Voorst, Nijenbeek - Ruïne De Nijenbeek

Voorst, kasteel De Nijenbeek bouwhistorische opname
Het kasteel staat op een vooruitgeschoven kasteelheuvel, slechts bereikbaar via een aarden
dam. Voorheen bevond zich hier een houten ophaalbrug. Alleen al de plaatsing van de gebouwen
op de kasteelheuvel maken de gefaseerde ontwikkeling duidelijk. De 13 de -eeuwse
woontoren staat midden op de heuvel. Kennelijk was de ondergrond niet helemaal stabiel,
want op de begane grond zijn veel verankeringen aangebracht ter voorkoming van afschuiving
van de muren (gecombineerd met de spatkracht van het gewelf). Ondanks deze gevaren
heeft men het aangedurfd om de noordoosthoek van het gebouw ernstig te verzwakken voor
de aanhechting van een traptoren (14 de eeuw). Deze toren is met ijzeren ankers aan de hoofdmassa
geketend. De voorburcht ligt op de noordelijke rand van de kasteelheuvel. Voor de
toevoeging van een aanbouw aan de oostzijde heeft men de heuvel aangepast. Het onderste
deel van de buitengevels van de aanbouw is daarbij als een keermuur gebruikt. Ook de aanbouw
‘hing' aan de woontoren.
Het kasteel heeft hoge monumentwaarden vanwege de interessante bewoningsgeschiedenis
met prominente adellijke geslachten. Leden van deze families behoorden steeds tot de hoogste
klassen in Gelre en de Nederlanden. De aankoop van het kasteel door de familie Schimmelpenninck
van der Oije in de late 18 de eeuw was mede ingegeven als legitimatie van maatschappelijke
positie. Met het bezit van dit oude en ‘belangwekkende’ kasteel werden de importantie
en (vermeende) anciënniteit van de familie onderstreept.
Hoge monumentwaarden heeft de hoge bakstenen woontoren of donjon, die tot vrijwel volle
hoogte in zijn middeleeuwse opzet bewaard is gebleven. Deze toren heeft zijn huidige vorm
gekregen in drie hoofdbouwfasen, namelijk één 13 de -eeuwse bouwfase en twee 14 de -eeuwse
fasen. Sporen van kantelen markeren de 13 de -eeuwse hoogte van de toren. Het metselwerk is
uitgevoerd in kistwerk, bestaande uit schillen van regelmatig gevormde en gebakken baksteen
en ‘binnenwerkers’ van mindere klasse. Herkenbaar zijn onder meer de toepassing van verschillende
partijen baksteen (bouwpauzen) en korteling- of steigergaten. De huidige vloerniveaus
zijn in de 14 de eeuw tot stand gekomen, evenals het aangebouwde trappenhuis en de
uitgebouwde kamers op de eerste verdieping. Bij latere verbouwingen zijn vensters en deuren
aangepast in omvang en uitvoering, maar niet of nauwelijks verschoven. Bouwsporen in het
muurwerk maken veel duidelijk over de oorspronkelijke opzet en de veranderingen daarin. In
de late 18 de eeuw en 19 de eeuw is het kasteel op reconstruerende wijze gerestaureerd, deels
gebaseerd op aanwezige middeleeuwse bouwsporen en deels door aanvullingen naar middeleeuws
model. Het (bestaande) middeleeuwse karakter is daarbij versterkt. Deze laat-19 de -
eeuwse fase heeft hoge monumentwaarden, omdat deze ‘dienstbaar’ is aan de middeleeuwse
bouwfase. De toevoegingen versterken het middeleeuwse karakter van het gebouw, zonder
hierop een eigen stempel te drukken.
Van drie van de vier gevels van de woontoren is het middeleeuwse karakter zeer gaaf bewaard
gebleven of zeer partieel gereconstrueerd (terughoudende museale reconstructie). Bijzonder
zijn de (uitgebouwde) ruimten in de dikte van de muur, deels in gebruik als privaten. Deze
stammen uit de 14 de en 15 de eeuw. De vensternissen en vensters van de begane grond zijn authentiek
in opzet en uitvoering, hoewel één van de kozijnen lijkt te zijn vernieuwd bij een
herstelling (noordgevel). De doorgangen naar de verdwenen aanbouw stammen uit de 16 de
eeuw en hebben hoge monumentwaarden als wezenlijk onderdeel van de hoofdopzet van het
complex. Op de eerste en tweede verdieping van de woontoren zijn de (grote) vensters in de
noord- en zuidgevel gevat in nissen met schuine dagkanten, zitbanken en flauwe segmentbogen,
die naar middeleeuws model zijn gereconstrueerd in de late 19 de eeuw. De plaatsing is
wel origineel. De houten vensters hebben positieve monumentwaarden, aangezien er sprake is
van vrije interpretaties uit circa 1900. De natuurstenen kozijnen met tralies hebben hoge mo-
- 60 -