldiep is veel opener
dan langs het stadse Oosterdiep. Ook
hier is lintbebouwing langs het water, maar
tussen de huizen zijn nu ook de uitgestrekte
akkers van het vlakke Groninger land te
zien. De aardappelplanten staan in bloei en
Tip
langs de route van Turfvaart naar Toervaart zijn horecagelegenheden.
Vanwege de begeleide vaart lijkt het
inlassen van een pauze lastig. een leuke oplossing is
om de mobiele brugwachter ook een kop koffie aan te
bieden en na de appeltaart gezamenlijk de route vervolgen.
u kunt ook het volgende konvooi afwachten.
het graan begint al geel te worden. Schipper Andre heeft inderdaad
niets te veel gezegd, dit moet ongetwijfeld een van de mooiste stukjes
Oost-Groningen zijn. Wie over deze historische kanalen vaart,
ziet aan alles dat het water hier eeuwen lang een hoofdrol heeft
gespeeld. Alle huizen en boerderijen stammen uit de tijd van de
trekschuiten en de turf en staan met hun gevel naar het kanaal. Het
langgerekte dorp Kielwindeweer heeft een beschermd dorpsgezicht
en het is duidelijk waarom. Wiebe vertelt over de bruggen, die er
nog net zo uit zien als toen ze werden aangelegd. Ook deze hebben
een monumentale status, de oudste stamt uit 1891.
Onderweg naar het Zuidlaardermeer brengt Hans Buiter opnieuw
ter sprake hoe de stad Groningen altijd een overheersende rol heeft
gespeeld in het gebied. “Groningen is nog altijd de spin in het web.
Nog steeds moet elke boot die de Oost-Groningse kanalen wil bevaren,
eerst door de stad om er te komen. Alle vaarwegen leiden naar
Groningen.” Wiebes hand gaat echter al omhoog en ook Cor is op
de hoogte van de graafwerkzaamheden aan de zuidkant van het
gebied. “Daar komt binnenkort verandering in”, zegt Wiebe. “Op
dit moment wordt er tussen Ter Apel en Erica een nieuw kanaal
aangelegd over de Hondsrug. Vanaf 2015 zal Oost-Groningen en
het vaargebied in Noord-Duitsland ook via de provincie Drenthe
toegankelijk zijn. Dat wordt prachtig!” Hans pakt de kaart erbij en
meerdere vingers wijzen de plaatsen aan waar het kanaal wordt
gegraven. Zou dat kanaal dan het definitieve einde betekenen van
de hegemonie van de stad Groningen? Het lijkt er wel op.
De Sphinx vaart zojuist langs een oud fabriekspand, midden tussen
de groene akkers. Op de uit rode bakstenen opgetrokken gevel staat
met klassieke letters ‘De Toekomst’. In deze voormalige aardappelmeelfabriek
is tegenwoordig een vlooienmarkt gevestigd. De vloot
gaat verder richting het Zuidlaardermeer, trouw gevolgd door een
persoonlijke brugwachter op zijn scooter.

Vaarinformatie
----- De route die in dit artikel is gevaren
LINKS Bronzen scheepsjager met
paard bij de sluis Batjeverlaat.
ONDER Brugwachter Bertus Hanenburg
opent een draaibrug op het
oosterdiep.
----- Lange vaartocht, ca. een week
• Start groningen (JH Oosterhaven): Hanzestad met een nautisch verleden • Winschoterdiep,
gegraven om het vervoer van afgegraven veen mogelijk te maken • Hoogezand-sappemeer,
bekend om zijn scheepswerven/dwarshellingen • scheemda, historisch stadje • Winschoten
(Blauwe Stad). Bijzonder zijn de oude kerk ‘Olle Witte’ en de drie korenmolens • Westerwoldse
aa, een oorspronkelijk oud riviertje • Veendiep, verstild vaarwater, ontstaan door zandwinning
• Verenigd/B.lTijdenskanaal, onderdeel van het kanalisatieplan Westerwolde om een betere
waterafvoer te realiseren en ontginning heide- en veengebied te vereenvoudigen • ruiten aakanaal
(idem) • Bourtange, historisch vestingstadje geïnitieerd door Willem van Oranje • Ter
apelkanaal, verbinding tussen het Ruiten Aa-kanaal en Musselkanaal • Ter apel. Het dorp is ontstaan
bij een klooster; tevens bosrijk gebied • musselkanaal. Veendorp met lintbebouwing langs
het gelijknamige kanaal • stadskanaal, lintbebouwing langs het gelijknamige veenkanaal van de
stad Groningen • grevelingskanaal, gegraven voor het vervoer van turf en later aardappelmeel
• kielsterdiep/kieldiep. In opdracht van de stad Groningen gegraven vanaf 1647 ten behoeve van
de ontginning van het veen ten oosten van Kropswolde • leinewijk, begin van de vaarverbinding
Zuidlaardermeer-Oost-Groningen. Maakt onderdeel uit van het vorig jaar gereedgekomen project
‘Van Turfvaart naar Toervaart’. • zuidlaardermeer. Het meer is acht- tot vijfduizend jaar geleden
ontstaan door de wisselwerking tussen veengroei in de omgeving en het optreden van eb en
vloed in de Hunze die toen nog onder invloed stond van de getijden. Door periodieke stijging
van de zeespiegel werd plaatselijk de veenlaag weggeslagen. • drentsche diep, overblijfsel van
middeleeuws waterbeheersgebied • Winschoterdiep • Eindpunt groningen
----- Vaartocht voor een lang weekend
• Start groningen • Winschoterdiep • a.g. Wildervanckkanaal, gegraven eind jaren tachtig en
aangelegd om overtollig regenwater af te voeren en in droge tijden IJsselmeerwater aan te
voeren. • oosterdiep, het enige vaarwater in Nederland waar op een afstand van nog geen zes
kilometer 26 beweegbare bruggen 'genomen' moeten worden. • grevelingskanaal • kielsterdiep/
kieldiep • leinewijk • zuidlaardermeer • drentsche diep • Winschoterdiep • Eindpunt groningen
ANWBWATERSPORT.NL // 2011 // 17
75