archief/Jaarboek 2011/VOM2011_compleet.pdf - Vereniging Oud ...

Vereniging Oud Monnickendam
j a a r b o e k 2 0 1 1

Vereniging Oud Monnickendam
j a a r b o e k 2 0 1 1

einde 4) dat voorheen ook dienst deed als politie-
Speeltoren, bureau en brandweerkazerne. is het pand eind februari In verband 2011met onder de Penningmeester
de bouw sloophamer van hetgekomen. nieuwe Waterlandsmuseum de Bertien van der Kolk
Speeltoren, is het pand eind februari 2011 onder penningmeesterAoudmonnickendam.nl
de Vereniging sloophamer Oud gekomen. Monickendam
telefoon 0299 652580
Vereniging Voorzitter Oud Monickendam
Jan Konijn
Voorzitter
Secretaris Jan Konijn
Vincent Keesmaat
Secretaris secretarisAoudmonnickendam.nl
telefoon Vincent Keesmaat 0299 655167
Wendelmoet secretarisAoudmonnickendam.nl
Claesdochterlaan 15
1141 telefoon ja Monnickendam
0299 655167
Wendelmoet Claesdochterlaan 15
1141 Penningmeester ja Monnickendam
Bertien van der Kolk
Penningmeester
penningmeesterAoudmonnickendam.nl
telefoon Bertien van 0299 der 652580 Kolk
Haringburgwal penningmeesterAoudmonnickendam.nl
8
1141 telefoon at Monnickendam
0299 652580
Haringburgwal 8
Vice-voorzitter
1141 at Monnickendam
Koert Kraak
Vice-voorzitter
Koert Bestuursleden Kraak
Garrelt Bont, Ed Willms, Klaas Roos,
Ton Bestuursleden Meijer en Lise Schokking
Garrelt Bont, Ed Willms, Klaas Roos,
Website Ton Omslagfoto Meijer en Lise Schokking
www.oudmonnickendam.nl
Het voormalige museumgebouw (pand
Website Noordeinde 4) dat voorheen ook dienst
www.oudmonnickendam.nl
Bank deed als politiebureau. In verband met de
bouw Rabobank van het rekeningnummer nieuwe Waterlandsmuseum
342810901
Bank de Speeltoren, is het pand eind februari
2011 Rabobank onder rekeningnummer de sloophamer gekomen. 342810901 Uit
2collectie
Rijksdienst voor het Cultureel
Erfgoed ‘Rijksdienst voor het Cultureel
2Erfgoed
– Amersfoort’.
Haringburgwal 8
1141 at Monnickendam
Vice-voorzitter
Koert Kraak
Bestuursleden
Garrelt Bont, Ed Willms, Klaas Roos,
Ton Meijer en Lise Schokking
Website
www.oudmonnickendam.nl
Bank
Rabobank rekeningnummer 342810901
2Colofon
© 2011 Vereniging Oud Monnickendam
Redactie
De redactie van het Jaarboek van de
Vereniging Oud Monnickendam was dit
jaar in handen van Vincent Keesmaat en
Lise Schokking.
Grafische vormgeving
Rolf Hermsen, www.gitsamsterdam.nl
Productie
Drukkerij Ten Brink, Meppel

Inhoud
Inhoud
Voorwoord 4
Voorwoord Jaarverslag Vereniging Oud Monnickendam 2010 46
Jaarverslag Verslag vanVereniging de penningmeester Oud Monnickendam over het jaar 2010 14 6
Verslag algemene van de penningmeester ledenvergadering over9het juni jaar 2010 2010 14 19
Verslag Jaarverslag algemene Stadsgidsen ledenvergadering 2010 9 juni 2010 19 24
Jaarverslag Stichting Museum Stadsgidsen de Speeltoren 2010 Jaarverslag 24 30
Stichting Commissie Museum Stads- en deDorpsbeheer Speeltoren Jaarverslag Gemeente Waterland 2010 37 30
Stichting Commissie IJsschuiten Stads- en Dorpsbeheer Gouwzee 2010 Gemeente – Jaarverslag Waterland 2010 43 37
Winterverslag Stichting IJsschuiten 2009–2010 Gouwzee 2010 – Jaarverslag 49 43
Overzicht Winterverslag besturen 2009–2010 55 49
Overzicht besturen 55
Sijmen Lambertsz Mau (1558–1615) 56
Jaap Haag
Sijmen Lambertsz Mau (1558–1615) 56
Monnickendam Jaap Haag een veilige stad? (2) 90
Wachtmeesters, nachtwakers en portiers tijdens de Franse tijd (1795–1813)
Monnickendam een veilige stad? (2)
Ds. C.A.E. Groot
Wachtmeesters, nachtwakers en portiers tijdens de Franse tijd (1795–1813)
90
Rondleiding Ds. C.A.E. Groot tijdens de reünie van de Vereniging Oud Monnickendam 113
op 26 juni 2010
Rondleiding tijdens de reünie van de Vereniging Oud Monnickendam
Pieternel Rol
op 26 juni 2010
113
‘Kaneelbuurt’ Pieternel Rol
116
Siem Koerse
‘Kaneelbuurt’ 116
Verhalen Siem Koerse van Piet Jongert sr. 1909–2001 123
Piet Jongert
Verhalen van Piet Jongert sr. 1909–2001 123
Zondag Piet Jongert 10-10-10 153
Siem Koerse
Zondag 10-10-10 153
Waarom Siem Koerse Napoleon Monnickendam in 1811 ‘rechts’ liet liggen 154
(en daardoor het orgelspel miste!?)
Waarom Napoleon Monnickendam in 1811 ‘rechts’ liet liggen
Ds. C.A.E. Groot
(en daardoor het orgelspel miste!?)
154
Het ‘Bossie’ Ds. C.A.E. Groot
171
Siem Koerse
Het ‘Bossie’ 171
Cor Tol, Siem Koerse het verhaal van een Monnickendammer 172
(23 december 1896–10 december 1953)
Cor Tol, het verhaal van een Monnickendammer
Peter Tol
(23 december 1896–10 december 1953)
172
Wanneer Peter Tol werden de vier stadspoorten van Monnickendam afgebroken? 186
Ds. C.A.E. Groot
Wanneer werden de vier stadspoorten van Monnickendam afgebroken? 186
Colofon Ds. C.A.E. Groot
194
Colofon 194

Voorwoord
Voor onze vereniging was 2010 een bijzonder jaar waarin wij op veel terreinen
actief zijn geweest. Ook de aan ons gelieerde stichtingen en werkgroepen, zoals
de stadsgidsen, de IJsschuiten Gouwzee en het Museum de Speeltoren, hebben
in 2010 veel activiteiten ontplooid. Zoals u gewend bent, presenteren wij u in het
jaarboek een overzicht van deze activiteiten en leggen wij daar verantwoording
over af. En met gepaste trots, mag ik u zeggen!
Ook dit jaar heeft een groot aantal schrijvers en onderzoekers weer zijn uiterste
best gedaan om aan u een aantal interessante artikelen en verhalen te kunnen presenteren,
en daarvoor zijn we hen, als altijd, erg dankbaar. Het is bijzonder dat de
groep van vaste schrijvers zich uitbreidt en dat nieuwe schrijvers zeer enthousiast
en gedreven interessante artikelen hebben aangeleverd. Wij hopen nog vele jaren
een beroep op ze te kunnen doen.
Veel zaken, waarmee wij als historische vereniging het afgelopen jaar druk bezig
zijn geweest, zullen ook in 2011 hoge prioriteit en aandacht krijgen.
Belangrijk voor 2011 is de nieuwbouw van het museum. De vergunningen zijn
ontvangen en de subsidies van gemeente en provincie zijn toegezegd. Beide waren
uitermate belangrijk en gaven ons het groene licht om met het project verder
te gaan.
Onze zorgen gaan momenteel vooral uit naar de ontwikkeling van het Bestemmingsplan
Binnenstad Monnickendam met daaraan verbonden het verkeerscirculatie/parkeerbeleid
en de ondernemersactiviteiten in de binnenstad. Hoe zal de
politiek daarmee omgaan en worden de plannen niet wegbezuinigd? De politiek
zal aan de inwoners en de ondernemers in Monnickendam een duidelijk signaal
moeten afgeven en maatregelen moeten nemen op basis van een gemeenschappelijke
visie en beleid. Er is voldoende know-how in Monnickendam aanwezig om
daaraan richting te kunnen geven, waarbij de Gemeente Waterland hoge kosten
aan ‘onderzoeken’ door bureaus kan vermijden.
4

voorwoord
Het tegengaan van verpaupering, het onderhoud van de straten, het schoon-
houden van de binnenstad vinden wij essentieel voor de leefbaarheid van Monnickendam.
De Monnickendammer moet in Monnickendam met plezier kunnen wonen, winkelen,
recreëren en uitgaan.
Als Vereniging Oud Monnickendam zullen wij ons blijven inzetten voor deze zaken
en het historisch belang vertegenwoordigen.
Wij hebben een project gestart waarbij in gesprekken met ‘oud’-Monnickendammers
historische gegevens en verhalen worden vastgelegd, zodat deze niet verloren
gaan voor ons nageslacht.
Door enkele leden is de wens geuit om een ‘studiegroep’ op te zetten om onderzoek
te doen op grond van historische feiten. De mogelijkheid en het draagvlak
daarvoor zullen door het bestuur in kaart worden gebracht. De bundeling van
kennis en gezamenlijk inzicht kan de historische waarde en de vastlegging daarvan
alleen maar verbeteren en de continuïteit vergroten.
Tenslotte wil ik alle medewerk(st)ers en vrijwilligers, die afgelopen jaar zo hard
hebben gewerkt om al hetgene wat in 2010 heeft plaatsgevonden te kunnen realiseren,
héél, héél hartelijk dankzeggen en wij rekenen erop dat wij nog vele jaren
een beroep om hen kunnen doen.
Wij hopen dat u dit jaarboek met veel plezier en genoegen zult lezen.
Met vriendelijke groet,
Namens het bestuur van de Vereniging Oud Monnickendam,
Jan Konijn, voorzitter
Monnickendam, maart 2010
5

Jaarverslag Vereniging Oud Monnickendam 2010
Hieronder volgt naar onderwerp gerangschikt een verslag van de activiteiten van
onze vereniging over het afgelopen verslagjaar.
6
Project ‘mondelinge geschiedenis’ (‘oral history’)
Een werkgroep, onder leiding van Koert Kraak, is gestart met het project ‘mondelinge
geschiedenis’. De VOM probeert met dit project de geschiedenis, de verhalen
en feiten die nog bij vele ouderen aanwezig zijn, vast te leggen door middel
van interviews en video-opnames. De overige leden van de werkgroep zijn Margit
Kniesmeijer, Erica Balvers en Elly Beintema. Het project wordt aan de hand van
thema’s uitgevoerd, bijvoorbeeld de kerk, het onderwijs, de rokerijen, de WO II,
de winter van 1962/63 etc. De opzet en werkwijze van het project is op papier gezet
en door het Bestuur goedgekeurd.
In eerste instantie worden personen geïnterviewd die volgens ons belangrijke onderdelen
van de Monnickendamse geschiedenis kunnen ontsluiten. Alles wordt
zowel met audio- als filmapparatuur vastgelegd en in blokken uitgevoerd. In het
tweede interview wordt dieper op een aantal zaken ingegaan en vervolgens wordt
de tekst integraal uitgeschreven. Het is de bedoeling dat daar weer en leesbaar verhaal
van wordt gemaakt dat vervolgens kan worden gepubliceerd.
Inmiddels zijn de eerste interviews gehouden en op papier gezet. Het project zal
enkele jaren duren.
Jubileumweek (25 juni – 4 juli 2010)
In de aanloop tot de jubileumweek was er een jubileumcommissie geformeerd die
de activiteiten ging organiseren. Deze groep van zes personen heeft ontzettend
veel werk verricht om de jubileumweek tot een groot succes te maken. Een aantal
hoogtepunten wil ik graag noemen: de veemarkt op het Noodeinde, de onthulling
van de gevelsteen van Pieter Florisz. met medewerking van de Koninklijke
Marinierskapel die ’s avonds een fantastische show gaf op een ponton in de haven,
de optocht met versierde wagens gemaakt door de buurten, de straatbrunch etc.

jaarverslag vereniging oud monnickendam 2010
Enfin, te veel om op te noemen. Het weer was de hele week fantastisch en dat was
mooi meegenomen. De binnenstad van Monnickendam was weer grotendeels autovrij
en dat was voor menigeen een verademing. Financieel heeft de jubileumweek
geen aanslag op onze begroting vertoond, de feestcommissie heeft alles met
sponsoren kunnen financieren.
Het bestuur van de VOM is heel erg trots op dit bereikte resultaat en dankt allen
die zich voor dit spektakel hebben ingezet. Monnickendam en ook de vereniging
zijn weer eens prominent op de kaart gezet.
Het bestuur kijkt inmiddels uit naar de organisatie van de viering van 400 jaar
Slag op de Zuiderzee.
Reünie 60 jarig bestaan VOM
Op zaterdag 26 juni organiseerde de VOM een reünie ter gelegenheid van ons 60jarig
bestaan. Ongeveer 125 deelnemers meldden zich aan en het aantal bezoekers
was plusminus 500 leden en niet-leden. In de Grote Kerk waren diverse activiteiten
van Monnickendam te zien waaronder schilderijen van de kunstgroep, een
film over de visrokerijen, de Stichting IJsschuiten, modeljachten van de firma
Hakvoort, een presentatie hoe jachten worden gebouwd en een stand van de Stichting
Museum de Speeltoren met een presentatie over de nieuwbouw. Voor de deelnemers
was een uitstekende lunch verzorgd in het priesterkoor van de Grote Kerk.
Veel belangstelling was er voor de boottochten door de wateren en grachten van
Monnickendam. Uniek was het feit dat geen van de deelnemers ooit door de oude
sluis was gevaren. Iedereen vond het een belevenis. (Zie ook pagina 113.)
Gevelsteen Pieter Florisz
Met veel ceremonie is de gevelsteen van deze vergeten Monnickendamse zeeheld
door Herman van Elteren onthuld. Vooraf gingen een aantal toespraken van o.a.
Jaap Haag die deze Pieter Florisz. aan de vergetelheid heeft ontrukt. En daarna
was het aan de maker van de gevelsteen, die zeer vereerd was, om tot de onthulling
over te gaan. Dit alles vond plaats met medewerking van onze Koninklijke
Marine en muzikale begeleiding van de Marinierskapel. Na een drankje en hapje
was de ceremonie afgelopen en is Monnickendam een zeeheld en een mooie gevelsteen
rijker.
Lezingen
_ Voorjaarslezing
In verband met de recente opgravingen bij het complex ‘De Hange’ en de bouw
van ons nieuwe museum rond de Speeltoren, leek het ons goed om het archeo-
7

logisch onderzoekbureau ‘Hollandia’ te vragen een lezing te geven. Deze vond
plaats op 13 april. De informatie was zeer interessant en leerzaam. Wellicht dat
dit ertoe heeft bijgedragen dat er nu een archeologische werkgroep is ontstaan die
zich actief gaat bezighouden met opgravingen en de studie daarnaar.
_ Najaarslezing
Op 27 oktober werd de najaarslezing verzorgd door de Stichting de Blauwe Tram.
Met behulp van dia’s werd de geschiedenis van de blauwe tram, zowel over de
stoom- als de elektrische periode gepresenteerd. Aangezien al veel (foto-) materiaal
bij onze vereniging aanwezig is werd er weinig verteld wat nog niet bekend
was. Het was meer een avond voor de echte liefhebbers. Wellicht kan de VOM in
2012 extra aandacht aan dit onderwerp besteden, daar het dan 50 jaar geleden is
dat de tram hier voor het laatst reed.
8
Excursies
Op 24 april organiseerde de VOM een middag-excursie naar het gerestaureerde
Paleis op de Dam. De belangstelling was groot; plusminus 90 personen meldden
zich aan. Iedereen kent het Paleis op de Dam van de buitenkant maar wat er binnen
te zien is, was voor velen onbekend. Met een kermis op de Dam, was het voor
velen een gezellige middag
De najaarsexcursie heeft plaatsgevonden op 18 september naar Schiedam, waar
veel oude jeneverstokerijen zijn gevestigd. Ook kent Schiedam vele molens en
de rondvaart was bijzonder leuk en interessant. De lunch viel menigeen tegen,
maar de laatste jaren waren wij wel erg verwend. Het aantal deelnemers was 98
personen.
Bestemmingsplan/VCP
Het nieuwe bestemmingsplan moet voor 2013 rond zijn, anders kan de gemeente
geen leges meer heffen.
Binnen het bestuur is er een discussie ontstaan wat de VOM kan betekenen en
waar in het traject wat gedaan moet worden. Omdat niemand precies weet hoe
het traject / proces is vastgesteld, zijn er eerst vragen daarover gesteld aan de Gemeente
Waterland. Inmiddels is er in de media en de politiek veel te doen geweest
over bouwplannen pand Zuideinde 30. De VOM heeft de zaak goed gevolgd en wil
echter niet reageren op individuele gevallen maar vasthouden aan het standpunt
zoals verwoord in de brief van 13 september 2009 aan de gemeente Waterland,
namelijk de noodzaak van een nieuw bestemmingsplan voor de oude binnenstad
van Monnickendam.
Wat de problemen betreft, deze zijn voornamelijk terug te brengen op onvoldoende
of gebrekkige communicatie met de gemeente. Elke situatie is anders en

jaarverslag vereniging oud monnickendam 2010
er zijn geen pasklare oplossingen, waar wel te vaak van wordt uitgegaan. De CSDB
moet dan veel veranderen en dat kost weer (te) veel tijd. Ook blijkt de gemeente
niet te handhaven als er gebouwd wordt in afwijking van de bouwvergunning. De
CSDB heeft vernomen dat dit komt omdat niet handhaven een politieke beslissing
is geweest i.v.m. capaciteits problemen. Zo krijgen brutalen ook in Waterland de
halve wereld ! Een werkgroep is nu bezig met het inventariseren van de zaken die
er spelen. Koert Kraak en Lodewijk Duijmaer van Twist hebben namens VOM in
de CSDB zitting in deze werkgroep.
Het opstellen van een nieuw bestemmingsplan bevindt zich momenteel in de
voorbereidingsfase.
Ton Meijer heeft inmiddels een gesprek gearrangeerd met de nieuwe wethouder
Patrick Kools over het door ons opgestelde VCP; dit heeft plaatsgevonden op donderdag
23 september. Vertegenwoordigers van VOM (Jan Konijn en Ed Willms en
Ton Meijer) hebben bij de nieuwe wethouder benadrukt dat er weinig of in het
geheel geen voortgang wordt gemaakt inzake de open issues zoals de parkeerproblematiek,
de verkeerscirculatie, de vuilcontainers en de verplaatsing van de
gemeentewerf.
Ook werd nogmaals benadrukt dat er veel kennis binnen de gemeente aanwezig
is, die niets kost. Waarom wordt daar geen gebruik van gemaakt? De VOM wil daar
graag aan meewerken. De wethouder was het daar in principe mee eens en komt
terug met voorstellen.
Volgens de wethouder zullen er op korte termijn geen onderzoeksbureaus meer
worden ingeschakeld en de Schapenwei zal in ieder geval tot 2013 onaangeroerd
blijven. Het idee voor het creëren van parkeerruimte aan de Nieuwpoortslaan zal
volgens hem spoedig worden opgepakt. En hij gaf aan dat de gemeente blij is met
de expertise en inzet van de VOM.
Er zou een vervolg worden gegeven aan deze gesprekken maar helaas zijn tot op
heden geen voorstellen en geen nieuwe afspraken ontvangen. Wij van de VOM
blijven optimistisch en blijven aandringen op overleg. Er zal spoedig een vervolgafspraak
worden gemaakt.
Taakgroep Versterking binnenstad Monnickendam
Ed Willms is onze vertegenwoordiger in de TVM (Taakgroep Versterking Monnickendam)
en deze is drie keer in 2010 bijeen geweest. Besproken werd o.a. de beleidsnotitie
van de gemeente ‘Toeristische informatievoorziening en promotie’.
9

Dit stuk is op donderdag 4 februari in de gemeenteraad aan de orde geweest en
goedgekeurd. Overige zaken die bij de TVM aan de orde waren, zijn het voorontwerp
bestemmingsplan winkelpanden Monnickendam, het beleid inzake (krot)
bootjes in de binnenstad en het verwijderen van graffiti.
10
Toeristisch Platform/koepelstichting promotie Waterland
Bertien van der Kolk zit namens de VOM in het Toeristisch Platform. Deze groep
bestaat uit 12 actieve personen onder wie Nard Jansen. Het pandje van ‘Lenior’ is
door de AWM aangekocht en wordt ter beschikking gesteld aan activiteiten verbonden
aan het Toeristisch Platform/koepelorganisatie promotie Waterland. In
dit gebouwtje wordt binnenkort voorlopig het Toeristisch Informatie Punt ondergebracht.
Onder andere gaat het pand van ‘Lenior’ook door onze stadsgidsen
gebruikt worden en wellicht door de VOM. Intussen is er een betaalde medewerkster
aangetrokken (0,6 FTE) om het TIP inhoud te geven. Op termijn verhuist deze
toeristische service naar het museum.
Relatie tussen de VOM en haar ‘dochters’
De organisatie en de onderlinge relatie tussen stichtingen en werkgroepen zijn in
kaart gebracht. De bedoeling is om meer inzicht te krijgen in hoe de verantwoordelijkheden
onderling liggen. Ook moet duidelijk zijn wie nu wat bezit en wat
door wie verzekerd moet worden. Het concept wordt in 2011 verder besproken en
ingevoerd.
ledenvergadering
vereniging oud monnickendam
stg ijsschuiten stg museum stg beheer stadsgidsen vrienden
gouwzee museum
Ontwikkelingen nieuwbouw museum
s
s s s s s
Het jaar 2010 was cruciaal voor de plannen en haalbaarheid voor de nieuwbouw
van ons nieuwe museum. Uiteindelijk is het gelukt om op tijd de bouwvergunning
te krijgen en de nodige subsidie om met de bouw te starten in begin 2011.
Verdere informatie kunt u lezen in het verslag van Museum de Speeltoren.
Ik wil wel het bestuur van ons museum feliciteren en het VOM zal hen verder steunen
in de realisatie van de nieuwbouw en de inrichting.

Verzoeken Siem Koerse
jaarverslag vereniging oud monnickendam 2010
Het bestuur heeft het voorstel van Siem Koerse besproken inzake het schelpenpad
op het schapenweitje. Het VOM-bestuur ziet de meerwaarde van dit plan (schelpenpad
op schapenwei met bruggetje) niet direct in. Bovendien ziet de VOM dit
niet als haar verantwoordelijkheid en ziet zij ook geen mogelijkheden om dit
snel te realiseren. Het bestuur heeft Siem geadviseerd om hierover contact op te
nemen met de gemeente. Het tweede verzoek (bordje informatie bij Grote Kerk)
is inmiddels uitgevoerd.
Nieuw boekje over Monnickendamse straatnamen
Het bestuur heeft besloten om het boekje ‘een straatje OM’ te gaan heruitgeven.
Hiervoor is toestemming gevraagd aan en verkregen van de schrijver ervan, Paul
van ’t Hoff.
De uitgave van het nieuwe boekje zal een geheel nieuwe vorm krijgen. Het is de
bedoeling de coördinatie en uitvoering in handen te leggen van de stadsgidsen,
zodat er een breed draagvlak ontstaat.
Inmiddels is met een aantal stadsgidsen gesproken en die waren enthousiast voor
dit idee. Men is zich er echter wel van bewust dat er erg veel werk en tijd in kan
gaan zitten en daar ziet men tegenop. Het bestuur is van mening dat het boekje
uiterlijk over anderhalf jaar gereed moet zijn. Afgesproken wordt dat het voorlopig
een ‘low-profile’-project is en kan worden opgestart midden 2011.
Opzetten archeologische werkgroep
Marco Feenstra en Arjan Ouwehand zijn door het bestuur uitgenodigd om Marco’s
voorstel om een archeologische werkgroep op te richten, nader te komen toelichten.
In het verleden zijn er zes à zeven opgravingen geweest ( o.a. bij de vesting
en het rondeel) maar dit waren éénmans-acties (van o.a. dhr. Martis en dhr.
Ouwehand) . Een archeologische werkgroep onder de vleugels van de VOM is er
nooit eerder geweest maar zeker noodzakelijk.
Marco en Arjan hebben hun ideeën over organisatie, doelstellingen, jaarlijkse begroting
etc. op papier gezet. Het is de bedoeling dat in februari 2011 de ideeën
verder worden besproken en de oprichting van een archeologische groep wordt
geconcretiseerd. Marco gaat er vanuit dat er naast de officiële en tegenwoordig
wettelijk vastgestelde opgravingen ruimte is voor activiteiten van amateurarcheologen.
In ‘verstoorde grond’ mag tot op een halve meter diepte gezocht worden.
Erkende archeologieonderzoekbureaus (zoals Hollandia) kunnen ook gebruik maken
van de diensten van amateurarcheologen. Nu de plannen voor de nieuwbouw
van het museum doorgaan, kunnen er interessante opgravingen worden gedaan
11

in de grond bij de Speeltoren. De wens bestaat om samen te werken met iemand
of een historische (studie)groep die veel informatie heeft over de historie van Monnickendam
om één en ander in ( historisch) perspectief te kunnen plaatsen.
Uitgangspunt is dat de werkgroep gelieerd zal zijn aan het bestuur van de VOM
en dat de werkgroep zowel inhoudelijk als financieel verantwoording zal moeten
afleggen aan de ledenvergadering zoals geldt voor alle ‘dochters’ van de VOM.
12
Aankoop boek
Besloten is 150 exemplaren van het van boek Addy van Overbeeke ‘Monnickendam
in Waterland’ te bestellen voor de prijs van H 5,21 per boek bij uitgeverij
Matrijs.
Overleg met oudheidkundige zusterverenigingen
In september is er weer overleg geweest met de oudheidkundige verenigingen in
de regio. Dit soort bijeenkomsten is altijd zeer nuttig en veel informatie wordt
onderling uitgewisseld. Het was goed om te horen dat de andere verenigingen
hetzelfde denken over de open Monumentendag als de VOM. In gemeente-overstijgende
projecten zou er kunnen worden samengewerkt (‘Zesstedenvaart’). Een
aantal tips zijn: Zet schoolfoto’s op de website (dat vinden mensen erg leuk); Loof
een prijs uit die op de jaarvergadering kan worden uitgereikt. In dit verband heeft
het bestuur besloten het idee voor een jaarlijkse prijs te ondersteunen. Men zou
graag op de website van Oud Monnickendam iets willen vinden over visverwerking.
Bij de volgende bijeenkomst wil men de vergadering vooraf laten gaan door
een wandeling.
Regionale bijeenkomst historische verenigingen over website
op 5 oktober
Deze bijeenkomst was belegd door Cultureel Erfgoed Noord-Holland en het Waterlands
archief. Mevrouw Sarah Heijse van de provincie was aanwezig om te vertellen
over het project ‘oneindig Noord-Holland’. Een zeer ambitieus digitaliseringsproject.
Zie voor meer informatie: www.oneindignoordholland.nl/inwording. Vincent
heeft op verzoek van Jan Sparreboom de website van Oud Monnickendam
laten zien en verteld over het ontstaan ervan. Het bleek dat veel van de historische
verenigingen in de regio (nog) niet beschikken over een goede website. Een belangrijke
conclusie op deze avond was dat je als historische vereniging je collectie het
best voor de eeuwigheid kunt bewaren door het goed gedocumenteerd online te
zetten. De website is in 2010 wederom uitgebreid met informatie en afbeeldingen
(op de beeldbank). Dit proces gaat zich in 2011 gestaag voortzetten.

Prijs ‘de Monnik’
jaarverslag vereniging oud monnickendam 2010
In navolging van andere historische verenigingen wil het bestuur een prijs in het
leven roepen voor het VOM-lid dat zich in een jaar het meest verdienstelijk heeft
gemaakt. De criteria hiervoor moeten worden opgesteld en zullen verder worden
ontwikkeld in 2011. Gedacht wordt aan een prijs in de vorm van een beeldje met
de naam ‘de monnik’. Deze zou door Herman van Elteren kunnen worden ontworpen.
Historische informatie straatnamen
Er is een voorstel aan het bestuur gedaan om het straatnaambord van de Zaksteeg
te voorzien van historische informatie. Het bestuur vindt dit een uitstekend idee
en stelt voor dit idee verder in 2011 te ontwikkelen.
Jan Konijn, voorzitter
Monnickendam, februari 2011
13

Verslag van de penningmeester over het jaar 2010
Rekening van baten en lasten over 2010
2009 begroting
2010
2010
H H H
Baten
Contributies 15.018,50 14.000,00 15.011,48
Opbrengst Stadsgidsen (netto)
Ledenactiviteiten (2009),
3.008,23 3.000,00 775,80
bijdrage gevelsteen (2010) 579,66 1.000,00 0,00
Giften 109,08 0,00 546,20
Opbrengst loterij 0,00 3.000,00
Saldo jubileumweek 0,00 1.310,04
Interest 2.393,78 500,00 1.394,45
Winst op verkopen 2.544,43 1.000,00 963,21
Diversen 1.715,50 1.000,00 0,00
Totaal baten 25.369,18 19.500,00 23.001,18
Lasten
Bankkosten 524,42 0,00 247,01
Bureaukosten (porti, kopieën,
kantoorartikelen) 2.533,97 4.500,00 2.724,33
Drukkosten jaarboek 4.254,67 5.500,00 5.356,91
Assurantie 751,69 750,00 707,43
Jubileum (garantie/gevelsteen) 5.000,00
Donatie Stg Museum de Speeltoren 3.177,00 3.177,00 3.177,00
Toevoeging Fonds Stadsgidsen 3.008,23 3.000,00 775,80
Toevoeging Nieuwbouw Museum 0,00 0,00 4.310,04
Lidmaatschappen andere ver. en KvK 113,12 100,00 110,14
Website 44,27 0,00 47,95
Ledenactiviteiten 0,00 750,00 757,58
Representatie, lief en leed 240,90 0,00 248,60
Totaal lasten 14.648,27 22.777,00 18.462,79
14
14

v e r s l a g v a n d e p e n n i n g m e e s t e r o v e r h e t j a a r 2 0 0 9
v e r s l a g v a n d e p e n n i n g m e e s t e r o v e r h e t j a a r 2 0 0 9
v e r s lverslag a g v a n van d e pde e npenningmeester n i n g m e e s t e r o vover e r hhet e t jjaar a a r 22010 0 0 9
2009 begroting 2010
2009 begroting 2010
2009 begroting 2010 2010
2010
H H 2010 H
H H H
De baten bedroegen H25.369,18H19.500,00H23.001,18 De baten bedroegen 25.369,18 19.500,00 23.001,18
De lasten baten bedroegen 14.648,27 25.369,18 22.777,00 19.500,00 18.462,79 23.001,18
De lasten bedroegen 14.648,27 22.777,00 18.462,79
Voordelig De lasten bedroegen saldo 14.648,27 10.720,91 -22.777,00 3.277,00 18.462,79 4.538,39
Voordelig saldo 10.720,91 - 3.277,00 4.538,39
Voordelig saldo 10.720,91 - 3.277,00 4.538,39
Toelichting resultatenrekening
Toelichting resultatenrekening
_ Ledenactiviteiten
Toelichting resultatenrekening
_ Ledenactiviteiten
_ Ledenactiviteiten
Conform nieuw beleid hoeven ledenactiviteiten geen opbrengst meer te
Conform nieuw beleid hoeven ledenactiviteiten geen opbrengst meer te
Conform genereren, nieuw maar mogen beleid zij hoeven geld kosten. ledenactiviteiten geen opbrengst meer te
genereren, maar mogen zij geld kosten.
_ Saldo genereren, jubileumweek maar mogen zij geld kosten.
_ Saldo jubileumweek
_ De Saldo Ver. jubileumweek Oud Monnickendam had zich garant gesteld voor een tekort van max.
De Ver. Oud Monnickendam had zich garant gesteld voor een tekort van max.
HDe5000. Ver. Oud Gelukkig Monnickendam is de garantie hadniet zichnodig garant geweest. gesteldHet voor positieve een tekort saldo vanismax. met
H 5000. Gelukkig is de garantie niet nodig geweest. Het positieve saldo is met
Hname 5000. ontstaan Gelukkig door is de niet-begrote garantie niet inkomsten nodig geweest. van catering Het positieve tijdens saldo de evene- is met
name ontstaan door niet-begrote inkomsten van catering tijdens de evenementen.
name ontstaan door niet-begrote inkomsten van catering tijdens de evenementen.
_ menten. Interest
_ Interest
_ Interest De inkomsten zijn hoger omdat de lening van H 59.000 nog niet is verstrekt
De inkomsten zijn hoger omdat de lening van H 59.000 nog niet is verstrekt
aan De inkomsten Museum de zijn Speeltoren. hoger omdat de lening van H 59.000 nog niet is verstrekt
aan Museum de Speeltoren.
_ aan Winst Museum op verkopen de Speeltoren.
_ Winst op verkopen
_ De Winst winst op verkopen is lager dan in 2009 omdat er ook diverse aankopen zijn verricht als
De winst is lager dan in 2009 omdat er ook diverse aankopen zijn verricht als
voorraad. De winst is lager dan in 2009 omdat er ook diverse aankopen zijn verricht als
voorraad.
_ voorraad. Toevoeging fonds nieuwbouw Museum
_ Toevoeging fonds nieuwbouw Museum
_ Conform Toevoegingafspraak fonds nieuwbouw wordt eenMuseum eventueel surplus van de jubileumweek aan het
Conform afspraak wordt een eventueel surplus van de jubileumweek aan het
museum Conform afspraak geschonken. wordt Ook eendeeventueel opbrengst surplus van devan loterij de jubileumweek is voor het museum. aan het
museum geschonken. Ook de opbrengst van de loterij is voor het museum.
museum geschonken. Ook de opbrengst van de loterij is voor het museum.
Balans per 31 december 2010
Balans per 31 december 2010
Balans per 31 december 2010
Voorraden
Voorraden
Voorraden Vorderingen
Vorderingen
Banksaldo Vorderingen Stadsgidsen
Banksaldo Stadsgidsen
Kas Banksaldo en BankStadsgidsen Kas en Bank
Kas en Bank
31-12-2009
31-12-2009
H31-12-2009 H 1,00
1,00
2.212,06 1,00
2.212,06
16.886,67 2.212,06
16.886,67
110.340,46 16.886,67
110.340,46
110.340,46 129.440,19
129.440,19
129.440,19
31-12-2010
31-12-2010
H31-12-2010
H
1,00
1,00
1.907,23 1,00
1.907,23
17.662,47 1.907,23
17.662,47
117.863,50 17.662,47
117.863,50
117.863,50
137.434,20
137.434,20
137.434,20
Vermogen
Vermogen
Vermogen Resultaat 2009/2010
Resultaat 2009/2010
Resultaat 2009/2010
70.969,30
70.969,30
10.720,91 70.969,30
10.720,91
10.720,91
22.690,21
22.690,21
22.690,21 4.538,39
4.538,39
4.538,39›
›
15
15
15

› 31-12-2009 31-12-2010
H H
Te verstrekken lening aan Museum de Speeltoren 0,00 59.000,00
Fonds aankopen Museum de Speeltoren 20.737,30 21.091,29
Fonds nieuwbouw Museum de Speeltoren 1.465,52 9.460,83
Fonds Stadsgidsen 16.886,67 17.662,47
Fonds Jubileum 2010 5.680,09 0,00
Schulden 2.980,40 2.991,01
129.440,19 137.434,20
Toelichting op de balans per 31 december 2010
Vorderingen:
Interest 2.012,06 1.907,23
Vooruitbetaalde assurantie premie 200,00 0,00
Diversen 0,00 0,00
2.212,06 1.907,23
Kas en bank:
Kas 56,22 27,50
Postbank 591,49 1.314,72
Rabobank 8.096,71 5.313,18
Rabobank rendementrekening 101.596,04 111.208,10
110.340,46 117.863,50
Vermogen
Per 1 januari 2009/2010 bedroeg dit fonds 70.969,30 81.690,21
Af: lening Museum de Speeltoren 0,00 - 59.000,00
Bijgeboekt het voordelig/nadelig saldo 10.720,91 4.538,39
Het vermogen per 31 december 2009/2010 81.690,21 27.228,60
Fonds aankopen Museum de Speeltoren
Per 1 januari 2009/2010 bedroeg dit fonds 20.037,85 20.737,30
Aanschaffingen 0,00 0,00
Bijgeboekt aan rente 699,45 353,99
Het fondsvermogen per 31 december 2009/2010 20.737,30 21.091,29
16
16

v e r s lverslag a g v a n van d e pde e npenningmeester n i n g m e e s t e r o vover e r hhet e t jjaar a a r 22010 0 0 9
31-12-2009 31-12-2010
H H
Fonds nieuwbouw Museum de Speeltoren
Per 1 januari 2009/2010 bedroeg dit fonds 11.015,26 1.465,52
Museum t.b.v. carillon zichtbaar maken - 10.000,00 - 1.465,52
af Kosten gemaakt voor het oprichten museum - 549,74 0,00
bij overschot jubileumweek 2010 0,00 1.310,04
bij opbrengst loterij 3.000,00
Bijgeboekt aan giften e.d. 1.000,00 4.992,00
Bijgeboekt aan rente 0,00 158,79
Het fondsvermogen per 31 december 2009/2010 1.465,52 9.460,83
Schulden
Vooruitbetaalde contributies 34,00 75,00
Excursies, incl. vooruitontvangen bijdragen 22,00 0,00
Stichting Museum de Speeltoren 2.924,40 2.916,01
2.980,40 2.991,01
Stadsgidsen
Het financieel jaarverslag is apart opgenomen bij het jaarverslag van de Stadsgidsen.
Begroting 2011
Rekening van baten en lasten
2010 2011
H H
Baten
Contributies 14.000,00 14.500,00
Netto opbrengst Stadsgidsen 3.000,00 5.000,00
Bijdrage Stadsgidsen aan gevelsteen 1.000,00 0,00
Interest 500,00 500,00
Winst op verkopen 1.000,00 1.500,00
Totaal baten 19.500,00 21.500,00
›
17
17

› 2010 2011
H H
Lasten
Algemene kosten, zoals drukwerk, porti,
kosten ledenvergadering, lezingen enz. 4.500,00 4.650,00
Drukwerk jaarboek 5.500,00 5.650,00
Reünie 60 jaar Vereniging Oud Monnickendam 1.000,00 0,00
Gevelsteen Pieter Florisz. incl. onthulling 4.000,00 0,00
Kosten werkgroepen 0,00 1.000,00
Kosten vertegenwoordigingen 0,00 250,00
Verzekering premies 750,00 1.000,00
Kosten website 100,00 500,00
Toevoeging aan fonds Stadsgidsen 3.000,00 5.000,00
Ledenactiviteiten 750,00 750,00
Bijdrage aan informatiekantoor (VVV) 0,00 1.000,00
Bijdrage in exploitatie Museum de Speeltoren 3.177,00 3.000,00
Totaal lasten 22.777,00 22.800,00
De baten worden begroot op 19.500,00 21.500,00
De lasten worden begroot op 22.777,00 22.800,00
Begroot nadelig/voordelig saldo - 3.277,00 - 1.300,00
18
Toelichting begroting 2011
_ Kosten werkgroepen
Toename wordt veroorzaakt door uitbreiding activiteiten.
_ Verzekeringspremies
Toename wegens tijdelijke opslag op meerdere plaatsen.
_ Bijdrage aan informatiekantoor (VVV)
Bijdrage betreft een nader vast te stellen vergoeding voor tijdelijke opslag van
voorraad, archief en het houden van vergaderingen.
_ Bijdrage in exploitatie Museum de Speeltoren
Voor 2011 is dit een toevoeging aan het fonds nieuwbouw. In 2012 wordt de
definitieve bijdrage aan de exploitatie vastgesteld.

Verslag algemene ledenvergadering
woensdag 9 juni 2010
Aanwezig: 7 bestuursleden en 23 leden
Afwezig met bericht: dhr. E. Willms, dhr. S. Verbeek, mw. G. de Haan-Rundervoort,
mw. J. Wolf, mw. H. Slauerhoff, mw. M. Lommers-Swart, dhr. P. Stoffels
1. Opening
Voorzitter Jan Konijn opent de vergadering en heet iedereen van harte welkom.
Vanwege de voortijdige landelijke verkiezingen die vandaag plaatsvinden, wordt
de vergadering vanavond gehouden in de kerk van de Doopsgezinde gemeente in
plaats van in het Weeshuis. De verkiezingen zijn waarschijnlijk ook de oorzaak
van de betrekkelijk lage opkomst van de leden bij deze vergadering. De datum van
de vergadering was echter al lang van te voren vastgesteld en het leek het bestuur
het beste om deze niet uit te stellen.
2. Goedkeuring notulen van de jaarvergadering d.d. 9 juni 2009
Er zijn geen opmerkingen. Het verslag wordt goedgekeurd.
3. Ingekomen stukken en mededelingen van het bestuur
Dhr. S. Koerse heeft twee voorstellen ter bespreking in de vergadering bij het bestuur
ingeleverd. Het eerste voorstel heeft betrekking op het tekstbordje bij het
rechter portaal van de Grote Kerk. Dit punt is inmiddels opgelost. Het tweede
voorstel heeft betrekking op het aanleggen van een schelpenpad op het schapenweitje.
Dit punt zal in de bestuursvergadering nader worden besproken en het
bestuur zal er later op terugkomen.
Het bestuur neemt vandaag afscheid van dhr. M. Verweij die ruim zes jaar als vertegenwoordiger
van de VOM zitting heeft gehad in de CSDB. Hij is daarin zeer actief
geweest en het bestuur wil hem bij deze hartelijk danken voor zijn inzet.
Dhr. M. Verweij blikt in zijn dankwoord terug op de roerige jaren ’60 en ’70 waarin
na een jarenlange strijd, waar hijzelf nauw bij betrokken was, de binnenstad van
Monnickendam officieel tot beschermd stadsgezicht werd verklaard. Dit resulteerde
in 1976 in een nieuw bestemmingsplan waarin die bescherming van de oude stad
stond omschreven. Dhr. M. Verweij is er van overtuigd dat het bestuur van de VOM
in dhr. L. Duymaer van Twist een uitstekende opvolger heeft gevonden die de belangen
van de VOM in de CSDB zo goed mogelijk zal vertegenwoordigen. Het meedenken
over een nieuw bestemmingsplan zal hierbij een zeer grote uitdaging zijn.
19

4. Jaarverslag van de Vereniging Oud Monnickendam over de
activiteiten in 2009
Voorzitter J. Konijn loopt de hoofdpunten van het verslag door en vraagt of er
vragen en/of opmerkingen zijn.
_ Een aanvulling op het verslag is dat het plan van de gemeente om de gemeente-
werf te verplaatsen naar de kop van de Nieuwpoortslaan niet doorgaat.
_ Betreffende de Monnickendamse uitdrukkingen en gezegden zou het bestuur
contact kunnen opnemen met het Meertensinstituut, een onderzoeksinstituut
dat zich bezighoudt met de bestudering en documentatie van Nederlandse
taal en cultuur. Ook zou er een gesprek met een aantal bewoners van Swaensborch
kunnen worden georganiseerd over dit onderwerp. Het bestuur neemt deze suggesties
ter harte.
_ Vraag: Komt er een beschrijving op het rondeel? Dhr. K. Roos antwoordt dat
er nu een bord bij het begin van het Zuideinde staat maar dat dit zal worden verplaatst.
_ Vraag: Heeft het bestuur de gemeente ook aangesproken op de handhaving
van het verbod op zwaar vrachtverkeer door de oude stad? Klaas antwoordt dat in
principe alleen vrachtwagens (met een maximaal gewicht van 18 ton) met ontheffing
de oude stad mogen binnenrijden. Door het verkeerde gebruik van de tomtom
gaat dit echter te vaak mis. De BOA’s doen volgens Klaas wel goed werk als
het om het handhaven gaat.
_ Bij veel leden blijkt het zware verkeer in de oude stad een gevoelig punt te
zijn. De vrachtwagens rijden vaak te hard en daar is de oude stad niet op ingericht
en gebouwd. Een ander gevoelig punt blijkt het op straat zetten van het huisvuil.
Dit blijkt in sommige gevallen, vooral door winkels, al op zaterdag te gebeuren.
Het bestuur zegt toe over beide onderwerpen een standpunt richting gemeente
te zullen innemen.
_ Dhr. P. Stegeman spreekt zijn waardering uit voor een wederom geslaagde
uitgave van het jaarboek. Hij is blij dat het bestuur bereid is hier energie in te steken
en het financieel mogelijk te maken. Dhr. P. Stoffels heeft schriftelijk laten
weten blij te zijn met het herstel van de opzet van het jaarboek, namelijk eerst de
verslagen van de VOM en haar ‘dochters’ en daarna de inhoudelijke artikelen.
_ Dhr. V. Keesmaat geeft een overzicht van de ontwikkelingen op de website
van de vereniging. Sinds het in de lucht gaan van de website is deze bezocht door
meer dan 10.000 personen, van over de hele wereld. De beeldbank wordt nog geregeld
aangevuld met nieuwe afbeeldingen. Ook zijn er filmpjes te bekijken met
o.a. opnamen van de tramlijn door Monnickendam. De mailingen aan de leden
blijven voorlopig op de ‘ouderwetse’ manier via de post gaan maar het bestuur wil
wel heel graag van zoveel mogelijk leden het e-mailadres ontvangen.
20

verslag algemene ledenvergadering
_ Dhr. D. Oosterveld meent dat de oorzaak van het ledenverlies zou kunnen
liggen in het feit dat sommige mensen hun contributie niet overmaken en dan
uit het ledenbestand worden geschrapt. Deze leden zouden eigenlijk eerst door
het bestuur moeten worden benaderd. Mw. B. van der Kolk antwoordt dat het bestuur
deze werkwijze reeds volgt. Het verlies van leden komt hoofdzakelijk door
overlijden en verhuizing en maar een zeer klein deel door wanbetaling. Nieuwe
bewoners krijgen in de informatiemap van de gemeente ook een folder van de
VOM. Er zijn plannen om een actie in de nieuwbouwwijken te doen. Het persoonlijk
langsgaan bij mensen thuis is te arbeidsintensief gebleken. Uiteindelijk werkt
het persoonlijk aanspreken van mensen bij bijvoorbeeld de VOM-kraam de beste
manier. Mw. B. van der Kolk roept alle leden op om buren, vrienden en kennissen
aan te spreken op het lidmaatschap van de VOM, als de gelegenheid zich voordoet.
De vereniging telt momenteel 1158 leden. In de regio doen we het wat dat betreft
zeer goed. Dit onderwerp heeft wel de blijvende aandacht van het bestuur.
5. Financieel verslag van de penningmeester over kalenderjaar 2009 en
goedkeuring van de begroting
Mw. B. van der Kolk meldt dat er financieel gezien een goed jaar is gedraaid. Er
is zo geld gespaard voor de reünie op 26 juni a.s. en voor de festiviteiten rond de
onthulling van de gevelsteen van Pieter Florisz. De claim richting de busmaatschappij
Oostenrijk is inmiddels gehonoreerd. Doordat de Grote Kerk weer open
is kan er weer extra omzet worden gemaakt met de verkoop van boeken. De voorraad
wordt zoveel mogelijk opgemaakt en dat is pure winst, aangezien er geen
kosten zijn gemaakt voor het uitgeven van nieuwe boeken. De suggesties die de
kascommissie vorig jaar heeft gedaan zijn alle overgenomen. Het bedrag dat is
verkregen door de overheveling van het Gouwzeefonds zal een concrete bestemming
krijgen.
_ Dhr. D. Oosterveld zou graag zien dat dit bedrag wordt besteed aan het zichtbaar
maken van het carillon in het nieuwe museum. Misschien kan er dan ook een
bordje worden geplaatst met de mededeling dat dit mede is mogelijk gemaakt
door sponsoring door het Gouwzeefonds. Mw. B. van der Kolk zegt toe dat er ieder
geval een verantwoording zal komen van de bestemming van het bedrag.
_ Dhr. P. Stegeman doet de suggestie om het vermogen van de VOM over meerdere
banken en rekeningen te spreiden. Mw. B. van der Kolk antwoordt dat dit al
een keer in stemming is gebracht in de ledenvergadering maar dat het vertrouwen
in de RABO-bank onverminderd groot is en dat er een speciale band met de
VOM is.
21

6. Verslag van de commissie van onderzoek van de rekening en
verantwoording
kascommissie dhr. J. Mengers en J. Meijer, reserve is de heer C. Karmelk
Dhr. J. Mengers en dhr. J. Meijer hebben de boeken gecontroleerd en in orde bevonden.
Dhr. J. Mengers geeft aan dat hij zeer tevreden is over de financiële administratie
en dat hij het volste vertrouwen heeft dat deze bij mw. B. van der Kolk in
goede handen is. En bij deze wordt haar décharge verleend.
7. Benoeming nieuwe kascommissie
De kascommissie zal voor komend jaar bestaan uit Dhr. J. Meijer, de heer C. Karmelk.
Reserve is dhr. J. Boom.
8. Verkiezing/samenstelling bestuur
Aftredend zijn de heren Klaas Roos, Garrelt Bont en Jan Konijn. Allen stellen zich
voor een nieuwe termijn herkiesbaar. De leden gaan akkoord met de herbenoeming
van deze bestuursleden.
9. Stand van zaken nieuwbouw museum
De ontwikkelingen rond de nieuwbouw van het museum bevinden zich volgens
voorzitter J. Konijn in een cruciale fase. De bouwvergunning voor fase 1 is verleend
en aan de bezwaren van de buren is tegemoet gekomen . Het is nu wachten op de
subsidieverlening door de Provincie en dan zou begin 2011 met het nieuwbouwproject
kunnen worden begonnen. De toekenning van de opdracht zal geschieden
via een onderhandse aanbesteding met voorselectie. Het bestuur spreekt de hoop
uit dat alles voorspoedig zal verlopen en dat na vijftien jaar plannen maken en
overleggen het nieuwe museum er eindelijk zal komen.
Dhr. K. Roos adviseert om gelijktijdig met het renovatieproject onderzoek te doen
naar de fundering van de Speeltoren. Mocht er onderhoud nodig zijn, dan is de
toekomst van de Speeltoren in ieder geval weer voor geruime tijd verzekerd.
_ Vraag: Is het nieuwe museum toegankelijk voor personen die een rolstoel gebruiken?
Antwoord: Het nieuwe museum wordt 100% rolstoelvriendelijk.
_ Vraag: Hoe zal de aanbesteding in z’n werk gaan?
Antwoord mw. B. van der Kolk: Er is een ‘Stichting Beheer Museum de Speeltoren’
in het leven geroepen. Het bestuur van deze stichting zal een aantal criteria
opstellen om de inschrijvingen goed te kunnen beoordelen.
22

Mw. B. van Kolk meldt dat, ook als de subsidie door de Provincie wordt verleend,
er nog een gat in de begroting blijft bestaan van circa H 150.000,-. Zij roept daarom
een ieder op om uit te zien naar een ‘weldoener’ die een grote gift wil doen. Er zal
uiteraard ook nog een fondsenwerfactie op touw worden gezet, hoewel dat in deze
economisch gezien moeilijke tijden, niet gemakkelijk zal gaan. Dat was tenminste
tot nu toe de ervaring. Ook schenkingen ‘in natura’ zoals het aanbieden van
opslagruimte of hulp bij de verhuizing, zijn van harte welkom.
10. Reünie 60-jarig bestaan van de vereniging op zaterdag 26 juni 2010
Voorzitter J. Konijn meldt dat er reeds tachtig aanmeldingen zijn voor de reünie
voor Oud Monnickendammers die ter gelenheid van het 60-jarig bestaan van de
vereniging op 26 juni a.s. zal worden gehouden. Er zullen allerlei interessante en
leuke activiteiten worden aangeboden.
11. Onthulling gevelsteen Pieter Florisz. op donderdag 1 juli 2010.
Eén van de hoogtepunten van de jubileumweek begin juli 2010 zal de onthulling
van de gevelsteen van de vergeten Monnickendamse zeeheld Pieter Florisz. zijn.
De steen is vormgegeven door dhr. H. van Elteren en zal ook door hem worden
gehakt. De ceremonie zal worden opgeluisterd door de Koninklijke Marinierskapel
en verschillende sprekers zullen een toespraak houden. Het belooft een groots
gebeuren te worden.
Onder de vlag van de VOM is er een jubileumcommissie opgericht die tal van activiteiten
heeft georganiseerd die tijdens de jubileumweek zullen plaatsvinden.
Dhr. T. Meijer houdt een enthousiast verhaal over het programma dat met de
inzet van zeer veel vrijwilligers en door sponsoring vanuit de Monnickendamse
middenstand van de grond is getild. Het complete programma is op de website in
te zien. Mw. B. van der Kolk meldt dat de VOM garant staat voor de financiën.
12. Rondvraag
Dhr. J. Meijer vraagt of er volgend jaar weer een ‘winterverslag’ in het jaarboek
wordt opgenomen. Dhr. T. Meijer antwoordt dat dat inderdaad het geval zal
zijn.
Vincent Keesmaat
juli 2010
verslag algemene ledenvergadering
23

Jaarverslag stadsgidsen 2010
2010 Was een heel druk jaar voor de stadsgidsen. Ook dit jaar begonnen we weer
met een drietal bijscholingsavonden in januari, februari en maart. An Lagrand
en Greetje de Haan maakten 30 vragen voor januari, in februari verzorgde Marjan
Copraij een avond over godsdiensten in Monnickendam en in maart vertelde
Pieter over bestuursvormen door de eeuwen heen in Monnickendam. Op de jaarvergadering
van 2010 in december bespreken we de invulling van de avonden in
2011.
De folder die we in 2009 lieten maken had succes en in het voorjaar van 2010 drukte
Bert van de Ryd van Ditemsgroep 3000 nieuwe folders. Die zijn door Rini de
Weijze, later met hulp van Pieter Stegeman op grote schaal verspreid in Monnickendam
en omringende gemeenten, en op verzoek toegestuurd. De gratis vrijdagavondwandeling
stond ook dit jaar wekelijks in de evenementenkalender en we
hadden het hele jaar door elke week een kleine advertentie in Prettig Weekend.
24

jaarverslag stadsgidsen 2010
Ook in de huis-aan-huisbladen stonden we een aantal keren met een wervend
stukje. We kregen ook dit keer weer veel aanmeldingen via de website van de VOM
www.oudmonnickendam.nl/stadsgidsen en via rondleidingenAoudmonnickendam.nl.
Verder kregen we ook aanmeldingen via www.gilde-nederland.nl waarbij
we aangesloten zijn.
Rini de Weijze en Joop Klaver bezochten de landelijke dag van de Wandelgilden,
die dit jaar op 10 november in Woerden gehouden werd. Verder hebben we een
leuke uitwisseling gehad met Gilde Haarlem. In augustus ontvingen we de gidsen
in de tuin van het Weeshuis en gaven daarna een rondleiding en in november
brachten we een zeer geslaagd tegenbezoek in Haarlem.
Voor Joop Klaver was dit na bijna 14 jaar, het laatste jaar als penningmeester van de
stadsgidsen. Hij blijft wel bestuurslid en stadsgids. Hij wordt als penningmeester
opgevolgd door Ineke Plat-Pauws, die sinds het begin van 2010 ook deel uitmaakt
van het bestuur van de stadsgidsen. Ook vanaf deze plaats: heel hartelijk bedankt,
Joop, voor je grote inzet al die jaren.
We hadden dit jaar een recordaantal van 1655 bezoekers. De aanvragen kwamen,
evenals in voorafgaande jaren, vooral in de maanden mei, juni, september en oktober.
_ We werkten in samenwerking met de Bolder, mee aan het project ‘Monnickendam
door de eeuwen heen’. In het kader daarvan leidden we de kinderen van
groep 6 van bijna alle lagere scholen in Monnickendam in kleine groepjes rond.
De Fuut was al langer bezig met een project rond oud Monnickendam en maakte
dat afgelopen jaar af.
_ In de jubileumweek van de Vereniging Oud Monnickendam stelden we gidsen
beschikbaar voor de reünie, waarbij gidsen meegingen bij een geslaagde boottocht
door Monnickendam.
_ We hadden veel uitstapjes van bedrijven, die een stadswandeling combineren
met een boottocht van Waterland Recreatie. Verder familie-uitstapjes, vriendengroepen,
dames van de Red Hat Society, politie Amsterdam, de Belastingdienst,
een delegatie van de Provincie Noord Holland, gasten van de Posthoorn, de Zeilvaart,
de leveranciers van bakkerij Gutter, de kleinkinderen van dokter van Tijen,
die rond 1900 huisarts was in Monnickendam, enz. enz. Ook de vrijdagavonden,
waarop iedereen gratis vanaf half acht vanaf de Speeltoren met een gids een wandeling
kan maken, werden goed bezocht.
25

We leverden een financiële bijdrage van 1000 euro aan de gevelsteen van Pieter
Florisz en van 850 euro aan de grafzerk van Cornelis Dirksz. We zijn erg blij dat
we het afgelopen jaar de Grote Kerk weer in ons programma op konden nemen, en
hopen in de komende tijd verder te gaan met het Klokkenproject van de kosterij
van de Grote Kerk. Bij de onthulling van de gevelsteen van Pieter Florisz, vormden
de gidsen een erehaagje.
Om ook in de toekomst verzekerd te zijn van voldoende stadsgidsen, plaatsten we
hiervoor in het voorjaar een oproep in de nieuwsbrief van de vereniging Oud Monnickendam.
Daarop kwamen 17 reacties. Harry Voogel en An Lagrand hebben een
cursus voorbereid, compleet met cursusboek, en na een voorlichtingsavond eind
oktober is de cursus half november met 13 mensen van start gegaan.
Ik wil afsluiten met een uitnodiging aan alle (nieuwe) leden van de Vereniging
Oud Monnickendam die nog nooit een stadswandeling maakten: loop in 2011 eens
met ons mee tussen begin mei en eind september op vrijdagavond!
Greetje de Haan-Rundervoort (voorzitter stadsgidsen)
december 2010
Financieel jaarverslag 2010 Stadsgidsen
2009
H H
Exploitatie
Inkomsten
2010
Rondleidingen 3.448,34 4.168,80
Rente 304,08 554,00
Giften 346,65 264,00
Uitgaven
4.099,07 4.986,80
Div. onkosten - 1.090,84 - 4.211,00
Batig saldo 3.008,23 775,80
Vermogen
Betaalrekening 4.377,21 1.297,00
Spaarrekening 12.167,65 16.271,65
Kas 341,81 93,82
Totaal 16.886,67 17.662,47
26

jaarverslag stadsgidsen 2010
Vergadering Stadsgidsen
8 december 2010, aanvang 20.00 uur, in het Weeshuis te Monnickendam
Aanwezige stadsgidsen: Greetje de Haan-Rundervoort, Voorzitter, Joop Klaver, Penningmeester, Rini de Weijze,
Bestuurslid Publiciteit, Paul van `t Hof, Koert Kraak tevens afgevaardigde van de Ver. Oud Monnickendam, Richard
Perotti, Marjan Copraij, Wim van Leeuwen, Ineke Plat-Pauws, An Lagrand-Groenewoud, Jan Meijer, Harry Voogel,
Riek de Graaf-de Waal, Adrie Stam, Pieternel Rol, Tineke Zuidema, Netty Lommers-Swart en Pieter Stegeman
Afwezig: Marten Horjus en Ed Willms
1. Opening
De voorzitter opent de vergadering en is verheugd met de goede opkomst.
2. Jaarverslag/evaluatie 2010/vooruitblik 2011
_ Het jaarverslag levert geen vragen op en wordt goedgekeurd met een paar
kleine aanvullingen.
_ Afgelopen jaar was een record stadsgidsenjaar. We hebben voor 1655 personen
een rondleiding verzorgd, waarvan 88 personen op de vrijdagavonden.
_ Greetje vertelt verder dat de Vereniging Oud Monnickendam met een nieuwe
uitgave van het boekje ‘Een Straatje Om’, bezig is. Enkele stadsgidsen zijn daarbij
betrokken.
_ We zijn allen verheugd dat er een nieuw museum komt. De voorlopige geplande
opening is april 2012. Ook bij diverse museumwerkzaamheden zijn enkele
stadsgidsen betrokken.
_ Rondleiding per boot: gedacht wordt om een rondleiding door Monnickendam
per boot te gaan organiseren. Dit omdat het tijdens de reünie een groot succes
was. We hopen dat het in het jaar 2011 wederom goed zal gaan.
3. Kascontrole
Door Wim en Ineke zijn de boeken gecontroleerd en akkoord bevonden. De Penningmeester
wordt bedankt voor de goede zorgen hieraan besteed. De nieuwe
kascommissie zal bestaan uit Harry en Wim.
Extra bijdragen zijn er geweest aan: de nieuwe folder, de gevelsteen van Pieter
Florisz en de Grafsteen van Cornelis Dirkszoon in de Grote Kerk.
Ondanks deze extra uitgaven was er toch een saldotoename van H 778,00
4. Nieuwe gidsen
In november 2010 zijn we begonnen met een cursus voor nieuwe stadsgidsen.
Maar liefst 17 mensen hebben zich opgegeven, waarvan er 12 de cursus uiteindelijk
volgen. De cursus wordt verzorgd door An en Harry en wordt om de 14 dagen
27

gegeven in de Kosterij van de Grote Kerk. Tot begin april zijn er 10 bijeenkomsten
met een vervolg in het najaar van 2011.
We horen enthousiaste geluiden van de deelnemers.
5. Publiciteit
We hebben een prachtige folder met een mooi affiche. Beide zijn door Rini en Pieter
in geheel Waterland verspreid bij adressen waar toeristen komen.
In verschillende regionale kranten, landelijke dagbladen en op de kabelkrant
wordt publiciteit gemaakt. Tevens zijn er brieven gestuurd naar veel toeristische
tijdschriften.
Daar we lid zijn van Gilde Nederland, komen we daar ook behoorlijk in de publiciteit.
In de wintermaanden zullen wij minder publiciteit maken, alhoewel er altijd een
rondwandeling gemaakt kan worden. Maar in Prettig Weekend staan we wel wekelijks
vermeld.
Rini zal een visitekaartje ontwerpen.
6. Gilde Nederland
Joop en Rini zijn naar de Landelijke Gilde-wandelbijeenkomst in Woerden geweest.
Ook zijn zij naar andere Gilde-bijeenkomsten geweest.
Pieter wil als eventuele plaatsvervanger de Gilde-bijeenkomsten bezoeken.
7. Bijspijkeravonden
Op 17-1 en 15-2 en 16-3 worden er weer bijspijkeravonden voor de stadsgidsen georganiseerd.
Vertoond zullen worden o.a. de dvd`s: Rondwandeling door Monnickendam
van Harry Voogel en de Sinterklaasfilm ‘Annabel’ en zullen er weer
verschillende Monnickendam-vragen beantwoord moeten worden. Een aantal
gidsen biedt aan de vragen te maken.
8. Ervaringen van de stadsgidsen:
Dit jaar was dat wederom een leuk rondje met als uitschieter het verhaal van Pieternel
betreffende de reünie van Oud Monnickendam in het bijzonder het verhaal
van Wim Hordijk.
In het jaarboek van Oud Monnickendam zal zij een artikel plaatsen.
9. Rondvraag
Tineke vraagt naar de mogelijkheid om een Stadsgidsen-jack aan te schaffen. Na
een algemeen gesprek over onze stadsgidsenkleding besluiten we om alles maar
bij het oude te laten ook al is de bodywarmer in de zomer wel eens érg warm.
28

9. Afscheid Joop Klaver als Penningmeester
Joop vond dat het na 14 jaar!! penningmeesterschap tijd werd, dat een ander deze
taak zou overnemen. Dat is gelukt en de nieuwe Penningmeester wordt Ineke
Plat-Pauws. Als dank krijgt Joop namens de Vereniging Oud Monnickendam door
plv. voorzitter Koert Kraak een heel mooi beeldje uitgereikt, voorstellende de palingroker
van Monnickendam en gemaakt door Rob Cerneus. Voorzitter Greetje
bedankt Joop voor de vele jaren als penningmeester en namens de Stadsgidsen
krijgt hij een daverend applaus en een boekenbon en een boeket bloemen. Joop
blijft nog wel in het bestuur.
Na dit mooie einde sluit de voorzitter de vergadering, bedankt de aanwezigen voor
een hun inzet en wenst allen wel thuis. Hierna volgt nog een gezellige nazit.
Notulist: Rini de Weijze
jaarverslag stadsgidsen 2010
29

Stichting Museum de Speeltoren Jaarverslag
het nieuwbouwproject
hoop, geloof en liefde met een zwart randje!
2010 Was het jaar van de waarheid wat betreft de nieuwbouwplannen. Voor de
tweede keer dienden we een subsidieverzoek in bij de Provincie Noord-Holland.
Het was het jaar van eindeloze rekensommen en bezuinigingen om uit te komen
op een aanvraag van 200.000 H. Meer geld aanvragen leek in de veranderende financiële
omstandigheden onverstandig. Toekenningscriteria van de provincie
hielden nadrukkelijk rekening met de verhouding van aangevraagd bedrag en
inbreng van eigen (of andermans) gelden.
2010 was ook het jaar van intensieve besprekingen met de gemeente Waterland
om alle benodigde vergunningen voor de bouw vóór medio augustus definitief te
hebben, ook dat was een eis van de provincie. Die besprekingen met o.a. Burgemeester
Jongmans en Dhr. van Altena, zijn laatste ambtelijke daden vóór zijn pensioen,
verliepen vlot en positief. Maar een race tegen de klok was het wel. En daarna
was het wachten op de provincie, allereerst om te weten of onze aanvraag die 1
september binnen moest zijn aan alle eisen voldeed en vervolgens op de uitslag die
medio november verwacht werd. Maanden van Geloof en Hoop. En de Liefde, zult
u dan als lezer willen weten? De liefde kwam van al onze vrijwilligers die bij ons
bleven, ondanks het feit dat hun verwachtingen
weer een jaar langer op
de proef werden gesteld. Het zwarte
randje betreft het overlijden van
twee zeer gewaardeerde suppoosten
die het goede nieuws niet meer
mochten meemaken; Lex van Drooge
en Willem van Merle.
30
Medio november kregen we eerst bericht
dat de provinciale besluitvorming
tot in januari was uitgesteld,
omdat er zoveel meer aanvragen wa-

stichting museum de speeltoren jaarverslag
ren dan geld. Als keurig net bestuur vloeken wij natuurlijk niet maar de Nederlandse
taal biedt een rijk palet op zulke momenten. En toen geschiedde het wonder,
nog geen twee dagen later belde de provincie dat wij onze 2 ton kregen. In
Huize van der Kolk werd in bijzijn van diverse betrokkenen de champagne ontkurkt
en de voorzitter die voor werk op de Antillen was, dronk die avond een extra
biertje aan de waterkant van Bonaire.
Vanaf dat moment werd 2011 ook hectisch; alle bouwplannen moesten in detail zodanig
omgezet worden dat ze voor inschrijving door meerdere aannemers geschikt
zouden zijn. Het museum moest leeg; de collectie geregistreerd, ingepakt en elders
veilig ondergebracht. Een tweetal grote firma’s, CJ Hendriks en Kortmann Artshippers,
hebben onze collectie kosteloos getransporteerd en gedurende ruim een jaar
opgeslagen. En nu, nu begint het pas echt, moge 2011 ons voorspoed brengen!
tentoonstelling 2010
En, in alle hectiek wisten we nog een leuke tentoonstelling neer te zetten onder
de titel: Inpakken en Wegwezen... om sterk terug te komen
In ieder geval een titel die van geloof en hoop getuigde. Aangezien we toch wisten
dat we het hele museum hoe dan ook zouden moeten inpakken, voor verbouwing
of definitieve sluiting, doken we
in alle uithoeken, onder vitrinekasten
en in zolderhoekjes en vonden daar de
vreemdste objecten. Het werd een geestige
tentoonstelling met veel nostalgie
en verbazing over de zaken die ooit in
dit museum terecht gekomen zijn, met
het roestige kruimeldiefje, type 1950, als
hoogtepunt.
bezoekers
Het totaal museumbezoek in 2010 was zeer bevredigend. Het bezoek was ook vrij
gelijkmatig over het hele seizoen verdeeld, waarbij augustus opviel als een drukke
maand en ook september drukker was dan in andere jaren. Wellicht wilden een
aantal bezoekers ons oude museum nog eens zien. De bezoekers waren zeer te
spreken over onze wisseltentoonstelling met de curiosa uit het depot.
De aantallen bezoekers die wij dit jaar en in voorgaande jaren mochten verwelkomen
zijn:
Jaar 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004
Bezoekers 1743 1529 1668 2249 1464 1689 1279
31

32
vrienden van museum de speeltoren
Dit jaar mochten we van slechts 16 Vrienden van Stichting Museum de Speeltoren
een bijdrage ontvangen, in de jaren ’09,’08,’07, ’06, ‘05 en ‘04 waren dit er resp.
361, 499, 595, 709, 757 en 669. Het totaal van de ontvangen bijdragen was H 184
(’09 H 5.216, ’08 H 5.695 ’07 H 6.050 ’06 H 6.407, ‘05 H 6.618 en ‘04 H 5.562).
Deze geringe opbrengst is natuurlijk een gevolg van dat er dit jaar geen vriendenactie
is gehouden. De bijdragen die nog wel zijn ontvangen zijn feitelijk nakomende
bijdragen van de actie van het voorgaande jaar. Voor deze bijdragen zeggen
wij de gevers uiteraard hartelijk dank.
We hebben dit jaar geen vriendenactie gehouden omdat we lang in onzekerheid
bleven of de provincie wel subsidie zou verstrekken voor de bouw van het nieuwe
museum en we dus ook onzeker waren over de toekomst van ons museum. Nu die
toekomst is verzekerd zullen er zeker acties komen om het nog benodigde kapitaal
te vergaren en daarbij zullen we onze vrienden uiteraard niet vergeten.
financieel verslag 2010
Balans
31-12-10 31-12-09
Activa H H
Inventaris 1 1
Voorraden 1 1
Vorderingen 4.147 4.068
Subtotaal 4.149 4.070
Liquide middelen 36.047 52.012
Totaal activa 40.196 56.082
Passiva
Vermogen 12.668 13.053
Voorzieningen
Gebouw en inventaris 9.997 24.997
Collectie 17.531 17.531
Totaal voorzieningen 27.528 42.528
Kortlopende schulden 0 500
Totaal passiva 40.196 56.082

stichting museum de speeltoren jaarverslag
Exploitatierekening
2010 2009
Baten H H
Entreegelden 1.029 962
Subsidie gemeente Waterland 223 250
Bijdragen Vrienden van het museum 184 5.216
Donaties en bijdragen 3.550 3.704
Verkoop artikelen 222 300
Verhuringen 900 900
Rentebaten 592 1.004
Diverse baten 90 795
Totaal baten 6.789 13.129
Lasten
Presentatiekosten 1.082 1.764
Bureaukosten 565 856
Collectie 0 2.989
Gebouw en inventaris 0 3.127
Aankoop artikelen 39 93
Vaste lasten 5.487 4.894
Diversen 2 148
Totaal lasten 7.175 13.871
Exploitatiesaldo -386 -742
Dit exploitatiesaldo is een gevolg van het ontbreken van inkomsten uit de vriendenbijdragen
en de vermindering van rentebaten die verder wordt verklaard. Het
exploitatie saldo bood geen ruimte om, zoals andere jaren gebruikelijk, gelden te
reserveren voor voorzieningen voor gebouw, inventaris en collectie.
Toelichting op de balans
31-12-10
Activa H
Vorderingen
Vereniging Oud Monnickendam 2.916
Te vorderen BTW 105
Overige vorderingen w.o. rente 1.126
4.147
›
33

›
Liquide middelen H
Kas 43
Rabobank 35.541
Postbank 463
36.047
Vermogen
1 januari 2010 13.053
Exploitatieresultaat 2010 - 386
31 december 2010 12.668
Voorzieningen
Voorzieningen voor gebouw en inventaris
1 januari 2010 24.997
Overgemaakt naar Stichting Beheer - 15.000
31 december 2010 9.997
Voorzieningen voor collectie 17.531
Dotatie 0
31 december 2010 17.531
Uit de post ‘voorzieningen voor gebouw en inventaris’ is H 15000 overgedragen
aan de Stichting Beheer ter leniging van aanloopkosten van de bouw van het nieuwe
museum waaronder leges etc. Deze vermindering van ons spaarsaldo betekende,
naast de algemene rentedalingen, een vermindering van de rentebaten.
Toelichting op de exploitatierekening
Entreegelden
Van de 1743 bezoekers die het museum gedurende het jaar 2010 hebben bezocht
is een bedrag ad H 1.029 aan entreegelden geïnd.
De toegangsprijzen bedroegen gedurende 2010 H 1,50 voor volwassenen en
H 0,50 voor kinderen. De toegang was gratis voor houders van een museumkaart
en voor de Vrienden van Stichting Museum de Speeltoren met hun introducés.
Verder geldt een regeling met het Marker Museum waarbij wederzijdse bezoekers
op vertoon van een recent toegangskaartje 50% korting krijgen op de toegangsprijs.
34

stichting museum de speeltoren jaarverslag
Donaties en bijdragen H
Vrienden van het Museum 184
Vereniging Oud-Monnickendam 3.177
Stichting Museumkaart 373
3.734
Verkopen
De verkopen via de museumwinkel hebben gedurende 2010 geleid tot een bate
van H 222.
Presentatiekosten
Suppoosten 401
Publicatie, website en drukwerk 490
Diversen 191
1.082
Bureaukosten
Telefoonkosten 309
Diversen 256
565
Vaste lasten
Gas, water en elektra 1.756
Huur 2.693
OZB, rioolrecht, verontreinigingsheffing etc 413
Diversen 625
5.487
Controle jaarrekening
De heren J.P.J. Konijn en K.Roos, leden van de Raad van Toezicht van onze stichting,
hebben, conform het bepaalde in artikel 11, lid 3, van de statuten van de Stichting
Museum de Speeltoren, de jaarrekening 2010 gecontroleerd en goedgekeurd.
35

Jaarrekening Stichting Beheer Waterlands Museum ‘de Speeltoren’
H
Inkomsten
Gouwzeefonds 11.015,26
Sponsors
algemeen 87.000,00
particulier 5.101,00
Rente
103.116,26
Uitgaven
Oprichtingskosten Stichting 511,55
Voorbereidingskosten 36.357,85
Verhuiskosten 617,88
Bankkosten 3,18
Diversen 56,04
37.546,50
Saldo 31-12-2010 65.569,76
Betaalrekening 66.014,20
Nog te betalen - 444,44
Spaarrekening 0,00
65.569,76
Sponsors: H
HHS 500,00
RABO 10.000,00
Rotary 1.500,00
AWM 10.000,00
Prov NH 50.000,00
Museum 15.000,00
87.000,00
Particulier:
5 founders 5.001,00
kleinere 100,00
5.101,00
36
Voorbereidingskosten H
Leges 22.822,80
Constructeur 11.000,00
Planschade 2.450,00
Div. 85,05
36.357,85

Commissie Stads- en Dorpsbeheer
Gemeente Waterland 2010
Lodewijk Duymaer van Twist
In 2010 heeft de Commissie Stads- en Dorpsbeheer 67 plannen behandeld, waarvan
28 binnen de historische kern van Monnickendam. Bij tien van deze plannen
(ongeveer één derde) ging het om uitbreidingen en aanbouwen, daarnaast kwamen
vijf sloop-/nieuwbouwprojecten aan de orde, één plan voor het constructief
herstel van een monument en verder diverse dakkapellen, erfscheidingen en bergingen,
evenals vier plannen in de openbare ruimte.
Hieronder volgen enkele markante plannen die door de commissie behandeld
zijn:
_ Noordeinde 80-86
Dit betreft het project ‘De Hooijwagen’, op de locatie van de voormalige Garage
Steur.
Het plan zelf is niet in de commissie geweest, maar wel is de achteraf door de gemeente
in opdracht gegeven stedenbouwkundige toets van het bureau HzA eind
2009 tijdens een besloten vooroverleg in de commissie besproken. Het beoogde
plan werd negatief beoordeeld.
Naar aanleiding hiervan heeft begin 2010 een onderhoud met de toenmalige wethouder
plaatsgevonden. Daarbij heeft de commissie uiteengezet, dat zij op grond
van de welstandsnota als toetsingskader, het plan – gezien de immense schaalvergroting
en verdichting – niet anders dan welstandelijk negatief beoordelen kan.
Ook betreurt de commissie het, dat voor deze locatie niet eerst een stedenbouwkundige
visie ontwikkeld is. Pas wanneer de gemeente specifiekere mogelijkheden
voor een locatie ziet, en dit verwoordt in een vastgesteld beeldkwaliteitsplan,
dan is hiermee een toevoeging aan het toetsingskader van de commissie beschikbaar,
waarmee deze haar taak adequaat kan uitvoeren.
In februari 2010 heeft het bureau HzA nog een nadere toelichting op de stedenbouwkundige
randvoorwaarden voor dit plan geleverd, het bouwplan zelf is de
commissie tot nu toe echter nog niet ter advisering voorgelegd.
37

_ Nieuwezijds Burgwal 41
Dit is een interessant voorbeeld van het uitbreiden van een woonhuis op een
grondstuk dat hiertoe ook de mogelijkheid biedt. Het welstandsbeleid geeft aan,
dat binnen de historische kern van Monnickendam een bijgebouw ondergeschikt
dient te zijn aan het hoofdgebouw, maar wel moet aansluiten bij de karakteristieke
vormtaal van het hoofdgebouw. Bij het ingediende plan was aan beide voorwaarden
geenszins voldaan. Sindsdien is het plan diverse keren terug geweest
in de commissie. Het uiteindelijke plan laat er geen twijfel over bestaan dat alle
moeite zich geloond heeft. De commissie kijkt dan ook uit naar de realisering.
_ Zuideinde 30
Dit plan voor het pand waar de drogist gevestigd is, behelsde een bebouwing van
twee lagen met kap over het hele grondstuk, en is ook in 2009 al in de commissie
geweest (zie jaarboek 2010). De commissie constateerde toen, dat – afgezien van de
strijdigheid met het bestemmingsplan – een plan van een dergelijke omvang op
deze locatie niet door de welstandsnota ondersteund wordt, en dus niet akkoord
bevonden kan worden.
Aangezien de gemeente de commissie in een brief liet weten, ondanks bovengenoemde
strijdigheden toch medewerking te willen verlenen, is het plan in 2010
nog verscheidene keren in de commissie terug geweest voordat het in mei na diverse
aanpassingen (los van de principiële strijdigheden) akkoord bevonden werd.
Zoals algemeen bekend, is het plan in deze vorm na het zomerreces door de nieuwe
gemeenteraad alsnog verworpen. Een nieuw plan is sindsdien niet ingediend.
_ Zuideinde 58
In dit plan wordt het bestaande bedrijfspand – een vreemde eend in de bijt binnen
de gevelwand van het Zuideinde – vervangen door twee woonhuizen in traditionele
stijl, die passen binnen de karakteristieken van de straat.
Het is een interessant voorbeeld, hoe kleine aanpassingen in de gevelindeling uiteindelijk
een groot verschil kunnen maken. Terwijl het plan bij de indiening op
hoofdlijnen akkoord bevonden werd, zag de commissie toch ook mogelijkheden
om tot een consistentere verhouding tussen de gevelelementen onderling te komen.
Kleine aanpassingen aan de afmetingen en plaats van de kozijnen leverden
een overtuigender gevelbeeld op.
_ Noordeinde 125
Dit pand bij de sluis op de kop van het Noordeinde is een ander voorbeeld van
een sloop- nieuwbouwproject. Het bestaande woonhuis vormde met nog twee
woningen op deze locatie een ensemble dat zich kenmerkt door een sobere en
38

commissie stads- en dorpsbeheer 2010
eenvoudige architectuur met een minder stedelijk karakter dan elders in de stad.
Als nieuwbouw is daarentegen een statig pand ontworpen, dat naar oordeel van
de commissie niet past binnen de stedenbouwkundige context van deze locatie.
De commissie wijst op de nadrukkelijke waardebepaling in het welstandsbeleid,
dat het karakter van een nieuwbouw dient te passen bij de regionale uitstraling
en cultuurhistorische betekenis van het gebied. Ze betreurt het dan ook dat haar
advies (overigens zonder terugkoppeling naar de commissie) niet door het college
van B&W gevolgd is.
Met de bouw is inmiddels begonnen.
_ Noordeinde 41-43
In 2008 is dit plan voor de uitbreiding van De Posthoorn door verbouwing van
de Botterzaal als principeverzoek al in de commissie geweest en voor akkoord bevonden.
In 2010 kwam het bouwplan nog een keer terug, nu in combinatie met
een voorstel voor het realiseren van parkeerplaatsen op het binnenterrein. De
commissie is van mening dat het open karakter door de parkeerplaatsen niet aangetast
wordt. Het is echter belangrijk, dat dit open karakter ook in toekomst behouden
zal blijven en dat er in een later stadium geen overdekte parkeerplaats
wordt gerealiseerd.
_ Fluwelen Burgwal 5
Het plan beoogt de zolderverdieping van dit kleine pandje beter bruikbaar te maken
door het zadeldak te vervangen door een mansardkap. In dit verband zou ook
de puntgevel gewijzigd en een lijstgevel aangebracht worden. Aangezien de beide
belendende panden al een lijstgevel hebben zou hierdoor een vervlakking in de
bestaande afwisseling van het straatbeeld ontstaan.
Het plan werd zodanig aangepast dat de gevel de contouren van de mansardkap
volgt en daardoor goed in het straatbeeld past.
_ Willem van der Voetstraat 7
Dit plan voor het vergroten van het pand (met daardoor een hogere nok) en het
aanbrengen van een dakkapel is feitelijk het spiegelbeeld van het tegenoverliggende
pand, dat enkele jaren eerder al op de zelfde manier verbouwd is. Principiële
bezwaren bestonden voor het tweede pand bij de commissie dan ook niet.
Doordat de locatie weliswaar binnen de historische kern, maar buiten het beschermd
stadsgezicht van Monnickendam ligt, was het aanbrengen van de dakkapel
vergunningsvrij. Waartoe dit leiden kan is inmiddels realiteit: door de ligging
direct aan de vesting is de enorme, over de hele kapbreedte aangebrachte
dakkapel als misplaatste blikvanger van de historische kern van Monnickendam
39

van verre te zien. Het is te hopen, dat het voornemen van de gemeente om de westelijke
rand van Monnickendam bij het beschermd stadsgezicht te trekken alsnog
gerealiseerd kan worden.
40
Invoering van de WABO
Met de invoering van de WABO (Wet algemene bepalingen omgevingsrecht) per 1
oktober 2010 is ook voor de CSDB één en ander veranderd. Naast de grote commissie
die eens in de vier weken vergadert, is er een kleine commissie ingevoerd die
eens in de twee weken vergadert en met name de kleine plannen beoordeelt. De
bedoeling hiervan is, dat de vergunningen zo sneller verleend kunnen worden.
De kleine commissie bestaat uit de welstandsdeskundige van de grote commissie
en één lid uit de historische verenigingen, dat ook volledig gemandateerd is. Er is
afgesproken, dat de leden van de historische verenigingen rouleren al naar gelang
de plannen die aan de beurt komen.
De eerste ervaringen zijn positief. Wel wordt hiermee ook van de leden van de historische
verenigingen een grotere inzet verlangd.
Samenwerking gemeentebestuur en CSDB
Verschillende plannen die de commissie in behandeling kreeg, zoals in Monnickendam
het plan Noordeinde 80-86 en het plan Zuideinde 30 (zie boven) zijn
voor haar aanleiding geweest om begin 2010 met de wethouder in gesprek te komen
over de samenwerking van het gemeentebestuur en de commissie. Met de
verkiezingen voor de deur heeft dit toen helaas geen verdere uitwerking meer
gekregen.
Na de installatie van het nieuwe gemeentebestuur, heeft de CSDB de nieuwe wethouder
voor een kennismakingsgesprek uitgenodigd, waarin met name belangrijke
thema’s als de verschillende verantwoordelijkheden, communicatie, taakverdeling
en samenwerking aan de orde kwamen.
Zo blijken voor planindieners de verschillende verantwoordelijkheden vaak niet
duidelijk te zijn: de gemeente is verantwoordelijk voor het welstandsbeleid en
heeft dit verwoord in de welstandsnota; de commissie toetst met deze nota de
plannen aan het gemeentelijke beleid en brengt advies uit aan het bestuur. Permanente
en heldere communicatie door bestuur, ambtenaren en de Commissie
Stads- en Dorpsbeheer zelf zijn van groot belang om de verschillende verantwoordelijkheden
voor planindieners inzichtelijk te maken.
Ook voor de samenwerking tussen gemeentebestuur en CSDB is een goede communicatie
van cruciaal belang. Met het vorige bestuur is afgesproken, om ook

commissie stads- en dorpsbeheer 2010
vanuit de CSDB aan te geven of bepaalde ontwikkelingen aanleiding geven om
het beleid bij te stellen.
Een voorbeeld is het groeiende aantal plannen waarbij naar de visie van de commissie
sprake is van een ‘catalogus-waterlandse-bouw’. Het aantal plannen met
slechts citering uit voorbeelden uit het verleden, ondermijnt op den duur de beschermwaardigheid
van stad en dorpskernen.
Dit geldt ook voor de mogelijkheden die vrijstellingen in bestemmingsplannen
bieden voor onevenredig omvangrijke uitbreidingen van woningen, die nu nog
samen met hun belendingen door de gehanteerde ‘korrelgrootte’ de stedenbouwkundige
karakteristiek vormen, die volgens de welstandsnota juist te handhaven
en te versterken is.
Met betrekking tot de taken van het bestuur heeft de CSDB ook enkele zorgen
geuit.
Zo zijn plannen niet altijd ruimtelijk getoetst, voordat ze aan de commissie voorgelegd
worden. De commissie moet dan een plan toetsen dat stedenbouwkundig
misschien (nog) niet mogelijk is.
Voor bijzondere locaties waar het bestaande beleid ontoereikend is of ontwikkelingsmogelijkheden
zelfs uitsluit, dient een stedenbouwkundige visie ontwikkeld
en een specifiek beeldkwaliteitsplan opgesteld te worden; een taak die onder
de verantwoordelijkheid van het bestuur valt. Recentelijk wordt vaak eerst een
plan ontwikkeld en pas achteraf stedenbouwkundig getoetst. Het leed is dan echter
al geschied en planwijzigingen roepen de nodige irritaties op.
De CSDB wil graag bijdragen aan een sterkere inhoudelijke samenwerking met
de gemeente en heeft aangegeven, dat zij in staat is en het op prijs zou stellen,
wanneer haar gevraagd wordt om constructief mee te denken over nieuwe ontwikkelingen
in het beleid. Te denken valt aan het actualiseren van de beleidsnota,
de voorbereiding van bestemmingsplannen en specifieke stedenbouwkundige
plannen.
1 maart 2011
41

42
1
2

Stichting IJsschuiten Gouwzee – Jaarverslag 2010
Bert Jonker (secretaris)
Een week voordat het jaar 2009 afliep begon de winterperiode en op 28 december
2009 stonden de eerste ijsschuiten op het ijs.
Voor het eerst is onze nieuwe aanwinst de ‘Piet Hein’ op het ijs gezet , een prachtige
schuit uit 1899, gebouwd in Monnickendam, geschonken door dhr. E. Spaas
uit Bodegraven (zie foto 1).
Er is vrijwel de gehele periode, tot 19 februari, onafgebroken gezeild onder diverse
weersomstandigheden.
Op zondag 4 januari was de nieuwjaars receptie die door praktisch alle vrijwilligers
en hun partners werd bezocht.
Op 14 februari is een ijszeilwedstrijd gehouden om de ‘Dirk Meijer’ trofee (zie
foto2).
Er verschenen 20 schuiten aan de start onder grote publieke belangstelling.
Kort na de start viel de wind weg, waardoor het een extra lange wedstrijd werd
met veel loop- en duwwerk.
3
43

Uiteindelijk ging de ‘Rooseveld’ met bemanning Peter van Gelderen en zoon, als
eerste over de eindstreep.
Deze ijsperiode heeft tot 19 februari geduurd en donderdag 25 februari stonden
de schuiten weer op zolder.
Eind februari werden de Nederlandse kampioenschappen ‘Mono type 15’ gehouden
(zie foto 3).
De geplande Europese kampioenschappen moesten door dooi worden afgelast.
Ondanks deze lange ijszeilperiode is het reparatiewerk dat is ontstaan beperkt
gebleven.
Zaterdag 27 maart was officieel de laatste werkdag voor de vrijwilligers.
Op deze laatste dag kregen wij bezoek van ijszeilers uit Giethoorn.
Het enthousiasme van de zeilers was groot en zij willen in Giethoorn een ijsschuit
gaan bouwen naar voorbeeld van de ‘Hudson’ en uiteindelijk een ijszeilvereniging
starten.
Er zijn indrukken opgedaan en gegevens uitgewisseld.
Op woensdag 30 maart wordt de jaarvergadering gehouden.
De Dirk Meijer trofee wordt uitgereikt door mevr. Meijer aan de winnaars (zie
foto 4).
De Gouden Mastwortel wordt uitgereikt aan Timo Boven, (de 3e generatie ijszeilers)
voor zijn goede duw- enloopwerk tijdens de wedstrijd om de Dirk Meijer trofee
(zie foto 5) en daarmee is het winterseizoen 2008/2009 afgesloten.
De activiteiten zijn niet geheel stil komen te liggen en er is door een aantal vrijwilligers
doorgewerkt aan de ‘IJspegel’ en de ‘Maris Stella’.
Op 5 april is een openingsdag gehouden van de Botters in de haven. Er is een ijsschuit
opgesteld voor het publiek .
44
4 5

6
stichting ijsschuiten gouwzee – jaarverslag 2010
In de zomer is het 655 jarig bestaan
gevierd van Monnickendam
met onder andere een
praalwagen optocht. Een van de
praalwagens stond geheel in het
teken van het ijszeilen. De ‘Maris
Stella’ wordt geschilderd in
de zomer.
Er worden nieuwe zeilen gemaakt
voor de Willem Barentz 2
naar origineel voorbeeld met gekromde
gaffel.
Op 2 oktober start het seizoen
voor de vrijwilligers weer. Een
aantal nieuwe projecten wordt
gestart.
Er wordt begonnen met de restauratie
van de ‘Poolvos’ en er
7
wordt een reddingsboot gebouwd
die veel weg heeft van een bak op glij-ijzers en al gauw de bijnaam ‘Wakken
Bak’ heeft gekregen maar gedoopt wordt als ‘IJsvlet’ .
De bouw van de IJspegel wordt voortgezet. De restauratie van de ‘Maris Stella’ (zie
45

foto 6) wordt afgerond en er zijn diverse reparatiewerkzaamheden uit te voeren
aan diverse schuiten.
Op 12 december is de jaarlijkse open dag . Van deze gelegenheid wordt gebruik
gemaakt om de ‘Maris Stella’ in al zijn glorie op te tuigen na 32 jaar rust.
Tevens worden de nieuwe zeilen gepast voor de Willem Barentz 2.
Inmiddels valt de winter verassend vroeg in en het betekent dat op 20 december
de eerste ijsschuiten op het ijs worden gezet (zie foto 7).
Op 22 december volgt de eerste ijszeildag onder prachtige omstandigheden.
Door de goede winterverwachtingen wordt kort daarna de rest van de vloot op
het ijs gezet.
De zeilomstandigheden wisselen sterk en worden gehinderd door forse sneeuwval
en weinig wind (zie foto 8).
De periode is kort want op 30 december worden de schuiten weer op de kant gezet
wegens invallende dooi in afwachting van verdere winter die uiteindelijk uit
blijft.
46
8

stichting ijsschuiten gouwzee – jaarverslag 2010
Verslag van de penningmeester Stichting IJsschuiten Gouwzee
Jaargang 20
Boekjaar 1 oktober 2009 – 30 september 2010
Rekening baten en lasten
2009/2010 Begroting 2008/2009 Begroting
2009/2010 2010/2011
H H H H
Baten
Giften 1.000,00 1.000,00 1.000,00 3.500,00
Donaties Vrienden 3.497,42 3.500,00 3.554,50 3.400,00
Rente 325,61 400,00 430,54 300,00
Overige inkomsten 25,21 0,00 391,97 50,00
Totaal baten 4.848,24 4.900,00 5.377,01 7.250,00
Lasten
Onderhoud ijsschuiten 1.329,00 1.500,00 3.578,41 4.800,00
Beheerskosten 455,50 550,00 548,14 500,00
Opslagkosten 1.000,00 1.000,00 1.000,00 1.000,00
Verzekeringen 223,72 220,00 223,57 225,00
Bankkosten 337,63 350,00 321,44 350,00
Overige administratiekosten 370,10 127,00 125,76 375,00
Totaal lasten 3.715,95 3.747,00 5.797,32 7.250,00
De baten bedroegen 4.848,24 4.900,00 5.377,01 7.250,00
De lasten bedroegen 3.715,95 3.747,00 5.797,32 7.250,00
Saldo 1.132,29 1.153,00 - 420,31 0,00
47

Balans per 30 september 2010
30-9-2010 30-9-2009
H H
IJsschuiten 22.773,60 22.773,60
Rekening courant Bank 24.54 17,86
Rendementsrekening Bank 14.073,16 12.947,55
Kas 104,45 104,45
36.975,75 35.843,46
Vermogen 36.975,75 35.843,46
Toelichting op de balans per 30 september 2010
IJsschuiten zijn opgenomen in de balans tegen oorspronkelijke aankoopprijs.
48

Winterverslag 2009-2010
Ton Meijer
Na een superzachte novembermaand draaide de wind tijdens het Winteravond
Straattheater voor het eerst sinds lange tijd naar het noordoosten en werd het
langzaam wat kouder in Nederland.
Net voor de Kerstdagen begon het serieus kouder te worden en dat uitte zich door
middel van sneeuw. Het werd dan ook een witte Kerst. Overigens niet in geheel
Nederland.
Tussen Kerst en Nieuwjaar begon het licht tot matig te vriezen. 1 januari was een
mooie winterse dag en op 2 januari werd er door DN-ers al op de Gouwzee gezeild
al was het ijs nog niet erg betrouwbaar. Van zaterdag 2 op zondag 3 januari vroor
het flink en zijn bij het Mirrorpaviljoen ‘de Wintervreugd’ en ‘de Hudson 1’ op
het ijs gezet.
Maandag 4 en dinsdag 5 januari volgde de Stichting met haar ijsschuiten en werden
deze op het ijs gezet met uitzondering van ‘de Gouwzee’.Ook ‘de Piet Hein’
stond sinds 1985 weer op het ijs van de Gouwzee. Er kon niet gezeild worden want
het was nog te onbetrouwbaar en er lag ook wat sneeuw op het ijs. Maar goed, de
schuiten stonden er in ieder geval weer op en mocht de vorst doorzetten, konden
we gelijk van start.
Woensdag 6 januari: Een drama voor het ijs op de Gouwzee. In de loop van de
vroege middag begon het heftig te sneeuwen en er viel zeker een centimeter of
vijftien. Nederland kreeg te maken met mega files en enorme lange reistijden. De
rest van de week bleef het behoorlijk vriezen en daardoor was de Brasemermeer
sinds 1997 weer eens dichtgevroren en konden de mannen uit de Veen eindelijk
weer eens ‘thuis’ zeilen.
Zaterdag 9 januari woei er een stormachtige wind. ‘De Wintervreugd’ met twee
reven in het zeil probeerde nog te zeilen maar na circa 150 meter moest er gestopt
worden omdat de loper van het ijs kwam en het veel en veel te hard ging. Het
voelde alsof ‘de Wintervreugd’ begon te vliegen, maar gelukkig was er nog druk
op het roer en kon de schuit in de wind worden gezet. Het was dus onverantwoord
om nog verder te zeilen.
Dit is dus ook niet gebeurd. De enige die in de loop van de dag wel gezeild heeft,
was ‘de Fram’ met constant vijf of zes man aan boord maar ook daar moest regel-
49

matig de sneeuw uit de schuit geschept worden vanwege de vele sneeuwbanken.
De kapitein en zijn kornuiten zagen eruit als verschrikkelijke sneeuwmannen.
Maar ook ‘de Fram’ hield het op een gegeven moment voor gezien want de gevoelstemperatuur
was misschien wel zo’n tien tot vijftien graden onder nul. Helaas
liep ikzelf twee bevroren vingers op aan deze dag en het duurde bijna veertien
dagen voordat alles weer in orde was.
Op 10 januari kon er wel gezeild worden en ook op de dagen 12 en 13 januari is er
50

winterverslag 2009-2010
flink gezeild. Op 13 januari werd er door de Personeelsvereniging van de Gemeente
meegezeild met de aanwezige ijsschuiten, ondanks de langs de weg staande
matrixborden met hierop vermeld: ‘IJs Gouwzee levensgevaarlijk en schaatsen
en wandelen wordt ontraden’. Toch wel vreemd dat de gemeente wel op het ijs
te vinden was!
Er werd in de volgende dagen af en toe gezeild, maar er was ook sprake van soms
lichte dooi in de vorm van wat sneeuwval en nauwelijks wind. In de weekeinden was
er sprake van megadrukte van schaatsers en wandelaars op de Gouwzee, ondanks de
nog steeds aanwezige matrixborden die het ontraadden om het ijs op te gaan.
In de loop van de week is er veel contact geweest met Cor Roos van de firma Leguit
en Roos, omdat zij graag hun klanten wilden uitnodigen voor een zeiltocht over
de Gouwzee. Ondanks de eerdere dooi in de week zag de weersvoorspelling voor
de zaterdag en zondag er goed uit.
Bijna overal in Nederland verdween het ijs maar op de Gouwzee wist het ijs niet
van wijken en dus werd er besloten
om op zaterdag 30 januari de
‘Leguit en Roos dag’ te houden. De
schuit ‘Gouwzee’, van nu af aan:
‘De Snoerperschuit’, is ’s morgens
51

ook nog even gauw op het ijs gezet om de vloot compleet te maken. Veel van de
klanten van de fa. Leguit en Roos begrepen er niets van dat er nog ijs lag en waren
dan ook prettig verbaasd.
’s Morgens zijn alle schuiten vanaf de Mirror naar de Lange Brug gebracht. Sommige
deden dat duwend maar ‘de Poolster’, ‘Fram’, ‘Rooseveld’ en ‘Prins Hendrik’
lieten zich voortrekken door de quad van Jan Konijn en Kees de Boer die helaas ter
hoogte van de Meeuwenhoek door het ijs ging. Gelukkig was er geen schade aan
zowel de tractor als aan de schuiten.
Helaas was er die dag geen wind maar het was wel erg mooi weer en een fantastisch
gezicht om al die Oudhollandse ijsschuiten daar opgesteld te zien staan bij
de Lange Brug. Op verzoek van Jan Schilder zijn ook nog alle schuiten op een rij
gezet zoals ook in de winter van 1890-’91 is gebeurd, zie de foto’s links. Van zaterdag
op zondag was er toch weer sneeuw.
Zondag 31 januari werd een prachtige ijsdag met wind uit het westen, een laagje
van ca. drie centimeter sneeuw op het ijs. Ik dacht altijd dat er narigheid uit het
westen kwam, maar nu was het prachtig zonnig weer. Een aantal collega’s uit Roelofarendsveen
e.o. waren inmiddels ook in Monnickendam met hun ijsschuiten
gearriveerd om te kunnen zeilen.
Op maandag 1 februari vond er een weersomslag plaats en begon het te regenen.
De hele week bleef het regenen en werd er niet gezeild. De schuiten gingen de
kant op.
Op 4 februari zijn de ‘Hudson 1’ in verband met materiaalpech en ‘De IJsvogel’ van
Gerbrand Tessel van het ijs gehaald.
Vanaf 6 februari begon het toch weer licht tot matig te vriezen en vanaf 10 februari
zijn de schuiten weer op het ijs gezet. Door de dooi was er een mooie ijsvloer ontstaan
en kon er iedere dag worden gezeild.
Op zaterdag 13 februari is de andere ijsschuit met de naam ‘IJsvogel’ van voorheen
de fam. van Goor op het ijs gezet.
Op zondag 14 februari werd voor het eerst sinds 5 januari 1997 de wedstrijd om de
‘Dirk Meijer IJszeiltrofee’ verzeild. Er was jammer genoeg die dag weinig wind
en er moest door de deelnemers veelvuldig geduwd worden. Er deden in totaal 17
ijsschuiten aan de wedstrijd mee. De ijszeiltrofee werd uiteindelijk door Peter van
Gelderen gewonnen. Bouw van Wijk had weliswaar de snelste tijd gezeild, maar
de trofee kan nu eenmaal alleen gewonnen worden door een Gouwzee-ijszeiler.
Al met al een mooie dag voor de ijszeilers en na afloop was er natuurlijk weer de
gebruikelijke koek en zopie bij ‘De Willem Barentsz’ van Cor Jansen.
Op maandag 15 februari is er door de ijsclub een baan geveegd naar Marken. In
de week na de wedstrijd was er wederom een weersverandering en werd er niet
52

winterverslag 2009-2010
of nauwelijks meer gezeild
en werden er al een
aantal schuiten op de kant
gezet.
Op zondag 21 februari
werd bij de Mirror het
Open NK Monotype XV
gehouden. Zeilers uit o.a.
Polen, Rusland, Duitsland,
Zweden en Nederland
deden hieraan mee.
Helaas moest het beperkt
worden tot deze ene dag
aangezien de weersvoorspellingen niet gunstig waren. Het was de bedoeling om
een EK Monotype XV te houden en dit zou drie dagen moeten duren.
Maar spectaculair was deze wedstrijd met monotypes in ieder geval wel!
Rond ongeveer15.30 uur begon het te regenen en vervolgens zette dat de hele week
door en zijn de schuiten van het ijs gehaald en terug naar de basis gebracht.
Terugkijkend hebben we een bijzondere winter achter de rug die veel gelijkenissen
had met de winter van ’78-’79. Met tussenpozen heeft deze winter geduurd
van 3 januari tot en met 21 februari en dat is toch een behoorlijke periode.
Op oude kaarten staat i.p.v. Gouwzee, ‘Goutzee’ vermeld: en dat is het ook!
Maar... na een vrij normale Nederlandse zomer begon eind november de winter
weer. En weer werd Nederland getrakteerd op hevige sneeuwval en op 29 november
kreeg Nederland zelfs te maken met de langste avondspits ooit: 871 km!! Alleen
de ochtendspitsen van 25 maart 2008 en 8 februari 2009 waren langer (respectievelijk
888 en 975 km).
Ook de gladheidbestrijding werd weer een behoorlijk issue. Wie het hardst riep,
kreeg het meeste zout.
Op 1 december vroor het behoorlijk hard en de Gouwzee liep al weer vol met zwaar
grondijs in een lijn tussen de Hoek van de Noord en de Nes. Op 2 december was
de Gouwzee al weer helemaal dichtgevroren en op zaterdag 4 december kwamen
de eerste DN-ers al het ijs op.
Daarna volgde een periode van lichte dooi, wat nauwelijks invloed had op de dikte
van het ijs.
Het bleef zo tussen de 10 en 12 cm. Op 11 december, met het Winteravond Straattheater
was het windstil weer met een paar graden boven nul. Na de Open Dag van de
Stichting IJsschuiten Gouwzee ging de temperatuur weer langzaam naar beneden
en tegen de eind van de week begon het weer te vriezen. Op vrijdag 17 december:
53

Sneeuw, en niet zo’n beetje ook. Zaterdag bleef het de hele dag sneeuwen en uiteindelijk
viel er zo’n 15 cm. IJsclub Olympia had de dikte van het ijs gemeten en
begon een baan uit te zetten vanuit de Haven tot in de Nes en zo ontstond er een
nieuwe schaatstocht: ‘De Nes schaatstocht’.
Op zondag 19 december is ‘de Wintervreugd’ weer het ijs opgegaan, gevolgd daarna
door de ijsschuiten van de Stichting.
In totaal stonden er 21 oude ijsschuiten op het ijs en met dit aantal benaderen we
zo’n beetje het aantal dat ook in de oorlogsjaren op het ijs stond. De vrijwilligers
hebben in de 20 jaar dat onze Stichting IJsschuiten Gouwzee bestaat, een ongelofelijke
prestatie verricht.
Woensdag 22 december is door veel ijszeilers gezeild bij een matig windje.
En toen: donderdag 23 en vrijdag 24 december, een keiharde NO-wind, kracht 7.
De uitgezette schaatsbaan verdween, de Nes schaatstocht werd geannuleerd en
op de Gouwzee ontstonden sneeuwduinen tot meer dan 50 cm hoog waardoor
ijszeilen onmogelijk was geworden. Met de kerstdagen was de Gouwzee het domein
van schaatsers en wandelaars. Prachtig weer en een strak blauwe hemel met
0-wind. Een aardige anekdote die ik te horen kreeg was dat een Japans gezin zich
afvroeg: ‘Wat kost het om het ijs op te gaan en hoe hebben ze dat gemaakt?’!!!
Na een aantal dagen van betrekkelijk mooi winterweer met alleen weinig wind,
konden de ijszeilers zich op dinsdag 28 december weer eens lekker uitleven. Helaas
waren de vooruitzichten op het doorzetten van de winter niet gunstig en
daarom zijn op oudejaarsdag alle ijsschuiten tegen de kant gezet.
De winter van 2010 is op zich wel een heel opmerkelijke. Deze winter begon op
omstreeks 1 januari en eindigde op 31 december met alleen een zomerperiode er
tussen.
54

Overzicht besturen
Bestuursleden VOM
Voorzitter: Jan Konijn
Secretaris: Vincent Keesmaat
Penningmeester: Bertien van der Kolk
Vice-voorzitter: Koert Kraak
Leden: Garrelt Bont
Ed Willms
Klaas Roos
Ton Meijer
Lise Schokking
Bestuur Stichting Museum de Speeltoren
Voorzitter: Frans Fontaine
Secretaris: Bart Kuilman
Penningmeester: Paul van ’t Hof
Leden: Nelleke Persoons
Bertien van der Kolk
Garrelt Bont
Arjan Ouwehand
Bestuursleden Stadsgidsen
Voorzitter en organisator van de rondleidingen: Greetje de Haan-Rundervoort
Penningmeester: Joop Klaver
Publiciteit: Rini de Weijze
Bestuursleden Stichting IJsschuiten Gouwzee
Voorzitter: Klaas Roos
Secretaris: Peter van Maanenberg
Penningmeester: Jan Konijn
Bestuursleden: Ton Meijer
Lise Schokking
Nico Lammers
Henk Kalshoven
55

56
Door C. Craandijk vervaardigde
overzichtskaart van de eerste
schipvaart der Nederlanders
naar Oost-Indië onder Cornelis
de Houtman, opgenomen in het
in 1915 verschenen Deel 1 van De
eerste schipvaart der Nederlanders
naar Oost-Indië onder Cornelis
de Houtman 1595-159 (achterin).
De door Lodewycksz in 1598 vervaardigde kaart van Indië. Lodewycksz heeft hiervoor gebruik gemaakt
van het kaartmateriaal, dat hij in 1596 bij de in Bantam wonende Portugees Pedro de Tayde ter inzage
kreeg. Waarschijnlijk was deze hulp aan de Nederlanders de reden dat Pedro de Tayde nog tijdens het
verblijf van de Nederlanders in Bantam vermoord werd (uit: Deel 1 van De eerste schipvaart der Nederlanders
naar Oost-Indië onder Cornelis de Houtman 1595-1597, achterin). De schepen op deze tekening
varen westwaarts langs Java’s noordkust, wat ze in feite nooit gedaan hebben.

Sijmen Lambertsz Mau (1558–1615)
Jaap Haag
Schipper uit Monnickendam was een der eerste Nederlandse
Oost-Indiëvaarders
Vandevierschepen,dieop2april1595uitzeildenvoordeeersteNederlandseschipvaartnaar
Indië, had er één een Monnickendamse schipper, te weten Symon (Sijmen of Siemen) LambertszMau(1558-1615).Datwasopzichnietonbekend.Maaromdatweverderzoweinigvan
hem weten is deze zeebonk tot nu toe nooit goed voor het voetlicht gekomen. Ten onrechte,
want van de vele Monnickendamse zeevaarders was Sijmen Mau ongetwijfeld één van de
belangrijkste. Na die eerste tocht naar Indië onder De Houtman zou Mau nog liefst vier keer
naar ‘de Oost’ varen. Op de terugreis van de laatste tocht vond hij bij het eiland Mauritius
een zeemansgraf in de Indische Oceaan.
Opgeklommen tot schipper
Vertrek van de eerste Nederlandse schipvaart naar
Indië, 1595. Titelpagina van het Verhael van de
Reyse by de Hollandtsche schepen gedaen naer
Oost Indien, dat in 1597 in Middelburg verscheen
(uit: De Eerste Schipvaart der Nederlanders naar
Oost-Indië onder Cornelis de Houtman 1595-1597.
Tweede Deel. Uitgegeven en toegelicht door G.P.
Rouffaer en J.W. IJzerman onder auspiciën van de
Linschoten-Vereeniging, ’s Gravenhage, 1915, p.1)
Een heel boek zal over het leven van Sijmen Lambertsz Mau niet zo makkelijk te
schrijven zijn. Daarvoor ontbreken té veel gegevens, met name over de eerste helft
van zijn leven. Maar over zijn rol bij de eerste Nederlandse zeereizen naar Indië,
het huidige Indonesië, valt toch wel het nodige te weten te komen. Want van die
roemruchte tochten zijn verschillende verslagen, journalen en andere documenten
bewaard gebleven, waaronder een door Mau zelf bijgehouden journaal van de
tweede schipvaart naar Indië.
57

Sijmen Mau werd te Monnickendam geboren in of omstreeks 1558 1 . Daar zal hij
ook naar school gegaan zijn. Als navigator moet hij hebben leren rekenen en gezien
zijn eigenhandig bijgehouden scheepsjournaal tijdens de tweede schipvaart
naar Indië was hij ook de schrijfkunst machtig. Al doet zijn nogal stroeve en bepaald
niet foutloze Nederlands vermoeden, dat Sijmen al op vrij jonge leeftijd
de schoolbanken verlaten heeft en naar zee is gegaan, zoals zo veel jongens toen.
Of dat uit armoede was, is de vraag. Bekend is namelijk, dat zijn neef poorter
was en dat maakt aannemelijk dat de familie Mau sociaal gezien in ieder geval
niet onderaan de maatschappelijke ladder stond. Vermoedelijk is Sijmen Mau
als scheepsjongen begonnen en tot schipper opgeklommen, na alle rangen daartussen
doorlopen te hebben, van matroos tot kwartiermeester en vervolgens van
bootsman tot stuurman.
58
De familie Mau
De naam Mau is in Monnickendam vooral bekend door Jan Jansz Mau (of
Mauw), naar wie een straatnaam vernoemd is. Hij diende onder Michiel
de Ruyter als kapitein op de oorlogsvloot en sneuvelde tijdens de zeeslag
bij Solebay in 1672. Of en hoe hij verwant was aan schipper Sijmen Lambertsz
Mau (ca 1558-1615) is echter (nog) niet duidelijk. Mogelijk was Jan
Jansz zijn kleinzoon of achterneef. Dankzij het speurwerk van Leendert
Appel weten we van Sijmen Lambertsz Mau, dat hij getrouwd was met
Trijn Jans en dat zij samen in ieder geval twee kinderen hebben gehad:
Grietgen en Jan, maar waarschijnlijk ook nog een dochter Niesgen. Van
hun zoon Jan weten we dat hij in 1627 te Batavia in Indië overleden is. Van
hun dochter Grietgen is bekend dat zij trouwde met Jan Jacobsz Heijnsen
en van hem vijf kinderen kreeg. Verder weten we nog dat op Sijmen
Mau’s laatste reis naar Indië een neef van hem meevoer: Lambert Jansz.
Diens naam en patroniem doen vermoeden dat Sijmen Lambertsz Mau
een broer Jan gehad heeft 2 . Deze neef Lambert was poorter van de stad
Monnickendam.
In 1591 is de dan 33 jaar oude Mau opgeklommen tot schipper. Hij maakte toen een
reis naar de kust van Guinea (West-Afrika), samen met Jolinck van Zutphen, die
gezagvoerder van het andere schip van deze tocht was 3 . Hoe lucratief de handelsvaart
op de Afrikaanse westkust kon zijn heeft Mau wellicht van zijn Monnickendamse
stadsgenoot Barend Eriksz vernomen. Die was daar geweest. Hij had er een
aantal jaren in Portugese gevangenschap doorgebracht, maar had ook gezien dat
de Portugezen daar goede zaken deden. In 1592 voer Mau nogmaals naar Guinea,

sijmen lambertsz mau (1558-1615)
nu met twee andere schepen, beide met Zeeuwse gezagvoerders: Krijn Pyrsen uit
Middelburg en Dirrick Oom uit Vlissingen. Rijk beladen met ivoor, goud en peper
keerden de schepen in 1593 terug 4 .
Het jaar daarop moet Mau benaderd zijn om schipper te worden van het jacht
Duyfken, één van de vier schepen, die werden uitgerust voor de eerste schipvaart
naar Oost-Indië. Het kleine en niet al te diep stekende jacht of pinas moest als verkenningsschip
gaan dienen. Vandaar de naamgeving, die herinnerde aan de duif
van de ark van Noach. Het schip liep in de zomer van 1594 van de helling.
Pinas, rond 1600
Stuurman op de Duyfken werd een zekere Hendrick Jansz; en onderstuurman
werd de uit Monnickendam afkomstige Cornelis Jans Ceullen of Ceulen, die tijdens
de tocht tot stuurman zou opklimmen. Vermoedelijk was deze Cornelis Jans
Ceulen voor Mau geen onbekende, want zo’n heel grote stad was Monnickendam
ook toen niet. Waarschijnlijk heeft Mau hem dan ook zelf voor deze functie gevraagd.
Zoals hij op nog wel meer Monnickendamse zeelieden een beroep zal
hebben gedaan om aan te monsteren op de Duyfken.
Onder de vlag van de Compagnie van Verre
Een in Australië gebouwde replica van
de tweede, in 1601 gebouwde Duyfken
bezocht Nederland in 2002. Het was met
deze tweede Duyfken dat schipper Willem
Jansz in 1606 Australië ontdekte. De
Duyfken van Sijmen Lambertsz Mau zal
er echter niet heel veel anders hebben
uitgezien (foto Wereldomroep?).
Tot de vloot van De Houtman behoorden behalve de kleine Duyfken ook de schepen
Hollandia, Mauritius en Amsterdam 5 . Eveneens nieuw gebouwd, maar gro-
59

ter. De Mauritius en de Hollandia maten elk 230 last, de Amsterdam 130 en de
Duyfken slechts 25 last. De beide grootste schepen hadden bij hun vertrek uit
Amsterdam een bemanning van elk 85 koppen, terwijl hun bewapening uit elk
zes of zeven zware kanons (zogenoemde ‘halve kartouwen’), 13 of 14 middelzware
ijzeren ‘gotelingen’ en 12 lichtere ‘steenstukken’ bestond. Op de kleinere Amsterdam
waren 59 man aangemonsterd. Dit schip telde niettemin ook zes halve kartouwen
en daarnaast nog 10 gotelingen en 10 steenstukken. Terwijl de Duyfken
door 20 koppen bemand werd en een bewapening van twee halve kartouwen, zes
gotelingen en twee steenstukken had. Voor de 249 opvarenden moesten aanzienlijke
hoeveelheden voedsel (victualie), alsmede een grote watervoorraad worden
ingeslagen. Terwijl voor de handel in Indië én met inwoners van gebieden, waar
onderweg aangegaan zou worden, allerlei handelswaar werd meegenomen, waaronder
fluweel, scharlaken, glaswerk en spiegels. Plus geld.
De schepen waren uitgerust door de Compagnie van Verre, die in 1594 was opgericht
door een groep van negen Amsterdamse kooplieden. Eén van hen was Sijvert
of Syvert Pietersz Sem, met wie Sijmen Lambertsz Mau waarschijnlijk verwant
was
Fragment van een rond 1600 gemaakte zeekaart van de
Atlantische Oceaan, met de Kaapverdische Eilanden en
rechts de westkust van Afrika (coll. Waterlands Archief).
6 . De Compagnie van Verre was één van de voorlopers van de in 1602 opgerichte
Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) en had als doel om vanuit Nederland
tot rechtstreeks handelsverkeer
met Indonesië te komen7 . Tot
dan toe werden producten als
peper, kruidnagelen, nootmuskaat
en foelie vooral door de
Portugezen uit Azië gehaald,
al was er daarnaast ook enige
aanvoer vanuit het Midden-
Oosten. Vanuit Lissabon kwamen
de ‘peperdure’ producten
vervolgens in Antwerpen op de
Noord-Europese markt. Maar
daar kwam een eind aan toen de
Spaanse koning Filips II tevens
de Portugese kroon had weten
te bemachtigen. Portugal raakte
daardoor betrokken bij de Tachtigjarige
Oorlog (1568-1648)
tussen Nederland en Spanje.
Bovendien blokkeerden de Nederlanders
vanaf 1585 de toen in
60

sijmen lambertsz mau (1558-1615)
Spaanse handen gevallen stad Antwerpen. Voor de Nederlanders werd het toen
zaak om zelf handel met Azië te gaan drijven. Noodgedwongen in zekere zin,
maar tegelijk een uitgelezen kans om daar eigen handelsposten te verwerven en
– ten koste van de Portugezen – zoveel mogelijk handel naar zich toe te trekken.
Aan zeelieden en zeemanschap geen gebrek, terwijl naar Amsterdam gevluchte
Antwerpse kooplieden nog extra kapitaal en kennis inbrachten.
Door de bewindvoerders van de Compagnie van Verre was de leiding van deze
‘eerste schipvaart naar Oost-Indië’ toevertrouwd aan oppercommies Cornelis de
Houtman, die meevoer met de Mauritius. Een energieke en hardwerkende man,
wiens koopmansgaven echter gehinderd werden door zijn zuinigheid, om niet
te zeggen gierigheid, wat in Indië ernstig afbreuk zou doen aan het succes van de
onderneming. Bovendien kon hij zich als een bullebak gedragen, wat zijn aanzien
op de vloot geen goed zou doen. Als een soort rechterhand kreeg hij ‘opperpiloot’
Pieter Dirksz Keyser mee, die op de Hollandia inscheepte. De Houtman was overigens
niet als bevelvoerend admiraal aangesteld, maar als coördinator, waarbij
hij voorzitter was van de uit schippers én commiezen (kooplieden) samengestelde
Scheepsraad. Het was deze raad, die het laatste woord had in de belangrijkste
aangelegenheden van de tocht. Het ‘poldermodel’ op zee, zou je kunnen zeggen.
Maar of dat op zee even goed werkte als in een Hollandse polder?
Onder de meereizende kooplieden legde commies Gerrit van Beuningen na De
Houtman het meeste gewicht in de schaal. Minder onbehouwen dan de oppercommies
was hij tegelijk iemand, die zichzelf graag op de voorgrond plaatste. Hij
voer mee aan boord van de Hollandia, waar hij zich onder de opvarenden populair
probeerde te maken. Omdat hij zich steeds meer als tegenstrever van De Houtman
ontpopte kwamen beide mannen op zeer gespannen voet met elkaar te staan en
hun vete zou de onderlinge verhoudingen op de vloot al gauw ernstig verstoren.
Voor de afzonderlijke schepen waren ervaren schippers aangeworven. Behalve
Mau was nog een tweede schipper uit de regio Waterland afkomstig, te weten Jan
Dignumsz uit Kwadijk. Deze was gezagvoerder op het grootste schip van de vloot,
de Hollandia. Toen hij eind september 1597 aan scheurbuik overleed zou Sijmen
Mau hem als schipper van de Hollandia opvolgen. Op elk schip – met uitzondering
van de kleine Duyfken – voeren een commies (koopman) en een ondercommies
mee. Onder de schippers stonden een stuurman en een onderstuurman. En
onder hen de onderofficieren of daaraan gelijken: de bootsmannen, konstapels,
chirurgijns, koks, timmerlieden, botteliers en kwartiermeesters en daaronder
stond het overige scheepsvolk, de matrozen en scheepsjongens.
Naast deze gewone bemanning waren op de vloot ook nog 24 adelborsten aangemonsterd.
Dat waren jongemannen uit vaak welgestelde koopmansfamilies,
61

De Hollandia, de Mauritius, de Amsterdam en de Duyfken bij hun vertrek uit Amsterdam.
die van hun vaders met handel en scheepvaart vertrouwd moesten geraken. Aan
boord functioneerden zij als assistent van de commiezen en de stuurlieden.
Tot dan toe was nog nooit een Nederlands schip naar Oost-Indië gevaren en de in
totaal 249 opvarenden gingen dan ook een ongewis avontuur tegemoet. Velen van
hen zouden het vaderland nooit meer terugzien. Na op 10 maart ‘met een triomf
van schieten’ uit Amsterdam te zijn vertrokken waren de schepen op 21 maart op
de rede van Texel, niet ver buiten Oudeschild, voor anker gegaan. Hier werden
de laatste voorbereidingen getroffen en ongetwijfeld werden ook de voorraden
nog verder aangevuld.
62
Reisverslagen en scheepsjournalen
Al vrij kort na terugkeer van de vloot in 1597 kwamen er twee reisverslagen
in boekvorm uit. Als eerste het Verhael van de Reyse by de Hollandtsche
schepen gedaen naer Oost Indien, dat in 1597 in Middelburg het licht zag.
Geschreven door een anonieme opvarende van de Hollandia (of eigenlijk
twee, want het eerste deel van het verslag is duidelijk van een andere hand
dan het vervolg). Als tweede de Historie van Indien, waer inne verhaelt is de
avontueren die de Hollandtsche schepen bejeghent zijn, dat geschreven was door
ondercommies Willem Lodewycksz, die eerst meevoer op de Amsterdam
en later op de Mauritius. Dit uitgebreidere verslag werd in 1598 te Amsterdam
uitgegeven door Cornelis Claesz. Het is dit verslag, dat in 1915
als eerste uitgave van de Van Linschotenvereniging 8 opnieuw in druk
verschenen is. Een hertaling ervan door Vibeke Roeper en Diederik Wildeman
kwam in 1997 uit. In 1925 verscheen het Verhael van de Reyse uit

sijmen lambertsz mau (1558-1615)
1597. Aansluitend zijn in 1929 de onderweg bijgehouden scheepsjournalen,
met nog een aantal andere documenten over de tocht, uitgegeven.
Op basis daarvan heeft Mollema zijn in 1936 verschenen boek kunnen
schrijven, waarin de tocht als één verhaal beschreven is. Voor de gegevens
over Sijmen Lambertsz Mau zijn naast de algemene reisverslagen
vooral de journalen van de stuurlieden van belang. Eerst dat van Cornelis
Jans Ceulen, stuurman van de Duyfken, en vervolgens dat van Jacob
Jansz Kackerlack, onderstuurman en later stuurman op de Hollandia, het
schip, waarvan Mau vanaf 26 oktober 1595 gezagvoerder was.
Het zeegat uit
Op 2 april werden de zeilen gehesen, de ankers gelicht en het Spanjaardsgat uitgevaren,
waarna de Texelse duinen langzaam maar zeker uit het zicht verdwenen.
Aan boord van de Duyfken noteerde onderstuurman Cornelis Jansz Ceulen
‘s avonds in zijn journaal: ‘Den 2 geseilt omtrent 12 mijl, suidt westen suiden
ende suidt west aengegaen’. En over de daar op volgende nacht: ‘s Nats geseilt
omtrent 9 mijl suidt westen suiden aengegaen, wel soe westelijck’, richting Nauw
van Calais 9 . Het ligt voor de hand te veronderstellen dat Sijmen Lambertsz Mau
als schipper ook zelf een scheepsjournaal heeft bijgehouden, zoals hij dat op de
tweede schipreis naar Indië eveneens gedaan heeft. Maar het kan óók zijn, dat hij
het bijhouden van het scheepsjournaal aan zijn stuurlieden heeft overgelaten. In
ieder geval is er van Mau’s hand geen journaal van zijn eerste reis naar Indië bewaard
gebleven. Overigens is het journaal van Ceullen nogal bondig en bevat het
hoofdzakelijk notities over de navigatie.
Op drie april werd tien mijl verder gezeild in de richting ‘suidt westen suiden’
en ’s nachts vorderden de schepen twaalf mijl om op de ochtend van 4 april de
krijtrotsen van Dover dwars te krijgen.
Intussen hadden de schepen gezelschap
gekregen van vijf ‘straatvaarders’ (schepen,
die door de Straat van Gibraltar naar
de Middellandse Zee voeren), waarmee
door het Kanaal en de Golf van Biskaje
gelijk op gegaan werd. De vaart bleef er
in: ’s avonds werd ‘Wicht’ bereikt en de
volgende avond ‘Leesert’ oftewel Lizard
Krijtrotsen aan de Engelse zuidkust gezien vanaf Point, niet ver van Land’s End, de ui-
de klipper Stad Amsterdam, najaar 2007.
terste zuidwestpunt van Engeland. Op
foto Jaap Haag
de ochtend van 6 april, dus vier dagen
63

Prent van het gebruik van een
Jacobsstaf
Zeemans astrolabium en graadstok
(Uit: De Tweede Schipvaart der Nederlanders
naar Oost-Indië onder Jacob
Cornelisz. van Neck en Wybrant
Warwijck 1598-1600 etc., Deel 2,
’s Gravenhage 1940, p. 24, digitaal, 26.
64
na hun vertrek van de rede van Texel, hadden de
schepen ‘Hijssant’ (Ouessant, het eiland voor de
westpunt van Bretagne) op zo’n vijf mijl oostelijk
aan bakboord. Voor wie er niet mee vertrouwd is:
bakboord is, naar voren kijkend, de linkerzijde
van een schip en stuurboord de rechterzijde. En
al na een week zeilen, op de avond van de 8ste
april, bevonden ze zich ‘gegist’ op zo’n 16 mijl ten
westen van ‘caep Vijnester’ (Kaap Finisterre, de
noord-westpunt van Spanje). Kennelijk te ver uit
de kust om land in zicht te hebben. Dat woord gegist
is overigens iets om bij stil te staan. Want het
was met de toenmalige navigatiemiddelen niet
eenvoudig om op volle zee de eigen positie precies
vast te stellen. Een breedtebepaling (noordzuid)
viel aan de hand van de stand van de zon of
de sterren vrij goed te maken. Maar voor een precieze
lengtebepaling (oost-west) schoot het toen
beschikbare instrumentarium te kort 10 .
Navigatie
De eerste Nederlandse Oost-Indiëvaarders
maakten gebruik van ‘Portugesche
pascaerten’ of kopieën daarvan 11 . Daarop
stonden de kusten van Afrika, India en
Malakka al opmerkelijk goed weergegeven.
Verder zuidoostelijk waren ze minder
nauwkeurig. Over de zuidkust van
Java bestond geen duidelijkheid en Australië
was nog geheel ‘terra incognita’,
oftewel onbekend land. Of deze Portugese
zeekaarten geheel legaal verworven
waren is een intrigerende vraag, want
de Portugezen hadden natuurlijk geen
enkele behoefte aan concurrenten in ‘de
Oost’ en hielden hun kennis over de zeewegen
naar Indië het liefst voor zich.
Voor het volgen van een koers diende

sijmen lambertsz mau (1558-1615)
een kompas. Stuurman Jacob Kackerlack spreekt van een Italiaans kompas
12 . Om de positie op zee te bepalen werd gebruik gemaakt van een
graadstok of Jacobsstaf. Daarmee werd op het middaguur de hoogste
stand van de zon gemeten of ’s nachts de hoogte van een bepaalde ster.
Aan de hand daarvan kon de afstand tot de evenaar bepaald worden.
Kackerlack heeft het kortweg over de ‘stock’ en noemt daarnaast de ‘son
booch’, maar daar bedoelde hij waarschijnlijk het door hem eveneens
gebruikte astrolabium, de ‘Astrolaebij’ of graadboog mee 13 . Dat was een
cirkelvormig meetinstrument met een graadverdeling langs de omtrek
en een draaibare peilaanwijzer of Alhidade, waarmee de hoogte van een
hemellichaam gemeten werd.
Veel moeilijker dan de positie in noordelijke of zuidelijke richting was
echter het vaststellen van de eigen positie in oostelijke of westelijke richting.
Dat kon door de snelheid te meten, waarmee het schip een bepaalde
koers volgde. Maar de tijdsmeting met behulp van zandlopers was niet
erg nauwkeurig. En de afstandsmeting met behulp van een buiten boord
geworpen log (een plank aan een loglijn met daarin knopen op steeds gelijke
afstand; de uitgelopen lengte gaf de afgelegde afstand in aantallen
knopen aan), was evenmin erg nauwkeurig. Bovendien moest rekening
worden gehouden met de kompasvariatie, het verschil tussen het magnetische
en het geografische noorden. Die is niet overal gelijk 14 .
De oceaan over
Kort na 10 april moeten de schepen ter hoogte van Kaap St Vincent (de zuid-west
punt van Portugal) zijn gekomen, vanwaar koers gezet werd naar Madeira, dat,
zo noteerde Ceullen, ‘wij den 17 smorgens sagen’. Vervolgens ging het naar de Canarische
eilanden. Op de ochtend van de 19 de lagen de schepen ‘neffen het noort
eindt van die Palm’ (het eiland Palma), waarna er ‘tusken die Palm en Gomera
deur’ werd gezeild. Op de ochtend van 25 april kwam ‘het eilant van Boauisto’
(Boa Vista, een van de Kaap Verdische eilanden) in zicht en op 26 april’s avonds
‘quamen wij op die reedt onder Ielgo de Meio (Ilha de Mayo)’. Op 1 mei werd door
onderstuurman Ceullen ‘9 graedt, 30 menuiten geschoten’ en hij vermoedde toen
ongeveer ‘70 mijl buiten die cust van Ginne’ (Guinee) te zijn. Na eerst nog een tijd
min of meer parallel aan de Afrikaanse kust te hebben gevaren, waarbij midden
op zee een vriendschappelijk verlopen ontmoeting met twee Portugese kraken
plaatsvond (al hadden veel bemanningsleden de Portugese schepen liever willen
kapen). Vanaf de zevende mei werd een meer zuidwestelijke koers aan gehouden.
Windstilte maar ook storm viel de vloot vervolgens ten deel. Ook werden op de
65

eindeloze oceaan zowaar nog een paar Nederlandse schepen gepraaid. Op 4 juni
‘passeerden wij die lijnij’, oftewel de evenaar en op de elfde juni was de positie ‘gegist
36 mijl buiten die clippen van Barsijlgen (Brazilië), op 4 graedt 20 menuiten’
(zuider breedte), aldus Mau’s onderstuurman.
Op de 26ste juni werden de
Abruelges (Abrolhos, een
eilandengroep voor de Braziliaanse
kust) gepasseerd
en zo ging het verder, tot
bij de Steenbokskeerkring,
waarna een oostelijke koers
ingezet werd. Alles zonder
veel tegenslag, afgezien van
de problemen, die Ceullen
ondervond met het kompas,
het meten van afgelegde
afstanden en aan de
hand daarvan het gissen
van de precieze posities.
Pas eind juli, later dan verwacht,
meende Mau’s onderstuurman in de buurt van ‘Caep die Bonesperanse’
(Kaap de Goede Hoop, oftewel de zuidpunt van Afrika) te zijn gekomen. Op 2 augustus,
was het eindelijk zover en ‘sagen wij het lant ende waren al binnen die
Caep’, die overigens op ruime afstand gepasseerd werd 15 De Hollandia, de Mauritius, de Amsterdam en de Duyfken in volle
zee (Uit Verhael van de Reyse by de Hollandtsche schepen gedaen
naar Oost Indien: deel II van de eerste Schipreis, p. 378, dig. p. 510)
.
66
Aan wal in Zuid Afrika
Waar Ceullen niet over schrijft is het toenemend aantal gevallen van scheurbuik
onder de bemanning. Nu lijken de andere schepen daar ook méér door te zijn
getroffen dan de Duyfken. Zo maakt commies Willem Lodewycksz in het door
hem bijgehouden verslag melding van scheurbuik aan boord van de Amsterdam.
Door het vele gezouten eten en het gebrek aan vitamine C kregen steeds meer bemanningsleden
last van deze ziekte. Volgens Lodewycksz was er al op 1 juli een
bemanningslid van de Mauritius aan scheurbuik overleden. En op 27 juli, dus
een week voor het bereiken van de Kaap, telde de Hollandia reeds 50 zieken, iets
meer dan de helft van de bemanning 16 . Op 4 augustus werd de iets oostelijk van
de Kaap gelegen ‘baei van Aguada de Sanbraes’ (waterplaats van Sint Blasius, later
Mosselbaai genoemd) binnengevaren en daar voor anker gegaan. Op de Hollandia
overleed die dag een elfde slachtoffer aan scheurbuik. De volgende dag werd aan

sijmen lambertsz mau (1558-1615)
land gegaan en in de dagen daarop kwam het daar met de Hottentotten tot ruil
van runderen en schapen voor gereedschap en andere ijzerwaren. Ook kon er vers
drinkwater worden ingeslagen, maar geen eetbare groenten of vruchten, zodat de
scheurbuik slachtoffers bleef maken.
Hottentotten rond
de Mosselbaai (uit:
Deel 1 van De eerste
schipvaart der
Nederlanders naar
Oost-Indië onder
Cornelis de Houtman
1595-1597, p.8,
digitaal p. 48).
Kaart van kaap de Goede Hoop met rechts de zuidwest punt van Madagaskar (uit: Deel 1 van De eerste
schipvaart der Nederlanders naar Oost-Indië onder Cornelis de Houtman 1595-1597, p.6, digitaal p. 44).
67

68
Naar Madagaskar
Op 11 augustus werd opnieuw zee gekozen. Koers oost-noord-oost, naar de Antongilbaai
aan de oostkust van Sao Lourenco of Sint Laurens, zoals Madagaskar toen
genoemd werd. De oversteek duurde liefst een maand, waarbij storm de schepen
niet bespaard bleef en de schepen elkaar op 23 augustus ook nog even uit het oog
verloren. Tot overmaat van ramp kwamen de schepen te ver westelijk uit, ondanks
gunstige wind uit het zuidwesten en westen. Mogelijk lag de oorzaak daarvan in
de Agulhasstroom. Hoe ook, er was te weinig hoogte gewonnen om Kaap Sao Romao
(Kaap Andavaka, de Zuid-Oostpunt van Madagaskar) te ronden en vervolgens
langs de oostkust van Madagscar door te kunnen zeilen naar het vruchtbare
gebied rond de Baai van Antongil. Vandaar dat besloten werd een verversingsplaats
op de zuidkust van Madagaskar te zoeken. Maar het land daar bleek weinig
te bieden te hebben. Een tijdlang lagen de schepen voor anker bij een eilandje,
dat de veelzeggende naam Hollandsch Kerkhof zou krijgen, vanwege de vele, aan
scheurbuik gestorven bemanningsleden, die daar begraven werden. Onder hen
ook schipper Jan Dignumsz van de Hollandia, die op 29 september overleed. Acht
dagen daarvoor was Sijmen Mau er met zijn Duyfken op uit gestuurd om op zoek
te gaan naar een vruchtbaarder kustgebied. Met het verheugende bericht inderdaad
een betere verversingsplaats gevonden te hebben keerde de pinas begin ok-
Kaart van Madagaskar (uit: Deel 1 van De eerste schipvaart der Nederlanders naar Oost-Indië onder
Cornelis de Houtman 1595-1597, p. 10, digitaal p. 52).

sijmen lambertsz mau (1558-1615)
tober bij de andere schepen terug, waarna de vloot op 7 oktober koers zette naar
de St Augustinbaai aan de zuidwestkust van Madagaskar, waar twee dagen later
voor anker werd gegaan.
Mau op de Hollandia
‘Kiest Symen Mau als schipper (op de Hollandia), want als hier Keyser en Van Beuningen
de baas worden, zal het kwalijk gaan’, zo bezwoer Jan Dignums de rond
zijn sterfbed aanwezige leden van de Scheepsraad. De schipper uit Kwadijk had
alle reden tot zorg. De commies had bij hem aan boord stemming gemaakt tegen
De Houtman en tijdens het verblijf in de Mosselbaai zou Van Beuningen de
bemanning van de Hollandia ook tegen Jan Dignums zelf hebben trachten op
te ‘rockenen’ 17 . De schipper uit Kwadijk had het goed gezien. Kort na zijn overlijden
had Van Beuningen eigenmachtig zijn vriend Keyser als kapitein van de
Hollandia geïnstalleerd. In de Scheepsraad zette dat kwaad bloed, temeer omdat
opperpiloot Keyser als een verlengstuk van Van Beuningen werd gezien 18 .
Nog meer irritatie wekte Van Beuningens optreden bij het aan land laten gaan
van de scheurbuiklijders, dit ter wille van hun herstel. Hij liet de zieke opvarenden
van de Hollandia namelijk in een apart kamp onderbrengen, waarbij hij bovendien
verzuimde hen voldoende bewaking mee te geven. Toen de zieke mannen
kort daarop door Malagassiërs beroofd en mishandeld werden, was voor de
meeste leden van de Scheepsraad de maat vol. Op 20 oktober werd Van Beuningen
in de Scheepsraad ter verantwoording geroepen. Het verwijt van verraad viel en
Van Beuningen bond in, al was het maar om een veroordeling te voorkomen. Hij
schikte zich in zijn overplaatsing naar de Mauritius en in de aanwijzing van Sijmen
Mau tot nieuwe schipper op de Hollandia. Keyser had – verstandig genoeg
– verklaard als schipper te willen terugtreden. In de vergadering van 26 oktober
werd tot nog meer personele wisselingen besloten. Keyser ging eveneens naar
de Mauritius, terwijl De Houtman bij Sijmen Mau op de Hollandia aan boord
kwam. Mau kreeg Vechter Willemsz van Monnikendam als stuurman 19 . Gezien
zijn naam was hij waarschijnlijk een plaatsgenoot van Mau (al kan de aanduiding
Van Monnikendam ook een familienaam zijn geweest). Op de Duyfken werd Mau
als schipper opgevolgd door Hendrick Jansz, terwijl Cornelis Jansz Ceulen diens
plaats als stuurman innam.
Wie mocht denken dat de tweedracht op de vloot hiermee overwonnen was kwam
echter bedrogen uit. En Mau, die er tot nu toe goeddeels buiten was gebleven, zou
er op zijn nieuwe schip mee te maken gaan krijgen. Nogal wat opvarenden van
de Hollandia bleken Van Beuningen nog steeds goed gezind. Daarbij kreeg Mau
meteen al op diezelfde 26 ste oktober het verwijt niet te hebben voorkomen, dat
een groep woedende matrozen wraak was gaan nemen op een stel Malagassiërs,
69

dit vanwege de overval op de zieken van de Hollandia. Eén van de Malagassiërs
was daarbij omgekomen en dat kon alleen maar ten koste gaan van de bereidheid
om de Hollanders nog ter wille te zijn. Maar Mau was niet in de positie geweest
dit incident te voorkomen en het verwijt was vooral tekenend voor de stemming
op de vloot 20 .
Omdat het ons vooral om Sijmen Lambertsz Mau te doen is, zullen we de reis vanaf
26 oktober 1595 zo veel mogelijk vanaf de Hollandia gaan volgen. Zodat we het
journaal van stuurman Ceulen kunnen opbergen en nu het journaal gaan raadplegen,
dat aan boord van de Hollandia door onderstuurman en later stuurman
Jacob Jansz Kackerlack werd bijgehouden 21 .
70
Storm, tweedracht en opnieuw scheurbuik
Malagassiërs uit de
omgeving van de
St Augustinbaai (uit:
Deel 1 van De eerste
schipvaart der Nederlanders
naar Oost-
Indie onder Cornelis
de Houtman 1595-
1597, p. 14, digitaal
p. 58).
Overigens zou Mau nog weer even terugkeren naar de Duyfken, toen hij als afgevaardigde
van de Hollandia meeging op een nieuwe verkenningstocht langs
de westkust van Madagscar. Die duurde van 17 tot 25 november, maar een plek,
waar vers voedsel en met name fruit bemachtigd kon worden, leverde deze verkenningstocht
niet op.
Tot 13 december bleef men in de St Augustinbaai. Nieuwe, betreurenswaardige
incidenten tussen opvarenden en Malagassiërs waren intussen niet uitgebleven.
Terwijl de gezondheid van de manschappen een punt van zorg bleef, al leek het
alsof iedereen weer op de been gekomen was. Nou ja, iedereen..., van de oorspronkelijke
249 opvarenden waren er nog maar 127 over...
Op de ochtend van 13 december gingen de schepen eindelijk weer onder zeil ‘om
onse Reijs te vervordeeren’. De zuidpunt van het eiland kon thans zonder veel
moeite worden gerond, waarna koers gezet werd richting Java. Kort daarop kre-

sijmen lambertsz mau (1558-1615)
gen de schepen met een zware storm te maken en ‘cregen so veel wints als wij met
twee huijckende schovers seijlen boven boort mochten voeren tot smorgens den
19 toe’ 22 Met huijckende schovers bedoelde Mau’s onderstuurman de tot hun minimaalste
omvang gereefde grootzeilen, waarbij de ra’s tot dicht boven het dek
gevierd waren. In deze storm raakten de Amsterdam en de pinas ‘van ons verdwaelt’.
Op de 19 de ‘begont tweer te beteren en maeckten wij meerder seijll’. Maar pas
op de 22 ste kwamen de beide andere schepen weer in zicht.
Spoedig zou blijken, dat nóch de tweespalt, nóch de scheurbuik overwonnen was.
Op eerste Kerstdag, toen De Houtman en Mau zich bij rustig weer voor een gelegenheidsbezoek
naar de Duyfken hadden laten roeien, wist Van Beuningen van
hun afwezigheid op de Hollandia gebruik te maken en daar aan boord te komen.
Zijn aanhang daar was voldoende groot om er zijn gezag te herstellen en hij liet
De Houtman weten deze te zullen neerschieten als hij terug aan boord zou proberen
te komen. Het was natuurlijk pure insubordinatie, maar noch De Houtman,
noch de scheepsraad bleek voorlopig bij machte om Van Beuningen tot de orde
te roepen. Overigens keerde Mau wél terug naar de Hollandia en werd daar door
Van Beuningen niet belemmerd in zijn functie als schipper 23 . Meer dan vier maanden
heeft Mau met de weerspannige commies moeten omgaan, want pas in mei,
ná de oversteek van de Indische Oceaan, wist men Van Beuningen zijn macht te
ontnemen en werd hij door de scheepsraad tot opsluiting ‘in het gat’ aan boord
van de Mauritius veroordeeld. Het zullen voor Mau nou niet bepaald makkelijke
maanden zijn geweest.
Behalve tweespalt had ook de scheurbuik weer de kop opgestoken en dat deed de
Scheepsraad op 5 januari besluiten terug te keren naar Madagaskar, om ‘naet lant
te loepen om verversing te soecken, want onse volck altesaemen aen die schuerbuijck
waeren’ 24 . Men zou trachten de nu goed te bezeilen Antongilbaai aan de
oostkust op te zoeken. Op 10 januari kwam eerst het eilandje St Marie in zicht. Het
was tevens de dag waarop de scheurbuik zijn eerste nieuwe slachtoffer maakte:
Vechter Willemsz van Monnikendam, eerste stuurman van de Hollandia, wiens
lichaam ‘wij over boort worpen’ 25 . Jan Jansz Kackerlack volgde hem als stuurman
op. Op de 12 de januari kwam een kano langszij de Hollandia en kon tot grote
vreugde rijst, suikerriet, lemoenen en een hoen geruild worden voor ‘enige snuitdoeken
en paternosters’ 26 . Aan land toonden de Malagassiërs – uiteraard onwetend
van de misdragingen van de Hollanders op het zuidelijk deel van het eiland
– zich zeer hartelijk en konden nog veel meer citroenen, sinasappels en ander
heilzaam voedsel gekocht worden.
71

72
Nog meer onheil
Vanaf St Marie werd kort daarop doorgevaren naar de Antongilbaai en ook daar
kwam het in goede verstandhouding met de Malagassiërs tot ruilhandel, waarbij
veel vitaminerijk voedsel verkregen werd terwijl ook vers water kon worden
ingenomen 27 . De scheurbuik zou sindsdien geen slachtoffers meer maken. Maar
wie mocht hopen dat de schipreis nu onder een minder noodlottig gesternte kon
worden voortgezet kwam bedrogen uit. De eerste tegenslag kwam al op 3 februari,
toen de voor anker liggende schepen overvallen werden door ‘sulcken storm,
dat wij meenden dat wij die scheepens souden verloren hebben ende dreven voor
4 anckers door’, aldus noteerde Mau’s stuurman in zijn journaal. Waarmee hij
vermoedelijk bedoelde dat de ankers over de bodem waren gaan krabben. Toch
lukte het de schepen te behouden, maar ‘onse schuijt ondreef ons’ en belandde
op het strand, waar ‘die wilde se sloopte om die spijckers’ 28 . Toen de storm was
gaan liggen werd aan land gegaan om van de Malagassiërs genoegdoening te eisen.
De aangesproken dorpelingen verwezen echter (naar het schijnt terecht) naar
de inwoners van een ander dorp. Toen de Hollanders daar aan land wilden gaan,
werden ze echter meteen vijandig bejegend. Of in ieder geval: zo werd het door
de maats opgevat, ‘waerom de onsen begonnen te schieten met roers (geweren),
so dat die wilden de vlucht naemen ende haeren dorp verlieten’. Het trieste ge-
Malagassiërs in krijgsuitrusting (links) en
een vrouw met de kind aan de borst (rechts)
aan de Antongilbaai op Madagaskar (uit:
Deel 1 van De eerste schipvaart der Nederlanders
naar Oost-Indië onder Cornelis de
Houtman 1595-1597, p. 36, digitaal p. 84).
Dorpen aan de Antongilbaai op Madagaskar,
(uit: Deel 1 van De eerste schipvaart
der Nederlanders naar Oost-Indië onder
Cornelis de Houtman 1595-1597, p. 40,
digitaal p. 90).met de kind aan de borst
(rechts) aan de Antongilbaai op Madagaskar
(uit: Deel 1 van De eerste schipvaart
der Nederlanders naar Oost-Indië onder
Cornelis de Houtman 1595-1597, p. 36, digitaal
p. 84).

sijmen lambertsz mau (1558-1615)
volg: ‘wij saegen daer 4 leggen die doodt waeren’, terwijl er onder de vluchtenden
ook nog een aantal gewonden moet zijn geweest.
Dat vervolgens nog een heel dorp in vlammen opging, was geen opzet, maar het
gevolg van onvoorzichtigheid ‘van onssen volck’ bij het doen van ‘sijn ghevoech’,
aldus de stuurman van de Hollandia. Van één bemanningslid is daarbij per ongeluk
‘die brant in sijn kruijt geraeckt’ en omdat ‘die lont aen een riet dack hinck’
vatte dat vlam en is vervolgens ‘het heele dorp verbrant’.
De dagen daarop kwam het met inwoners van andere dorpen overigens wel weer
in goede verstandhouding tot ruilhandel. Eenmaal voorzien van voldoende proviand
en vers water en met een op krachten gekomen bemanning kon opnieuw zee
worden gekozen. Naar later bleek had Van Beuningen tijdens de laatste dagen op
Madagaskar nog een plan beraamd om zich met de Hollandia van de vloot af te
scheiden, maar deze muiterij heeft hij kennelijk toch niet aangedurfd.
Naar Indië
Indiëwaarts. Op 12 februari ‘sijn wij tsaevens vant teylandt tseijl ghegaen om onse
Reijs nae Javo Mayoor te vervorderen’, zo schreef Jan Jansz Kackerlack aan boord
van de Hollandia in zijn journaal 29 . Maar snel zou het niet gaan. De eerste dagen
liet de wind de schepen nog niet in de steek, maar op de 16 de en 17 de februari werd
niet meer dan twee mijl gevaren, want ‘het was aldoor stil’ 30 . En er zouden nog
heel wat windstille dagen volgen. En als er wel wind was, dan meestal niet uit de
goede hoek. De stuurlieden maken vaak melding van oostelijke winden, wat te
maken had met de Zuidoostpassaat, die in dit jaargetijde domineerde 31 . Er moest
daarom vaak heel scherp (d.w.z. met schuin van voren inkomende wind) gezeild
worden, waar de schepen niet echt op gebouwd waren. En wat met weinig wind
extra lastig was. Pas eind februari schrijft Kackerlack weer over ‘goeden wint’.
In maart bleven dagen van stilte en van gunstige wind elkaar afwisselen. Mau’s
stuurman had in de nacht van 15 op 16 maart ‘op die ster 11 graeden ende 40 mijnuten’
zuiderbreedte geschoten en op 17 maart ’s middags ‘op die astrolaebij 11
graeden ende 15 mijnuten’ 32 .
Maar het weer kon zich ook van een andere kant laten zien, want op 26 maart
werden de schepen door storm overvallen. Dat vergde van schipper Mau en zijn
bemanning het uiterste, vooral toen op de Hollandia het schoverzeil (grootzeil)
scheurde. Daarna braken weer vele windstille dagen aan, tot op 4 mei opnieuw een
storm uitbrak. Die kwam nu uit het noord-westen en hoewel alle zeilen moesten
worden geborgen konden de schepen vier dagen voor top en takel toch voortgang
blijven maken. Maar de overtocht had intussen al te lang geduurd, wat betekende
dat er bezuinigd moest gaan worden op het dagelijkse waterrantsoen 33 .
Positief was echter dat tijdens de oversteek naar Java de gezagsverhoudingen op
73

de vloot langzaam maar zeker hersteld werden. Als een soort bevestiging daarvan
diende het voorbeeld, dat op 3 juni gesteld werd met de berechting van Jacob
Pruijs, bootsman van de Duyfken. Voor insubordinatie kreeg hij de doodstraf, al
kan worden afgevraagd of dit vonnis in proportie was met het opstandig gedrag,
waaraan hij zich had schuldig gemaakt. Het lijkt er echter op dat dit machtsvertoon
– waartegen de bemanning niet hoorbaar durfde te protesteren – er óók toe
diende om de weg vrij te maken om Van Beuningen aan te pakken. Zoals een week
later ook daadwerkelijk zou geschieden.
Maar eerst kreeg men op 5 juni 1596 eindelijk, land in zicht: ‘het Eylandt Isle del
Emgano (oftewel het westelijk van Sumatra gelegen eiland Pulu Engano), waer
door wy al te samen seer verblijt waren, overmits den grooten dorst die inde schepen
geleden werde’, zo noteerde aan boord van de Hollandia de anoniem gebleven
schrijver van het Verhael van de Reyse 34 . De volgende dag werd met een sloep ‘naer
landt ghevaren’ maar toen ‘ons volck dicht aen strant quamen, stonden daer wel
40. of 50. man sterck, met haer flits-bogen inde hant, ende ons volck en dorste niet
aen landt comen: want het scheen een seer wreet volck te wesen en noch onghetemt,
want zy liepen gans naeckt’ zodat onze mannen ‘wederom te scheep quamen’
35 . Voor vers water moest nog even gewacht worden. Op de ochtend van 8 juni
kreeg men op de Hollandia de kust van Sumatra zelf in zicht. Op de Duyfken, die
vooruitgezeild was, had men die al eerder verkend. Er werd besloten nu meteen
richting Straat Sunda (de zeestraat tussen Java en Sumatra) te zeilen.
De vier Nederlandse schepen en enkele prauwen op de rede van
Bantam. Waarschijnlijk vlak voor de beschieting van de stad door de
Hollanders op5 september 1596. Normaal lagen de schepen namelijk
op grotere afstand van de stad (uit: Deel 1 van De eerste schipvaart der
Nederlanders naar Oost-Indië onder Cornelis de Houtman 1595-1597,
p. 104, digitaal 170).
74
Van Beuningen
opgesloten
Op 9 juni, met de kust
van Sumatra in het
zicht, wist De Houtman
zich sterk genoeg om
met zijn rivaal af te rekenen.
Hij werd daarbij
gesteund door de
voor Van Beuningen
uiterst belastende verklaringen
van één van
de adelborsten. Op een
vergadering van de
Scheepsraad op 10 juni
werd Van Beuningen
beschuldigd van geïn-

sijmen lambertsz mau (1558-1615)
trigeer, gestook, aanzetten tot muiterij en zelfs van het beramen van een moordaanslag
op De Houtman. Over die laatste beschuldiging heeft de Scheepsraad zich
overigens niet uitgesproken. Wellicht omdat die onvoldoende viel hard te maken
en waarschijnlijk deinsde de raad ook terug voor het uitspreken van het dan onvermijdelijke
doodvonnis. Maar de andere beschuldigingen waren ernstig genoeg
en de Scheepsraad veroordeelde Van Beuningen daarom tot opsluiting in het ‘gat’
van de Mauritius. Acht maanden lang heeft hij daar de tropenhitte mogen doorstaan,
tot hem tijdens de terugreis vanwege ‘kwade benen’ wat bewegingsvrijheid
gegund werd. En hoewel De Houtman liever zal hebben gezien, dat zijn rivaal aan
een ra bungelde, had hij zijn kwelgeest nu wel van zich afgeschud. Ook Sijmen
Mau zal opgelucht adem hebben gehaald toen deze stemmingmaker van zijn
schip gehaald werd.
Eindelijk: Bantam
Op 11 juni bereikte de vloot het onbewoonde eilandje Lagundi, waar op 12 juni een
eerst contact gemaakt werd met de bemanning van een Indonesische jonk. Meerdere
contacten volgden en op de 15de juni kon hier vers water worden ingenomen.
Het kostte de volgende dagen echter veel moeite Straat Sunda door te komen,
want wind en stroom speelden de schepen herhaaldelijk parten. Maar op ‘den 23
Junijus’ was het eindelijk zover en ‘quaemen wij te Bantum op die reed’ 36 . Dat wil
zeggen: onder het eiland Pandjang in de Bantam baai, vanwaar je de stad in de
verte kon zien liggen.
Enige dagen later werd
bij het dichter bij de
stad gelegen eilandje
Pulu Lima een nieuwe
ankerplaats gevonden.
Op minder dan twee
mijl (3,25 km) van de
stad. De vloot heeft
daar tot 6 november gelegen,
met een onderbreking
in september.
In het journaal van
Javaanse scheepstypen, met links een jonk, rechts een Chinese jonk, Mau’s stuurman is over
op de achtergrond een prauw (prahu majang) en op de voorgrond een de gebeurtenissen in
prahu katir of vlerkprauw (uit: Deel 1 van De eerste schipvaart der Ne- deze maanden echter
derlanders naar Oost-Indië onder Cornelis de Houtman 1595-1597, p. niets terug te vinden.
132, digitaal p. 234).
Kackerlack lijkt zijn
75

pen pas weer bij het verlaten van Bantam te hebben opgenomen. Voor het vervolg
van het verhaal zijn we dus aangewezen op de andere bronnen van de eerste schipvaart.
76
Veelbelovend
Hoog waren de verwachtingen van de kooplieden om een goede slag te kunnen
slaan en de eerste handelscontacten waren veel belovend. Niet alleen met Javaanse
kooplieden, maar ook met Chinese, Bengaalse, Turkse, Perzische en Arabische
kooplieden. In groten getale kwamen ze op 24 juni naar de schepen, waar ze aan
boord ontvangen werden. Het internationale handelsknooppunt dat Bantam was
trok kooplieden uit diverse windstreken en ook de Hollanders werden welwillend
tegemoet getreden.
De Bazar of grote markt van Bantam, met afzonderlijke gedeelten voor de verkoop van groente en fruit,
vis, peper, suiker, rijst of specerijen, maar ook voor lijnwaad, juwelen, krissen en sabels en aparte kramen
voor Chinese en Bengaalse kooplieden (uit: Deel 1 van De eerste schipvaart der Nederlanders naar
Oost-Indië onder Cornelis de Houtman 1595-1597, p. 110, digitaal p. 181).
Ook kwam het tot goede contacten met de Gouverneur van Bantam, die namens de
nog slechts één jaar oude koning regeerde (diens vader was onlangs bij Palembang
op Sumatra gesneuveld) en met andere autoriteiten, zoals de Sjahbandar of havenmeester.
De Hollanders boden hen scharlaken, fluweel, glaswerk en een spiegel
ten geschenke aan. Begin juli wist De Houtman een gunstig handelscontract af te
sluiten, dat tevens een militair bondgenootschap behelsde.

Kanongebulder
sijmen lambertsz mau (1558-1615)
En toch kwam de klad er in. De als ‘keizer’ aangeduide Javaanse vorst, die hiërarchisch
boven bijna alle Javaanse koningen stond, bleek de Hollanders bepaald
minder gunstig gezind. Maar het was ook de speculatieve opstelling van de Hollanders
zelf, die kwaad bloed zette. Dit omdat zij geneigd waren eerst de nieuwe
peperoogst af te wachten in de hoop dan lucratief zaken te kunnen doen. Het
daardoor bij de Bantammers gewekte wantrouwen werd door de Portugezen in de
stad nog gevoed met de verdenking dat het de Hollanders uiteindelijk om roof in
plaats van eerlijke handel te doen zou zijn. Alleen de Portugese koopman Pedro de
Tayde deed daar niet aan mee. Hij was de Hollanders goed gezind en raadde hen
aan om niet te wachten met het inkopen van peper. Hij hielp hen zelfs met kaartmateriaal
van Indië, wat waarschijnlijk de reden was, dat hij vermoord werd.
Het voert te ver om hier
uit de doeken te doen,
hoe de Hollandse kooplieden
de Bantammers
tegen zich in het harnas
joegen. De irritatie liep
echter zo hoog op, dat
de Gouverneur op 28
augustus besloot om de
bij hem op bezoek zijnde
De Houtman en nog
twaalf andere in de stad
aanwezige Hollanders
gevangen te nemen.
Misschien was deze gijzeling
slechts bedoeld
om de Hollanders onder druk te zetten en tot meer inschikkelijkheid te bewegen.
Maar aan boord van de op de rede liggende schepen werd dat in ieder geval niet zo
begrepen. De Scheepsraad eiste vrijlating en besloot de kanonnen te laten spreken
als de gouverneur die eis niet inwilligde. Niets wijst er op dat Sijmen Lambertsz
Mau in de Scheepsraad daarover een afwijkend (minder hard) standpunt innam.
Een briefwisseling tussen de Scheepsraad, de Gouverneur én de gegijzelden, die
de Scheepsraad smeekten om voorzichtigheid, bracht daar geen verandering in37 De gouverneur van Bantam, die een audiëntie toestaat, met naast hem
een Ceque (sjeik) of islamitische geestelijke (uit: Deel 1 van De eerste
schipvaart der Nederlanders naar Oost-Indië onder Cornelis de Houtman
1595-1597, p. 114, digitaal p. 186).
.
Op 5 september voeren de schepen tot dicht onder de stad en werd tot een beschieting
overgegaan. Dat de gegijzelden daardoor het risico liepen uit wraak te worden
gedood werd op de schepen kennelijk voor lief genomen. Veel tegenweer werd
77

niet ondervonden: de kanonnen, waar de Bantammers over beschikten, bleken
niet tot effectief tegenvuur in staat. Na een nieuwe schriftelijke smeekbede van
De Houtman besloot de Scheepsraad de beschieting te staken. Maar toen de impasse
niet doorbroken werd gingen de Hollanders op 7 september tot een tweede
bombardement over.
Het kwam die dag tevens tot een soort zeeslag toen de Duyfken een jonk achterna
ging, bij een ondiepte strandde en vervolgens door 24 prauwen aangevallen werd.
De bemanning van de pinas wist het schip aan een uitgezet anker nog net op tijd
los te trekken en met kanon- en geweervuur werd de aanval van de prauwbemanningen
afgeslagen. Tal van aanvallers vonden daarbij de dood 38 . De beschieting
van Bantam ging intussen tot diep in de nacht door.
78
Zand erover
Het afslaan door de Duyfken
van een aanval van 24 prauwen,
met verderop het
beschieten van Bantam door
de Hollandia, de Mauritius
en de Amsterdam, uit: Deel 1
van De eerste schipvaart der
Nederlanders naar Oost-
Indie onder Cornelis de
Houtman 1595-159, p. 90,
digitaal p. 152).
Toen de patstelling niet doorbroken kon worden besloten de Hollanders op 13 september
eerst naar de zuidkust van Sumatra te varen om hun watervoorraden aan
te vullen. Op 1 oktober was de vloot terug voor Bantam. Waarschijnlijk waren de
gemoederen intussen bedaard, want het lukte De Houtman zich zelf vrij te pleiten
– nou ja, te kopen – en op 11 oktober met de Gouverneur tot nieuwe overeenstemming
te komen. Daarbij was het ‘zand erover’, voor alles wat men elkaar de afgelopen
twee maanden had aangedaan of ontnomen had. Dat De Houtman ook het
verdrag van begin juli bevestigd wist te krijgen, pleit voor de diplomatieke gaven,
waarover hij kennelijk toch beschikte. Eindelijk kwam het nu tot levendige handel
en werden voorraden peper ingekocht. Toch kwam er al gauw opnieuw de klad
in, maar nu waren het de Bantammers zelf, die daar verantwoordelijk voor waren.
En niet te vergeten de Portugezen, die het voor elkaar kregen de Gouverneur door
omkoping tot stopzetting van verdere handel met de Hollanders te doen beslui-

sijmen lambertsz mau (1558-1615)
ten. Dit keer hadden de Hollanders reden om verontwaardigd te zijn, wat hen er
toe bracht de rede van Bantam te blokkeren. Maar dat hielp hen weinig.
Door het noodlot achtervolgd
In Bantam zelf werden voorbereidingen getroffen voor een aanval op de Hollandse
schepen en ook al hadden de Hollanders die met hun superieure bewapening
kunnen afslaan, ze zouden er nauwelijks iets mee gewonnen hebben. Vandaar dat
besloten werd de ankers te lichten en ‘den 6 November sijn wij tsaevens van die
reed tseijl ghegaen’, zoals Mau’s stuurman in zijn (hervatte) journaal schreef. De
vloot voer ‘langes die wal ende custen van Javo’ om op de 13 de november ‘tsaevens
te Sacketreij (oftewel Jacatra) offte Sunda Calapa op die reed’ te arriveren 39 . Maar
vergeleken met Bantam had Jacatra toen nog lang niet de betekenis, die de stad
later, na de verovering door de Nederlanders onder Jan Pietersz Coen in 1619, als
Batavia zou krijgen.
Lang bleef men hier niet. Op de 18 de november gingen de schepen weer onder zeil
en is de vloot langs Java’s noordkust verder oostwaarts gezeild. Richting de Molukken,
want de commiezen hoopten daar alsnog tot een goede negotie te komen.
Maar de schippers, onder wie ook Sijmen Mau, waren steeds minder bereid daar
nog heen te varen. Zij hadden geen vertrouwen meer in de koopmanskwaliteiten
van de commiezen. Bovendien maakten ze zich ernstig zorgen over de staat van
de schepen, de bemanning en de voor de terugreis benodigde voorraden. Op 3 december
1596 werd geankerd op de rede van Sedaju, iets ten westen van Surabaya.
Twee dagen later werd de Amsterdam daar overvallen door een overmacht van
gewapende Javanen. De volledig verraste bemanning van nog slechts 27 koppen
heeft de aanval echter weten af te slaan, zij het ten koste van 12 gesneuvelden. Dat
de resterende bemanningsleden enige dagen later voor de kust van Madura het
vuur openden op de prauwen van de Radja van Arosbaja, toen die een beleefdheidsbezoek
aan de Mauritius wilde brengen, viel hen gezien het bloedbad op de
5 de dan ook nauwelijks kwalijk te nemen. Maar hun geschut richtte een bloedbad
aan onder de Madurezen...
De overval op de Amsterdam op de rede van
Sedaju op 5 december 1596 (uit: Deel 1 van
De eerste schipvaart der Nederlanders naar Oost-
Indië onder Cornelis de Houtman 1595-1597,
p. 170, digitaal p. 294).
79

Tegenslag bleef de expeditie parten spelen. Een op 14 december ondernomen poging
om terug te zeilen richting Bantam liep op niets uit. De westmoesson bleek
te sterk. Een nog noodlottiger tegenslag vormde het plotseling overlijden van de
oude schipper Meulenaer op een bijeenkomst van de Scheepsraad op 25 december.
Vergiftiging was al gauw de verdenking en dat tekende de sfeer van onderling
wantrouwen. Dat de verdenking zich op de weinig geliefde De Houtman richtte
had natuurlijk óók te maken met diens verlangen door te zeilen naar de Molukken,
waar de schippers geen heil meer in zagen 40 . De aantijgingen tegen De Houtman
waren zonder enige twijfel ten onrechte, maar dat weerhield het scheepsvolk
er niet van hem nog diezelfde dag in de boeien te slaan. Daaruit werd hij op bevel
van de Scheepsraad na twee dagen weer bevrijd, maar omdat de verdenkingen
onvoldoende weerlegd konden worden, werd De Houtman toch onder een soort
curatele geplaatst. Pas drie eeuwen later kon zijn onschuld definitief bewezen
worden 41 . Op dezelfde Scheepsraad was besloten de onderbemande en met lekkages
kampende Amsterdam te verbranden en de thuisreis te aanvaarden. Daarvoor
werd koers gezet naar Straat Bali om vandaar de Indische Oceaan op te kunnen
zeilen. Maar op Mau’s schip schijnt de bemanning dit verkeerd begrepen te hebben,
want terwijl de Mauritius en de pinas een zuidoostelijke koers waren gaan varen,
koerste de Hollandia ineens westwaarts. Er wordt vermoed dat Mau daartoe
door zijn eigen manschappen gedwongen werd, zozeer vreesden die dat een oostwaartse
koers alsnog een tocht naar de Molukken in zou houden. Maar voor zover
er inderdaad van muiterij sprake is geweest, hielp nu moeder natuur de mannen
weer bij zinnen te brengen. Want opnieuw bleek er niet tegen de westmoesson op
te zeilen. De schoten werden dan ook spoedig weer gevierd en met ruime wind
zeilde de Hollandia de andere schepen achterna. De stemming aan boord van de
Hollandia moet die dag ook om een andere reden beneden nul zijn geraakt, want
bij het hijsen van het grootzeil was de ra naar beneden gekomen, waarbij bootsman
Gerrit Claesz overboord viel en niet meer boven kwam 42 .
80
Naar Bali
Op 14 januari werd de oostpunt van Madura gerond. Bij het binnenzeilen van
Straat Bali drie dagen later kreeg de Hollandia, die het dichtst onder de westkust
van Bali voer, te maken met een zeer sterke zeestroming vanuit het zuiden. Die
zette het schip een heel eind noordwaarts terug en pas de volgende dag lukte het
schipper Mau en stuurman Kackerlack hun schip weer te laten aansluiten bij de
dichter onder de Java wal varende Mauritius en Duyfken. Op Java’s oostpunt werd
vergeefs naar water gezocht, wat bemoeilijkt werd door de oorlog tussen het islamitische
Pasuruan en het toen nog hindoeistische Balambangan. De vloot stak
daarop naar Bali over. Om daar echter buiten de Balinese krijgsvoorbereidingen

sijmen lambertsz mau (1558-1615)
te blijven, besloot de Scheepsraad om de Balinese oostkust op te zoeken. Het ronden
van de zuidpunt of Varkenshoek bleek echter uiterst lastig. Op 3 februari
lukte dat de Mauritius en Duyfken, maar op de Hollandia scheurden de marszeilen,
toen schipper Mau en stuurman Kackerlack wilden profiteren van de harde
wind in een bui. Eerst op de 12 de zou het hen lukken de kaap te ronden. Op de
dagen daarvoor had Mau nog de Dewa Agung, de oppervorst van Bali aan boord
mogen ontvangen, toen de Hollandia op de rede van Labuan Kota op een gunstiger
wind wachtte. Dat Mau, gewend als hij was aan de wat minder gepolijste
omgangsvormen aan boord, zich als gastheer de nodige moeite getroost heeft om
zich van zijn hoffelijkste kant te laten zien, laat zich denken. In het gevolg van
de vorst kwamen vervolgens nog 230 Balinezen het schip bezoeken, aangevoerd
met 60 prauwen. Op 16 februari bereikte ook de Hollandia uiteindelijk het op de
oostkust van Bali gelegen Labuan Amuk, waar in de dagen daarop hard gewerkt
werd om water en ‘ververschinghe van beesten, verckens, fruyten, lemoenen’ aan
boord te brengen 43 .
Terug rond de Kaap
De koning van Bali op
een door twee buffels
voortgetrokken wagen
(uit: Deel 1 van De eerste
schipvaart der Nederlanders
naar Oost-Indië onder
Cornelis de Houtman
1595-1597, p. 196, digitaal
p. 324).
Bali had de gastvrijheid geboden, die de opvarenden op Java zo lang gemist hadden.
Voor de schepelingen was het oponthoud hier tevens een moment geweest
om op adem en tot rust te komen. Totdat op 21 februari de terugreis definitief
werd aanvaard. Vanaf Bali ging het in westzuidwestelijke richting de Indische
oceaan op. Waarbij geconstateerd werd dat Java, anders dan op grond van de Portugese
‘pascaerten’ vermoed werd, ‘so breed en niet is’, want anders ‘souden wy
midden door ’t landt gheseylt hebben 44 . De oversteek verliep dit keer zeer voorspoedig,
dankzij de zuidoost passaat. Reeds op 24 april kreeg men ‘het vaste landt
van Ethiopia (in feite de kust van Natal) op 33. graden’ in zicht. Veel eerder dan
81

verwacht, waaruit opnieuw blijkt hoeveel moeite men had met de lengtebepaling
(oost-west) op zee. Men was God dankbaar de kust overdag te hebben kunnen
waarnemen, waardoor Hij ‘ons wonderlijcken bewaerde’ want ‘hadden wy by
nacht aent landt vervallen, souden daerop gheseylt hebben’ 45 .
In de avond van de 25 ste april werd met een noordelijke en noordoostelijke wind
een ruime koers (zuidwest ten westen) aangehouden. Schipper Mau bleef daarbij
met zijn Hollandia eerst dicht onder de kust. Volgens de zich aan boord van
de Hollandia bevindende schrijver van het Verhael van de Reyse met te weinig zeil,
zodat de volgende dag de beide andere schepen uit het zicht verdwenen waren.
Wat voor ‘die ghemeene man in ons schip gheen vreuchde was’ aangezien de Hollandia
‘heel swack was’ en men de Mauritius en de Duyfken daarom graag in de
buurt wist 46 .
Trombas of rietstruiken, zoals die in zee in de omgeving van Kaap de Goede Hoop worden aangetrof-
fen, evenals sargasso, al komt dat ook veel noordelijker voor. Hoewel afgebeeld bij het verhaal over de
terugreis staan hier nog altijd vier schepen afgebeeld (uit: Deel 1 van De eerste schipvaart der Nederlan-
ders naar Oost-Indië onder Cornelis de Houtman 1595-1597, p. 208, digitaal p. 344).
Er was voor de bemanning van de Hollandia ook wel reden zich zorgen te maken.
Want toen het schip later ruimer water opzocht en de golven hoger werden, ‘schoten
die balcken met het rysen van der zee voorby malcander, ende ginghen die
naden op en toe ende hadden datmael een leck schip’ 47 . Of de kritiek op schipper
Mau terecht was is echter de vraag. Mogelijk hadden de schipper en zijn stuurman
82

sijmen lambertsz mau (1558-1615)
de vorige dag rekening gehouden met onbestendig weer en daarom ‘s nachts alleen
de ‘schoverseylen’ (fok en grootzeil) laten staan. Om zo niet bij donkerte en
in slechter wordende weersomstandigheden de marszeilen binnen te hoeven halen.
Wat voor Mau daarbij mogelijk heeft mee gewogen, is de verminderde fysieke
gesteldheid van zijn toch al sterk uitgedunde bemanning. In ieder geval zou de
wind de volgende dag inderdaad naar het noordwesten krimpen en later aanwakkeren
tot een wester storm. Met als gevolg ‘dat ons meeste seylen (er was overdag
kennelijk weer zeil bij gezet) aan stucken waeyden, ende (wy) sonder seijl voort
dreven’. Een zeestroming dreef het schip daarbij ‘nae den zuyden en zuidtwesten’
48 . Maar gezien de westelijke wind was het nu waarschijnlijk zo slecht nog niet
om ver buiten de Kaap te zijn. Want bij verder krimpen van de wind naar zuidwest
of zuid was het gevaar van aan lager wal geraken en vervolgens stranden niet denkbeeldig.
Persoonlijk
houd ik het in ieder
geval voor heel goed
mogelijk dat Mau
dergelijke overwegingen
gemaakt heeft en
ik deel het kritische
oordeel over zijn navigatie
bij Kaap de
Goede Hoop dan ook
niet49 .
Hoe dit ook zij, uiteindelijk
heeft de Hollandia
als eerste de
Kaap gerond, al voer
het schip te ver zuidelijk
om de Tafelberg
te kunnen zien. Het weer was inmiddels opgeknapt. Op 6 mei kon de koers worden
verlegd naar het noordwesten, de Atlantische Oceaan op. De beide andere
schepen durfden die koerswijziging eerst op de 7de St Helena, met de vier grote Portugese kraken op de rede (uit: Deel 1 van
De eerste schipvaart der Nederlanders naar Oost-Indië onder Cornelis de
Houtman 1595-1597, p. 206, digitaal p. 340).
mei aan. De schepen zouden
elkaar pas op 25 mei weer in het oog krijgen, toen ze aankwamen bij het in de zuidelijke
Atlantische Oceaan gelegen eiland St Helena, het afgesproken rendezvous.
De hoop hier te kunnen verversen kon echter niet in vervulling gaan. Op de rede
van het eiland lagen vier grote Portugese kraken en op een confrontatie daarmee
wilde men het niet aan laten komen. Er werd doorgevaren richting Ascension, dat
op 1 juni gepasseerd werd. Op 7 juni bereikten de schepen de Linie Aequinoctialis
83

oftewel de evenaar en een paar dagen later kregen de opvarenden in het nachtelijk
donker ‘die Noordt-sterre weder te sien, die wy in twee jaren niet ghesien en hadden’
50 . Op 17 juni was men bij de Kaap-Verdische eilanden en de dag erop kon een
‘grooten Alvercoor ghevanghen (worden), daer wy tsamen twee maeltyden ons becomst
aen aten, twelck in langhen tijt niet gheschiet en was’ 51 . De vangst was des te
meer welkom, aangezien de voorraden onrustbarend begonnen te slinken. Op 30
juni passeerde de vloot de Kreeftskeerkring, waarbij ‘wy des middaeghs de son int
kayut, recht boven thooft’ (dus door een raam in het dek) hadden. Toen op 10 juli
de Azoren of ‘Vlaemsche Eylanden’ bereikt werden bestond de vrees de Spaensche
Armade ‘opt lijf te seylen’, die rond deze tijd de Spaanse koopvaarders uit West-Indië
konvooieerden. Maar dat onheil bleef de Hollanders bespaard. Vanaf de Azoren
werd met een noordoostelijke koers richting het Kanaal gevaren. Die dag viel er bij
een stevige vaart ‘een jonghen uyt ons schip over boord’, maar ‘tot zynen gheluck’
werd hij door de een kwart mijl achter de Hollandia varende pinas geborgen 52 . Op
14 juli was er op de Hollandia na lange tijd weer sprake van ziekte, waar behalve
het eentonige eten van rijst en water (brood stond al sinds 20 april niet meer op het
menu) ook de vermoeidheid schuldig aan was. Overigens ging het niet om scheurbuik
53 . In de namiddag van 6 augustus ontstond ‘groote blyschap’ toen aan de kim
‘het landt van Heyssant’ (het eiland voor de westpunt van Bretagne) werd waarge-
Kaart van de eerste schipvaart, verschenen in 1598 (uit: Deel 1 van De eerste schipvaart der Nederlanders
naar Oost-Indië onder Cornelis de Houtman 1595-1597, p. xxx, digitaal p. 33).
84

sijmen lambertsz mau (1558-1615)
nomen 54 . Drie dagen later werd het Nauw van Calais gepasseerd en op 10 augustus
zagen de opvarenden de Hollandse duinen weer. Twee jaar en ruim vier maanden
nadat die bij het wegvaren uit het zicht verdwenen waren.
Aankomst
Op diezelfde 10 augustus ging de vloot voor Petten voor anker. De volgende dag
voeren de Mauritius en de Duyfken door naar de rede van Texel, maar de bemanning
van de Hollandia was door ziekte en uitputting zo verzwakt, dat het niet lukte
om het anker te lichten. Pas op 14 augustus wist Mau met de hulp van loodsen en
van door zijn reders naar de Hollandia ‘uytghesonden volck’ zijn schip op de rede
van Texel te laten ankeren. Niet lang daarna werd doorgevaren naar Amsterdam.
Van de oorspronkelijk 249 opvarenden monsterden daar in totaal 89 man af. Plus
nog zeven Afrikaanse of Indische opvarenden, die men onderweg had opgepikt,
waaronder de beide Malagassiërs Laurens en Madagaskar. Van de 89 in Holland
teruggekeerde opvarenden bezweken er kort daarop nog een zeven- of achttal. En
dan hebben we het verder maar niet over de bij confrontaties met de Nederlanders
gevallen slachtoffers onder de inwoners van Madagaskar, Java en Madura.
Van de vier schippers was Sijmen Lambertsz Mau de enige, die behouden in het
vaderland terugkeerde. Een feestelijk onthaal viel de bemanningen niet echt ten
deel, maar toch sprak de behouden terugkeer van de drie schepen sterk tot de verbeelding
55 . Niet vanwege de winst, want de opbrengsten waren gering en de Compagnie
leed naar eigen zeggen verlies op de tocht. Maar wél omdat het mogelijk
was gebleken Indië te bereiken. En dat zonder daarin al te veel belemmerd te zijn
geweest door Portugezen of Spanjaarden. Er verschenen al gauw verslagen van de
reis in boekvorm. En in Amsterdam werd, in de hoop op meer profijtelijke handelscontacten
in de toekomst, een straat en een brug naar Bantam vernoemd.
Vanuit Amsterdam zullen Sijmen Lambertsz Mau, Cornelis Jans Ceulen en wellicht
nog andere Monnickendamse opvarenden waarschijnlijk per beurtveer of
een ander schip naar hun eigen stad zijn teruggekeerd. Hoe ze daar ontvangen
werden vertelt het verhaal helaas niet. Maar dat de blijdschap groot was laat zich
raden en misschien werd er wel gespeeld op het nieuwe carillon van de speeltoren,
dat er bij het vertrek van de Indiëvaarders nog niet was. Maar tegelijk zal er
verdriet geweest zijn om niet teruggekeerde bemanningsleden, zoals in Kwadijk
om Jan Dignumsz.
Al in 1598 werd een tweede schipvaart naar Indië ondernomen. Sijmen Lambertsz
Mau was opnieuw van de partij, wederom als schipper van de Hollandia. Deze
tweede reis, waarvan de leiding bij Van Neck berustte, stond onder een veel gelukkiger
gesternte dan de eerste. Maar daarover in een volgende uitgave van het
Jaarboek meer.
85

86
Mau’s volgende Indiëreizen in kort bestek
Na de eerste schipvaart naar Indië heeft Mau nog vier zeereizen naar ‘de
oost’ gemaakt. Tijdens de tweede schipvaart naar Indië (1 januari 1598 –
19 juli 1599) was hij opnieuw schipper op de Hollandia. Deze tocht stond
onder het gezag van admiraal Jacob Cornelisz van Neck (1564-1638) en
had een veel gelukkiger verloop dan de eerste. In de volgende aflevering
van het Jaarboek zal deze tocht uitvoerig aan de orde komen, deels aan de
hand van het persoonlijk door Mau bijgehouden journaal.
Thuiskomst tweede schipreis naar Indië in 1599 door Cornelis Vroom. Het grote schip in het midden is
de Hollandia, waar schipper Sijmen Mau gezagvoerder op was.
Op 28 juni 1600 begon Mau aan zijn derde reis naar Indië, wederom onder Van
Neck en nu als schipper van het admiraalsschip Amsterdam. De uit zes schepen
bestaande vloot kwam op 30 maart 1601 in Indië aan. Na op de Molukken te zijn
geweest – en het ‘ons vijandige’ Tidore te hebben gebombardeerd – werd koers
gezet naar Patani in de Golf van Siam. Maar de Amsterdam van Mau kwam uiteindelijk
terecht in China. Later wist Mau toch nog Patani te bereiken 56 . In november
1602 werd vanaf Bantam de terugreis aanvaard en keerde de vloot in de zomer van
1603 terug in Nederland.
Op de volgende reis naar ‘de Oost’ (12 mei 1605–2 september 1608) was Mau schipper
van de Middelburg. Deze reis stond sterk in het teken van strijd met de Portugezen.
De vloot, waarvan hij deel uitmaakte, telde liefst 11 schepen en stond
onder het commando van Cornelis Matelieff. Op 1 mei 1606 kwamen de schepen
aan te Johore op Malakka. Maar bij een poging Malakka te veroveren, dolf de Nederlandse
vloot het onderspit tegen een Portugese ‘armada’. Zowel de Middel-

sijmen lambertsz mau (1558-1615)
burg als de Nassau gingen verloren, hoe dapper Mau en zijn bemanning zich ook
hadden geweerd tegen twee grote galjoenen. Twee maanden later, op 22 oktober
1606, volgde een nieuwe zeeslag, waarbij Mau de Oranje commandeerde. En nu
was het de vloot van Matelieff, die de overwinning behaalde. Na een tocht naar
de Molukken en vervolgens China, werd via Bantam de thuisreis aanvaard en op
2 september 1608 het vaderland bereikt.
Op 29 december 1611 vertrok Mau voor de vijfde keer naar Indië, nu als schipper
van de Gelderland. De vloot werd gecommandeerd door Adriaan Martensz Blok.
Na Bantam te hebben aangedaan werd naar de Molukken gezeild om de vloot
van de eerste Gouverneur Generaal Piet Both te versterken. Mau nam op 8 februari
1613 deel aan de verovering van het fort Marieko op Tidore. Eind 1614 of begin
1615 werd de terugreis vanaf Bantam aanvaard. De uit vier schepen bestaande vloot
werd bij Mauritius getroffen door een orkaan. Twee schepen gingen daarbij op
6 maart 1615 ten onder, waaronder de Gelderland. Onder de 75 slachtoffers behalve
Pieter Both ook de toen 57-jarige schipper Mau van Monnickendam 57 .
Noten
1 De Tweede Schipvaart der Nederlanders naar Oost-Indië onder Jacob Cornelisz. van Neck en Wybrant
Warwijck, 1598-1600. Deel 1, bezorgd door J. Keuning. ’s Gravenhage, 1938, Inleiding p. CI (101).
Zie ook J.C. Mollema, De eerste schipvaart der Hollanders naar Oost-Indië 1595-1597, ’s Gravenhage,
1936, p. 59 en V. Roeper en D. Wildeman, Om de zuid, Nijmegen 1997, p. 25.
2 Collectie Leendert Appel (Waterlands Archief)
3 De Tweede Schipvaart, Deel 1, p. CI en Mollema, p. 59.
4 De Tweede Schipvaart, Deel 1, p. CI en V. Roeper en D. Wildeman, p. 25.
5 De Hollandia vernoemd naar de Staten van Holland, de Mauritius naar stadhouder prins Maurits en
de Amsterdam naar de plaats waar de compagnie haar zetel had.
6 J.C. Mollema, De eerste schipvaart der Hollanders naar Oost-Indië 1595-1597, ’s Gravenhage, 1936, p. 27.
7 De Amsterdamse Compagnie van Verre was niet het enige initiatief om over zee tot handel met Azië
te komen (nog uitwerken: tochten om de Noord en om Kaap Hoorn). Maar de expeditie van De Houtman
en Keyser was wel de eerste, die Indië daadwerkelijk bereikte.
8 De Eerste Schipvaart der Nederlanders naar Oost-Indië onder Cornelis de Houtman 1595-1597. Eerste
Deel. Uitgegeven en toegelicht door G.P. Rouffaer en J.W. IJzerman onder auspiciën van de Linschoten-
Vereeniging, ’s Gravenhage, 1915. De Van Linschotenvereniging heeft sindsdien verslagen van tal van
Nederlandse ontdekkingsreizen uitgegeven.
9 De Eerste schipvaart der Nederlanders naar Oost-Indië onder Cornelis de Houtman 1595-1597,
Derde Deel. Uitgegeven en toegelicht door G.P. Rouffaer en J.W. IJzerman onder auspiciën van de
Linschoten-Vereeniging, ’s Gravenhage, 1929; Journaal van Cornelis Jans Ceullen, stuurman van het
Duyfken, p. 341.
10 Het daarvoor benodigde precieze uurwerk kwam pas in de 18de eeuw beschikbaar.
87

11 Aldus blijkt uit een opmerking in het Verhael van de Reyse by de Hollandtsche schepen gedaen naer
Oost Indien, in Deel II, op p. 13 – digitaal 113
12 De eerste schipvaart der Nederlanders naar Oost-Indië onder Cornelis de Houtman 1595-1597. Derde
Deel, p. 291-292.
13 De eerste schipvaart der Nederlanders naar Oost-Indië onder Cornelis de Houtman 1595-1597. Derde
Deel, p. 287 en 313).
14 Zie ook: http://www.vocsite.nl/geschiedenis/navigatie.html.
15 De Eerste schipvaart der Nederlanders naar Oost-Indië onder Cornelis de Houtman 1595-1597, Derde
Deel, ’s Gravenhage, 1929; Journaal van Cornelis Jans Ceullen, stuurman van het Duyfken, p. 351. En
Mollema, p. 134.
16 Mollema, p. 134
17 Mollema, p. 93-94.
18 Mollema, p. 39 en 40. Terecht of ten onrechte, maar in ieder geval stonden ze wel op vertrouwde voet
met elkaar; beiden waren afkomstig uit het Oostfriese Emden.
19 Mollema, p. 99-100.
20 Mollema, p. 97, 167 en 173.
21 Deel III van De eerste schipvaart der Nederlanders naar Oost-Indië, p. 285-338, digitaal p. 368.
22 Journaal Kackerlack p. 301; digitaal p. 383.
23 Mollema, p. 104-105.
24 Journaal Kackerlack p. 303; digitaal p. 385
25 Journaal Kackerlack p. 303; digitaal p. 385
26 Mollema p. 186
27 Mollema, p. 84
28 Journaal Kackerlack p. 304; digitaal p. 386
29 Journaal Kackerlack p. 305; digitaal p. 387
30 Journaal Kackerlack p. 305; digitaal p. 387
31 Mollema, p. 202-203. Men was te laat van Madagaskar weggevaren om van de tegenpassaat te kunnen
profiteren. De route was in feite te noordelijk; pas later ontdekte men dat door vanaf Kaap de Goede
Hoop een zuidelijker koers te volgen men de wind beter in de zeilen kreeg.
32 Journaal Kackerlack p. 306; digitaal p. 388.
33 Mollema, p. 203-206.
34 Verhael van de Reyse, p. 13.
35 Verhael van de Reyse, p. 14.
36 Journaal Kackerlack p. 315; digitaal p. 397
37 Mollema, p. 262 e.v.
38 Mollema, p. 270-271.
39 Journaal Kackerlack p. 316; digitaal p. 398. Sunda Kelapa was de vroegere naam van Jacatra, sinds 1619
Batavia en sinds 1945/1949 Djakarta.
88

sijmen lambertsz mau (1558-1615)
40 Mollema, p. 314 e.v. Dat De Houtman en Meulenaar ook eerder al eens met elkaar overhoop hadden
gelegen zal aan de verdenking hebben bijgedragen.
41 Mollema, p. 42 (Mede door G.P. Rouffaer en J.W. IJzerman ingewonnen medisch inzicht.)
42 Mollema, p. 320
43 De Eerste Schipvaart der Nederlanders naar Oost-Indië onder Cornelis de Houtman 1595-1597.
Tweede Deel. Uitgegeven en toegelicht door G.P. Rouffaer en J.W. IJzerman onder auspiciën van de
Linschoten-Vereeniging, ’s Gravenhage, 1925.
44 Ibidem, p. 61-62. Over de loop van de zuidkust van Java was nog nauwelijks iets bekend.
45 Ibidem, p. 62, digitaal p. 178.
46 Ibidem, p. 63.
47 Ibidem, p. 63, digitaal 179
48 Ibidem, p. 64.
49 Ibidem, p. 63. Mogelijk was het oordeel van de schrijver van het Verhael van de Reyse ingegeven door
nog altijd levende wrevel onder de commiezen tegen schipper Mau. Overigens is hun oordeel overge-
nomen door de redacteuren van het Tweede deel van De eerste schipvaart (en na hen ook Mollema).
Ook die vonden dat de Hollandia voor het ronden van de Kaap een te zuidelijke koers had aangehou-
den en net als de beide andere schepen dichter onder de kust had moeten blijven.
50 Ibidem, p. 69-70.
51 Ibidem, p. 70. Een Alvercoor of Albacora is een Tonijnsoort.
52 Ibidem, p. 72. Voor een goed begrip zij hier opgemerkt, dat vóórdat een groot zeilschip een man-
over-boordmanoeuvre heeft kunnen uitvoeren en een sloep uit kan zetten de afstand tot een drenke-
ling ook bij matige wind al heel erg groot geworden is en de kans hem nog terug te vinden bijzonder
gering. Vandaar de opluchting, dat de jongen door de Duyfken was opgepikt.
53 Ibidem, p. 73.
54 Ibidem, p. 74.
55 Mollema, p. 88.
56 Mollema, p. 59
57 http://www.inghist.nl/Onderzoek/Projecten/DAS/voyages
89

Veldwachter
90

Monnickendam een veilige stad? (2)
Wachtmeesters, nachtwakers en portiers tijdens de Franse tijd (1795-1813)
Ds. C.A.E. Groot
In het eerste artikel heb ik wat notities gemaakt over de veiligheid van de stad vanaf circa 1570,
met het accent op de nachtwacht. Die periode was tamelijk overzichtelijk. Maar met de komst
van de Fransen werd dat anders. We kijken in dit verhaal naar ontwikkelingen vanaf het begin
van de Bataafse Republiek.
De Franse tijd (1)
De bevolking kreeg begin 1795 te maken met een revolutie, die een eind maakte
aan de oude Republiek. Maar de aanwezigheid van de Fransen in ons land, eerst
als ‘broeders’ binnengehaald, werd meer en meer een zware last, niet in het minst
door de inkwartiering van soldaten in steden en dorpen en maatregelen die het
dagelijkse leven behoorlijk hebben veranderd. Er waren enkele Franse militaire
interventies in 1798 en 1801 en vervolgens ook nog eens twee constitutionele wijzigingen,
eerst in 1805 (Schimmelpenninck van der Oyen als raadspensionaris) en
daarna in 1806 (Lodewijk Napoleon koning van Holland). Als klap op de vuurpijl
werd ons land in 1810 ingelijfd bij het keizerrijk Frankrijk en was het Napoleon
Bonaparte die hier de lakens ging uitdelen. Pas in november 1813 kreeg ons land
haar zelfstandigheid terug en kwam er zicht op een nieuw staatkundig bestel.
Het tijdvak waarin de Fransen de dienst in de Republiek uitmaakten, kan in drie
periodes worden verdeeld:
1. de Bataafse periode 1795-1805
2. het Koninkrijk Holland 1806-1810
3. de inlijving van de Republiek bij het keizerrijk Frankrijk met aan het hoofd
Napoleon 1810-1813.
Een korte toelichting.
_ Ad 1 Tijdens de eerste periode werden allerlei oude instellingen afgebroken.
Meteen na de omwenteling werden de vroedschappen aan de kant gezet en vervangen
door een nieuw college bestuurders dat patriottisch dacht, de zogeheten
Representanten van het volk. Ook schout en schepenen verdwenen. Voor hen in
de plaats kwam een comité van justitie met een officier van justitie als hoogste
ambtenaar.
Maar zoals dat wel vaker gaat, toen het revolutionaire vuur, zo rond 1803, wat
91

minder fel was gaan branden, keerden, mede door toedoen van de door Napoleon
in 1805 aangestelde raadpensionaris Rutger Jans Schimmelpenninck, veel oude
stadsbestuurders weer terug op hun plek.
_ Ad.2 Tijdens de tweede periode richtte Lodewijk Napoleon, naar Frans model,
in 1806 de nationale gendarmerie op, voorloper van de Marechaussee. De gendarmes
(2) hadden als voornaamste doel de kust te bewaken. De Franse keizer Napoleon
was in oorlog met Engeland en probeerde door een economische blokkade
(het Continentaal Stelsel) dat land op de knieën te krijgen. Vanaf het Europees
continent was elke vorm van handel met Groot-Brittanië ten strengste verboden.
Maar via smokkelhandel werd er toch nog heel wat verdiend.
Lodewijk Napoleon probeerde ook, opnieuw naar Frans model, een nationale
politie op te zetten. Dat lukte slechts ten dele, omdat de steden vooralsnog niet
bereid waren hun autonomie aan een centraal gezag af te staan. Dat zou pas gaandeweg
de 19e eeuw veranderen.
_ Ad.3 De derde fase begon toen in 1810 Lodewijk Napoleon naar Frankrijk werd
teruggeroepen. Napoleon Bonaparte die in 1811 tot keizer gekroond zou worden,
was niet tevreden over het bestuur van zijn broer. Deze had namelijk grote moeite
met het invoeren van de ‘tiërciering’. Een maatregel die er op neer kwam, dat er
nog maar een derde van de rente op staatsobligaties werd uitgekeerd. Kapitalisten,
renteniers, middenstanders, ze werden allen door deze maatregel getroffen
met een enorme verpaupering als gevolg. De armenzorg en de regenten van het
weeshuis werden overspoeld met aanvragen om hulp. Hun vermogen was voor
een groot deel in staatsleningen belegd, maar dat leverde, als gezegd, nog maar
een derde aan rente op. De oorzaak was de opgelopen staatsschuld: 1250 miljoen
gulden waarover per jaar maar liefst 40 miljoen rente moest worden betaald, terwijl
het totale staatsinkomen ongeveer 43 miljoen bedroeg.
De Bataafse Republiek werd in juli 1810 onderdeel van het keizerrijk Frankrijk,
wat o.a. resulteerde in het verplicht gebruik van de Franse taal, als het om officiële
stukken ging. Veel Nederlandse ambtenaren werden vervangen door Fransen
bestuurders. Ons land hield toen feitelijk op te bestaan als zelfstandige natie.
De keizer van Frankrijk bepaalde de koers. Bestuur en rechtspraak werden naar
Frans model gereorganiseerd. Vrede- en politierechters kwamen in de plaats van
de vroegere baljuws en schouten.
Aan het Continentaal Stelsel moest strikt de hand worden gehouden. Daarom
werd de smokkelhandel met Engeland met man en macht tegengegaan door de
uit Frankrijk overgekomen douaniers. Deze mensen hadden vergaande bevoegdheden
en konden op elk moment van de dag of de nacht controles uitvoeren bij
‘bedrijfjes’ en kooplieden.
Elke stad bepaalde lange tijd min of meer zelf, hoe het bestuur er uit zag. Maar
92

monnickendam een veilige stad? (2)
Napoleon had weinig op met de plaatselijke bestuursvorming. De keizer voerde
op 25 maart 1811 een op Franse leest geschoeide, sterk en centraal aangestuurd
politieapparaat in. Dat werkte goed, maar werd door de burgers steeds meer als
een instrument van onderdrukking beschouwd. De betekenis en invloed van dit
apparaat was nl. voor een belangrijk deel gebaseerd op een groot aantal verklikkers
die, tegen betaling of uitzicht op promotie, voortdurend op de loer lagen om
medemensen aan te brengen.
Veldwachters
Was er tot 1795 sprake van enkele dienaars van justitie en een groep nachtwachten,
tijdens de Franse periode kwamen er nieuwe gezagsdragers bij. Ik noemde al
de gendarmes en douaniers. In de kleinere steden en op het platteland beschikte
het stadsbestuur over een of meer veldwachters. Zij waren belast met het toezicht
op diefstallen van bv. vee, akker- en tuinbouwproducten en overtredingen op
het gebied van de visserij. Het waren
geen professionele politiemensen
en veel gemeenten vonden de
functie van veldwachter ook niet
zo erg belangrijk. De man werd
slecht betaald en boezemde waarschijnlijk
weinig ontzag in, in zijn
doorgaans versleten uniform. Vaak
waren veldwachters al op behoorlijke
leeftijd en was schrijven voor
deze mensen een probleem, waar-
Een heel bekende veldwachter
door het opmaken van een procesverbaal
meestal uiterst moeizaam
verliep. Dat was tegen de voorschriften, want van hogerhand was bepaald dat de
heren bekend moesten staan als lieden van goede zeden en de vereiste bekwaamheid
moesten hebben om een proces-verbaal op te maken. En als het enigszins kon
moesten ze, naast de Hollandse, ook de Franse taal machtig zijn.
Er waren gemeente- en rijksveldwachters. De eersten mochten alleen dienst doen
binnen het territorium van de stad. De rijksveldwachters hadden ook bevoegdheden
buiten de dorps-/stadsgrenzen.
Monnickendam tijdens de Franse periode 1795–1813
Er was sprake van groot enthousiasme toen de Fransen in 1795 ons land binnenkwamen.
Er werd gedanst om de vrijheidsboom, symbool van de vernieuwde
maatschappij (3) en de kreet van de Franse revolutie, liberté – vrijheid, egalité
93

– gelijkheid en fraternité – broederschap, kreeg ook hier zeer veel bijval. Luister
naar de woorden waarmee Remmet Kous Bos op 21 januari 1795 de eerste vergadering
van de Provisionele (voorlopige) Representanten van het volk in een ‘vrij
Monncikendam’ zijn toespraak begon:
‘Nadat de zegerijke overwinning der vrije Franschen over hunne en onze vijanden die niets
anders ten oogmerk hadden, dan om het menschdom onder de ketenen van dwang en overheersing
te kluisteren, de beginselen van vrijheid en het genot der Rechten van de Mensch aan de
bewooners deezer Provincie hadden daargesteld, rees ook de zon der vrijheid van agter de kimmen
der Heerszugt over deeze Stad en dezelver Burgerij in vollen glans en luister’.
Uit zijn woorden wordt duidelijk, dat veel mensen zich verschrikkelijk waren
gaan ergeren aan de bestuursvorm van de 18e eeuw en daarvoor. Rijke patriciërs
(vroedschap, regenten) die elkaar lucratieve baantjes toespeelden en zo de macht
en zeggenschap binnen hun stad beperkten tot een kleine, elitaire groep, het zat
velen hoog. Niet helemaal onterecht, lijkt me.
Ergernis was er ook over de bevoorrechting van de Gereformeerde Kerk boven
andere kerken en gemeenschappen. Luthersen, Doopsgezinden, Rooms-Katholieken
en Joden, ze waren volop in de stad aanwezig, maar kwamen voor 1795 niet
in aanmerking voor een stadsambt.
Hoe er begin 1795 gedacht werd, heeft ook de schrijver en dichter Pieter Johannes
Uylenbroek in enkele zinnen onder woorden gebracht: ‘De Franse natie maakte ons
vrij, zij wierp de kroon der dwingelandij en onze kluisters neder. Zij bood ons hulp en onderstand
en schonk aan het volk van Nederland de lieve vrijheid weder...’.
Op zijn woorden valt wel een en ander af te dingen, maar dat zou pas jaren later
blijken.
Patriotten contra Oranjegezinden
In het laatste kwart van de 18e eeuw, ruim voor de omwenteling, was de Republiek
in twee kampen verdeeld geraakt: de Oranjegezinden en de Patriotten. Ze gingen,
ook in Monnickendam, bepaald niet vriendschappelijk met elkaar om.
Over de positie van het Monnickendamse stadsbestuur concludeert dhr. Appel:
‘Monnickendam toont zich een verlichte, patriottische stad, opstandig tegen ’t
oude conservatieve, stadhouderlijk bestuur’ (4). Omdat de stad veel Oranje-aanhangers
telde, ontstonden er twee partijen. In de confrontatie hebben heel wat
Monnickendammers ‘beschadigingen’ opgelopen. Van zulke, min of meer ernstige
conflicten, zijn heel wat voorbeelden te geven, maar ik beperk me tot de mensen
die betrokken waren bij de veiligheid van de stad: de nachtwacht en de portiers.
94

monnickendam een veilige stad? (2)
Bijltjesdag
We gaan terug in de tijd. In 1787 was de invloed van de Patriotten zodanig groot,
dat op allerlei belangrijke bestuurlijke posten mannen van die politieke kleur
werden aangesteld. Het zou echter van korte duur zijn. Nadat Wilhelmina haar
broer Frederik Willem II, de koning van Pruisen, te hulp had geroepen en zijn
troepen in september ons land waren binnengetrokken om orde op zaken te stellen,
vluchtten duizenden patriotten naar Frankrijk. Bestuurders met Patriottische
ideeën werden uit hun ambt gezet en een flink aantal Monnickendammers
werden berispt, vanwege hun anti Oranje-houding. Wie in dienst was van het
stadsbestuur, moest een nieuwe eed van trouw afleggen aan de prins van Oranje.
Het werd door menig Monnickendammer met een patriottisch hart knarsetandend
aanvaard. Sommige Oranjegezinde stadgenoten maakten, via schimpscheuten
en denigrerende opmerkingen, hun patriottische medebewoners belachelijk
en dat werd niet vergeten, zoals weldra zou blijken.
Oranje is ‘uit’
Toen de Patriotten het in januari 1795 voor het zeggen kregen, werden de rollen
omgedraaid. Het roepen van ‘Oranje boven’ werd niet getolereerd, zoals Pieter
Jacobs Meij in juli 1795 aan den lijve ondervond. Het kwam hem op geseling met
Vertrek van Willem V in 1795
95

de roede te staan en ook nog eens tien jaar verbanning uit de stad en de provincie
Holland (5).
Ook Cornelis Klaasz. Kater moest Monnickendam verlaten. De ‘misdaad ‘van deze
Prinsgezinde man was, dat hij zijn kinderen met een oranjebandje om hun hoed
naar school had laten gaan (6).
Op 24 juni 1795 verscheen Jan Besem, sinds 1776 portier aan de Noorderpoort, in
de vergadering van de Representanten van het volk, om verslag te doen van een
voorval uit 1787. U leest het goed, acht jaar eerder! Organist Pfeiffer, een echte
Oranje-aanhanger, had destijds geweigerd om het verschuldigde poortgeld te betalen
aan een ‘patriot’, Besem dus. Tja, zulke dingen vergeet je niet gauw! 3
Onderzoek naar de ‘geloofsbrieven’
In april 1796 werd vanuit de nieuwe, centrale regering in Den Haag aangegeven,
dat in de steden en dorpen alle ambtenaren voor de ‘vaderlandse denkwijze’ (lees:
het patriottisch beginsel) moesten kiezen. Zij moesten dat bevestigen door de
grondvergaderingen te bezoeken en door het afleggen van een eed. Bij verzuim
of weigering zouden ze worden ontslagen. Er werd serieus werk van gemaakt.
Nog diezelfde maand volgde een onderzoek naar de politieke voorkeur van alle
ambtenaren die in dienst van de stad waren. Onder hen Jan Meij, portier van de
Nieuwepoort en de nachtwachten Christiaan Schaatsbergen, Adam Klaver en Jan
Jongemaat. Om hun baantje (en daarmee hun inkomen) niet te verliezen, legden
ze op 28 april alsnog de eed af, die zij eerst hadden geweigerd. Maar van harte zal
het niet zijn gegaan.
Zuivering
Al eerder, op 18 augustus 1795, had het ‘Committee van Algemeen Welzijn ‘voorgesteld
om alle ’s Lands Amptenaren, die onder het voorig bewind in Bediening waren, te removeren.
Met name zij die in of na den jaare 1787 door adresssen, als anderzinds hunne verkleefdheid
aan Willem V aan de dag hebben gelegd’. In een toelichting werd gesproken over mensen die ‘uit
verkleefdheid aan het oranje Huis, hunne Meede-Menschen hebben vervolgt, van hunne goederen
beroofd; die juichten als onze Fransche Broeders op hunne tocht herwaarts, nadeel leden en
deeze toen tegenwerkten, ja, ons nog bij de opdagende vrijheid beschimpten’ etc. Opnieuw, de
gebeurtenissen van een jaar of acht daarvoor, bleken niet te zijn vergeten.
Wachtmeester Tijmen van Hoorn
In alle steden van Holland werd een commissie ingesteld, die deze ambtenaren
moest ‘opsporen’. Een van de Monnickendamse dissidenten was de Oranjegezinde
wachtmeester Tijmen van Hoorn. Op 13 januari 1796 stond hij voor de com-
96

monnickendam een veilige stad? (2)
missie. Burger Willem Verkuijl had enige tijd geleden wachtmeester Tijmen van
Hoorn horen zeggen: ‘daar gaat die kees weer na de sociëteit, als het eens omwenteld, zullen
wij hem dat wel beletten’. Een andere beschuldiging tegen Tijmen was, dat hij ‘sig
niet schaamt om valsche tijdings te verspreijden en gesprekken te voeren, hetwelk kan strekken
om de gauw bevreesde een schrik aan te jagen en kleijn moede te maken’. Tijmen had toegegeven
dat hij soortgelijke uitlatingen had gedaan en dat was voor de commissie
voldoende reden om hem te ontslaan. Zijn taak werd overgenomen door de oudste
nachtwacht, Benjamin Harks Schonevelt, nachtwaker sinds tien februari 1770.
Om toch wat inkomsten te hebben, is Tijmen wijn gaan verkopen, zij het niet in
grote hoeveelheden. Op 7 oktober 1797 legde hij de eed af als wijnkoper. Maar
zijn omzet was gering. Hij gebruikte jaarlijks niet meer dan acht stoop, ongeveer
achttien liter.
Op 29 augustus 1798 schrijft Tijmen een brief aan het stadsbestuur, waarin hij
vraagt om terug te mogen keren op zijn post als wachtmeester. Zijn argument is
dat hij zich nooit schuldig heeft gemaakt aan plundering of iets dergelijks, waardoor
medeburgers waren benadeeld. Maar ondanks de steun van twee stemgerechtigde
medeburgers – Stephanus Koppens en Gerrit Fris – werd zijn verzoek
niet gehonoreerd. De Patriotten van het eerste uur waren in dat jaar nog fel gekant
tegen zijn terugkeer als wachtmeester van de nachtwacht.
Terug in zijn functie
Maar de tijden zouden veranderen. Door de Franse bezetting (inkwartiering) werden
de ‘zegeningen’ van de omwenteling gaandeweg wat anders beoordeeld. Het
leidde er toe dat Tijmen op 24 december 1802, toen de schermutselingen tussen
de verschillende partijen wat afgekoeld en de verhoudingen min of meer genormaliseerd
waren, als wachtmeester mocht terugkeren. Een besluit van stadhouder
Willem V heeft daar zeker ook toe bijgedragen. Deze had, vanuit zijn ballingsoord
in Engeland, zijn aanhangers ontslagen van de eed van trouw die zij in 1788, met
betrekking tot zijn regering, hadden afgelegd. Iedereen kon dus zonder gewetensbezwaren
dienst doen onder een patriottisch stadsbestuur.
Er was echter nog een tweede aanleiding voor Tijmens terugkeer. De in 1796 aangestelde
wachtmeester Benjamin Schoneveld werd, wegens het afleggen van een
valse getuigenis en meineed, ongeschikt geacht voor zijn taak als majoor van de
wacht. Verderop meer daar over. Op 14 november 1802 werd hij ontslagen en tijdelijk
vervangen door nachtwacht Christiaan Schaatsbergen. Die vervanging duurde
iets meer dan een maand, omdat Tijmen van Hoorn (opnieuw) naar de post van
Majoor van de nachtwacht had gesolliciteerd. Dit keer dus met succes.
97

Nieuwe vrijheid
Werden de nachtwachten vóor de Franse tijd altijd door het stadsbestuur (burgemeester)
benoemd, nu kreeg het vrijheidsbeginsel van de Franse revolutie alle
ruimte. Vier dagen na zijn aantreden ontsloeg Tijmen een aantal wachters in wie
hij blijkbaar geen vertrouwen had: Hendrik Kleijsen, Hendrik Hessels, Jan Jongemaat,
Ernst Groen, Dirk Nieuwenhuizen en Hendrik Vrijning. Ze werden vervangen
door Claas Willems Vreling, Adriaan Waterland, Christiaan Schaatsbergen,
Jan Vonk, Cornelis Kwakman, Adriaan Reurs, Claas Jacobs Vreling, Pieter Gerrits
en Christiaan Meijer, die daartoe allemaal de eed hadden afgelegd.
Tijmen is nog zes jaar wachtmeester geweest als hij in september 1808 op 61-jarige
leeftijd overlijdt en op de 21e in een kerkelijk graf wordt begraven, rij 22, graf 8.
Zijn zoon Pieter mocht de taak van zijn vader overnemen.
Joris Brant en Dirk Heemskerk
Ook boomsluiter Joris Brant (tevens turfdrager en keurmeester van de vis) behoorde
tot de Oranjegezinden. In 1798 werd er een onderzoek ingesteld, met als gevolg
dat hij op 20 maart uit zijn dienst werd ontslagen. Hetzelfde lot trof nachtwacht
Dirk Heemskerk. Toen beiden in september van dat jaar de gelegenheid werd geboden
om hun ontslag aan te vechten, hebben zij, net als Tijmen van Hoorn, een
verweerschrift opgesteld. De Commissie van Onderzoek, die er naar had gekeken,
oordeelde echter, dat de heren weliswaar getrouw hun post hadden waargenomen,
maar toch niet voor terugkeer in hun functie in aanmerking kwamen.
De nacht- of ratelwacht vanaf 1797
In 1797 bestond de nachtwacht/ratelwacht
uit een wachtmeester en negen wakers. De
wachtmeester kreeg jaarlijks 112 gulden
voor zijn diensten, uitbetaald in vier termijnen
van f 28,- De wakers ontvingen elke
vier weken (dus ook een ‘13e maand) samen
f 40.10.-, de twee portiers ieder 3.18.-. Het
wachthuis bevond zich nog steeds in ‘de toren bij het Raadhuijs, alwaar koijen met
behoorlijk beddegoed waren aangelegd voor dezulke welke geen schildwacht hebben of geen
ronden doen, en alwaar des winters een kachel wordt gestookt waartoe jaarlijks voor stadsrekening
48 tonnen turf vereischt worden’.
De wakers liepen, als vanouds, hun nachtelijke ronden. Was er overdag of ’s nachts
ergens brand, dan moesten de wachtmeester en de wachters daar snel naar toe
om, met het geweer in de hand, toezicht te houden ‘tegen wanorde of diefstallen’.
‘Ook bij het doen van Publique Justitie verschijnen zij met hun geweer benevens
98

monnickendam een veilige stad? (2)
de Poortiers voor en rondom het schavot. Hun geweer is een gewone hartsvanger,
welke vier maal des jaars aan de municipaliteit ter visitatie wordt gelegd’.
De totale uitgaven voor de wacht blijken in december 1797 1916 gulden, 4 stuivers
en 6 penningen te bedragen:
_ het jaartractement van de wachtmeester (228,-)
_ een jaar soldij voor de wagters (1200,-)
_ de constabel (kanonnier) 114 gulden
_ de geweerschoonmaker 16.13.6
Voor verwarming en verlichting (turf en kaarsen) van en in de wachthuizen werd
f 357.10.- uitgegeven.
Ook in 1800 en 1801 blijken de uitgaven voor de nachtwacht nog steeds een kleine
2000 gulden te bedragen, zo blijkt op 2 maart 1802. En in 1807 gaat het nog steeds
om hetzelfde eindbedrag: f 1914.4.6. Constant dus.
Kermiswensen
Verschillende, door de stad aangestelde werkers, zoals de lantaarnopstekers en
de vuilnissleper, mochten, evenals voor de omwenteling, ter gelegenheid van de
kermis en/of het nieuwe jaar, een wens schrijven en die verspreiden onder de in-
Kermis in Monnickendam
99

woners om zo een extraatje op te halen. Ook de nachtwakers kregen daar ieder
jaar toestemming voor. Maar bij de kermis in augustus 1800 ging het mis. Op
zaterdag 26 juli 1800 moest wachtmeester Benjamin Schoneveld bij de stadsregering
komen. Wat was het geval? Twee nachtwakers hadden de orders omtrent de
kermiswensen ernstig overtreden. Het schijnt dat ze iets hebben laten drukken
om te verspreiden, waarvoor ze geen toestemming hadden of wat niet vooraf door
het stadsbestuur was gecontroleerd. Zeker in die spannende, nieuwe tijd van de
Bataafse Republiek werd nauwlettend toegezien op alles wat afbreuk zou kunnen
doen aan de nieuwe politieke weg die het patriottisch lands- en stadsbestuur
was ingeslagen. Het ging om de wakers Christiaan Schaatsbergen en Adam Klaver,
waarvan ik al eerder opmerkte dat ze tot de Oranjegezinden behoorden. De
heren werden zes weken geschorst en gedurende die tijd werd hun salaris over de
andere wakers verdeeld. Ik hoef u niet te vertellen wat een ellende dat betekende
voor hun gezinnen.
Nachtwacht niet attent
Ook in 1802 was er een akkefietje. De brandwachten Cos Hoogland, Tijmen van
Hoorn en Arie van Waveren hadden een boete gekregen, omdat zij niet aanwezig
waren geweest bij een brand in Catham, een gebied tussen Monnickendam en
Edam. De heren konden echter hun onschuld aantonen, want de nachtwacht had
verzuimd hen te wekken. Daarom moest de nachtwacht de boete moeten betalen,
zo werd op 25 september genotuleerd.
Een criminele nachtwaker
Een wel heel bijzonder verhaal komt uit de Criminele Rol. Hendrik Koolman, geboren
in november 1760, zoon van Jan Koolman en Dirkje Jans Kool, nachtwacht
sinds begin 1799, was gesnapt tijdens een inbraak bij Tijmen van Hoorn, die twee
maanden later (december 1802) opnieuw wachtmeester zou worden.
Hendrik, op 10 november 1760 in de RK-kerk gedoopt, was een zoon van Jan Koolman
en Dirkje Jans Kool. Hij was (niet in Monnickendam) rond 1786 getrouwd
met Catharina van der Putte. Zij kregen vier kinderen waarvan er tenminste drie
jong zijn overleden. Hendriks echtgenote was twee maanden voor het nu te noemen
voorval overleden en op 13 augustus begraven.
Wat was het geval? Hendrik Koolman heeft op 31 oktober 1802, om vijf uur ’s morgens
Jan Klomp en zijn zoon Jan Klomp junior ‘gepord’. Gewekt dus. Dat was één
van de taken van de nachtwacht. Toen zij om kwart over vijf hun koeien gingen
melken, hebben ze iemand zien liggen in het schuifraam van Tijmen van Hoorn.
Na inspectie van Tijmens huis door de hoofdofficier en ondervraging van Tijmen
zelf, is Hendrik Koolman diezelfde dag nog opgepakt. Zijn collega’s Hen-
100

monnickendam een veilige stad? (2)
drik Vrijning, Dirk Nieuwenhuijzen, Christiaan Schaatsbergen en wachtmeester
Benjamin Schoneveld werden gehoord en na een aanvankelijk ontkenning, had
Hendrik bekend de dief te zijn.
Omdat wachtmeester Benjamin Schoneveld tijdens het verhoor ‘niet naar waarheid
getuigd had’ en zich schuldig had gemaakt aan een ‘valsch getuigenis’ werd
hij ‘eerloos en infaam’ genoemd en van zijn post als majoor van de stadsnachtwacht
vervallen verklaard. Ondanks verzoek om vergiffenis en belofte van beterschap
bleef de officier bij zijn eis.
Nachtwacht Hendrik Koolman bleek bij nader onderzoek veel meer op z ’n kerfstok
te hebben. In de nacht van 7 en 8 april 1791 had hij goederen gestolen van
Gerrit Boerlage, die daar op de bleek lagen: vier bedlakens, twee mannen- en twee
vrouwen hemden, zeven halsdoeken, zeven servetten, een gordijn, vijf slopen, zes
nachtmutsen, drie dassen etc. Spullen die Hendrik voor z ’n eigen huishouding
had gebruikt.
Nog een voorval. In 1798 was Hendrik enige tijd oppasser van de zieken die boven
de stadswaag werden verzorgd. Ook daar heeft hij vijf lakens gestolen. Toen
hij begin 1799 als nachtwacht was aangesteld en dus ‘belast met het beveijligen van
de eigendommen der ingezetenen heeft hij de tijd van zijn wacht besteed tot het overleggen of
bewerkstellingen van zijne dieverijen’, aldus een conclusie van het gerecht.
Maar we zijn er nog niet. Tijdens de kermis in juli 1800, had hij, toen hij daar rond
liep met zijn kinderen, zijn ogen goed te kost gegeven bij de schoenenkraam. Zo
goed, dat hij de volgende nacht uit die kraam een paar schoenen en twee paar
muilen had weten te stelen. De schoenen droeg hij zelf, zijn inmiddels overleden
vrouw het ene paar muilen, terwijl hij het andere paar aan de zuster van zijn
vrouw had verkocht.
Het houdt niet op. Nog een incident. Op de eerste oktober 1802 was Hendrik, met
gebruikmaking van een bijl, het haringhuisje binnengedrongen en had hij kans
gezien de geldla te openen. Daaruit had hij o.a. twee Zeeuwsche rijksdaalders
meegenomen en nog wat klein geld. Maar hij viel door de mand toen hij één van
zijn kinderen met zo’n gestolen rijksdaalder naar bakker Claas Wedepoel had
gestuurd. Het bleek namelijk vals geld te zijn, dat hij daarna in het water bij de
Baanbrug had gegooid.
Opgeteld bij al deze criminele feiten kwam dan dat ‘bezoek’ aan het huis van Tijmen
van Hoorn, met wie hij nota bene in de nacht voorafgaande aan de inbraak,
nog koffie had zitten drinken.Toen Tijmen en zijn vrouw zich op een later tijdstip
naar het huis van Gijsbert de Graaf hadden begeven, had Hendrik zijn slag
geslagen.
De eis van officier Adolph Leonard Thierens loog er niet om. Hendrik zou door de
101

scherprechter met koorden worden gestraft tot de dood er op zou volgen. Daarna
zou zijn lichaam aan de galg worden gehangen. Maar eerst werd hij veroordeeld
tot het betalen van alle kosten, die zijn gevangenschap, proces en executie met
zich mee zouden brengen.
De familie komt in actie
Toen de strafeis bekend werd, kwam de familie van Hendrik Kooman in actie,
waaronder zijn achtenzestig jarige moeder Dirkje Kool, weduwe van Jan Adriaans
Klaver. En verder Marijtje Koolman, Trijntje Beering en Hendriks neven Jan
Oesdom en Hendrik Oesdom. Ze schreven een lang rekwest aan de stadsregering,
waarin ze vroegen om af te zien van de doodstraf. Hier de inhoud van die brief: ‘De
vertooners met zoo veele verbaesheid als ontsteltenis en tot hunnen bitteren droefheid hebben
vernoomen dat hunne zoon, broeder en neef Hendrik Koolman door de Hoofd officier deezer
Stad is geapprehendeert (gevangen genomen, caeg), ter zaake dat dezelve zich zoude hebben
schuldig gemaakt aan zoodanige capitale delicten welke wet ligtelijk de straffe des doods ten gevolge
zoude kunnen hebben, en voorsiende welke schandaad daar voor naar de tegenwoordige
maar alte zeer gevestigde manier van denken op des gedetineerden vier kinderen, op de vertooners
en op zijn verdere zoo talrijke familie zoude worden gebracht, hebben gemeend gebruijk
te moeten maaken van het 46e artikel van den tijds van procederen in Criminele Zaken, ten
einde indien mogelijk, die voor de geheele familie van gedetineerde zoo nootlottige als onverdiende
slag als de gevolgen des doodstraf zoude zijn, af te wenden, en dezelve vertooners zijn
hier te eerder en met te meerdere hoope op eenen eenigsinds gunstige uijtslag overgegaan, daar
zij vertrouwen dat uijt de confessie van de gedetineerde nog uijt de informatien tegen dezelve
genoomen niets zal kunnen blijken dat dezelve heeft begaan of heeft tragten te begaan eenige
misdaad tegen het Leven van Zijne eeren naasten. De vertooners bidden ulieden in de eerste
plaats en wel bisonder te reflecteeren welk een groot en merkelijk onderscheijd er voor de gedetineerde
en des zoo talrijke als geheel onbesprokken familie in gelegen is of de gedetineerde de
doodstraf ondergaat dan niet, daar er in het laatste geval aan hem gelegenheid wordt gegeven
om door een verbeterd en boetvaardig gedrag, de schandvlek uijt te wissen, welke door eenige
oopenbare straf op hem en de zijnen mogt werden gebragt, van welk voordeel in het eerste geval
zijn vier kindertjes, aan wien, hoewel onschuldig in booze ogenblikken hunner vaders straffe
verweeten staat te worden, zijne oude beklagenswaardige moeder met de verdere vertooners en
zijn gehele familie zouden werden verstooten.
In de tweede plaats waagen het de vertooners ulieden voor te dragen of het verblijf van de gedetineerde
gedurende verscheijdene weeken in een naare, akelige, nauwe en bijkans van ligt
en lucht beroofde gevangenis, waarin hij, vergeseld van sijn pijnigend geweeten en in de wroegenste
onzekerheijd over zijn toekomend noodlot zooveele angstige en lange daagen (indien
een van licht beroofde dag dus geheeten mag worden), heeft doorgezeten niet bij rekening of in
mindering van zijne verdiende straf kan verstrekken.
102

monnickendam een veilige stad? (2)
Eindelijk meenen vertooners ulieden te moeten herinneren dat, veronderstelt als eens dat er
een wet te vinden waare, welke op de door de gedetineerde begaane misdaaden, de doodstraf
bepaalde, het even zeker is dat deze zelve wet gedurende veel langer dan een derde gedeelte van
honderd jaaren, door verre de meeste rechtbanken in ons vaderland, alwaar delicten, waarbij
die wet te pas gebragt wierds, moest werden geoordeeld, meestijds niet zoo strikt en letterlijk
is gevolgd, maar doorgaans een eenigsinds mindere straffe is bepaald, deze wet dan ook in
zooverre is veranderd en geabrogeert (opgeheven of ongeldig verklaard, caeg) dat de daar bij bepaalde
straffe tegenwoordig niet anders dan merkelijke gemitigeerd (verzacht, gematigd, caeg)
behooren te worden toegepast en hier mede werpen zich de vertooners voor ulieden der achtbaaren
rechtbank in hoopen en vertrouwen dat gijlieden op de traanen van een aantal uwer
medeburgers, welke alle de nabestaande van de gedetineerde zijn, alle zoo zij vertrouwen van
een onbesprooken en braaf gedrag en wandel op de onnozele onschuld zijner vier kinderen, op
de rechtmatige zwarigheid zijner ongelukkige oude moeder wel eenige aanstroom zullen willen
neemen, deeze alle wel zich willen behoeden voor die en de gevolgen voor hen zoo schandelijke
als onverdiende slag als de doodstraf van de gedetineerde hen zoude veroorsaaken en hen stoffe
geven om in zoo veele droefenis als de detentie en misdrijven van een hunner naastbestaanden
hen veroorsaaken nog eenige vertroosting te kunnen vinden’.
U begrijpt dat eenvoudige mensen niet in staat waren om zo’n ‘pleidooi’ te kunnen
schrijven. Het is dan ook notaris Age Volkerse die het verweer heeft opgesteld
en namens de ‘vertooners’ zijn handtekening onder het verzoek zette. De teneur
van het stuk kun je kort samenvatten: een man om zulke vergrijpen (diefstal) ter
dood brengen, past niet meer in deze tijd.
De straf verzacht
Het familierekwest heeft geholpen, want de eis van de aanklager werd ‘verzacht’.
Hendrik moet onder aan de galg staan met een strop om z’n hals en zal daar gegeseld
en gebrandmerkt worden. Vervolgens wordt hij zestien jaar in een tuchthuis
ondergebracht en voor de rest van zijn leven verbannen uit het departement Holland.
Alle gemaakte kosten zijn voor zijn rekening. Justitie nam op 29 december
1802 deze nieuwe eis in z ’n geheel over. Toch nog best een zware straf!
De nachtwacht opgeheven
Over het functioneren van de nachtwacht is in de eerste tien jaar van de 19e eeuw
niet veel informatie bewaard gebleven. Heel algemeen kan gezegd worden dat de
heren, gelet op wat volgt, hun werk niet bepaald geweldig deden.
Op 9 juli 1810 werd ons land ingelijfd bij het keizerrijk Frankrijk. In datzelfde jaar
werd de gemeentelijke autonomie, voor wat betreft de veiligheid, grotendeels opgeheven.
Ook de nachtwacht moest er aan geloven. Op 26 augustus 1811 stuurde
103

de onderprefect in Hoorn,
belast met het bestuur over
het Departement Zuiderzee,
een brief naar de burgemeesters
van zijn gebied.
‘Reeds voor lang is het blijkbaar
bewezen, dat niet alleen de inrigting
der Nachtwachten of
Klapperlieden, zeer gebrekkig
aan derzelver oogmerk beantwoord,
maar zelfs dat op sommige
plaatsen hieromtrent de
grootste misbruiken zijn ingeslopen.
Het gedrag van eenige
derzelven heeft de waakzaamheid
der Politie noodzakelijk
gemaakt en het is meer dan tijd,
dat dit kwaad met den wortel
uitgeroeid worde’.
Hij gaat verder met te verwijzen
naar brief van de prefect
van 23 augustus waarin
staat dat ‘alle Nachtwachten
of klapperlieden, op den
voet waarop zij tegenwoor-
De nachtwacht afgeschaft
dig bestaan, zonder eenig
uitstel af te schaffen’.
Dat was nogal wat. Een eeuwenoud beroep werd in één moment afgeschaft. Maar
er gloorde ook hoop in de brief: ‘De afgeschafte Nachtwachten zullen aan de bijzondere
aandacht der Commissarissen van Politie worden aanbevolen en hun gedrag tot zoo lange
nauwkeurig in het oog worden gehouden, dat men zich overtuigd zal hebben, dat zij door ijverig
werken hun verlies hersteld hebben’.
Er voor in de plaats kwam een centraal aangestuurde politiedienst onder een zogeheten
minister van politie. En het kan niet worden ontkend, dat was een hele verbetering.
De sluitingstijden van herbergen en logementen, nogal eens een bron
van onrust, werd gecontroleerd, waardoor veel overlast verdween. Ook de nachtelijke
criminaliteit daalde spectaculair. Bovendien was het kostenbesparend.
104

monnickendam een veilige stad? (2)
Toen de brief in Monnickendam
was bezorgd, is de burgemeester
meteen in de pen
geklommen. Hij schrijft: ‘Ingevolge
uwe aanschrijving van den 26
augustus heb ik u te berigten dat met
betrekking tot het dadelijk afschaffen
der nagtwagten reeds aan de gerespective
order van de Heer Prefect
binnen deze Stad voldaan is en andere
lieden provisioneel zijn aangesteld
om voor de veiligheid dezer
stad waarin geene Nationale Garde
of gewapend burgerkorps aanwezig
is, te waken. Ondertusschen vinde
ik mij verpligt U onder het oog te
brengen dat deze personen zich gedurende
hunnen dienst allerloffelijkst
gekweten hebben en het dus
Politieman en arrestant
voor deze Stad niet ondienstig zijn
zoude, wanneer het mij vergunt
wierdt om weder eenige lieden te mogen employeren. Hier op nadere orders van mijn Heer den
Onderprefect tegemoet ziende’ was getekend burgemeester Daniel Arbman.
De burgemeester, in zijn gedrevenheid om te redden wat er te redden viel, overdreef
wel enigszins, gelet wat u eerder las over de heren nachtwachten. Maar het
siert de man dat hij voor zijn mensen op kwam.
Een antwoord uit Hoorn liet niet lang op zich wachten. Op 1 september schrijft
de onder prefect: ‘Hoezeer ik niet kan beslissen in hoeverre de generale bewoordingen ten
opzichte der Nachtwachters of Klapperlieden bij mijne aanschrijving van de 26 dezer op Uwe
gemeente van applicatie (toepassing, caeg) is, heb ik echter gemeend op verscheidene aanvragen
wegens het aanhouden of niet aanhouden der tegenwoordige Nachtwachters of Klapperlieden
ter nadere elucidatie (toelichting, caeg) ter uwer kennis te moeten brengen, dat aan de voors.
aanschrijving punctuelijk moet voldaan worden, zoodanig nochtans, dat zulks ten spoedigste
doch regulier moet geschieden, en zoo als in dezelven aanschrijving met zoveel woorden gezegd
is, men dezelve met overleg van den Commissaris van Politie alwaar dezelve gevonden word op
een andere wijze moet doen vervangen, terwijl ik daar al verder geene zwarigheid zie, wanneer
onder de Nachtwachts of Klapperlieden menschen van beproefde trouw, braafheid en eerlijkheid
gevonden worde, of zoude wederom kunnen worden geëmployeerd op zoodanige voet en
105

wijze voor de publieke rust, veiligheid en toeverzicht zal nodig zijn en bevonden worden te behoren.
Ik vertrouw Mijn Heer de Maire dat hier door aan Uw zwarigheden zoo er eenige bij U
mogte te zijn opgekomen, gereedelijk zal worden voldaan en Uwe aanvragen dienaangaande
bereid gedaan of nog te doen zullen komen te vervallen’.
Twee veldwachters
Er was dus enige ruimte om voormalige nachtwachten opnieuw een plekje te bezorgen
als veiligheidsbeambte. Maar er kwamen ook mensen van buitenaf. Tot
veldwachters werden aangesteld, de heren Jacob Schram en Cornelis de Jong.
Jacob Schram was 33 jaar, geboren in Naarden in 1778, is getrouwd en had zes kinderen.
Hij was voorheen militair.
Cornelis de Jong was in Landsmeer geboren in 1775 en dus 36 jaar. Hij was getrouwd
en had drie kinderen. Voorheen was hij timmermansknecht en gerechtsdienaar
in Monnickendam. Beiden waren volgens de burgemeester, zeer geschikte
personen om dienst te doen als veldwachter.
Blijkbaar hebben lang niet alle burgemeesters het bevel van 26 augustus (ontslaan
van de nachtwachters) uitgevoerd. Op 12 oktober schrijft onderprefect Mollerus:
‘Niet tegenstaande herhaalde gegevene orders schijnt het dat in sommige gemeenten nog wordt
voortgegaan met de dienst van zogenaamde nachtwagts te gebruiken. De prefect heeft om die
reden op 26 oktober het besluit genomen ‘dat sommige beambten niet meer mogen bestaan, alwaare
hetzelve dat dezelve door particuliere personen worden gesalarieerd, zijnde deze dienst
alleen gemandeerd (volmacht verlenen, caeg) aan de agenten van politie, de veldwachters en de
gewapende macht. En in geval dat nog niet voldoende mogt geoordeeld worden door patrouille
geformeerd uit de daartoe geschikte ingezetenen van 20-60 jaar, welke ten dien einde wettelijk
moeten worden opgeroepen en dit zonder enig salaris moeten verrichten’.
De nachtwacht in Monnickendam opgeheven?
In de notulering van augustus 1810 is nog sprake van toestemming voor het verspreiden
van een kermiswens door de nachtwacht (naar oud gebruik) en op 25
oktober toont de wachtmeester de geweren van de nachtwakers ter controle en
ontvangt hij toestemming voor de jaarlijkse schoonmaakbeurt van het wachthuis.
Maar dan stopt de informatie. Op de begroting voor 1811 is geen betaling aan de
nachtwacht opgenomen en ook is er aan het eind van het jaar geen sprake meer van
het rondbrengen van een nieuwjaarswens door de heren, ter verkrijging van een
extraatje. Wel is er in 1812 geld uitgetrokken voor onderhoud van het wachthuis
en verlichting. Het stadsbestuur heeft zeer waarschijnlijk de bevelen van hogerhand
uitgevoerd, maar als ik alle (betalings)gegevens overzie, is het beeld van een
al of niet functionerende nachtwacht tussen 1810 en 1813 enigszins onduidelijk.
106

monnickendam een veilige stad? (2)
Mogelijk is hier sprake van de ‘strijd’ tussen het plaatselijk bestuur en een meer
centraal overheidsgezag.
De afschaffing van de nachtwacht zou echter van korte duur zijn,want vrijwel onmiddellijk
na de terugkeer van de Prins van Oranje in november 1813, werd een
maand later de nachtwacht weer in ere hersteld.
Bedelarij
Door allerlei maatregelen van de Franse overheid was er een enorme armoede
ontstaan. Dat had bedelarij tot gevolg. Gezinnen konden niet meer rondkomen
omdat allerlei vormen van nijverheid geen inkomsten meer opleverde. Vaders en
moeders vroegen aan het stadsbestuur of ze bij het weeshuis een brood mochten
halen om hun kinderen te eten te kunnen geven. Het waren de ‘zegeningen’ van
jarenlang Frans bestuur en Franse bezetting, lees inkwartiering.
Bedelen
Om de bedelarij te beteugelen bevestigde het stadsbestuur op 1 mei 1803 aan de
pui van het stadhuis, met verwijzing naar een algemene willekeur van 18 maart
1656, een keur op het bedelen:
107

1. dat van nu af niemand binnen deeze stad zal vermoogen aan de huizen te bedelen, ’t zij van
geld, goed, eetwaren of iets hoegenaamd, op poene agt daagen te water en brood geleid en daarna
de Inwooning en verblijf binnen deese Stad altoos ontzegd te worden.
2. dat de ouderen in dit geval voor hunne kinderen verantwoordelijk zullen zijn en de straffen
ondergaan als of zij zelve hebben gebedeld, ten zij eenige omstandigheden daarin verzagting
mogten gedoogen ‘t geen aan het oordeel der scheepenen deezer Stad zal worden overgelaten
3. dat de alzo op Beedelen bevonden en achterhaalde Personen door de Dienaars der Justitie
zullen worden geapprehendeert (gevangen genomen, caeg) en bij vonnisse van scheepenen in
de hierboven gemelde straffen gecondemneert (veroordeeld, caeg)
4. dat aan zodanige onvermogende ingezetenen, die door ouderdom of lichaamsgebreken geheel
buiten staat zijn, om behalve de onderstand uit de Armen Kassen eenige andere Middelen
van bestaan te kunnen bekoomen, zal worden vergund weekelijks op maandag voor de Middag
aan de huizen te mogen rondgaan, mits dezelve zich vervoegen aan de Raad dezer Stad
en aan derzelve doen blijken van hun volstrekt onvermogen om te kunnen arbeiden of eenige
andere kostwinning te bekomen, in welk geval aan hun door de Raad zal worden gegeeven
een kennelijk teeken, bestaande in een M in Zwart Laaken uitgesneeden op een Roode Grond
en welk teeken de aldus gequalificeerden zullen verplicht zijn te allen tijde, als zij rondgaan,
aan de Rechtermouw op een zichtbaare plaats te moeten draagen, op poene van voor altoos die
admissie (toestemming, caeg) te verliezen en daar boven voor acht daagen te water en brood
gelegd te worden’.
Het feit dat zo’n keur uitgevaardigd moest worden geeft aan, hoe hoog de nood
in de stad was gestegen.
Het waren vooral de veldwachters die belast waren met het toezicht op dit punt.
Maar aangezien ze beperkt in aantal waren en niet op elke plaats aanwezig konden
zijn, bleef het fenomeen bedelen bestaan.
Acht jaar later ontvangt de burgemeester een brief van de onder prefect uit Hoorn
d.d. 21 augustus 1811 waarin wordt gezegd dat ‘deze plaag noodzakelijk moet worden
uitgeroeid’.
Maar, opnieuw, er bleef nog jarenlang sprake van bedelarij, mede ook omdat de
armoede een probleem bleef (7).
De klepperman
Tot slot een klein, wat geromantiseerd, versje van Hieronymus van Alfen uit zijn
bundel: Kleine gedichten voor kinderen, 1787, met als titel: de Klepperman.
108

Klepperman
monnickendam een veilige stad? (2)
Zou ik voor de klepper vrezen, o, die lieve brave man,
maakt, dat ik gerust kan wezen en ook veilig slapen kan.
Moeder lief ‘k geloof het vast, dat hij op de dieven past.
Schoon hij loopt door wind en regen, ‘t zingen wordt hij nimmer moe:
Goede God! geef hem Uw zegen, maar mijn oogjes vallen toe.
Lieve klepper! hou de wacht! Ik ga slapen: goede nacht!
Of de kinderen in die tijd altijd goed hebben geslapen is de vraag. Immers, als er
elk uur een man met een klepper en een flinke stem, om de tijd aan te geven, voorbij
komt, wordt dat wel wat moeilijk. Maar de woorden klinken, temidden van de
rauwe realiteit van weleer, toch vriendelijk en geruststellend.
(Volgend jaar het laatste deel over de nachtwacht).
109

I. Bronnen
* Resoluties van de Representanten des Volks, van de Municipaliteit en van den Raad, 1795 tot 1811
* Brieven uit diezelfde periode
* Jaarboekjes Oud-Monnickendam (voortaan JOM) 1999, 2001 en 2002.
II. Boeken
* Van nachtwacht tot computermacht, N. Groeneweg, Europese bibliotheek Zaltbommel, 1976
* Van rakkers en gemeente-ezels. De politie in de loop der tijden (1400-1940) in een genealogisch per-
spectief, J.W. Koten, Ons erfgoed 2004, 2005.
* De adelaar en het lam, Johan Joor, de Bataafsche Leeuw, Amsterdam 2000
III. Noten
1. Dhr. Appel heeft in de jaarboekjes 1999 t/m 2002 uitgebreid aandacht geschonken aan ontwikkelin-
gen tijdens de Franse tijd (1795-1810), binnen en buiten Monnickendam.
2. Het franse ‘gens d’armee betekent – gewapende mannen.
3. De oorspronkelijke vrijheidsboom was de Liberty tree in Boston, een iep die in 1765 het verzamelpunt
werd voor de tegenstanders van het Britse koloniale bestuur in de aanloop naar de Amerikaanse
Revolutie.
4. JOM 1999 blz. 47
5. Criminele rol 3564 blz.
6. JOM 1975 en 1976 en de bijlagen van de Criminele Rol i.v.m. het verhoor.
7. In JOM 2001 en 2002 heb ik geschreven over de Kolonie van Weldadigheid in Drente. Een van de pogingen
om wat te doen aan het armoedevraagstuk.
110
Bijlage 1 – Wachtmeesters 1795-1814
Vanaf Lourens Koster wordt de functie wachtmeester ook gebruikt in het kader van politionele diensten.
* Benjamin Harks Schoneveld, 10.2.1770. Wegens plichtsverzuim 22.5.1773 ontslagen. Wachtmeester in
1798. Wegens meineed op 14.11.1802 ontslagen. Begraven 25.12.1807.
* Tijmen van Hoorn, 7.9.1776, i.p.v. Jan Jansz Besem de jonge; Tijmen wordt 25.2.1792 wachtmeester.
Is vanwege zijn Oranjegezindheid in januari 1798 ontslagen. Wordt 24.12.1802 opnieuw benoemd tot
wachtmeester. Begraven 21.9.1808.
* Pieter Tijmensz van Hoorn, geb/dp. 118/15.8.1782; 1.10.1808 wachtmeester, overleden 15.12.1835. Was
ook (1808) keurmeester van vlees, spek en zouter van het vlees, kaaskopersknecht en brugophaalder.
Bijlage 2 – Nachtwakers 1795-1814
De afkorting SN staat voor substituut-nachtwacht, N voor Nachtwacht. Meestal werd iemand eerst SN
en op een later tijdstip N. In juli 1797 bestond de nachtwacht (ratelwacht) uit tien personen: de wachtmeester
en negen wakers en daarnaast ook nog twee portiers. De datum achter de naam is de dag van
aanstelling.

monnickendam een veilige stad? (2)
* Adriaan Jansz van Leusen, 3.6.1780, was ook vleessouter.
* Dirk Klaasz, 2.9.1780, i.p.v. Willem Appel
* Albert Barning, 17.2.1781, was in 1791 ook turfdrager; reprimande op 5.7.1783
* Cornelis Deun, 2.6.1782, i.p.v. Jan Vreeling
* Christiaan Schaatsbergen, 2.6.1782. Was ook bierdrager. Op 26 juli 1800 zes weken geschorst. Van
14.11.1802 tot eind 12.1802 interim wachtmeester. Op 7.4.1810 gecorrigeerd wegens plichtsverzuim. Geschorst
25.11.1815, weer in functie 13.1.186; overleden 4.5.1826.
* Claas Dirks, 27.7.1782
* Jan Vreeling,14.5.1785 i.p.v. Louis Nooij
* Willem Vlugt, 1.10.1785, i.p.v. Reijer Cornelisz.
* Adam Klaver, 17.12.1785, op 26 juli 1800 zes weken geschorst
* Jan Groen, 26.8.1786, begr. 19.8.1802
* Karsten Kemp, 24.5.1789, i.p.v. Cornelis Majesteit,
* Jochem Pietersz Esselman, 25.2.1792
* Dirk Heemskerk, 2.11.1793, vanwege zijn Oranjegezindheid in 1798 ontslagen
* Jan Jongemaat, aanstelling voor 20.4.1796, ontslagen 20.11.1802
* Hendrik Vrijling, datum aanstelling onbekend, ontslagen 20.11.1802, begr. 14.11.1809.
* Hendrik Koolman, begin 1799, zie Crim. Rol 3564, ontslagen, vonnis eind december 1802. Begraven
3.7.1805
* Dirk Nieuwenhuijzen, aanstelling voor augustus 1800, ontslagen 20.11.1802
* Hendrik Kleijsen, aanstelling ? ontslagen 20.11.1802
* Gerrit Hessels, aanstelling ? ontslagen 20.11.1802
* Ernst Groen, aanstelling ? ontslagen 20.11.1802
* Klaas Willemsz Vreling, 24.12.1802, begr. 21.12.1803
* Adriaan Waterland, 24.12.1802
* Jan Vonk, 24.12.1802
* Cornelis Kwakman, 24.12.1802
* Adriaan Reurs, 24.12.1802, overleden 11.11.1835
* Klaas Jacobs Vreeling, 24.12.1802, neemt 8.11.1803 ontslag wegens lichaamszwakte
* Pieter Gerrits Leger, 24.12.1802, bedankt op 4.3.1809
* Christiaan Meijer, 24.12.1802; zes weken schorsing in september/oktober 1820; ontslag gekregen of
genomen 17.7.1830. Op 7.2.1818 aangesteld als taxateur van het brandhout.
* Pieter Jansz Meij, 8.11.1803, was ook haringtelder, op 13.10.1804 van beide posten ontslagen.
* Cornelis van Keren, 13.10.1804
* Jan Roos, 21.12.1803, ontslag 16.11.1805 op verzoek van zijn vrouw; was ook turf en korendrager.
* Jacob Mooij, 16.11.1805, eed 23.11, 30.11 ook sub. turf, saad en koorndrager.
* Hendrik Moen, de post van nachtwacht hem op 2.3.1811 provisioneel vergund. Was ook kalkmeter.
* Cornelis Deun, 22.12.1813
* Hendrik Kroon, 22.12.1813
111

112
Bijlage 3 – Boomsluiters 1795-1814
* Ariaan Mobron, 20.3.1798 i.p.v. Joris Brand, Joris overl. 27.12.1808.
Bijlage 4 – Geweerschoonmakers 1795-1814
* Doeke Hessels, 13.10.1792 i.p.v. Tjadde Rickels.
* In 1797 genoemd een schoonmaker (geen naam) van vijftig geweren. Krijgt daar 16.13.6 per jaar voor.
* De geweerschoonmaker in 1801 genoemd (geen naam). Mogelijk nog steeds Doeke Hessels.
Zie voor de portiers het artikel over de stadspoorten.

Rondleiding tijdens de reünie van de Vereniging
Oud Monnickendam op 26 juni 2010
Pieternel Rol
De reünisten varen met de fluisterboot door de sluis van de Middendam.
Na de koffie, het gebak en de toespraak van voorzitter Jan Konijn, verliep de start
van de rondleidingen wat moeizaam. Veel reünisten waren in een zeer geanimeerd
gesprek gewikkeld. Maar uiteindelijk vertrok ik met ongeveer 20 personen.
Na uitgebreid te hebben stilgestaan bij de bouw van de kerk, liepen we de Zarken
in.
Aangezien de heer Oosterbaan deel uitmaakte van mijn groep, was dit een mooie
gelegenheid om van hemzelf te horen wat het op zijn voordeur vermelde ‘Anders
zijn mag niet’ betekent. Volgens de heer Oosterbaan is het geen discriminerende
kreet, maar juist meer het tegenovergestelde: een verzuchting van een ‘slachtoffer’:
anders zijn mag (kennelijk) niet van... Ja, van wie niet? Dat mag iedereen zelf
invullen!
113

Havenmeester Ed Willms opent in Middeleeuws kostuum de sluisdeuren.
Voor mij als stadsgids was het werkelijk een cadeautje dat de heer W. Hordijk,
zoon van Leo, in mijn groep was geplaatst. De heer Hordijk was kort daarvoor
aangekomen vanuit de VS om in Monnickendam de feestweek met familiebezoek
te combineren. In de Kerkstraat, voor zijn ouderlijk huis met de bekende gevelsteen,
heeft hij, wiebelig gezeten op een Monnickendammertje, ons het één en
ander verteld over de belevenissen van het gezin Hordijk en de onderduikers in
de 2 e wereldoorlog. Hierbij vermeldde hij nadrukkelijk dat hij nog heel erg klein
was in die tijd, en dat zijn herinneringen dus zijn bepaald door wat een klein jon-
114

ondleiding tijdens de reünie op 26 juni 2010
getje interessant vindt. Vandaar dat hij nog heel goed wist dat de kinderen dagelijks
de poepemmer vanuit de schuilplaats moesten legen in de gracht. In de winter,
wanneer er ijs lag. Tja, dan werd dat een probleem. De omvang van de hoop
op het ijs achter hun huis moest natuurlijk wel een beetje kloppen met het aantal
legale bewoners, anders zou de buurt letterlijk en figuurlijk onraad ruiken. Dus
moesten de kinderen de inhoud van de emmer verdelen over de hoopjes achter
verschillende andere huizen.
Onze rondwandeling eindigde bij de Gooise Kaai, alwaar een grote ‘fluisterboot’
lag om ons terug te varen naar de Grote Kerk. Voor ons allemaal was het nieuw
om in de sluis van de Middendam geschut te worden. Ed Willms en Ton Meijer,
in Middeleeuws kostuum, bedienden de sluisdeuren, en even later konden we een
halve meter lager verder varen langs de Fluwelenburgwal.
Via de Lindengracht, Herengracht, Nieuwe Zijdsburgwal en langs de vesting voeren
we in de stralende zon terug naar de Grote Kerk.
Het zou leuk zijn wanneer we zo’n boottochtje vaker met een rondleiding konden
combineren.
115

116
Frederik de Wit/Blauw, vogelvluchtkaart van Monnickendam (1660/1680)
- nr.1: Zuyd-ender Poort - nr.2 In 1660/1860 was deze plek naamloos.
- nr.9 Zuyd-ender Mole steegh. - nr.9: Zuyd-ender Mole steegh. Nr.12
Kromme elleboog steeghje - nr.14 Reijer steeghje. Deze steegjes zijn in
de loop van de tijd door nieuwe bebouwing uit de gevelwand verdwenen.
Zuideinde 1850: Gevelwanden met veel openingen. Ruime doorkijkjes naar
Niesenoortsburgwal maar ook over de Gouwzee.
Zuideinde 1895: De gevelwanden zijn net als in 1660/1680 bijna weer gesloten.

‘Kaneelbuurt’
Siem Koerse
Op plattegronden van, 1660/1680, 1850 en 1895, hiernaast afgebeeld, staat het
Zuideinde in Monnickendam aangegeven als een bochtige straat. Dit komt, doordat
door de eeuwen heen deze weg is gevormd door de loop van de Waterlandse
Zeedijk, die van Amsterdam, door Monnickendam, naar Enkhuizen loopt. Het bewijs
dat het over een dijk gaat, staat aan het Noordeinde van ons stadje. Ongeveer
twintig jaar geleden stond deze dijkpaal plotseling in de stoep van nummer 32*).
Waar kwam dijkpaal nr.22 vandaan? Dijkpaal
nr.21 staat ter hoogte van het Hemmeland en
nr.23 staat ongeveer in het begin van Katwoude.
Lag dijkpaal nr.22 nog bij Noord-Hollands Noorderkwartier
op de werf, of kwam hij van het erf,
of uit de schuur van de toenmalige bewoner?
Het kan ook mogelijk zijn dat deze dijkpaal bij
de ophoging van de dijk in 1901(!) of na de watersnood
van 1916 is verwijderd voor werkzaamheden
aan de dijk. Ook kan op een gegeven moment
de nieuwe eigenaar van deze woning de
paal uit zijn stoep hebben gehaald.
Maar we gaan het hebben, zoals de kop van dit
artikel aangeeft, over de ‘Kaneelbuurt’. Deze be-
Dijkpaal nr.22 weer terug op de ‘juiste’ gint, bij overlevering, bij de Zuideindermolen-
plaats. foto: S. Koerse
steeg in het Zuideinde en loopt tot aan de Joodse
begraafplaats.
De naam ‘Kaneelbuurt’ werd nog zo genoemd in de jaren vijftig van de 20e eeuw
maar had toen geen enkele waarde meer. Er stonden nog wel huisjes die niet groot
waren en waren gebouwd na het midden van de 19e eeuw. Eind 19e eeuw was er
armoede in de zogenaamde ‘Kaneelbuurt’, vandaar de naamgeving. Deze naam
werd doorgegeven door ouderen die daarvoor de armoedige situatie hadden waargenomen
of meegemaakt. En zo blijft de niet al te fraaie naam voor toenmalige
bewoners van dit deel van het Zuideinde overeind. Maar we moeten ons wel reali-
117

seren dat het er in andere delen van Monnickendam ook niet al te best voorstond.
Hetzelfde geldt ook voor andere dorpen en steden in Nederland in die tijd.
Bijzonder is dat enkele huisjes, waarvan een aantal onder één kapconstructie parallel
aan de dijk (straat) stonden, nu in het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen zijn
te bekijken. Dat de tijd, ook in dit deel van het Zuideinde vooruitging, bewijst dat
er één woning is met een topgevel en dat er twee met dakkapellen waren. Het ging
dus ‘goed’ in de voormalige ‘Kaneelbuurt’. De twee huisjes met dakkapellen zijn
Opname van het Zuideinde begin 1900. De huisjes links staan nu in het Zuiderzeemuseum.
collectie G. Bont
ook meeverhuisd naar Enkhuizen om in het Zuideinde plaats te maken voor moderne
woningbouw, zij het met aangepaste goothoogte (1978 architect Schuitemaker,
Purmerend). Om al deze huisjes te vervoeren naar het Zuiderzeemuseum
(1977/1978) gaf nog een hoop gedoe. De woningen moesten worden ‘ingepakt’ in
een stalen constructie die er voor moest zorgen dat er nog wat heel in Enkhuizen
aankwam. Ze werden op dekschuiten vervoerd. Het was toch een bijzonder moment
om dit stukje Zuideinde via de Gouwzee naar hun definitieve bestemming
te brengen. Enkele jaren later was daar het resultaat te bewonderen. Als je van de
boot aankomt, die je naar het buitenmuseum brengt, loop je langs kalkovens en
dan links de hoek om.
Toen ik dat voor het eerst deed, was dat moment een bijzondere ervaring. Daar
stond het ZUIDEINDE! De bewoners die er in de jaren 50 hadden gewoond en in
118

De huisjes worden ingepakt voor vervoer naar Enkhuizen. foto: Zuiderzeemuseum
Ook werd een aantal rokerijen per dekschuit naar Enkhuizen vervoerd. foto: Zuiderzeemuseum
‘kaneelbuurt’
de tijd zijn weggegleden, waren er weer. Het was een schok van herkenning om
dat mee te maken. Ik stel de lezer gerust, deze ervaring is alleen weggelegd voor
bewoners van Monnickendam die het hebben gezien. Maar er kan wel worden
geprobeerd zich in te denken hoe onze bewoners hebben geleefd in die tijd in
Monnickendam.
119

Zo, dat was even een emotionele ervaring die ik niet had willen missen!
Maar er was meer in het Zuideinde in de tijd dat deze woningen naar het Zuiderzeemuseum
gingen. Bijvoorbeeld: het voormalige magazijn van Herman Leeuw
nr.54, eigenaar van het toenmalige antiekwinkeltje aan het Noordeinde. Deze
winkel is later overgenomen door zijn zoon Manu Leeuw. Deze had een manufacturenwinkel
‘De Vlijt’. Het winkeltje was op de linkerhoek van de Nieuwe Steeg,
nu woonbestemming. En dan het kantoor van de visroker Cor Dekker, (dat in
2011 weer wordt gesloopt voor de bouw van twee woningen) maar ook vrachtrijder
Vermeulen. Er stond ook een woonhuis met een afgevlakte topgevel en
gebouwd in zandsteen gelijk aan de dijkhoogte van de familie Kwakman. Voor
zandsteen zie ook Noordeinde nr.36 en het gebouw -HULPBETOON- aan de Kermergracht.
De voor- en zijgevels van -HULPBETOON- zijn later bepleisterd. Deze pleisterlaag
is geschilderd en er zijn kleuren aangebracht op de plaats van de originele zandstenen
stroken. Maar ook het huis van de familie Kwakman werd gesloopt om
plaats te maken voor de uitvinding van de gebroeders Reurs. Zij hadden het traditionele
visroken vervangen door een ronddraaiende gesloten draaischijf waar de
vis aan speten hing die vervolgens dóór de rook heen draaide. Iets verderop waren
toegangsdeuren naar het erf van boer Hardebol.
Al deze bouwwerken stonden aan de binnenkant van het Zuideinde.
Dan nu naar de buitenkant van het Zuideinde. Over de rij woningen die naar het
Zuiderzeemuseum zijn getransporteerd, hebben we het al gehad. Maar er was
ook nog cultuur, namelijk het woonhuis, gelijk aan de dijkhoogte, van muziekleraar
Hoogland, met als bijzonderheid een erker tegen de voorgevel. Maar ook
de woning van de familie N. van Oostveen. Een deel van de woning stond enkele
meters uit de rooilijn en de woning stond lager dan de dijkhoogte met daarvoor
een tuin met veel bloemen. Aan het einde van het Zuideinde woonde de fuikenvisser
Thames Ent.
Achter al deze woningen aan de buitenkant van de dijk liepen lange erven die uitkwamen
op het ‘Bossie’. Later, met de eerste nieuwbouw in 1952 door de R.K. Woningbouwvereniging,
werd deze plek ’t Prooyen genoemd. Dat was even wennen
in het Monnickendam van toen. De nieuwe naam die in de plaats kwam voor het
‘Bossie’ kwam van de kaart van (F. de Wit/Blauw – 1660/1680). Anno 2011 worden
deze woningen helaas als zijnde ‘gedateerd’ weggezet.
Terug naar de ‘Kaneelbuurt’. Waar komt deze naam vandaan? Even wat voorbeelden
van andere vreemde namen in de regio: Zuiderwoude – Turkije. Marken –
drie bijnamen voor woonhuisgroepen: Siberië, Moskou en Frankrijk.
120

‘kaneelbuurt’
En dan ook nog ‘Kaneelbuurt’ in Monnickendam. Er is een mogelijkheid dat het
woord uit de Franse tijd komt. Onze Nederlandse taal is doorspekt van Franse
woorden waar we zelf soms geen idee meer van hebben! Het is heel gewoon om
deze woorden te gebruiken zonder je af te vragen: ‘zou dat Frans zijn?’ In die
Franse tijd sprak natuurlijk niet iedereen deze taal of kon het lezen. Het kwam
voor dat een woord dan werd vernederlandst. Om dit te ondersteunen een Engels
voorbeeld. In Monnickendam sprak men altijd van ‘Blakwannes’. In het verleden
hadden woningen o.a. in de gang een ruw wit besmeerde muur met aan de onderkant
een ca. 1 meter hoge zwarte ‘lambrisering’. Dit zwart werd in de volksmond
‘Blakwannes’ genoemd.
Bij de verbouwing van onze woning vond ik een metalen doosje met daarop de
tekst in het Engels ‘blackvarnish’. Er werd door weinigen Engels gesproken, laat
staan het te kunnen lezen en dan is de weg naar ‘Blakwannes’ snel ingeslagen.
Zo moet het ook waarschijnlijk (!?) zijn gegaan met het Franse woord ‘Canaille’. Van
‘Canaille’ naar ‘Kaneel’ is dan een kleine stap **). ‘Canaille’ betekent in het Frans
o.a. ‘Volks’. We zijn in één keer bij de oplossing voor dit deel van het Zuideinde
in die tijd: het stond voor Volksbuurt. Er zijn meer (minder fraaie) betekenissen
van dit woord, zie o.a. Google). Tijdens de feestelijkheden van 2010 (655 jaar
stadsrechten) was er een optocht van praalwagens. Een van de wagens vertegen-
Praalwagen met twee bewoonsters van het tegenwoordige Zuideinde. De dames K. Polman-Koopmans (l)
en S. Schaap-Buurs (r). foto: S. Koerse
121

woordigde de ‘Kaneelbuurt’. De dames op deze praalwagen wonen ca. 50 meter
voor de Zuideindermolensteeg waar deze buurt begon. Door middel van tekst en
aankleding van deze praalwagen was men trots om daar te wonen.
Een bekende ondernemer in het Zuideinde had eens met zijn vrouw een conflict
over waar de Kaneelbuurt begon. Hij hield vol dat het bij de Groote Noord was
waar ze tegenover woonden en niet bij de Zuideindermolensteeg. Hij bleef bij zijn
mening. Om het op te lossen zijn ze wat gaan schuiven en ruilen van plek. Hij sliep
nu in de Kaneelbuurt en zijn vrouw in het eerste deel van het Zuideinde.
*) Op een dag stond er voor de winkel van schoenmaker Jan Snieder in het Noordeinde een meneer voor
de deur met een meetwiel. Hiermee kon het juiste aantal meters worden gemeten van dijkpaal naar
dijkpaal. Deze meneer deelde Jan mee dat op deze plek de verdwenen KM paal nr.22 in de stoep zou
worden geplaatst.Voor zover Jan wist en volgens vele anderen in Monnickendam had er nooit een paal
gestaan! Maar . . . er was een probleem, de paal zou precies voor de etalage komen van nr.34. Na enig
overleg met het Noord-Hollands Noorderkwartier mocht de paal drie meter naar het Zuiden worden
verplaatst voor nr.32. En zo kwam de KM-paal nr.22 weer terug in het Noordeinde.
**) In het boekje van Oud Monnickendam: ‘Een straatje om’ komt men tot een andere uitleg.
122

Verhalen van Piet Jongert sr. 1909–2001
Piet Jongert
Deze verhalen zijn herinneringen uit het leven van mijn vader over het wonen en werken in
Monnickendam. Het zijn afwisselend schrijnende verhalen maar ook kleine dagelijkse vertelsels
met leuke herinneringen. Ik hoop dat de inhoud een beeld geeft hoe de mensen in die
tijd moesten worstelen om het hoofd soms letterlijk boven water te houden en hun creativiteit
moesten aanwenden om hun leven zo aangenaam mogelijk te houden.
Mijn vader vond het heerlijk om over vroeger te vertellen en op een gegeven moment ben ik het
gaan opschrijven om deze verhalen niet verloren te laten gaan.
Ik heb deze verhalen in de derde persoon geschreven met mijn vader Piet als centrale figuur.
De bron van de krantenknipsels is het Waterlands archief.
Ik hoop dat u de verhalen met genoegen leest.
Piet Jongert jr
1. Herinneringen aan de vroegste jeugd
Hieronder volgen een aantal momenten uit Piet’s kindertijd die in zijn herinnering
boven kwamen. Het zijn vaak kleine dagelijkse gebeurtenissen en soms zijn
het voorvallen die niet helemaal door de beugel konden maar ze passen wel in die
tijd waarin het dagelijks brood niet vanzelfsprekend was.
Het gezin woonde in een klein boerderijtje aan de Kloosterdijk waar vader Jongert
boerenknecht was bij boer Dirk Lansing.
1.1 Voedsel in de 1 e wereldoorlog
Van de oorlog 1914-1918 zelf heeft de bevolking weinig gemerkt. Wel was er hierdoor
een groot voedseltekort. Men at van alles en vooral aardappelmeel want het
meeste voedsel ging allemaal naar Duitsland toe. Door de voedselschaarste ging
alles op de bon. Men kreeg broodkaarten met de vermelding van het aantal gezinsleden
en die waren geldig voor een halve kilo ongebuild tarwebrood per persoon.
Met deze kaarten diende men bij Piet Bakker brood te halen tegen betaling van
6 cent per halve kilogram. De kaarten hadden 140 vakjes die per halve kilogram
aangekruist moesten worden.
123

In de rokerijen werd haring voor Duitsland gerookt en die kregen dan een knip
in de staart zodat het duidelijk was waar deze bokking heen moest. Dit was de
zogenaamde ‘regering-bokking’. Deze vis ging per botter naar Duitsland maar
deze schepen werden vaak door de geallieerden in de grond geboord en dan hadden
de Duitsers nog niets. De Nederlandse bevolking kreeg dan nog minder, dus
gaf dit ook niet.
De bevolking probeerde van alles om aan voedsel te komen. Vader Kees smokkelde
boter voor zijn baas, Dirk Lansing. Hij verdiende hier vijf gulden in de week
mee.
De boter, ca. 25 pond, werd ingepakt in zeildoek en om zijn middel gebonden. De
man was meteen twee keer zo breed maar dat mocht de pret niet drukken.
Monnickendam telde toen een aantal bekende politiemensen die opdracht hadden
smokkelaars aan te pakken. Deze mensen knepen echter vaak beide ogen
dicht en profiteerden ook van de smokkelwaar. Je kunt niet zeggen dat ze corrupt
waren want ook deze mensen hadden het niet breed en hadden oog voor de
armoe van hun plaatsgenoten.
Als vader dan vanaf de Kloosterdijk Monnickendam binnen liep, stond agent
Handsma vaak bij de sluis en zei dan altijd: ‘Nog laat op pad Jongert?’ ‘Ja, je moet
wel eens een boodschap voor de vrouw doen,’ antwoordde vader dan: ‘Oké ga maar
verder, en doe maar kalm aan.’ Met andere woorden, vergeet mij niet.
Ook werd er met kazen gesmokkeld. Deze werden verstopt in melkbussen die
gevuld waren met karnemelk. Als hij dan agent Nagelhout tegenkwam zei deze:
‘Ga je nog even bij mijn vrouw langs want die heeft trek in karnemelk.’ Zo werd
door hem een kaasje besteld.
Ook agent Piet van Dijk werd niet vergeten. Deze was een groot liefhebber van
schapenvlees.
Op een dag kwam broer Cor uit de Foksteeg gelopen met een schapenbout op
zijn schouder bedekt met een aantal jute zakken. Hij botste bijna tegen Piet van
Dijk aan en deze zei: ‘Nou Jongert, dat scheelde maar weinig.’ Dus dit kostte een
stukje vlees.
1.2 School 1915–1922
Piet ging naar de lagere school op de Beestenmarkt en omdat Piet veel thuis moest
werken kwam hij geregeld te laat op school. Moeder zei dan tegen hem, ‘zeg maar
dat je kiespijn had, of dat de brug open stond.’ Omdat dit bijna dagelijks voorkwam
wist de meester al wat er aan de hand was. Hij ontving Pietje dan met de
woorden; ‘Wat is het deze keer, stond de brug open of had je koorts in je kies?’
De eerste en tweede klas stond onder leiding van juf Seigers, de dochter van de
hoofdonderwijzer. Meester Hoogewind, bijgenaamd dikke Dees omdat hij heel
124

verhalen van piet jongert sr. 1909-2001
dik en kort was, had de derde en vierde klas. Meester Santema de vijfde en zesde
en de hoofdmeester, meneer Seigers, de zevende en achtste klas.
Meester Santema had een drankprobleem en werd stilletjes uitgelachen door de
kinderen. Als je straf had moest je achter het bord staan en daar stond dan ook
een fles jenever.
Degene waar deze meester het meeste problemen mee had, was de ouwe Kis, de
vader van Cor (Kis) Stavanuiter, die een grote grapjas was en hem vaak op de hak
nam. Piet herinnerde zich heel goed dat de meester in een vlaag van woede Kis de
klas uit joeg en hem op het schoolplein achterna zat. Kis klom in de grote boom
die midden op het schoolplein stond en ging daar gekke bekken trekken naar de
meester.
Zelfs in die tijd was deze man niet te handhaven en op zekere dag ’s middags om
twee uur ging hij achter het bord staan en dronk de halve fles jenever leeg. Piet zag
nog net zijn benen onder het bord en toen hij hier achter vandaan kwam brulde
hij: ‘naast de banken, mars naar huis.’ De kinderen werden naar huis gestuurd en
de man hebben ze nooit meer teruggezien.
De meester van de derde en vierde klas, dikke Dees, had de gewoonte om kinderen
die vervelend waren met zijn grote nagels gemeen te gniepen. Als je dan door ging
werd je naar meester Seigers gestuurd.
Deze meester was een geboren onderwijzer waar men veel ontzag voor had. Hij
had nog nooit een tik uitgedeeld en hoefde alleen maar over zijn brilletje heen bestraffend
naar de deugniet te kijken en ze waren als de dood voor hem.
Ook voor zijn dochter, juf Seigers, hadden de kinderen veel ontzag.
Deze juf Seigers werd later opgevolgd door Nel Klaver die vrijwel haar hele leven
les heeft gegeven in deze klassen en waar wij allemaal bij in de klas hebben gezeten.
1.3 Ome Siem
Dat de mensen in die tijd soms wat minder nauwkeurig waren met de kwaliteit
van het voedsel blijkt uit het volgende:
De broer van Piet z’n grootvader, ome Siem Jongert (1852-1926), woonde ook aan
de Kloosterdijk in een heel klein boerderijtje met zijn vrouw Jannetje van Oostveen
(1857-1926). Hij was maar een keuterboertje met 3 koeien en had het ook niet
breed.
Op zekere dag ging er bij vaders baas, Dirk Lansing, een varken dood aan de blauwe
ziekte (varkenspest). Zoals gebruikelijk werden deze dieren begraven. Siem
kwam op dat moment langs en vroeg wat er aan de hand was. Lansing vertelde
waarom het varken begraven werd.
Siem vroeg: ‘Mag ik hem hebben buurman, ik leg hem een nacht in het Stinkevuil
125

en dan is hij te eten.’ Hij kreeg hem mee en legde hem inderdaad een nacht in het
Stinkevuil. De volgende dag waren de blauwe vlekken uit het dier weggetrokken
en Siem heeft het dier geslacht en de hammen in de rook gehangen. Ze hebben
hier maanden van kunnen eten.
1.4 Eenden
Broer Cor, die nergens bang voor was, zei eens tegen zijn kleine broertje Piet: ‘Pee,
ga je mee vanavond het land in.’ ‘Wat moet ik daar in het donker doen,’ vroeg Piet.
‘Nou, ik heb een zwaan zijn nek omgedraaid en die gaan we halen.’
Ze haalden de zwaan en het vlees van dit zware dier ging in potten en het afval
werd in een jute zak het Stinkevuil ingegooid. Een boer had hen echter zien lopen
met een zak en omdat hij Cor een beetje kende, vertrouwden hij het zaakje niet,
maar kon niets bewijzen.
Later kwam een koppel jonge eenden voorbij die eigendom waren van boeren in
de buurt. Cor wist de eenden te vangen en draaide hen de nek om. Moeder benutte
dit buitenkansje en zette meteen een aantal potten op het vuur en deed de
eendenbouten hierin.
Even later kwamen er twee boeren binnen die in de buurt woonden en vroegen aan
moeder: ‘Vrouw Jongert, ik mis een koppel eenden heb jij ze misschien gezien?’
Moeder was de onschuld zelve en antwoordde dat zij die beesten nooit had gezien.
Maar in de stal pruttelden de kookpotten met de eendenbouten.
1.5 Winter
In Piet z’n beleving waren er vroeger altijd strenge winters. Zij hebben daar altijd
veel plezier aan beleefd onbewust van het feit dat de winter ook bittere armoede
meebracht.
Er werd, voor de vorst intrad, een stuk land onder water gezet dat het ‘Verzopen
Landje’ werd genoemd. Als het begon te vriezen zag het hier altijd zwart van de
mensen omdat het veilig was. Er werd ook een grote paal in de grond gezet met
een ring er om. Aan de ring zat een lang touw met aan het eind een grote slee. Tegen
betaling konden de mensen in de slee plaatsnemen en dan werd met handkracht
door middel van het touw de slee rondgedraaid. Omdat het touw lang was,
draaide de slee met een ontzaglijke snelheid rond wat een enorme sensatie was.
Zo werden hiermee, en door de baan te vegen en koek en zopie tenten te runnen,
een paar centen bijverdiend.
In de koude winter was het heel moeilijk om het boerderijtje te verwarmen. De
kinderen zaten dan bij het invallen van de duisternis met moeder bij elkaar met
de voeten tegen de haard wat met zelfgemaakte turf werd gestookt. Als werd gevraagd
of het licht aan mocht, zei moeder te wachten tot vader thuiskwam want
126

verhalen van piet jongert sr. 1909-2001
petroleum kostte geld. Als vader dan thuis kwam, werd de petroleumlamp aangestoken
en zo creëerden zij hun gezelligheid.
Vader zei ’s avonds nooit veel en zat altijd de hele avond te lezen in de boeken van
Karl May die de kinderen moesten halen bij de katholieke bibliotheek van Piet
Bakker.
Met de kinderen speelde hij vrijwel nooit en hij kon de kinderen nog wel eens
hardhandig tot de orde roepen.
Het eten bestond vaak uit rauwe ingemaakte andijvie die vader in de zomer met
grote hoeveelheden verbouwde voor de winter. Piet is er nog steeds een groot
liefhebber van.
Brandstof voor de kachel maakten zij zelf door een sloot af te dammen, het water
er met grote gierschoppen uit te hozen en als het droog was, werd de toplaag, die
uit klei bestond, er afgeschept en dan kwam men op het pure veen.
Dit liet men drogen in de zon en hier werd dan turf van gestoken en de jongens
moesten hier torentjes van bouwen en dit werd dan door de zon verder ingedroogd.
1.6 Muziek
Vader hield veel van muziek en hij wist moeder over te halen een orgeltje aan te
schaffen.
Moeder ging dus op een goede dag naar Amsterdam en toen zij ’s avonds thuis
kwam droeg zij Pietje op om zijn vader te halen, omdat ze wat gekocht had. Vader
was in de zevende hemel toen de volgende dag het orgeltje werd gebracht en ging
er onmiddellijk achter zitten. Het ding kostte tachtig gulden en werd met twee
kwartjes per week betaald.
Er zat ook een muziekboek bij met de stichtelijke titel: ‘840 liederen van Johan de
Heer.’
Eén avond in de week kwam Thijs Scherpenhuizen met zijn viool naar de Kloosterdijk
om samen met vader te musiceren. Of het goed klonk was niet bekend maar
deze avonden zat de dijk altijd vol met mensen om naar de muziek te luisteren.
Als er al weinig is, klinkt alles mooi.
Deze Thijs Scherpenhuizen woonde met zijn broer Jan in hun kapperswinkel.
Piet en Cor moesten van vader hier altijd hun haar laten knippen omdat deze het
goedkoopste was. Ze betaalden maar 10 cent en bij Japie Brinkemper kostte het 15
cent omdat deze moderner knipte.
Jan kwam later om het leven toen hun kapperszaak afbrandde. Deze man was
slechtziend en toen hij buiten was tijdens de brand schoot het hem te binnen dat
zijn spaarpot nog in de kast stond. Hij rende het brandende gebouw binnen en
kwam jammerlijk om het leven.
127

1.7 Huwelijksfeestje
Het 12,5-jarig huwelijksjubileum van vader en moeder werd in de stal van hun
kleine boerderijtje aan de Kloosterdijk gevierd. Op de stalhouten werd op schragen
lange planken gelegd waaraan het feest werd gehouden. Vader was wekenlang
flesjes wijn en sterke drank aan het sparen voor dit feest. Er waren veel vrienden en
buren uitgenodigd en de gasten hebben zich behoorlijk tegoed gedaan aan de opgespaarde
drank want deze kans kregen ze niet zo vaak. Zo ook ouwe Klaas Edel,
die op gegeven moment niet meer wist dat hij leefde. Vader Kees vroeg dan aan
hem:’wat zegt het lammetje,’ waarop Klaas dan in zijn roes antwoordde ‘Bèèè!!’
Van boer Lansing hebben zij een ingelijste fluwelen doek gekregen met de
spreuk erop geborduurd: ‘Gedenk de weg in welke de Here u deze 12,5 jaar geleid
heeft.’
Vader Kees Jongert sr. en zoon Cor tijdens de watersnood in 1916)
2. Watersnood 1916
Piet heeft bewust de watersnood van 1916 meegemaakt. Hij herinnerde zich dat hij
in bed lag met zijn broer Cor en wakker werd van het geloei van de koeien.
Hij keek uit het raam en zei tegen Cor. ‘Cor kijk eens naar buiten, er lopen duizenden
koeien.’ Cor keek en schrok zich een hoedje. ‘Wat is dat nou, schreeuwde hij.
Op dat moment kwam vader binnen stormen want deze was al om vier uur naar
zijn baas gegaan. Hij schreeuwde: ‘Eruit, eruit, er is hoog water want de dijken
zijn doorgebroken. Zorg dat je weg komt en ren naar de sluis van Opa Jongert.’
128

verhalen van piet jongert sr. 1909-2001
Deze was op dat moment tijdelijk brugwachter bij de Grafelijkheidsluis. Moeder
keek naar buiten en zei: ‘ik zie nog niets maar ik heb nog een lekkere pan snert
staan in die driepootjespot, die gaan we eerst opmaken.’
Piet dacht, ik ga toch even buiten kijken en op het moment dat hij de staldeur
opendeed, kwam er een golf op hem af die er eerder was dan hij dacht. Hij viel
achterover en vluchtte meteen de voorkamer uit naar de achterkamer waar zijn
oudere zus Nel het raam omhoog schoof om er uit te klimmen. Hij klom op Nel
haar rug om droog te blijven maar deze liet hem vallen en zo was hij alsnog nat.
Dus liep hij maar door het water naar het hek aan de Kloosterdijk.
Toen Piet tussen de koeien op de dijk liep en achterom keek, zag hij zijn moeder
in doodsangst in het water staan aan de stalkant van de boerderij met zijn één jaar
oude broertje Thomas in haar armen. Ze stond te schreeuwen en te gillen met het
water tot haar borst. Piet zei tegen zijn zuster: ‘Goh Nel, wat moeten we nou?’ Er
kwamen van die grote golven aanzetten. Piet en Nel begonnen te schreeuwen en
tussen de koeien kwam een lange magere man aanlopen en riep:’Wat is er’, en de
kinderen riepen, ‘mijn moeder verdrinkt!’ Voordat de man actie kon ondernemen
zei hij: ‘kijk nou eens!’ Daar kwam op de golven een grote jol aangedreven zo op
het hek aan. Ze konden hun ogen niet geloven maar het moest duidelijk zo wezen.
De man pakte de jol en wist moeder met de baby in de jol te krijgen.
Ze werd naar de kant gevaren en samen met de kinderen liepen zij, elkaar vasthoudend,
richting Monnickendam. Af en toe zagen ze een koe in het water duikelen
omdat de kanten schuin en hoog waren en deze verdronken dan ook. Zo kwamen
ze bij Opa Jongert aan. Een paar uur later kwam vader aanzetten met een emmer
melk want de koeien die het overleefden werden de Grote Kerk ingedreven en
moesten natuurlijk ook gemolken worden. Daar de melk niet afgevoerd kon worden
werd het weggegeven en de rest weggegooid.
In alle narigheid vond de jeugd nog wel enig vertier want nu konden ze bootje
varen in de straten.
In het huis van Opa konden ze op zolder huizen zonder een stoel of tafel maar ze
hadden in ieder geval onderdak.
Opa Jongert vertrok echter met zijn tjalk naar Amsterdam omdat er een nieuwe
brugwachter werd aangesteld en zodoende moest het gezin dit huis verlaten voor
de nieuwe brugwachter.
Bij de Binnendijk, ter hoogte van de Zeepziederijbrug, lag een grote kermisschuit
en deze wist vader tot zijn beschikking te krijgen om zolang in te wonen. Deze
schuit werd met dank aanvaard. Ook werden zij door andere mensen geholpen,
zoals door de gebroeders De Bruin, die binnenvissers waren. Zij brachten regelmatig
een paar baarzen naar moeder Jongert om ze te bakken.
Op dit schip vond ook een ongevalletje plaats dat zelfs door de plaatselijke krant
129

werd opgemerkt. ’s Morgens ging
moeder het trapje op en stapte op
het dek, dat al heel oud was, en zakte
hier prompt doorheen. Pietje, die
nog in zijn bedje in de roef lag, hoor-
Uit de Provinciale NH Courant van 3 mei 1916 over de het lawaai, stapte in zijn hansop-
dit incident
je naar buiten en zag zijn moeder
in het ruim liggen. Ze had schuim
op haar mond en vloekte hevig want ze was in verwachting. Toen kwam ze in de
ziekenbarak terecht op het Wagenpad in de tuin van het raadhuis.
Toen het water weer gezakt was konden ze terug naar hun huisje dat natuurlijk
een troosteloze aanblik bood en ze konden aan de gang met opruimen en schoonmaken.
Na een paar jaar ging vader Kees bij boer Piet Sluis werken en omdat hier een
huisje bij hoorde, verhuisde zijn gezin naar het werkmanshuisje van Piet Sluis.
Dit huisje stond bij de sluis beneden aan de dijk.
Vader was in die tijd helaas nogal eens ziek en boer Piet Sluis was niet zo’n sociaal
voelend mens en toen vader weer eens ziek was, kreeg hij gedaan dat vader
met zijn gezin ook het huisje moest verlaten omdat de nieuwe knecht er moest
wonen.
Door deurwaarder Heilo werd hun huisje ontruimd en kwamen zij met hun spulletjes
letterlijk in de regen op de dijk te staan. Zelfs deurwaarder Heilo gaf de opmerking:
‘Als ik dit had geweten dan had ik hier niet aan meegewerkt.’
Ze werden opgevangen door Groenewoud (Kobaas), die op de Middendam woonde,
en in bezit was van een oud rokerijtje aan de haven. In dit koude en tochtige
rokerijtje mochten zij wonen. Van haringkisten maakte vader Kees zo goed en zo
kwaad als dit ging ledikanten en van het watersnood hulpcomité kregen zij matrassen
zodat zij in ieder geval konden slapen.
Eten koken werd gedaan op een oud vuurduveltje dat ook de hele ruimte moest
verwarmen.
Doordat vader Kees zonder werk zat, ging moeder Geertje in de hanger werken
want een uitkering bestond toen niet. Zij stond bij dag en dauw op om haring te
speten voor een paar centen (7 cent per 200 stuks) om in ieder geval eten voor haar
gezin te verdienen.
Ook de kinderen probeerden hun steentje bij te dragen. Piet ging met zuster Nel
de boerderijen langs om bokking te verkopen. Bij de eerste de beste boer ging het
al mis, de boerin had geen vis nodig maar wilde Piet wel een paar centen in zijn
handen drukken.
Piet, trots als hij toen al was, vatte dit op als een belediging en voelde zich een be-
130

verhalen van piet jongert sr. 1909-2001
delaar. Hij weigerde dit geld en ging rechtsomkeert naar huis. Zo mislukten zijn
eerste stappen als vishandelaar.
Het gezin leefde in deze barre tijd hoofdzakelijk van beschadigde vis en stukken
rauwe bakbokking die moeder dan bakte en er panharing van maakte. Geld voor
ander eten was er niet maar er werd tenslotte geen honger geleden.
Zij hebben nog anderhalf jaar in het rokerijtje van Groenewoud gewoond. Daarna
kregen ze de gelegenheid om te verhuizen naar het Zuideinde in een klein boerderijtje,
dat zij moesten delen met het gezin van Klaas Staats (Nakkel).
3. Wateroverlast en armoede in de jaren twintig
Verhaal over de gevolgen van wateroverlast, het ontbreken van goede sociale voorzieningen, de
arrogantie van bestuurders maar ook de naastenliefde van eenvoudige medeburgers.
In de jaren voordat de afsluitdijk werd aangelegd had men bijna jaarlijks last van
hoog water. Als de Zuidwester over het vlakke land raasde, dan stuwde deze het
water van de Zuiderzee weg van de westelijke oevers. Grote stukken zee vielen
droog en op deze vlaktes ging de bevolking op jacht naar vis, zoals bot en paling
die achterbleven in de ontstane poeltjes.
Dit was een welkome buitenkans voor de mensen om hun voedselvoorraad wat
aan te vullen.
Maar als dan de wind draaide om vervolgens uit het Noordwesten te komen werd
het Noordzeewater met grote kracht de Zuiderzee ingestuwd met als gevolg dat
binnen korte tijd de buitendijkse
gebieden onder water kwamen te
staan.
Daar dit huisje van het gezin Jongert
aan de buitenkant van het
Zuideinde stond kwam het bijna
ieder jaar bij hoog water onder
water te staan en moeder Geertje
moest dan huilen omdat haar
spulletjes, die zij met hard werken
had weten te verdienen, onder wa-
De Binnenhaven. Bron: Elsevier maart 1926
ter kwamen te staan. De jongens
vonden dit altijd wel heel spannend
en gingen geregeld bij de dijk kijken hoe hoog het water stond. Als dan
hoog water een feit was en het dorp buitendijks onder water stond, gingen zij bij
de Lange Brug kijken die afgesloten werd en dan zagen ze af en toe een deur drijven
met een kat er op en andere zaken die aanspoelden. De kinderen konden de
131

ellende van de volwassenen niet overzien en genoten van deze natuurrampen.
Op oudejaarsavond deden de ouders hun uiterste best om zo goed en zo kwaad
als het ging voor hun kinderen warmte en gezelligheid te scheppen. Ze gingen
met zijn allen eenentwintigen met warme chocolademelk maar als er hoog water
was, werd vader, die bij de dijkwacht zat, toch weer weggeroepen, zeer tot grote
onvrede van zijn kinderen.
Het hele gezinsleven speelde zich af in een klein kamertje want meer was er niet
omdat de achterzijde van het kleine boerderijtje door Klaas Staats bewoond
werd.
Op een dag kreeg broer Cor, die werkte in de rokerij van Niek Steur, door al het
water natte pleuris en lag doodziek in de bedstee in dit kleine kamertje.
Elke dag kwam Trien Veltrop, een dochter van slager Veltrop, een vers biefstukje
brengen dat door Niek Steur werd betaald. Een werkelijk sociaal voelend mens.
Het was een wonder hoe de mensen konden leven in zo’n kleine ruimte. Vader
had zelfs een klein kribbetje getimmerd aan het voeteinde van zijn bedstee voor
de kleinsten.
De hygiëne was in die tijd, toen er nog geen waterleiding was, niet optimaal.
Drinkwater kwam uit de regenton waar af en toe een dode rat in dreef en het was
een wonder dat zij niet ziek werden.
De meeste wateroverlast gaf de springvloed. Als de maan vol stond kon er zomaar
uit het niets een vloedgolf opzetten. De dijkwacht sloeg dan alarm en ging de
huisjes langs die buitendijks lagen en de wachten sloegen op de ramen en deuren
om te waarschuwen maar waren vaak te laat. Als vader en moeder verschrikt uit
de bedstee stapten, stonden ze gelijk tot hun middel in het koude water en hun
meubeltjes dreven troosteloos in het rond.
In 1926 was er ook een hevige Noordwester storm en het gezin was al naar de zolder
verhuisd omdat beneden het water al een meter hoog stond. De kinderen sliepen
op vochtige matrassen en onder vochtige dekens en kropen ’s nachts dicht tegen
elkaar aan om maar warm te worden. Het eten bestond uit een hompje brood
met een likje reuzel. Er hing een klein petroleumlampje als verlichting waar ze
ook hun handen aan probeerden te warmen.
Tegen de avond ging de storm eindelijk liggen en de volle maan scheen over het
troosteloze landschap. Vader keek uit het dakraam en verzuchtte tegen moeder:
‘Ik hoop dat het nu voorbij is want ik moet morgen werken en anders is er geen
brood op de plank’.
Vader was boerenknecht en verdiende negen gulden in de week voor zeven dagen
werken. Als het niet mogelijk was om te werken door welke oorzaak dan ook werd
er niet verdiend. Het kwam erop neer, ‘wie niet werkt eet ook maar niet’.
Op gegeven moment hoorde het gezin een aanzwellend en donderend geraas en
132

verhalen van piet jongert sr. 1909-2001
het oude huisje kraakte in zijn voegen. Een metershoge watermassa sloeg op de
kust, alles vernielend wat hij op zijn weg tegen kwam. Uit het niets kwam het
water opzetten om weer snel terug te stromen en alles wat in de aanval vernield
was mee terugsleurend. Deuren, hokken, schuttingen, enz. denderden door de
Havenstraat.
De ramen in ons huis werden woest ingedrukt door de kracht van het water en
wij konden op zolder elkaar alleen maar met bange ogen aankijken. De kinderen
huilden van angst en moeder probeerde hen te troosten met de woorden ‘Pappa is
er nog en die zorgt wel voor ons’. Maar vader voelde zich ook hulpeloos.
Na een bange nacht brak de morgen aan en gelukkig was de storm gaan liggen en
begon het water te zakken. Ze gingen naar beneden en de aanblik van hun huisje
was troosteloos. Het water was weg maar het had overal een dikke laag vies slib
achtergelaten.
Na dagen gezwoegd te hebben heeft vader met behulp van zijn zonen het slik weg
weten te krijgen en door te boenen het huisje enigszins toonbaar weten te krijgen.
Alle ramen moesten vervangen worden en vensters opgeknapt. Bij de huisbaas
moest vader een aantal keren aankloppen voor de ramen want die liep hier niet
zo hard voor. Er bleef wel heel lang een muffe stank hangen omdat het slib onder
de vloer wel bleef liggen.
Het kacheltje werd weer opgestookt maar na een paar dagen raakten de turven op
en moeder zei, je moet maar even naar ’t ‘Schuurtje’ gaan voor hulp anders zitten
we allen in de kou.
Het ‘Schuurtje’ was volgens overlevering in de volksmond een kerkelijke instelling
waarin een comité zetelde om de ‘noden van hulpbehoeftigen te lenigen’.
Vader zette zijn trots opzij en ging met lood in de schoenen naar deze instelling
toe. Daar werd hem door de heren eerst de belangrijke vraag gesteld bij welke
kerk hij behoorde, kennelijk was dit belangrijk voor het verloop van het gesprek.
Waarheidsgetrouw antwoordde hij dat ze nooit naar de kerk gingen maar waarschijnlijk
Nederlands Hervormd waren.
De heren van het comité gingen samen in overleg en na veel discussie onderling
hebben ze in hun eindeloze goedheid hem de somma van een gulden en vijftig
cent in de week toegezegd voor de periode dat hij werkeloos was en vijftig turven.
Op de vraag of hij het geld meteen kon krijgen omdat zijn gezin honger had, reageerden
zij geschokt want hier konden zij niet aan beginnen. Hij kon wel een
bewijs voor vijftig turven meekrijgen maar de ƒ 1,50 kreeg hij pas vrijdag.
Met een arrogant gebaar en onder stuurse blikken van de Heren kreeg hij van de
penningmeester het toewijzingsbriefje voor de turven.
Vader ging naar de karrenbaas waar hij voor een paar centen een kar huurde. Deze
133

vroeg hem wat hij ermee wilde en vader zei dat hij vijftig turven ging halen. ‘Van
het Schuurtje zeker’ vroeg de man en vader deed zijn verhaal. Deze karrenbaas
was vrijwel zeker Kobaas (Groenewoud) die op de Middendam karren verhuurde
en het gezin al eens eerder had geholpen met huisvesting.
De man weigerde vervolgens het geld aan te nemen en vervloekte de ‘Heren’ van
het Schuurtje met de woorden; ‘Dat noemt zich Christenen!’
’s Avonds werd er op de achterdeur geklopt en daar stond de karrenbaas met een
paar mannen en zonder een woord te zeggen sjouwden ze een aantal zakken met
kolen naar binnen en de vrouw van de karrenman kwam er achteraan met een
enorme mand gevuld met voedsel.
Nadat ze klaar waren kwamen ze binnen en de man had ook nog een fles drank
mee waar ze een gezellige avond mee vierden.
Deze mensen vroegen niets maar hielpen gewoon andere mensen in hun ellende.
4. Bakkersknecht in de jaren twintig
In begin jaren twintig werkte Piet in de bakkerij van bakker van de Vegte terwijl
hij nog op de lagere school zat. Deze bakker had zijn winkel in de Kerkstraat waar
later bakker Vlas en na hem bakker Honingh zijn nering had.
Na schooltijd om vier uur ging hij naar de bakkerij om er mee te helpen. Ook ’s
nachts en vooral tijdens feestdagen werd er meegewerkt in de bakkerij.
Dit moest stiekem want dit mocht niet van de arbeidswet en regelmatig kwamen
de dorpsveldwachters/nachtwachten Piet van Dijk en Leguit controleren.
De jongens zagen dan twee hoofden boven de poort uitkomen en kropen dan onder
de werkbank. Op gegeven moment kwam Piet van Dijk over de poort klimmen
en de jongens konden ternauwernood onder de banken verdwijnen. Piet van Dijk
wist natuurlijk wel dat er jongens waren en deed alsof hij goed controleerde. Hij
liep langs de werkbank en stond toen per ongeluk op de vinger van Jan v.d. Horst.
Deze gaf een schreeuw en toen was er heibel in de hut. Dit was koren op de molen
van de nachtwachten. Piet van Dijk ging heel ernstig kijken en haalde een potlood
en boekje voor de dag, maar schrijven kon hij nauwelijks.
De twee zoons van de baas namen de agenten dan mee naar buiten en even later
waren ze weg, maar de kist met gebroken koek was ook leeg en de mannen kwamen
dan ook voorlopig niet meer terug. De gebroken koek en koekkruimels werd
opgespaard en gebruikt als vulling voor goedkope gevulde koeken want amandelpers
was heel duur maar ook agent Van Dijk werd hier koest mee gehouden.
Omdat Piet al op zo’n jonge leeftijd in de bakkerij van de Vegte werkte, ging hij
met dertien jaar van school om geld te verdienen en bleef in de bakkerij, met onderbrekingen,
tot zijn diensttijd werken. In de begintijd verdiende Piet ƒ 2,25 per
week waarvan ƒ 2,- naar moeder ging en 25 cent voor hem zelf.
134

Bij bakker Van de Vegte in de tuin: Piet Jongert en Bertus de Ruiter
verhalen van piet jongert sr. 1909-2001
Toen de zoons van v.d. Vegte, Klaas en Hendrik met een rijke vrouw gingen trouwen,
stapten zij ook uit de zaak en kreeg Piet als jongen van 18 jaar de leiding over
de bakkerij met een stuk of 4 jongens onder zich, te weten twee halfwas, één beginnende
en één platenjongen.
De jongens waar Piet o.a. leiding aan gaf, waren b.v. Bertus de Ruiter (Kalido) en
de boven genoemde Jan v.d. Horst.
Bertus was een ongelooflijke zoetekauw en als er bakplaten ingevet moesten worden
zei Piet altijd tegen hem dat hij dan een extra toefje schuim voor hem maakte
dat hij mocht opeten. Bertus vloog dan voor hem. Als de oude baas van de Vegte
binnenkwam, zei hij vaak tegen Piet: ‘Nou Piet, hoeveel schuimtoefjes heeft Bertus
al op?’ Piet zei dan heel diplomatiek: ‘Dat weet ik niet baas want ik heb ze niet
geteld.’ Baas v.d. Vegte had dan de grootste lol.
Als het tegen de feestdagen liep, was het extra druk in de bakkerij en moesten de
jongens ook ’s nachts doorwerken. Bertus Kalido was een stuk jonger en ook in die
tijd was dit niet toegestaan. Toen ze voor Koninginnedag ook eens doorgewerkt
hadden en Piet voor een paar uur naar huis ging, sloop Bertus naar de meelzolder
om te slapen.
Toen Piet ’s morgens weer de bakkerij in stapte, kwam Bertus naar beneden en
vroeg Piet of hij trek had in een lekkere peer. Piet vroeg hoe hij hier aan kwam en
135

hij vertelde dat hij vannacht de perenboom van ouwe Jan Mol de buurman had
leeggehaald. Alle potten en pannen zaten vol met heerlijke sappige peren.
Bertus ging naar huis en Piet begon dan maar te eten aan zo’n heerlijke grote sappige
peer. Hij had hem half op en terwijl het sap hem langs zijn kin liep, kwam ouwe
Jan Mol binnen. Hij zag Piet eten en vroeg; ‘wat een heerlijke peer heb je daar Piet,
waar heb je deze gekocht?’ Piet zei in alle eerlijkheid dat hij deze van Bertus had
gehad. Waarop Jan Mol droevig zei: ‘Deze komt van mijn boom en hij heeft hem
volledig leeg gehaald. Als hij er eerlijk om had gevraagd had hij van mij zo wel een
paar peren gekregen.’ Piet kon van schaamte wel door de grond zakken.
Tegen Jan van de Horst zei Piet eens, ‘Jan, vanavond als het donker is, heb ik wat
leuks.’ In de avond vroeg Jan, ‘wat heb je dan Piet?’ ‘Kom maar mee Jan het is nu
donker genoeg.’ Piet pakte een schaal met zout en goot er petroleum over heen.
Hij zei tegen Jan, als ik dit aansteek en je kijkt me aan word je bang en als ik jou
aankijk word ik bang, want dan ben je net als een lijk.’ Jan werd hier doodzenuwachtig
van want hij was mentaal niet zo sterk. Piet stak de vlam er in en zei tegen
Jan, ‘Kijk me aan dan’, en hij trok hele grote ogen. Jan verdraaide zijn ogen en
viel prompt flauw.
Ook als Piet zich bij het eten per ongeluk in zijn vinger sneed dan ging Jan onmiddellijk
onder zeil.
Om alles zo efficiënt mogelijk te laten verlopen had Piet ook de verantwoording
over de planning. Na het brood en overige producten kwam de cake en daarna het
Moskovisch gebak, omdat deze een minder hete oven moest hebben. Als laatste
werd een soort roggebrood gebakken dat bestond uit afval van de werkbanken en
een goedkoop soort meel. Dit ging dan in de bijna koude oven met een natte zak
aan de deur voor het vocht en was dan de volgende ochtend klaar omdat de warmte
lang bleef hangen in het zand waar de ovenvloer uit bestond.
Dit laatste brood werd als veevoeder verkocht aan boer Wiedemeyer voor een paar
centen. Zo werd dus met zo weinig mogelijk brandstof een zo hoog mogelijk rendement
gehaald.
Baas van de Vegte bemoeide zich niet zo vaak meer met de bakkerij en liet het meeste
aan Piet over. Maar af en toe kwam hij even helpen en zei dan tegen Piet: ‘Zo vent,
zal ik even de gebakjes opmaken?’ Dit was zijn favoriete bezigheid, hij garneerde
de gebakjes met kersen uit een pot en om ze mooi te laten glimmen stopte hij ze
even in zijn mond en legde ze dan op de taartjes. Wat niet weet wat niet deert.
Heel populair waren de taaikoeien, die speciaal werden gebakken ter gelegenheid
van de grote veemarkt die twee keer per jaar werd gehouden in het Noordeinde.
Ieder kind in Monnickendam wilde dan zo’n taaikoe hebben.
136

Kees Jongert als hellebaardier op
het Bloemendaal tijdens het feest
‘Slag op de Zuiderzee’
Noordeinde veemarkt
verhalen van piet jongert sr. 1909-2001
Deze markt was echt een feestdag voor de Monnicken-
dammers en zelfs het openbaar vervoer lag die dag
stil want de stoomtram kon niet door Monnickendam
rijden. ’s Morgens vanwege de markt en ’s middags
moest de brandweer het Noordeinde schoonspuiten.
Ook het feest van 300 jaar ‘Slag op de Zuiderzee’ in
1923 werd uitbundig in Monnickendam gevierd. De
straten zagen zwart van de mensen tijdens de festiviteiten
want zoveel vertier was er die tijd niet en de
mensen lieten zich deze gelegenheid niet ontglippen.
Schitterende optochten en mooi uitgedoste mensen
in middeleeuwse kledij beheersten het straatbeeld.
Ook waren er poorten opgericht bij strategische punten
die bewaakt werden door hellebaardiers. Ook vader
Kees was verkleed als hellebaardier en stond op
wacht bij een bruggetje aan het Bloemendaal.
Tussendoor heeft Piet ook gewerkt bij verschillende
andere bakkers zoals Van Wengerden in Katwoude
en bij Lammes. Ook bij Knelange in het bakkerijtje,
137

Piet Jongert vent brood met de kettekar, hier in Katwoude)
dat daarvoor van ouwe Jaap Hogetoren was geweest en hedendaags een dameskleding
winkel is, en bij bakker v.d.Sluis om het vak goed te leren, maar kwam toch
weer bij van de Vegte terug.
Bij bakker van Wengerden ventte hij ook het brood uit en begon dan zijn ronde met
de kettekar bij de Zedde en ging via de Achterdichting naar Katwoude terug.
Piet had de gewoonte als hij bij een boer het brood bracht om de ket gewoon los te
138

verhalen van piet jongert sr. 1909-2001
laten want deze verzette toch geen stap zolang er gras was te eten langs de kant.
Op een goede dag stond hij bij een boer en deze zei op gegeven moment: ‘Piet ga
jij eens bij je paard kijken.’ Piet snelde erheen en tot zijn grote schrik zag hij zowel
de kar als het paard in de sloot drijven. Alle bollen dobberden ook vrolijk op het
water. De kop van het paard stak nog boven het water uit maar deze bleef onverstoorbaar
doorgaan met eten van gras van de slootkant.
De boer heeft Piet geholpen om het paard en de kar weer op het droge te krijgen
en Piet reed zo snel mogelijk met het natte spulletje naar huis.
Bij de bakkerij aangekomen zei baas Van Wengerden: ‘Zeg maar niets want ik heb
het al gehoord van Floor Lafargue. Ga maar snel nieuw deeg maken.’
Toen dit brood klaar was snelde Piet weer naar de boeren maar hij hield vrijwel
alles over want deze hadden hun brood al in Volendam gehaald.
Dat Piet een graag geziene knecht was bleek wel uit het incident tussen bakker
Lammes en bakker v.d. Sluis. Piet werkte op dat moment voor Lammes maar kon
bij van de Sluis twee kwartjes meer verdienen en ging dus bij deze werken.
Op het Wezenland kwamen deze bakkers elkaar tegen en er ontstond een twistgesprek.
Lammes beschuldigde v.d. Sluis dat hij zijn knecht afgetroggeld had. Het is uitgelopen
op een fikse vechtpartij op straat.
5. Toneelvoorstelling 1925
Piet’s vader Kees droeg zijn steentje bij aan het culturele leven in Monnickendam
in de arme jaren twintig. Hij zat bij de bond van Staatspensioenen die een
onderdeel was van de SDAP. In die hoedanigheid organiseerde en regisseerde hij
toneelvoorstellingen die door amateurs uit Monnickendam uitgevoerd werden.
De uitvoering en repetities werden gehouden in het ‘Hof van Holland’ aan het
Noordeinde waar nu het parkeerterrein van dr. Van Stalborch is.
De eigenaar van deze zaak was meneer Gatsonides, een oud legerkapitein die door
de jongelui ‘de Kale’werd genoemd gezien het ontbreken van haar. Hier stond
ook een biljart en in de geest van die tijd speelde een groot deel van het dorpsleven
zich hier af.
Er was ook een theaterzaaltje met toneel en hier werden de toneelvoorstellingen
gegeven. In november 1925 werd een voorstelling opgevoerd met de naam ‘Vaders
vloek en Moeders zegen’. Piet speelde
hier een rol in als officier en zijn tegenspeelster
was Maritje van Altena,
een heel aantrekkelijk meisje, een
Berichtje in de Prov. NH Courant van 18-11-1925
paar jaar ouder dan Piet.
139

Piet weigerde in de repetities de liefdesscènes met haar te repeteren omdat hij
nogal verlegen was. Vader Kees maakte zich hier wel druk om maar Piet verzekerde
hem dat dit wel goed kwam.
Inderdaad kwam dit tijdens de voorstelling in orde. Piet had zijn schroom afgelegd
en speelde de liefdesscène zo goed dat de vonken er vanaf sprongen. Zoals zo
vaak in dorpse amateurtoneelvoorstellingen gebeurden er dingen die er niet bij
hoorden maar het werd er wel leuker door. Toen Piet de sterfscène speelde waarin
hij was neergeschoten en zieltogend op de grond lag, begon een gedeelte van de
coulissen te wankelen doordat iemand ertegenaan liep en uiteindelijk naar beneden
kwam. Piet zag vanuit zijn ooghoeken hoe dit gedeelte op hem af kwam en de
mensen zagen een dode officier die ineens opsprong en zich uit de voeten maakte.
Een daverend applaus was zijn deel.
Tijdens deze voorstelling was er nog een incident. Het doek bestond niet uit gordijnen
die opzij schoven maar op een rol zaten die omhoog en omlaag gerold werd
d.m.v. touwen en door twee mensen werd bediend. Moos Cohen, een druk mannetje,
moest op het moment dat het doek omhoog ging zo nodig nog even over de
rol heen stappen met als gevolg dat hij zittend op de stok met doek en al omhoog
werd getrokken. Het moge duidelijk zijn dat het publiek hiervan genoot.
6. Haring in de bocht
In de periode voor de afsluiting van de Zuiderzee was de bevolking, buiten het
boerenleven, vooral aangewezen op werk in de visindustrie. Vooral haring was
Kees Jongert fietst over het Noordeinde
140

verhalen van piet jongert sr. 1909-2001
een vis die van groot belang was en jaarlijks werd er uitgekeken naar de tijdstippen
dat er weer gevangen werd.
In maart kwam de nieuwe haring met grote scholen vanuit de Duitse bocht de
Zuiderzee ingezwommen om hier kuit te schieten. Voor dit tijdstip aangebroken
was, stonden er vaak mensen op de dijk op de uitkijk of ze al wat zagen. Het
was vooral herkenbaar aan grote witte vlekken in het water doordat de haringen
tegen elkaar wreven en de mannetjes hierdoor het homvocht uitscheiden. Zodra
de mensen deze vlekken zagen werd de hele bevolking gealarmeerd en met grote
haast werden de grote haringfuiken uitgezet en de mannen voeren met kubboten
naar de fuiken toe.
De opbrengst was zo groot dat men met grote lieslaarzen aan tussen de haring
stond en met grote scheppen de haring zo aan boord kon hozen.
Het maakte ook niet uit op welk tijdstip dit bericht kwam, men gooide alles aan
de kant en liep naar de dijk. Zo kwam het eens voor dat iemand op zondag tijdens
de kerkdienst over de dijk liep en deze vlekken zag. Hij rende onmiddellijk naar
de grote kerk en riep heel hard, terwijl allen in gebed waren verzonken: ‘Haring
in de bocht.’ In tijd van een paar minuten was de kerk geheel verlaten en omdat
hij op dat moment werkeloos was ging ook de dominee maar kijken.
Deze nieuwe haring was niet vet maar wel vol omdat ze geslachtsrijp was. Ze werd
verwerkt tot bokking en dagenlang hing er dan een grote rookwolk boven Monnickendam.
In mei kwam de jonge haring binnen zwemmen. Deze hadden het formaat van
sprotjes en werd hier soms ten onrechte voor aangezien. Deze jonge haring (spekbliek
genoemd) was heel vet en zacht en werd gestoomd tot kleine harde bokkum.
Vlak hierna kwam de ansjovis binnen zwemmen. Monnickendam had diverse
ansjovis-inleggerijen waar veel vrouwen werk vonden. Deze vrouwen werden ook
wel ‘ploksters’ genoemd. Zij plukten de kop en ingewanden eruit maar lieten het
levertje zitten. Dit was bepalend voor de smaak.
In de zomer was er weinig aanvoer van vis en werden veel werklui uit de hangers
ontslagen. Reikhalzend werd dan weer uitgekeken naar Koninginnedag in augustus.
Want bijna op die dag ging de Noodzeevisserij van start, zodat er daarna
aanvoer was vanuit IJmuiden.
In grote schepen kwamen ze aan bij de lange brug en werd de haring uitgeladen.
Er was dan een vaste ploeg van ca. acht oudere mannen die de haring telden als de
prijs de moeite waard was. Een ieder gaf een worp van vier haringen in een mandje
en na iedere worp telden zij, dus de eerste riep ‘één’ en de tweede ‘twee’, enz. totdat
ze bij vijftig waren. Dan riep de afslager ‘kerf ’m!’
Het mandje werd afgesloten met een deksel en één haring verdween in een apart
kistje.
141

Voor ieder mandje zat er één haring in dit kistje en na afloop werden deze haringen
geteld en de oude mannetjes mochten ze dan mee naar huis nemen.
Een vol mandje werd een ‘tal’ genoemd en bevatte vijftig worpen van vier haringen.
En vijftig tal was een ‘last.’
Het kwam ook wel voor dat de aanvoer zo groot was dat de haring niets meer
waard was en dan werd een gedeelte aan de bollenboeren verkocht die het over de
bloembollen als mest gooiden. Het is duidelijk dat de mensen grotendeels van de
vis afhankelijk waren.
7. Vishandel in de crisisjaren en oproer in Nijmegen
7.1 Gepen
Het was in de crisistijd rond 1935/36 soms moeilijk om aan handel te komen en als
het er was dan hadden de mensen geen geld om iets te kopen.
Piet wist eens samen met Arnold van Haren een partij gepen op de kop te tikken.
Ze lieten deze roken en gingen ermee naar de donderdagmarkt in Zaandam.
Helaas was het heel stil op de markt en ze verkochten haast niets. Ze waren echter
vindingrijk en besloten een partijtje toneel op te voeren. Ze begonnen luidkeels
met elkaar ruzie te maken en op gegeven moment kwamen er een aantal mensen
omheen staan. Ze waren zo in hun spel opgegaan dat ze zelfs met de gepen gingen
gooien naar elkaar. De omstanders vonden dit toch wel ver gaan en inmiddels
begon het al heel druk om hen heen te worden. ‘Hé, dit is toch zonde van de vis!’
riepen de mensen. ‘Ach jullie kopen deze ‘zee-apen’ toch niet al zijn ze nog zo vers
gerookt’, antwoordden de twee. De mensen begonnen nu toch te vragen wat voor
soort vis dit wel was en waarom het nog goedkoop was ook. Een paar uur later
waren ze beiden uitverkocht.
Wat voor de meeste mensen niet bekend was, is het feit dat een gerookte geep een
groene graat heeft en prompt kwam een klant de volgende week luidkeels verhaal
halen dat ze bedorven rommel verkochten want de vis was helemaal groen
van binnen.
‘Meneer, deze kleur heeft onze lieve Heer aan de vis gegeven want het hoort zo,’
zei Piet zachtweg en gelukkig waren er mensen om hen heen die dit beaamden.
De klant heeft toen wel zijn excuses aangeboden.
7.2 Nijmegen
Net als zoveel visventers in die tijd ging Piet vaak het land in om bij evenementen
een plaatsje te bemachtigen om paling te verkopen.
In 1936 werd bij Nijmegen door koningin Wilhelmina de Waalbrug geopend en
Piet ging met broer Cor en nog een aantal Monnickendammers op weg om hun
graantje mee te pikken. Echter een aantal rijke handelaren uit die buurt hadden
142

verhalen van piet jongert sr. 1909-2001
voor veel geld een vergunning gekocht voor verkoop van vis zonder concurrentie.
Op de plaats aangekomen zetten zij zich neer en meteen kwamen er politieagenten
op Piet af met de vraag of hij een vergunning had. ‘Jazeker meneer’, zei Piet
en liet zijn bewijs van vishandelaar zien. De agent zei dat dit niet geldig was maar
Piet hield zich van de domme en zei dat hij een Nederlandse visvergunning had
en op Nederlandse bodem stond. De agent zei; ‘Koopman wilt u verdwijnen want
het is verpacht zonder concurrentie en ze betalen er een hoop geld voor.’ ‘Ja omdat
ze het hebben en wij zijn arme sodemieters en kunnen nergens pachten’, zei Piet.
Even verderop stond Herman Voortman met twee manden aal en veel mensen er
omheen. Maar deze moest ook weg. Toen begon Piet het publiek te bespelen en
riep; ’Mensen waar onze koningin komt mogen wij de mensen geen lekkere paling
verkopen voor weinig geld. Wij verdienen er niet veel op maar we werken
hard en u krijgt het lekkerste van het lekkerste. Nee alleen Jan met het kapitaal
mag hier verkopen voor veel centen.’ De agent zei toen, ‘Hier heeft u niets over te
zeggen en als ik terug ben moet u weg wezen.
De agent ging weg en Piet kreeg het voor elkaar dat het publiek op de uitkijk ging
staan en ging verder met verkopen. Na een paar keer door het publiek gewaarschuwd
te zijn en met zijn boeltje even weg te gaan wist Piet zich geheel los te
verkopen en kon dus een lange neus trekken.
Bij Herman Voortman begon het publiek zich ermee te bemoeien en op gegeven
moment ontstond er een enorme vechtpartij tussen het publiek en de politie. Herman
graaide snel zijn manden bij elkaar en smeerde
hem. Broer Cor en de andere collega’s zoals Jaap Altena
en nog een paar visventers zaten in de cel van
het politiebureau want ze waren toch gesnapt bij het
verkopen.
Piet ging naar het bureau en begon te smeken of ze
hun broer los wilden laten anders konden ze niet
naar huis. Maar op het politiebureau was een grote
vechtpartij geweest tussen Jaap van Altena, die
oersterk was, en de politie. Hij was nadien behoorlijk
met de gummiknuppel bewerkt en kon ook nauwelijks
lopen. De volgende ochtend werden ze vrijgelaten
en konden ze naar huis.
In de landelijke dagbladen werd ook melding gemaakt
van de vechtpartij tussen palingboeren en
politie.
Vader Jongert, die raadslid in Monnickendam was,
zei dat ze dit wel eens op een fikse douw kon komen
143

te staan en bood aan naar de minister te schrijven. Hij schreef een brief naar de
verantwoordelijke minister en het resultaat hiervan was dat ze niet eens een bekeuring
kregen.
8. Oorlogstijd 1940-1945
Hieronder volgen een paar herinneringen uit de tweede wereldoorlog waarin de mensen heel
creatief moesten zijn om te overleven.
8.1 Suikerschip
Op Marken was bij de vuurtoren een schip met balen suiker gezonken. De geruchten
waren niet van de lucht en er werd gefluisterd dat het sabotage was. Het was
ook wel vreemd dat op een plaats waar geen klippen of andere obstakels aanwezig
waren het schip was gezonken.
Voordat de Duitsers ter plaatse waren, was al een flink aantal balen illegaal weggehaald.
Er was een verplichting om de goederen in te leveren maar dit werd niet
opgevolgd en die waren intussen al op een veilige plaats opgeborgen. De paar soldaten
die op Marken gestationeerd waren konden niet veel beginnen en waren
ook de beroerdsten niet. Piet, die bij zijn broer Cor in de rokerij werkte, hoorde dit
verhaal van Grote Dirk. Dirk was een Marker die ook in de rokerij werkte.
Piet spoedde zich met een paar flessen naar Marken. Bij de vuurtoren aangekomen
stond daar een Duitse soldaat bij het schip op wacht. Piet vroeg of de lading gelost
mocht worden. ‘Ja’ zei de soldaat, ‘ze zijn al geweest en zijn al bezig met lossen.’
De Duitsers wilden het schip zo snel mogelijk bergen zodat hij weer varen kon en
ze waren al bezig de suiker te verkopen. Piet had al hier en daar wat gehoord en
had zijn plan al klaar. Hij zei tegen de soldaat: ‘heeft u voor mij ook wat van dat
waterige drab dat uit de zakken is gelopen?’ ‘Wat moet je ermee?’, vroeg de soldaat.
‘Nou dat weet ik nog niet, ik wil wel een paar flessen van je kopen voor twee
kwartjes per liter.’
De soldaat had wel oren naar een extraatje en liet hem een paar flessen vullen.
Piet gooide thuis meteen een fles in de pan en bracht het aan de kook. Toen bleek
dat de literfles suikerwater ca. 850 gram droge stof, dus pure suiker bevatte.
Piet ging meteen met zijn broers en Marker Dirk met een aantal melkbussen weer
naar Marken en zei tegen de soldaat dat hij de melkbussen wilde vullen met suikerwater.
‘Maar wat moet je er dan mee?’, vroeg de Duitser achterdochtig. ‘Misschien
zit er nog wat zoetigheid aan of misschien kan ik het wel weer weggooien,
ik zie het wel’, antwoordde Piet heel zachtweg. De man vroeg wat hij er voor wilde
geven. Ik wil weer twee kwartjes de liter geven’, zei Piet.’ ‘Hoeveel gaat er in zo’n
bus’, vroeg de soldaat.’ ‘Nou twintig liter’, zei Piet terwijl er veertig liter in ging
maar wist die Duitser veel.
144

verhalen van piet jongert sr. 1909-2001
Ze werden het eens en de bussen werden gevuld. Een Marker vrouw die dit hoorde
zei dat ze ook nog een paar bussen vol te koop had. Ze hadden zeven à acht bussen
op de Markerboot al aan de kant gezet en deze kocht Piet ook. Zo snel als mogelijk
was ging Piet naar huis met zijn buit.
De drab werd bewaard in grote haringvaten en iedere ochtend stond ‘Marker Dirk’
suiker te koken in grote emaillen teilen. Piet, met zijn achtergrond als bakker, had
natuurlijk de leiding over het hele proces. Hij legde uit dat het suikermengsel
goed was als er aan de houten pollepel een taaie laag bleef hangen.
Als het dan zover was, werd met emmers zo snel mogelijk het taaie mengsel uit de
kuip geschept en uitgestort over een granieten blad. Vervolgens moesten ze met
houten spatels de massa uit elkaar trekken tot de massa wit begon te worden en
te klonteren en dan lag er ruwe fondant op tafel.
Piet ging daarna aan de slag, hij maakte met vormpjes hartjes en rondjes en voegde
essences toe voor diverse smaken. De mannen deden bijzonder goede zaken hiermee
en natuurlijk profiteerden ook hun gezinnen van het lekkers. Natuurlijk
probeerden ook de bakkers en handelaren de suiker in handen te krijgen maar
het was heel snel op.
Later kwam hij de gebroeders ‘Bouwes’ tegen die handelden in suikerwaren en
ook de Monnickendammer bakkers als klant hadden. Deze broers openden later
het bekende restaurant ‘Bouwes’ in Zandvoort. De ene broer zei tegen Piet, ‘we
kennen mekaar toch al een paar jaar.’ ‘Ja, ik dacht het wel’, zei Piet. ‘Je bent me
voor geweest’, zei Bouwes ‘maar kunnen we nog zaken doen?’ ‘Pech gehad, Bouwes’,
zei Piet ‘maar de drab is op.’
8.2 Boer
Piet ging elke morgen met sprot naar een boer in de Purmer voor twee liter melk
met bijbetaling van een kwartje per liter. Op een dag stonden er twee Amsterdammers
achter Piet bij de boer en die zagen dat hij twee liter melk ontving. Zij smeekten
bij de boer: ’God meneer, alstublieft geef ons wat melk, wat het kost kan ons
niet schelen.’ ‘Heeft u schillen’, vroeg de boer dan. Piet hoorde dit en zei tegen de
boer: ’Ze hebben geen aardappels boer en ze hebben honger, dus ook geen schillen
en je moest mij maar ook geen melk geven.’ Zo kwaad en verontwaardigd was
hij over zoveel onrecht.
Later heeft hij het met deze boer bijgelegd want ze moesten thuis wel eten en ook
de boer had weleens trek in een visje.
8.3 Illegale handel
Er was moeilijk aan handel te komen en alleen langs illegale weg lukte het wel. Ze
moesten dan erg voorzichtig zijn want de crisis controledienst was heel alert.
145

Piet en zijn broer Thomas hadden met twee Marker vissers ’s nachts bij de ‘Impamp’
afgesproken om aal in ontvangst te nemen van hun botter.
In het donker gingen ze getweeën over het Hemmeland en Piet had al snel natte
voeten. Daar Thomas nog geheel droog was, nam Piet hem bij sommige natte
stukken op zijn rug totdat hij in een kuil stapte en beide door de plassen rolden.
Bij de ‘Impamp’ aangekomen probeerden zij met sissen de aandacht te trekken
van de Markers en ze hoorden hen driftig met elkaar fluisteren en zagen dan heel
schimmig de botter weer naar zee verdwijnen. Later bleek dat ze door hun gewoonte
een hoed te dragen door de Markers aangezien werden voor rechercheurs.
8.4 Benzine
Piet kwam eens met Cor in de auto van Haarlem af. In de oorlog kochten zij vaak
rode benzine (Wehrmachtbenzine) op de markt van scharrelaars, zoals Toontje
Broekman die dit uit auto’s van de Duitsers stal. Bij Halfweg aangekomen zei
Cor ineens: ‘Verdorie er staat hier een commandopost, want er staat een Duitser
op wacht en alle auto’s worden aangehouden.’ O heer’, zei Piet, ‘die houdt ons
natuurlijk ook aan.’
Piet stopte de auto en sprong er uit. ‘Wat ga je doen’, riep Cor. ‘Even praten met
die man’, antwoordde Piet. Hij liep op de soldaat aan en vroeg op gebroken Duits:
‘Goete abend, ist Sie die Wacht-commandant.’ ‘Nein’, antwoordde de soldaat, ‘er
ist schon Montag hier.’ Piet zei,’ich bin palinghandelaar und ich heb schöne ale.
Bevrijdingsfeest in Monnickendam en voor de lagere school aan de Beestenmarkt een praalwagen met
meisjes in een mooi wit jurkje
146

verhalen van piet jongert sr. 1909-2001
Ich wil voor joelie geroikte ale leveren, dus ich moet die Commandante sprechen.’
‘Ah, schöne ale, mmm’ antwoordde de Duitser. ‘Dan kom ik maandag na 10.00 uur
terug om hierover te praten’, zei Piet. ‘Lust sie auch geroikte ale’, vroeg hij aan de
soldaat. ‘Jawoll wunderschön’, verheugde de man zich. ‘Dan zie ik u maandag’,
zei Piet en stapte weer in zijn auto. Cor zei tegen Piet, ‘hoe kom je daar nu bij man.’
Piet zei toen heel filosofisch; ‘hij die zoekt kan niet gezocht worden.’ Als ik dit niet had
gedaan dan hadden ze ons aangehouden en zeker onze benzine gepeild en was het
uitgekomen dat we rode benzine gebruiken en kwamen wij voorlopig niet meer
thuis.’Voortaan reden ze maar via Spaarndam naar Haarlem.
9. Biljartvereniging
Piet was in de jaren vijftig lid van biljartvereniging Bellevue in het cafe ‘Bellevue’
van Harry Oud en was voor die tijd een heel verdienstelijk biljarter. Hij behoorde
samen met Pieter de Waard, Harry Oud en Rooie Joop tot de toppers van Monnickendam.
Ook de bekende kapper Sjors Onclin en Lef Schuring waren lid van de club. Lef,
die brugwachter was, was een gezellige kerel die absoluut niet biljarten kon maar
dat deerde niet. Ook Sjors kon niet biljarten maar voorop stond de gezelligheid
en natuurlijk het borreltje.
Sjors kwam altijd laat omdat hij vaak laat nog klanten had in zijn kapperszaak. Als
hij dan om halfnegen binnenkwam, tikte Lef altijd Sjors met de keu op zijn kop.
Sjors werd dan zogenaamd kwaad en zei dat hij hiermee
moest stoppen anders liep het fout af. Het werd dan altijd
weer gesust met twee glaasjes cognac voor Sjors.
Piet deed op zijn manier zogenaamd aan spiritisme en
ze hadden het er bij Harry Oud wel eens over gehad en
Harry vroeg aan Piet of ze dit na het biljarten even konden
doen. Piet sprak af dit volgende week te doen en hij
nam dan een houten kruis mee en een vel papier met letters
er op.Ze gingen met z’n vieren; Piet, Harry Oud, Piet
Klein de kapper en Willem Visser bijgenaamd de ‘Papoea’ vanwege zijn jarenlang
verblijf in Indië, om de tafel zitten en Piet liet het kruis in het rond gaan.
Op gegeven moment zei Piet met een doodernstig gezicht: ’Harry je vader is aanwezig.’
Harry had natuurlijk door dat het voor Piet een geintje was en speelde het spel
mee. Maar wat niemand verwachtte, op dat moment vloog de buitendeur open.
Iedereen keek naar de deur maar er kwam geen mens binnen.Ze gingen weer verder
met het kruis maar de anderen werden wat lacherig, wellicht door de borrels.
Piet Klein beet zelfs in het kruis.
147

De Papoea echter geloofde hier heel serieus in, gezien zijn Indische verleden, en
werd boos. Hij riep de anderen toe hier niet mee te spotten. En of het zo moest zijn,
op een moment van spanning vloog de buitendeur wederom met een knal open.
De mannen zaten verstijfd van schrik en Piet die hier meteen op inspeelde zei heel
geheimzinnig: ‘Harry, je vader.’ Overigens woedde er een flinke storm buiten.
Met deze club werden ook wedstrijden gespeeld tegen clubs van buitenaf die
meestal verloren werden. Maar geen nederlaag was zo pijnlijk als de dubbele nederlaag,
thuis en uit, tegen de damesvereniging D.O.E. uit Amsterdam. Volgens
het jaarverslag van 1958 heeft dit veel pijn gedaan maar dit zou het komende jaar
veranderen. In 1959 werd er weer tegen de dames gespeeld en dit keer werd met
nog grotere cijfers verloren. Ik ben deze damesclub niet meer tegengekomen.
De feestavonden van deze club waren bijzonder gezellig en vooral als de avond
vorderde en de mannen al het één en ander genuttigd hadden. De vrouwen waren
er veelal ook bij.
In een verslag over de feestavond van februari 1960 stond o.a. ‘Ook de voordracht
van Mevrouw Jongert en George Onclin, beide in een pantalon, was heel leuk’.
Waarschijnlijk traden zij samen op in één heel ruim genaaide broek. Ik zag mijn
moeder hier wel voor aan omdat zij altijd in was voor een geintje.
Piet en Coba Jongert op de Zuidervesting
148

10. Bijnamen
verhalen van piet jongert sr. 1909-2001
Zoals veel kleine plaatsjes had ook Monnickendam zijn markante figuren die vooral bekend
waren onder hun bijnamen. Hieronder een aantal die Piet in de loop der jaren heeft gekend met
hun verhalen.
Als jongen werkte Piet in de bakkerij en in de kersttijd werd het wel 12 uur
’s nachts voor hij naar huis ging. Dan had je kans dat je de nachtwachten tegenkwam.
Dit waren b.v. Jur Harwichsen, Piet van Dijk, Handsma en Nagelhout. Later
hebben ze deze mensen maar dorpspolitie gemaakt.
Het waren eenvoudige mensen, Piet van Dijk
kon zelfs geen bekeuring opmaken en dat liet hij
dan op het bureau doen.
Nagelhout kwam één keer in de maand langs de huizen
‘met een koper busje en ging dan ook lopend
naar de kloosterdijk en de Purmer om te collecteren.
Hij was van Friese afkomst en vroeg dan met
een zwaar Fries accent: ‘Hebt u wat over voor de gewapende
dienst?’ Dus voor het leger en daar gingen
je arme centjes.
Zijt van Christ liep ook in Monnickendam met een koper busje te collecteren. Zij
heette eigenlijk Aagje Zijp en was de zuster van Klaas Zijp die de ‘Zwaluw’ werd
genoemd.
Deze Klaas Zijp zong in de kroeg vaak het schone lied: ‘Zwaluw waarheen is je
vlucht’ en als beloning kreeg hij hier een borrel voor. Harry Oud wist hem altijd
zo op te voeren dat hij het slot van het lied zo lang wist vast te houden tot hij werkelijk
paars was. Harry jutte hem dan op en riep: ‘nog effe vast houden Klaas, dan
ben je kampioen!’
Een andere dorpsfiguur was Laddy ofwel de oude Kraai. Dit was Piet van Dijk z’n
vader. Hij woonde op de Gooise Kaai in een oud vervallen huisje met gaten in de
vloer.
Thomas Jongert en Sietse de Haas gingen dan als echte kwajongens het huisje in en
gooiden dan wat kisten opzij die als meubeltjes dienden. Als hij dan thuis kwam
begon hij steevast te razen en te tieren; ‘schooiers, altoos mijn meubelen.’ Dan
hadden de jongens de grootste lol. lol. Laddy deed veel klusjes voor de hangers
en haalde bijvoorbeeld bokkingkistjes op bij het ‘Hulpbetoon’ waar ze gemaakt
werden. De leiding over het personeel had de oude ‘Toter’. Dit was de bijnaam van
ouwe Willem Snieder, de vader van de latere vroedvrouw mevrouw Kaars.
149

Piet kocht vaak paling van Piet Buitenhuis bijgenaamd Piet de Otter. Dit was een
simpele man die graag een borreltje lustte.
De Otter was een klein vissersmannetje die zijn fuiken in de Gouwzee had staan.
Als er niet gevangen kon worden dan werkte hij in de rokerijen en op de helling
om de botters af te schrapen. Ook werkte hij als haringteller bij de afslag.
Hij was vrijgezel en woonde bij zijn ouders aan de haven, maar als hij weer dronken
thuis kwam, gooide zijn moeder hem naar buiten en ging hij op straat liggen
slapen. Hij sliep dan met zijn ogen open, soms in de brandende zon.
Als hij een dronken bui had of heel neerslachtig was dreigde hij vaak zich te verzuipen
want hij geloofde dat hij toch weer terugkwam. De Otter nam in zijn onnozelheid
dit geloof wel heel letterlijk want op een goede dag heeft hij zich aan
een paar fuikenstokken vastgebonden en is hij vanuit zijn bootje overboord gestapt
en verdronken.
Gerrit Jonker had bij het Hemmeland ook fuiken staan en zag dat er wat fuikenstokken
losgelaten hadden. Hij trok de netten op en daar kwam de kop van Piet
de Otter boven water.
Heel Monnickendam stond hierdoor op zijn kop.
De Neger was de bijnaam van ouwe van Zanten, de vader van Andre van Zanten
(Noppes) De man werkte op de helling en had als taak de botters die binnenkwamen
zo snel mogelijk van buiten af te schrapen en schoon te maken voordat het
te vast koekte. In de winter werden dan eerst in de kroeg een paar stevige borrels
gedronken en dan ging hij op blote voeten in het ijskoude water om rondom te
krabben. In de zomer stond hij in de brandende zon te werken en omdat hij aanleg
had om snel bruin te worden was hij binnen de kortste keren zo donker als
een neger.
Zijn zoon Andre had de bijnaam ‘Noppes’ omdat hij op alles ‘noppes’ zei. Hij
werkte af en toe in de rokerij van de Duivel. Als hij in een rookhok bezig was om
af te strijken, legde hij af en toe stiekem een aaltje op de latten waar de speten op
rustten. Op gegeven moment had de Duivel dit in de gaten. Toen hij weg zou gaan,
hield de Duivel Andre even aan en troonde hem mee naar het rookhok. Hij zei; ‘hè
hè, één op de lat, twee op de lat’, waarmee hij aangaf te weten dat er aaltjes op de
latten lagen. Andre was echter heel gevat en voegde er meteen aan toe, ‘een broek
op de lat’, waarmee hij doelde op het feit dat de Duivel ook zijn spullen vaak bij
Andries Witmond (Moos van de Toren) op de lat haalde, wat overigens in die tijd
heel normaal was.
De Duivel (Henk Lommers) dankte zijn naam aan zijn karakter. Zijn vader stond
altijd bij de Lange Brug met een haringkar. De familie Lommers was vooral bekend
door Henk. Als je ouwe Lommers moest aanduiden was het altijd; ‘je weet
150

verhalen van piet jongert sr. 1909-2001
wel, de vader van de Duivel.’ Hij was niet groot maar vreselijk brutaal en beledigde
vaak mensen. Vooral in zijn jonge jaren was het net een duivel en was ook
nergens bang voor.
Als je een plaatsje op een markt had en je had de pech dat de Duivel ook een plaats
kreeg dan had hij de gewoonte zijn collega’s af te katten en hen zwart te maken.
Een heel bekend figuur was ouwe Wouter Kleissen bijgenaamd de Diender. Deze
naam had hij gekregen omdat hij een tijdje politieagent in Monnickendam was
geweest rond de tijd van de eerste wereldoorlog. Bekende collega’s die tijd waren
de al eerder genoemde Piet van Dijk, Handsma en Nagelhout.Ook is hij eigenaar
geweest van een kermisattractie en het meest bekend was hij als stratenmaker.
Ook Piet en zijn familie hadden een bijnaam, namelijk Oetoe. Deze naam werd
verdiend door broer Cor, die net als Piet bij Goof Meij in de rokerij werkte en altijd
een oude hoed op had als ze de rookhokken binnen gingen om hun hoofd tegen
het druipende vet te beschermen.
In de hanger werkten ook een paar vrouwen en Cor maakte graag geintjes met
hen. Als Goof dit in de gaten had zei hij steevast: ‘Hé hoed, hoettoe zou je niet eens
doorgaan met je werk anders raken we op achter?’ De vrouwen gingen namelijk
gewoon door met speten.
Deze bijnaam was op een gegeven moment zo ingeburgerd dat vervolgens ook
Piet en Thomas deze bijnaam kregen. Cor werd betiteld als de hoofdman der oetoes.
Zelfs zus Nel, die een kapsalon in het Noordeinde runde, ontkwam niet aan deze
naam. Als een vrouw aan een ander vroeg, ‘waar laat jij je haar kappen’, en de ander
antwoordde ‘nou bij mevrouw Lodder’, dan werd het niet begrepen en ze vroegen
dan ‘waar woont die dan.’ ‘De kapsalon van Nel Oetoe.’ ‘O, zeg dat dan meteen!’
‘Goof’ Meij had een rokerij aan het Prooyen waar nu het appartementengebouw
‘De Hange’ staat en ook zijn zoons en kleinzoons hebben hier gewerkt. Goof Meij
was een goede en rechtvaardige baas die zijn mensen behoorlijk betaalde. Hij had
echter de eigenaardigheid om bij het personeel wat geld in te houden als ze iets
hadden uitgespookt wat niet door de beugel kon of hun werk niet naar behoren
hadden uitgevoerd.
De mannen noemden deze inhouding een ‘bekeuring’ en bij iedere uitbetaling
vroegen ze aan elkaar: ‘heb jij deze week al een bekeuring gehad?’
Op een keer hadden de mannen het manchester vest van Piet met spijkers muurvast
gespijkerd. Piet heeft de grootste moeite gehad om de vest met een nijptang
los te krijgen maar dit ging niet zonder schade.
151

Goof kwam hier achter en vroeg wie de dader was. Toen niemand reageerde zei
hij dat het vest betaald moest worden dus ze wisten al dat er weer een bekeuring
aan kwam.
Gelukkig voor zijn collega’s was de dader zo sportief om zich te melden zodat
alleen hij een bekeuring kreeg van negen gulden, want dat kostte het vest, maar
Goof gaf hem geen ontslag vanwege zijn eerlijkheid.
Piet’s collega’s hadden al heel snel in de gaten dat Piet een panische angst had
voor spinnen en aangezien Monnikendammers van een geintje houden, besloten
ze een grap met hem uit te halen.
Piet had aan een spijker een oude vettige hoed hangen die hij vaak op had als hij
een rookhok in ging om zijn haren te beschermen en de kerels vulden deze hoed
met grote zwarte hangerspinnen. Om 12 uur gingen ze thuis schaften en Piet pakte
gewoontegetrouw de hoed van de haak en zette hem op zijn hoofd. Toen hij richting
huis liep, hij woonde nog bij zijn moeder in het Zuideinde, keek hij achterom
en zag alle kerels uit de hanger vol verwachting op een rijtje staan met lange Ben
voorop. Op dat moment voelde hij kriebelen in zijn nek en gezicht. Hij haalde zijn
hand er langs en greep in een aantal spinnen.
Dit moment was voor Piet één van de grootste nachtmerries, hij maakte een sprong
van zeker een meter hoog en ging met zijn hoed om zich heen slaan.
Het resultaat van de grap was voor zijn collega’s buiten verwachting maar voor
Piet een hel. Hij heeft zijn collega’s wel duidelijk gemaakt als ze dit weer eens flikten
dat hij ze de hersens in zou slaan.
152

Zondag 10 - 10 - 10
Receptie bij de Lange Brug maar dan wel op een rondvaartboot uit Volendam.
Op deze receptie zijn veel mensen van ver ‘onder’ Amsterdam. Ze
kijken hun ogen uit in Monnickendam zo werd mij meegedeeld.
Het weer is deze dag fantastisch en de zon schijnt uitbundig. Alles zat
mee! De Gouwzee is volop aanwezig voor het Havengat. Veel zeilschepen
op het lichtblauw gekleurde Gouwzeewater en met daaroverheen windkracht
vier. Het kon niet op, deze zondag.
De meneer naast mij dacht dat hij naar een dorpje was gekomen voor een
receptie bij de Lang Brug maar dit had hij niet verwacht. Hij was echter
aangeland in een volwaardig stadje vol levendigheid. Het grote witte
miljonairsschip bij de firma Hakvoort waar je aan kon zien dat het al een
beetje in Middelandse Zee-stemming was. De terrassen aan de binnenhaven
en de pas gerestaureerde Lange Brug, deze ging nog open ook (het
moest nog met een lijntje dit vanwege reparatie aan de brug) én er ging
zelfs nog een botter door.
Dit kán je allemaal niet bestellen, het gebeurt gewoon! En deze keer geen
muziek aan de binnenhaven of feestelijkheden. Dit was Monnickendam
op een gewone zondagmiddag.
Met open mond stond die meneer daar aan boord van het Partyschip en
hij mompelde ‘het bestaat nog’!
Siem Koerse
153

Departement Zuiderzee
154

Waarom Napoleon Monnickendam in 1811 ‘rechts’ liet
liggen (en daardoor het orgelspel miste!?)
Ds. C.A.E. Groot
In oktober van dit jaar is het tweehonderd jaar geleden dat de op Corsica geboren
Franse keizer Napoleon Bonaparte een aantal steden en dorpen van ons land heeft
bezocht. Op 9 juli 1810 was de Bataafse Republiek, middels het decreet van Rambouillet,
bij Frankrijk ingelijfd, met als gevolg dat de keizer het voor het zeggen
kreeg en Franse wetgeving van kracht werd. Holland werd in negen Departementen
verdeeld. Monnickendam behoorde tot het Departement Zuiderzee, met als
bestuurscentrum Hoorn.
In het najaar van 1811 maakte de veertigjarige Napoleon met zijn tweede echtgenote,
de nog geen twintig jaar oude Marie-Louise, met wie hij op 1 april 1810 voor
de wet en op 2 april in het Louvre kerkelijk was getrouwd, een reis door een aantal
provincies van ons land, waaronder Noord-Holland. Ook Monnickendam was in
het reisschema van de keizer opgenomen (1).
Deze reis was mogelijk omdat het in Europa betrekkelijk rustig was. Op 14 oktober
1809 was de vrede van Schönbrunn gesloten, waardoor Napoleon van keizer
Frans II van Oostenrijk geen gevaar meer te duchten had. En hoewel de strijd tegen
Engeland en Spanje onverminderd doorging, gebeurde er op het gebied van de
oorlog niets speciaals.
De reis door Holland was vooral een inspectiereis, want Napoleon had plannen
voor een veldtocht naar Moskou om de tsaar Alexander I een lesje te leren. De
Russische tsaar had namelijk op 31 december 1810 besloten om niet langer mee te
doen met de economische blokkade van Engeland (het Continentaal Stelsel) en
dat moest ‘afgestraft’ worden.
De komst van de keizer naar ons land betekende dat er allerlei voorbereidingen
moesten worden getroffen, waarbij de veiligheid van Napoleon voorop stond. De
reis moest ongestoord verlopen en de Hollanders moesten het keizerlijke paar het
verschuldigde eerbetoon bewijzen.
In diverse jaarboekjes van onze vereniging heeft dhr. Appel aandacht besteed aan
dat ‘bezoek’ van Napoleon (2). In zijn bijdragen stond de vraag centraal of de keizer
op 15 oktober 1811, na een bezoek aan Broek in Waterland, ook Monnickendam
155

heeft bezocht. Zijn antwoord was, na een grondige bestudering van de bronnen,
een duidelijk ‘nee’. Terecht, want de beschikbare gegevens bevestigen zijn conclusie.
Maar is er ook een antwoord op de vraag waarom Napoleon besloot om Monnickendam,
dat er helemaal klaar voor was en de vereiste voorbereidingen had getroffen,
niet te bezoeken?
156
Orgelspel voor Napoleon?
Ook dhr. Koerse heeft aan het ‘bezoek’ van Napoleon een artikel gewijd, waarbij
vooral het orgelspel zijn belangstelling had (3). Nadat hij eerst wat opmerkingen
heeft gemaakt over de weg langs de trekvaart van Broek in Waterland naar Monnickendam
en de Wagenweg richting Edam, schrijft hij op blz. 27: ‘Tijdens deze
ontvangst langs de Wagenweg zou er orgelmuziek hebben geklonken, daar is
echter geen doorslaggevend bewijs
van. Dhr. Appel zou in 1955
hebben vernomen van Meester
Oosterveld (Hoofd van de toenmalige
Christelijke School aan
de Oudezijds Burgwal) dat er
een fooi zou zijn gegeven aan
de organist om het orgel van de
Grote Kerk te bespelen en dat,
volgens anderen, daar nog een
bewijs van zou zijn te vinden in
het archief van de Grote Kerk.
Dit bewijs is niet terug gevonden.
‘Als’ er al orgelmuziek had
geklonken ter verwelkoming
van Napoleon, kan dat moeilijk
uit de Grote Kerk hebben ge-
Orgel Grote Kerk
klonken’. Vervolgens geeft dhr.
Koerse een mogelijke verklaring
waar dat orgelspel dan wel
vandaan kan zijn gekomen. Hij
denkt aan een particulier huis
aan de Nieuwpoortslaan, waarvan
hij de eigenaar niet bij name
noemt, alleen de eerste letter M
Notitie kerkboek
en dan wat puntjes.

waarom napoleon monnickendam in 1811 ‘rechts’ liet liggen
Met alle respect, deze ‘verklaring’ is niet juist. Op 2 november 1811 heeft Jan Esselman,
in verband met de komst van de keizer, twee gulden fooi gekregen voor
het bespelen van het orgel. Dat kan alleen betrekking hebben op het orgel in de
Grote Kerk. Dat had toen nog geen elektrische aandrijving (4) en daarom kreeg
ook de orgeltreder, die moest zorgen voor constante winddruk door de pijpen, een
dag later een gulden voor zijn ‘trapwerk’. Overigens best een aardig bedrag als u
bedenkt dat de man voor zijn arbeid op zondag en doordeweekse diensten negen
gulden per kwartaal ontving (5).
De organist
In 1795 was de toenmalige organist van de Grote Kerk, Johan Coenraad Pfeiffer,
ontslagen. Hij had zich een vurig orangist getoond en dat was sinds januari van
dat jaar niet meer de politieke ‘kleur’. Daarom besloot het stadsbestuur in augustus
1795 een aantal organisten te laten proefspelen. Een ‘vakjury’ koos uiteindelijk
voor Gualtherus des Millevilles (6), toen nog organist te ‘Thamen aan den Uithoorn’
(7). In 1811 was hij dus de vaste organist van de Grote Kerk.
Dat op die 15e oktober des Millevilles
niet zelf achter het orgel zat,
zal als reden hebben, dat op die gedenkwaardige
dag ook het carillon
bespeeld moest worden. Ik vermoed
dat des Millevilles verantwoordelijk
was voor het klokkenspel,
waardoor een ander het orgel
moest bespelen. Dat werd dus Jan
Esselman (8). Mogelijk was hij or-
Orgeltreder
ganist van de Lutherse kerk of een
leerling van des Millevilles.
Ook de naam van de orgeltreder, weliswaar niet genoemd in de afgedrukte afrekening,
is bekend: Gerrit Huijbertsz Kroon (9). Hij was in 1799 Jochem Esselman,
een oom van de organist, als orgeltreder opgevolgd.
Orgelspel?
In Edam, de stad die de keizer na Monnickendam zou aandoen, had men bepaald
dat de organist gedurende het gehele bezoek van de keizer het orgel zou bespelen
(10). De vraag is of dat op de ochtend van de 15 e oktober in Monnickendam
ook het geval was. Wanneer de keizer via de Nieuwe- of Broekerpoort en langs de
kerk de stad zou zijn ingereden, zou hij ongetwijfeld iets van dat orgelspel hebben
gehoord. Ik heb het orgel van de Grote Kerk een keer mogen bespelen en ik
157

kan u zeggen dat er een flink stuk muziek uit de pijpen komt, zeker als je alle registers
open trekt. De muren weerkaatsen het geluid en wanneer dan ook nog de
deuren van de toren open staan (dat was die dinsdag 15 oktober vermoedelijk het
geval, omdat de Gereformeerde predikanten met hun kerkenraad zich voor de
kerk moesten opstellen), dan kan het geluid ver dragen.
We weten echter uit de beschikbare bronnen dat de keizer niet door maar langs de
stad is gereden. Daarom zijn er m.i. twee verklaringen mogelijk:
1 _ het orgel van de kerk is op die dag metterdaad door Jan Esselman bespeeld,
maar het bleek ‘vergeefse moeite’, omdat de keizer Monnickendam ‘rechts’ liet
liggen.
2 _ het orgel is niet bespeeld, maar de heren Esselman en Kroon hadden zich die
dag wel beschikbaar gehouden en kregen daarvoor een ‘beloning’.
158
De keizer, Frankrijk en de Hollanders
Napoleon had de gewoonte om door hem veroverd of geannexeerd gebied zo snel
mogelijk te bezoeken. Daarmee gaf hij aan, dat het nieuwe territorium hem toebehoorde.
Ontvangst van Napoleon door het stadsbestuur van Amsterdam, 9 oktober 1811.
Prent van R. Vinkeles, naar een tekening van A. Vinkeles.

waarom napoleon monnickendam in 1811 ‘rechts’ liet liggen
Hoe de keizer over zijn nieuwe onderdanen dacht, valt op te maken uit een gesprek
dat hij voerde met zijn vertrouweling, de markies van Caulaincourt, tijdens
een avondwandeling langs de Amsterdamse grachten. Hij zei toen onder andere:
‘Ik wensch de Hollanders innig aan mij te binden. De vereniging van Holland
met Frankrijk zal van onschatbaar nut zijn. Met de onze verenigd, vernietigt de
Hollandse zeemacht die van Engeland. Binnen enkele jaren zullen wij meester
op zee zijn. Daartoe moeten de Hollanders zich oprecht bij mij aansluiten’ (11).
Het citaat is veelzeggend. Napoleons belangstelling ging niet zozeer uit naar zijn
nieuwe onderdanen. De keizer was, vanwege zijn oorlog met Groot-Brittannië,
meer geïnteresseerd in de verdedigingswerken in de Noord-Westelijke hoek van
zijn rijk. Die waren in de zomer van 1809 (Napoleon vocht toen aan de Donau met
het Habsburgse leger) bij een Britse aanval op de Scheldemond, met Antwerpen als
doel, nogal kwetsbaar gebleken. En als volgens plan de veldtocht naar Rusland zou
plaatsvinden, kon Engeland wel eens kiezen voor een invasie vanuit zee. Het waren
dan ook vooral militaire belangen die ten grondslag lagen aan zijn ‘inspectietocht’
die op 5 oktober in Gorinchem begon en via Zeeland, Zuid-Holland en Utrecht naar
Amsterdam voerde, waar de verdedigingswerken werden geïnspecteerd.
In Noord-Holland hadden Den Helder en Texel zijn bijzondere belangstelling.
De vrij gemakkelijke inname van Den Helder door Engelse en Russische troepen
in 1799, had de keizer te denken gegeven. Daarom wilde Napoleon deze zo strategisch
gelegen, ijsvrije haven tot een onneembare marinebasis maken. Een ‘Gibraltar
du Nord’, zo zei hij op 15 oktober 1811 tijdens zijn bezoek aan Den Helder.
Er moest daar een moderne marinewerf komen, een gordel van kustbatterijen en
forten en een betere verbinding over land met Amsterdam en nog verder, met Parijs.
Waterbouwkundig ingenieur Jan Blanken Jansz. kreeg opdracht deze plannen
uit te werken (12). In de jaren 1811-1813 werden vier grote forten gebouwd. Zo’n
drie tot vierduizend Spaanse en Portugese krijgsgevangenen (dwangarbeiders)
deden het (zware) werk (13).
De reis door Noord-Holland
De keizer, gewend om elke morgen om zes uur op te staan, vertrok dinsdag 15 oktober
’s morgens om zeven uur uit Amsterdam. De reis ging via Broek in Waterland,
Monnickendam, Edam, Hoorn, Blokker, Westwoud en Benningbroek naar
Medemblik. Vanuit Hoorn gezien, was dat enigszins om, maar er bestond toen
nog geen rechtstreekse weg naar Medemblik. In Medemblik inspecteerde hij de
scheepstimmerwerven en vier schepen die voor de oorlog werden klaargemaakt.
Vandaar ging de reis over de dijk, via Aarswoude en Veenhuizen, naar ’t Zand.
Rond half zes ’s avonds werd Den Helder bereikt, waar Napoleon twee nachten
heeft doorgebracht.
159

Tijdens het laatste gedeelte van die reis was er nog een curieus moment. In het
dorpje Veenhuizen, ten noordoosten van Heerhugowaard, ging er iets mis. Bij
de erewacht was een trompetter die een soort welkomstmars zou spelen. Maar
kennelijk was de man een beetje nerveus, want op het moment dat de keizerlijke
koets arriveerde, zette hij een populair melodietje in met als titel: ‘Ah, le bel oiseaux,
maman’ (‘Ah, de prachtige vogel, moeder’, caeg). De keizer was daarover
zo boos, dat hij zijn koets niet liet stoppen om een gelukwens aan te horen en het
welkomstcomité, geheel verbouwereerd, achterliet (14).
Brandend douanehuisje
Douaniers verbranden smokkelwaar
160
Het reisgezelschap
Stelt u zich dat reisgezelschap even
voor. Napoleon, niet te paard, zoals
hij vaak wordt afgebeeld, maar
zittend in een koets die eerder zijn
broer Lodewijk Napoleon had toebehoord.
Dat had ongetwijfeld te
maken met het barre weer in de
eerste helft van oktober. Er vielen
zware regenbuien en een gierende
stormwind zorgde voor een onbehaaglijke
temperatuur.
Postillons uit de regio zaten op
de bok. Zij waren bekend met de
Noord-Hollandse wegen en gewend
om, op de meestal niet al te
brede dijken, vier paarden te mennen,
wat voor vreemde koetsiers
niet zonder gevaar zou zijn.
De keizer was omgeven door een
reeks belangrijke personages,
waar onder de generaals Bertier en
Van Hogendorp. Ook werd hij geëscorteerd
door een korps van de
cavalerie. Dat was niet alleen om
de tocht luister bij te zetten. Deze
soldaten te paard waren er vooral
vanwege zijn veiligheid, want rustig
was het allerminst in ons land
(15). Het Continentaal Stelsel (16),

waarom napoleon monnickendam in 1811 ‘rechts’ liet liggen
de tiërciering (17), de conscriptie (18), nieuwe, zware belastingen (19), het waren
maatregelen waardoor de bevolking ontevreden was geworden. Daarnaast zorgden
ook verklikkers voor een gespannen sfeer, waarover zo meteen meer.
Het was een indrukwekkend reisgezelschap, maar niet te vergelijken met de indrukwekkende
stoet, die op negen oktober Amsterdam was binnen getrokken (20).
Strenge veiligheidsvoorschriften
Vinden wij de voorschriften op 30 april, als de koningin een stad of dorp bezoekt,
wel eens een beetje ver gaan, tweehonderd jaar geleden wisten ze ook van wanten.
Napoleons bezoek aan ons land was omgeven door strenge veiligheidseisen. Kranten
mochten niet berichten over plaatsen die de keizer zou aandoen. De wegen
waarover de majesteit zou reizen moesten vrij van obstakels zijn. Sluitbomen en
tolhekken langs de reisroute moesten om die reden dag en nacht open blijven. Van
wie tot het gevolg van de keizer behoorde, mocht geen tol- of poortgeld gevraagd
worden. Molens mochten niet draaien en de zeilen moesten aan de wieken uitgespannen
stilstaan, opdat de paarden tijdens het passeren niet zouden schrikken.
Dat was namelijk enkele weken daarvoor in Overschie het geval geweest.
Onder bruggen mochten geen schepen liggen. Kelderramen en luiken langs de
reisroute moesten worden dichtgemaakt. Er mocht niet in bomen worden geklommen
en stellages, om de stoet goed te kunnen zien, mochten evenmin worden
gebouwd. Ook verkoop van sterke drank langs de route was strikt verboden
en het afsteken van vuurwerk helemaal taboe.
De keizer had, uit angst voor vergiftiging, een voorproever meegenomen. Toen
hij in Medemblik was, nam hij alleen tot zich wat door zijn eigen kok was klaargemaakt.
Elke andere aanbieding van voedsel en drank werd afgeslagen. Je weet
maar nooit, zal de achterliggende gedachte zijn geweest. Als er een tochtje over
water aan de orde was, had hij zijn eigen roeiers achter de hand.
Tijdens de dagen voorafgaande aan de reis, moesten de straten ’s avonds goed verlicht
zijn en minstens twee keer per week worden geveegd, de grachten schoon en
uitgediept. Herbergiers waren verplicht om zorgvuldig aangifte doen van elke
vreemdeling die zij onderdak zouden verlenen. Toespraken die burgemeesters of
andere hoge heren wilden houden, moesten vooraf worden goedgekeurd. U ziet,
niets was aan het toeval overgelaten.
Verklikkers
Een heel belangrijke factor rond het bezoek van de keizer was een verscherpte
waakzaamheid bij de politie. Geheim onderzoek naar de antecedenten van allerlei
bestuurders en andere hooggeplaatsten maakte daar deel van uit. Een man die
in Monnickendam op dat punt z’n (negatieve) sporen heeft nagelaten was Servais
161

van der Graaff (21). Begin januari 1811 was hij door de heer Prince, algemeen stedehouder
van Z.M. de keizer in Holland, tot secretaris van Monnickendam benoemd
als vervanger van (notaris) Jan Hogerbeets Kerk. Dat gaf hem alle gelegenheid om
goed rond te kijken en mensen te observeren. In een rapport van 24 september
1811 aan het hoofd van de politie in Amsterdam vermeldt deze stille verklikker
een hele reeks namen van personen uit Broek in Waterland, Monnickendam en
Edam, die z.i. de aandacht van de politie vragen (22). Als anti-frans of pro-engels
zo u wilt, noemt hij mr. v Rooijen, de commissaris van politie in Monnickendam;
mr. Adolph Leonard Thierens, de vrederechter van Waterland (hij had zich bij
verschillende gelegenheden zeer verknocht getoond aan het Huis van Oranje);
wethouder en stadsapotheker H.J. van Marle (23); Remmet Kous Bos, lid van de
Raad, koopman en enige tijd burgemeester (als koopman wist hij via Hamburg
het Continentaal Stelsel te omzeilen); scheepsbouwmeester Teunis Hondius, lid
van de Raad en zeer engelsgezind; wijnhandelaar Claas Molenaar; Evert van Marle,
ook een echte Oranjeklant. Van de Graaff achtte van Marle in staat een vijand
om de minste of geringste reden te vermoorden. Hij moest dus scherp in het oog
worden gehouden. Notaris Joan van Aalburg kon het zijn Fransgezinde medeburgers
knap lastig maken; Pieter Kous Bos, secretaris van Waterland, hij had geweigerd
om als commandant van de erewacht op te treden en het advies van van der
Graaf was om, bij het bezoek van de keizer, ook hem goed in de gaten te houden;
chirurgijn Lodewijk Paulus Schmidt; Pieter Zalm, secretaris van de Waterlandse
Meren; scheepstimmerman Pieter Kater en oud burgemeester Dirk de Leeuw, al
deze heren waren bepaald niet gelukkig met het Franse bewind. En dat terwijl
sommige van hen de Fransen in 1795 met open armen hadden ontvangen.
Ook de leden van de erewacht, die bij het bezoek van de keizer aan Monnickendam
zouden aantreden, werden door Van de Graaff aan kritiek onderworpen. Zijn oordeel
over Claas Molenaar, de zoon van de eerder genoemde wijnhandelaar, Tjerk
Rosat, Nanning Veen, Dirk Craaij, IJsbrand Nooij en Pieter Kater was duidelijk:
‘des mauvais sujets, fort angloman’ (slechte kerels, zeer Engelsgezind, caeg).
Daartegenover kende Monnickendam ook een aantal heren die het Franse bewind
wel konden waarderen, zoals Nicolaas Ewoud Pereboom, William Costerus, Cornelis
de Graaf, Jacob Teengs, Pieter Sligcher en Adriaan Gojewijn, leden van de
Raad, terwijl Costerus, Teengs en Sligcher kooplieden waren. Ook Ds. van der Ven
en pastoor van der Meer waren pro Frans, evenals notaris Age Volkerse en burgemeester
Daniel Danielsz. Arbman.
Het was een sterk verdeeld bestuurlijk en leidinggevend kader in het Monnickendam
van 1811.
162

Anti-Frans stadsbestuur?
waarom napoleon monnickendam in 1811 ‘rechts’ liet liggen
Heeft Napoleon een bezoek aan de stad vermeden op basis van de informatie die
Servais van der Graaff had verstrekt? Vond hij om die reden een tocht door de smalle
straatjes van Monnickendam niet verantwoord? Servais van der Graaf had de
politiechef van Amsterdam in het eerder genoemde rapport van de 24 e september
geschreven, dat de heren van Monnickendam die hij als anti-Frans had getypeerd
‘paraitre devant votre Auguste Souverein’ (24), wat vrij vertaald betekent, dat deze
heren ver uit de buurt van de verheven heerser moesten blijven. Dat alles gevoegd
bij het algemeen gevoel van onbehagen vanwege een intense armoede, verlies van
vrijheid en de handel en visserij die door het Continentaal Stelsel vrijwel te gronde
was gegaan, doet mij sterk vermoeden, dat de keizer, vanwege deze overwegend
anti-Franse gevoelens de stad bewust heeft vermeden.
Haast?
Een tweede motief zou kunnen zijn dat Napoleon, zoals ik eerder schreef, meer
geïnteresseerd was in de verdedigingswerken van ons land. Doel van zijn reis
was immers Den Helder (25). Daar wilde hij zo snel mogelijk naar toe. Mogelijk
163

164
Napoleon bij de stadsgrens opgewacht
koos hij daarom niet voor een
rit door of een (kort) verblijf in
Monnickendam, maar reed hij
buitenom en dus langs de stad.
In dat geval zou haast de reden
zijn geweest, want ook Edam
werd maar heel kort bezocht
(26). Alleen voor een bezoek aan
het pittoreske Broek in Waterland
had de keizer, eerder die
dag, een uurtje uitgetrokken.
Het hoofd van de politie, Embertus van Rooij, schrijft in een verslag d.d. 15 oktober
1811 het volgende: ‘Alles was in gereedheid gebracht voor de ontvangst van
Zijne Majesteit en om tien uur hedenochtend hadden wij de eer hem onze stad
te zien passeren. Burgemeester Arbman die zich op 500 schreden buiten de stad
had begeven naar de limite (stadsgrens, caeg), heeft in het Frans een plechtige toespraak
(27) tot Zijne Majesteit gericht en hem gevraagd enige ogenblikken te willen
doorbrengen in een woning, die men daartoe had ingericht. Maar de Keizer,
na zijn tevredenheid te hebben betuigd, heeft de weg naar Edam ingeslagen’.
Monnickendammers, van jong tot oud en van eenvoudig tot begaafd, moesten tot
hun verdriet en verbazing ontdekken, dat de keizer de stad ‘rechts’ liet liggen door
over de trekweg in noordelijke richting verder te reizen. De vele voorbereidingen,
waarvan hier een overzicht, waren allemaal voor niets geweest.
_ de (kerk) klokken luidden, toen de keizer Monnickendam de stad naderde
_ het carillon speelde
_ voor de Rooms-Katholieke kerk stond de pastoor met zijn parochiemedewerkers
opgesteld en voor de Grote Kerk de predikanten, in gezelschap van hun
kerkenraden. Allemaal keurig in (voorgeschreven) ambtskleding
_ bij de Broeker- en Noordeinderpoort waren, met groen versierde, erebogen
opgericht
_ ook voor het stadhuis aan het Noordeinde stond een ereboog
_ op alle torens, molens, huizen, stadsgebouwen en schepen woei de Franse
driekleur.
_ beveiligingsbeambten die voor rust en orde moesten zorgen, stonden op hun
post
_ de burgemeester, samen met een delegatie van het stadsbestuur en griffiers,

waarom napoleon monnickendam in 1811 ‘rechts’ liet liggen
wachtte, als gezegd, de keizer op, waarbij de maire de sleutels van de stad,
liggend op een prachtig versierd kussen, de keizer had willen aanbieden. Het
kwam er niet van.
_ als Zijne Majesteit akkoord was gegaan, zouden alle stadsambtenaren gelegenheid
hebben gekregen om hun hulde aan de Souvereine vorst te bewijzen
_ 24 jonge dochters, geheel in het wit en met bloemen versierd, stonden klaar
om de keizer een verversing aan te bieden
_ in een niet nader genoemd lokaal, met een ereboog ervoor, was een ‘Dejeuner
a la Fourchette’ klaargemaakt, zoiets als een lunch en een diner ineen.
_ meisjes en jongens van het eiland Marken in traditionele klederdracht, waar-
Versieringen
van een paar als bruidspaar verkleed, waren overgevaren en stonden langs de
route opgesteld
_ mevrouw Nobel-Boterkoper had een bedrag van 500 francs ingezameld en
zou dat geld aan de keizer overhandigen, voor deelname in de ‘Sociëteit van
Moederlijke voorzorg’. Het geld bleef in Monnickendam.
_ op de Zarken, in de Kerkstraat, op de (toen nog) Middeldam en in het
Noordeinde, waren de huizen, waar de stoet langs zou rijden, met guirlandes,
groente en bloemen versierd (waarbij de kleur oranje als ‘niet gewenst’
achterwege was gebleven)
_ een garde d ’honneur (erewacht, caeg) stond, zowel bij aankomst als bij vertrek,
bij de stadsgrens opgesteld
165

_ na het bezoek van de Majesteit zou er de rest van de dag feest gevierd worden
met zang en dans, waar iedereen aan mocht deelnemen. En ’s avonds zou de
hele stad feestelijk verlicht zijn.
166
Eerbetoon
Het merendeel van deze maatregelen was van hogerhand voorgeschreven, want er
mocht geen moeite gespaard worden ‘om het voorwerp der algemene bewondering
toe te wijden’. Maar de burgemeester kreeg wel de opdracht mee, om ‘spaarzaamheid
in de uitgaven’ te betrachten.
De onderprefect van het kanton Hoorn waar Monnickendam onder viel, dhr.
T.J.A. Pagenstecher, verantwoordelijk voor de uit te vaardigen voorschriften, besluit
één van zijn brieven met de woorden: ‘Het is het hart dat door herhaalde
toejuichingen aan de dag moet leggen de gevoelens van vreugde en de geestdrift
waarmede een ieder bezield is; de uitboezeming dezer gevoelens zal voor onze
verheven souverein streelender zijn dan alle andere toestel’.
Met andere woorden, versieringen, mooi en aardig, maar de geestdrift en toejuichingen
van de mensen is belangrijker. De autoriteiten moesten er dan ook op
toezien dat er flink werd gejuicht. Dat gebeurde ook wel, maar het gewone volk
kon soms minachtend en denigrerend over de keizer spreken. In Broek in Waterland
was dit rijmpje populair:
Hoe maakt het Bonaparte? goed:
Hij vreet laurieren en zuipt bloed.
Het moet voor de Monnickendammers een enorme teleurstelling zijn geweest om
te ervaren dat de machtigste man van Europa geen belangstelling had voor het
stadje aan de Zuiderzee. Napoleon zal, op weg naar Edam, door de ruiten van zijn
koets de vlaggen hebben zien wapperen. En misschien zijn er ook nog wat klanken
van het carillon tot zijn oren doorgedrongen. Maar dat was het dan.
Kostenplaatje
De kosten? Ruim 1474 francs waren er uitgegeven, ongeveer 700 gulden. En dat in
een tijd van grote armoede, waarbij het stadsbestuur nauwelijks kans zag om aan
z’n verplichtingen te voldoen en bedelarij schering en inslag was!
Monnickendam geen uitzondering
Het is een schrale troost, maar er zijn meer steden die hetzelfde hebben meegemaakt.
Op de terugweg van Den Helder naar Amsterdam ging het in Alkmaar ook
mis. ‘De geestelijken stonden voor het stadhuis, alwaar zij wel een rijtuig voorbij

waarom napoleon monnickendam in 1811 ‘rechts’ liet liggen
zagen snellen, maar zonder te weten dat de keizer daarin zat. Hen ziende, moet
hij, naar beweerd wordt, een kleine buiging voor hen gemaakt hebben. Daarna
kwam Verschuir (de onderprefect aansnellen) die van spijt de tranen uit de ogen
moest wissen en zei: ‘Vrienden gaat naar huis, de keizer is al gepasseerd’ (28). De
schrijver vervolgt dan met: ‘Dit gebeurde te Alkmaar toont aan, dat Napoleon
noch waardering gevoelde voor de blijken van achting welke men hem bewees,
noch werkelijk genegenheid koesterde voor het volk dat hij onder zijn heerschappij
had gesteld. Voor hem was dit volk slechts een werktuig, om een ander volk,
het Engelse, te kunnen overwinnen’.
Als we in plaats van Alkmaar, Monnickendam lezen, dan is m.i. precies onder woorden
gebracht wat er op die beruchte dinsdag 15 oktober 1811 aan de hand was!
Toen de onderprefect op 5 september 1811 het te verwachten bezoek van de keizer
en zijn gemalin aankondigde, schreef hij: ‘Men kan niet genoeg uitdrukking geven
aan de gevoelens van liefde en erkentelijkheid, welke ons allen moet bezielen.
Men zal zich buiten twijfel beijveren om in het gehele Departement een gebeurtenis
te vieren die in de Jaarboeken der Hollandsche Geschiedenis zal uitblinken’.
Zou het?
Naschrift
Tijdens de afronding van dit verhaal kreeg ik het eerste nummer van een zesdelige serie over Napoleon
in handen. Het magazine ‘Napoleon in Nederland 1811-2011’ is een uitgave van ThemaTijdschrift, een
stichting die als doel heeft om tijdschriften uit te geven, welke een verrijking zijn van onze cultuur,
samenleving en wetenschap. Verdeeld over dit jaar 2011 zullen er zes nummers verschijnen. Interessant
voor de lezers is nummer twee, bij het verschijnen van dit jaarboek reeds verschenen. Daarin wordt
uitgebreid bericht over de reis van Napoleon door Noord-Holland. Het tijdschrift is schitterend uitgevoerd
en telt zo’n 50 tot 60 pagina’s. En dat voor slechts H 5,95.
167

168
Boeken
* C.F. Gijsberti Hodenpijl: Napoleon in Nederland, Haarlem, De Erven, F. Bohn 1904
* J. Joor: De adelaar en het lam, De Bataafsche Leeuw, Amsterdam 2000
* Koolemans Beynen: Gedenkboek 1813-1913 dl. 2 blz. 303-342
Bronnen
* Notulen van de Representanten van het volk 1811 (Oud-Archief M’dam = OAM 31)
* Uitgaande en ingekomen brieven bij de Raad, 1811 (OAM 48)
* Brieven verzonden door de Maire 1811, 1812 (OAM 58)
Noten
1. Oorspronkelijk lag het in de bedoeling dat Napoleon in oktober 1810 ons land zou bezoeken, maar
dat werd afgeblazen. Op 29 augustus werd een brief van de prefect uit Hoorn voorgelezen waarin het
bezoek op 1 november van dat jaar werd aangekondigd. Het was aanleiding van het stadsbestuur om in
overleg te treden met Purmerend en Edam ‘hoe men zich zal gedragen bij de komst van de keizer binnen
de gemelde steden’. Een jaar later kreeg men van hogerhand aangegeven wat er, ter voorbereiding
van het bezoek, allemaal moest gebeuren.
2. Jaarboekjes Oud-Monnickendam (in het vervolg JOM) 1981 blz. 88-90; 1982 blz. 58-72; 1985 blz. 25;
1986 blz. 49-51; 1989 blz. 75.
3. JOM 2009 blz. 25vv. Correctie op blz. 27: de Nieuwe- of Broekerpoort, is niet in 1888 maar in 1874 afgebroken.
Zie het artikel over de poorten, elders in dit jaarboekje.
4. Pas rond 1924 werd er gebruik gemaakt van een electrische windmachine, maar als deze machine
haperde, was er een orgeltrapper achter de hand. Meer daarover in: ‘Rondom het orgel van Monnickendam
VII’, G. Verloop, blz. 76.
5. Kerkvoogdij NH-kerk Monnickendam nr. 1 (notulen) en nr. 15 (uitgaven). De gratificatie van een
gulden aan Gerrit Kroon staat genoteerd in het notulenboek van de kerkmeesters: ‘Aan den orgeltreder
is op deszelfs gedaan versoek een gratificatie gegeven ter somma van f 1,- wegens gedane diensten
ten tyde van den komst van Zyne Majesteit den Keyser’. Het bericht over deze betaling vind u ook in de
Noord-Hollandse Courant (NHC) van zaterdag 5 februari 1983.
6. De Millevilles is 28 januari 1761 in Gouda geboren en 22 augustus 1831 in Monnickendam overleden.
7. Thamen aan de Amstel is de oude naam van Uithoorn.
8. Jan Esselman is op 14 februari 1783 in de Lutherse kerk gedoopt, zoon van Harmen Esselman en Antje
Hillebrands. Hij trouwde op 23 februari 1805 met Barendje Cornelis Kater, van Gereformeerde huize.
Als Barendje in 1809 is overleden (begraven 4 november) trouwt Jan op 28 april 1810 met Aaltje Mulder
uit Edam, evenals hij lidmate van de Lutherse Gemeente. Jan Esselman is op 10 januari 1822 overleden
en de 14e begraven. Hij werd 38 jaar.
9. Gerrit Huijberts Kroon, gedoopt op 1 januari 1769, is op 29 maart 1834 overleden. Hij was een zoon
van Huijbert Gerrits Kroon en Lijsbet Hendriks Komen en echtgenoot van Wijntje Pieters van Zalingen
met wie hij in 1789 was getrouwd.

waarom napoleon monnickendam in 1811 ‘rechts’ liet liggen
10. Oud-Edam, 32 e jaargang nr. 1, april 2008, blz. 4.
11. Napoleon in Nederland 1811-2011, ThemaTijdschrift nr. 1, blz. 20
12. Hij is de bouwer van de marinewerf Willemsoord. Ook het ontwerp van het Noord-Hollands kanaal
uit 1824 is van zijn hand.
13. Bij de intocht van Amsterdam op 8 oktober liepen deze mensen mee in de stoet. Ik citeer:
‘Ging er van de ruiters in hun kleurige uniformen bestikt met goud- en zilverwerk nog een zekere praal
uit, ronduit schrijnend was de finale van de stoet, die werd gevormd door een groep van enkele honderden
in lompen gehulde Spaanse krijgsgevangenen die, direct na afloop van de intocht, voor het verrichten
van dwangarbeid naar Den Helder zouden worden afgevoerd. Een deerniswekkend en ontluisterend
tafereel dat, behalve als een verwijzing naar de klassieke zegetochten in het oude Rome, ongetwijfeld
als een waarschuwing aan het adres van de rumoerige Amsterdammers was bedoeld’, Joor blz. 506.
14. Joor blz. 508 en Hodenpijl blz. 117.
15. Joor hfst 7 tot 10.
16. Vanaf 1806 (tot 1814) was alle handel met Groot-Brittannië ten strengste verboden, hetgeen een nog
verdere teruggang van de toch al in deplorabele toestand verkerende Nederlandse handel, scheepvaart,
nijverheid en visserij betekende. Was er onder Lodewijk Napoleon nog sprake van smokkelen op vrij
grote schaal, toen Napoleon aan de macht kwam was dat snel voorbij door de invoering van een repressief
(onderdrukkend, caeg) douanesysteem.
17. Vanwege een immense staatsschuld werd vanaf 1809 nog maar een derde van de rente op de staatsobligaties
uitbetaald. Het was onmiddellijk voelbaar in de portemonnee en bracht vooral de armenzorg-instellingen,
waaronder het weeshuis, in grote problemen. Zie ook JOM 2002 blz. 72,73.
18. Het verplicht dienen als soldaat voor alle mannen tussen de 20 en 60 jaar, hetgeen o.a. ten koste
ging van mensen die in de visserij werkzaam waren.
19. Handelaren kregen in 1810 te horen dat ze binnen enkele weken 40-50% heffing moesten betalen
over hun totale voorraad. Gebeurde dat niet, dan werd die voorraad in beslag genomen.
20. ThemaTijdschrift: Napoleon in Nederland 1811-2011 blz. 14
21. Servais van der Graaf (hij liet zich graag Gervais noemen) was, voordat hij secretaris/griffier in Monnickendam
werd, politiebeambte in Amsterdam onder de vroegere minister van justitie Van Hooff. Hij
rapporteerde op 24 september aan de heer H.J. Meijer, agent de Police Générale te Amsterdam, over
een reeks bestuurders en andere heren met hoge posities, met name hoe ze stonden tegenover Frankrijk.
Een verklikker, zoals er meer in de Republiek rondliepen, om op die manier hoger te stijgen op de
maatschappelijke ladder en/of geldelijk gewin. Op 16 maart 1811 werd hij ook aangesteld als ‘gezwooren
translater dezer Stad’, omdat hij goed Frans sprak en schreef en dat was onder het Franse regime
uiteraard van groot belang.
22. Gedenkboek 1813-1913 dl. 2 blz. 308vv.
23. Van Marle stak zijn anti-Franse gezindheid niet onder stoelen of banken. Van hem is een lied uit
1813 bewaard gebleven waarin hij in dichtvorm de periode 1770-1810 beschrijft. Over het jaar 1810
schrijft hij: ‘De lamme (bedoeld wordt Lodewijk Napoleon) ging druipstaartend heenen; De douaniers
zonder tal, bereikten Holland overal, dat, ingelijfd in ’t Fransch gebied alzoo voor altoos zonk in ’t niet.
169

De vinger van de Corsicaan, die zoveel kwaad reeds had gedaan, en alle gruwelen dorst bestaan, stond
in het minste niet verleegen, om ons van Europa’s lei te vegen. Hielp koop- en handwerksman om
koud, vermoorde ons kroost en stal ons goud, en ach, hoe luisterrijk weleer, Ons volk bestond als volk
niet meer.
24. Joor blz. 512
25. Het bezoek van Napoleon aan Den Helder gaat groots gevierd worden. Er is zelfs een speciale Napoleon-postzegel
uitgegeven.
26. Oud-Edam blz. 4
27. ‘Sire, nimmer was voor de stad Monnickendam een dag zo merkwaardig als die waarop zij haar
sleutels (van de poorten, caeg) neerlegt aan de voeten van de grootste onder de Helden, de wijste onder
de wetgevers, de machtigste onder alle Souvereinen. Indien Uw Majesteit zich verwaardigt ze aan te
nemen en deze stad met haar doorluchtige tegenwoordigheid te vereren, zal zij de wensen van heel de
bevolking en het vurigst verlangen van mijn hart bevredigen. Godsdienst, wetgeving, handel en nijverheid
bevelen zich aan in de welwillendheid van Uwe Majesteit.
Mogen de vurige gebeden van een vissersvolk dat vrij en loyaal en godsdienstig is als zijn voorvaderen,
bijdragen tot de roem van Uw regering en de vaderlijke pogingen bevorderen van Uwe Majesteit om de
vijanden van het vasteland te overwinnen en moge de God des vredes U even genadig zijn als de God
der legerscharen’.
28. Hodenpijl blz. 133. Een soortgelijk lot trof ook Schiedam, Delfshaven en Zutphen.
170

Het ‘Bossie’
Bovenstaande afbeelding is gemaakt naar een schilderij in olieverf van
Cor van Oel. Deze kunstschilder woonde in de jaren 30/40 van de vorige
eeuw in een woonark in Monnickendam. De amateur kunstschilder Dik
Oosterbaan Wz. maakte in opdracht van dit schilderij in 2010 een kopie
(acryl). Formaat (b.29 x h.19,5 cm)
Het geeft weer de situatie bij het ‘Bossie’, nu ‘t Prooyen. Geheel rechts
zien we de rokerij van Van der Lingen, vervolgens de achterkant van de
Lutherse Kerk en verder nog enkele gebouwen van roker Klein en de
Haas. Geheel links de achterkant van het Zuideinde (In de volksmond
Kaneelbuurt, zie ook pagina 117 en verder).
Op de voorgrond het bruggetje naar het Galgenriet, het gebied tegenover
het ‘t Prooyen. Voor het bruggetje het ‘Meertje’ dat vroeger bij de
binnenhaven hoorde. Op het gedempte ‘meertje’ stond de voormalige
brandweergarage en is nu de toegang tot de Gemeentewerf. De plaats
waar de kunstschilder Cor van Oel heeft gezeten is ongeveer 100 meter
van de toegang tot het industrieterrein. Het origineel is een impressie
van voor 1950.
Siem Koerse
171

Fam. Tol plusminus 1925
v.l.n.r.: mijn opa Petrus Tol, mijn oma Elisabeth Tol-Mobron en mijn vader Jan Tol
172

Cor Tol, het verhaal van een Monnickendammer
(23 december 1896–10 december 1953)
Peter Tol
‘Ome Cor’ Tol kwam er bij mijn oma Tol (geboren Mobron) niet in. Hij was weliswaar
haar zwager, maar hij dronk haar te veel. Dat vertelde haar dochter Bets mij
in september 2000. Meer wist ze toen eigenlijk niet over hem te zeggen. Er werd
thuis niet over ‘ome Cor’ gepraat. Toen ik eind 2001 bij haar op visite was, had ik
net een paar bezoeken aan Monnickendam achter de rug en kon ik haar meer over
haar oom vertellen.
Die bezoeken waren overigens niet de eerste. Vanaf mijn vroege jeugd bezocht
mijn vader ongeveer jaarlijks met de kinderen Tol de streek Waterland: het gebied
tussen Amsterdam, Zaanstad, Alkmaar en Hoorn. Zijn ouders waren er geboren
en getogen vóór ze als jong echtpaar naar IJmuiden vertrokken. Mijn opa Piet
werkte daar als smid in de haven.
We waren in de zomervakanties één voor één aan de beurt om achterop de brommer
een ritje door Waterland te maken. We solexten dan vanuit IJmuiden via de
pont van Buitenhuizen naar Purmerend, Monnickendam, enz.
Monnickendam was me dus niet onbekend. Maar op 21 augustus 2000 ging ik er
bewuster op zoek naar de sporen van mijn opa Piet. Naar hem ben ik vernoemd.
Mijn opa en oma noemden mij ook altijd Piet in plaats van Peter. Ik had opa’s overlijdensbericht
meegenomen. Hij werd in Monnickendam geboren op 3 september
1893 en stierf te Beverwijk op 19 januari 1972 aan een niervergiftiging. Van Piet Tol
wordt verteld dat hij in het ziekenhuis op zijn sterfbed zijn eigen ‘Requiem’ zong.
Mogelijk uitte hij zo zijn frustratie over het feit dat hij – ondanks zijn meer dan
vijftigjarige staat van dienst als zanger van het r.k. mannenkoor ‘Soli Deo Gloria’
te IJmuiden-Oost – al snel na zijn aankomst als nieuwe bewoner van het bejaardenhuis
in Beverwijk door de nonnen uit het kerkkoortje was gezet. Hij zou te
hard hebben gezongen! Dat laatste klopte overigens wel in mijn herinnering. Opa
Piet kon uitbundig en op geheel eigen wijze het gregoriaans vertolken.
Op die zomerdag in 2000 ging ik naar het gemeentehuis. Daar kon men mij niet
helpen. De loketmedewerker van de burgerlijke stand verwees me naar het Streekarchief
van Waterland in Purmerend, waar men alle documentatie bewaart van de
periode die mij interesseerde. De naam Tol werd echter opgevangen door Martin
Visser, een collega van de loketmedewerker. We raakten aan de praat. De naam
173

Piet Tol zei hem niets, maar hij vroeg me wel of ene Cor Tol soms ook een familielid
van me was. Dat kon ik toen nog niet bevestigen. Ik kreeg wel gelijk te horen
dat Cor Tol in Monnickendam bekend had gestaan als een aardige vent, maar ook
als iemand met een stevig drankprobleem. Hij was volgens Martin Visser naar
Venray vertrokken, naar een ‘tehuis’ (het huidige psychiatrisch ziekenhuis?). Daar
zou hij snel zijn overleden omdat hij van de nonnen geen borrel mocht drinken.
Visser haalde een aantekeningenboekje van een collega tevoorschijn, waarin deze
privé een archief over sommige bewoners bijhield. Daarin vond Martin Visser ook
de naam van Cor Tol, geboren in 1896; zoon van Johannes Tol (wegwerker), geboren
te Monnickendam op 22 januari 1860, en van Elisabeth Catharina Bonting
(huisvrouw), geboren te Monnickendam op 24 januari 1860. Cor Tol was wagenmaker
en woonde o.a. op de Middendam nr. 4 en op het Zuideinde nr.40, zo wist
Martin Visser te melden.
Later op de middag ging ik terug naar het gemeentehuis om hem te vertellen wat
ik die middag in Monnickendam over Cor Tol en zijn eventuele familierelatie met
mijn opa Piet te weten was gekomen. Van zijn kant vertelde hij me nog dat wagenmaker
Cor Tol in de slappe wintertijd kindersleetjes maakte. Martin Visser bezat
nog zo’n zogenaamd ‘toogje’. Cor Tol teerde ’s winters ook schuiten, waarschijn-
Achteraan met schipperspet is Cor Tol. Dirk Sta van Uiter in het midden op de voorgrond.
Locatie onbekend
174

cor tol, het verhaal van een monnickendammer
lijk net als zijn vader. De gemeenteambtenaar vertelde me ook dat hij een foto had
waar Cor Tol op te zien was. Hij had hem bewaard omdat Dirk Sta van Uiter, zijn
eigen grootvader, daar ook op stond. Hij beloofde me een kopie te sturen.
Wat ik die middag nog meer te weten kwam, was het volgende: tijdens mijn tocht
door Monnickendam aan de hand van een boekje met een historische rondwandeling,
kwam ik langs de jubilerende rooms-katholieke kerk. Die bestond toen juist
100 jaar. Wellicht zou ik daar wat meer te weten te komen. Ik werd verwelkomd
door twee gastvrouwen. Eén van hen, mevrouw Truus Kwakman-De Wit , had Cor
Tol nog gekend. Hij stond niet bekend als een rotvent, zei ze, maar eerder als een
tragisch figuur. Hij zou aan de drank zijn geraakt toen hij verliefd werd op een
meisje van ‘boven zijn stand’, een dochter van de caféhouder van het voormalige
‘Bellevue’. Vaderlief
verbood de relatie. Zowel
Cor als het meisje
in kwestie bleven daarna
ongetrouwd. ‘Bellevue’,
aan het Noordeinde
121, brandde in 1966
af en werd niet meer
herbouwd. Cor, die altijd
een zwart visserspetje
droeg, woonde volgens
Truus Kwakman
Café Bellevue stond aan het einde van het Noordeinde. Het café is in samen met twee andere
1966 door brand verwoest.
vrijgezellen in een huisje
aan de haven, tegenover
een scheepswerf,
ongeveer bij de huidige
visrokerij De Boer.
Die huisgenoten waren
Adriaan Bierdrager(!)
(alias ‘De Ku’) en Klaas
Staats (alias ‘De Nakkel’).
Tijdens de beruchte
‘Hakvoortbrand’ van
1955 kregen Truus en
een paar andere meis-
Van hier vertrokken de toeristenbootjes naar Marken en Volendam. jes van haar leeftijd de
De ijskar was van Wijchers.
gelegenheid om snel
175

een blik in het huisje te werpen. De bewoners waren blijkbaar naar de brand aan
het kijken. De jongedames zagen er een spiritusvat staan. Mevr. Kwakman vertelde
ook de ‘Venray-story’, aangevuld met de mededeling dat zijn dood waarschijnlijk
werd bespoedigd doordat de nonnen hem wilden wassen. De andere gastvrouw bevestigde
dit verhaal. Cor Tol was runner voor Dirk Sta van Uiter (‘Naatje’) en zijn
collega’s, verenigd in ‘De Combinatie’. Hij deed dat samen met ‘De Ku’. In die tijd
was Marken nog een eiland en een runner zorgde voor het werven van toeristen voor
de bootreis naar Marken. Bezat je daar een vergunning voor, dan mocht je toeristen
ongevraagd benaderen. Dirk Sta van Uiter had zo’n vergunning. Of Cor Tol er één
had ben ik niet te weten gekomen. Door hem (of door zijn vader?) zou de standaarduitdrukking
‘hij redt het wel!’ zijn gebezigd wanneer de Markerboot in Monnickendam
probeerde aan te meren.
Een van de mooi ingebonden doopboeken van de honderdjarige kerk bevatte gelukkig
de gegevens van de periode tussen 1859 en 1912. Uit de gegevens, genoteerd
in een keurig schools handschrift door de toenmalige zielenherder Casparus
Adolphus Mols, kon ik opmaken dat Petrus en Cornelis Tol, geboren in 1893, respectievelijk
1896 , uit dezelfde ouders stamden en derhalve broers waren.
Schoolstraat (‘Foksteeg’)
176
Op 2 april 2001 was ik weer in Monnickendam.
Inmiddels had ik de nodige
gegevens kunnen verzamelen in
het Streekarchief van Waterland. Het
gezin van Johannes Tol en Elisabeth
Catharina Bonting telde zes kinderen:
Wilhelmus Hendrikus (geb. 1886), Johannes
(1887), Gerardus (1889), Margaretha
Cornelia, (1891), Petrus (1893) en
Cornelis (1896). Hun geboorteadressen
waren respectievelijk de Schoolsteeg
(?) nr. 84, de Schoolsteeg nr. 83,
de Schoolsteeg nr.?, de Tweede Molensteeg
77, de Tweede Molensteeg nr.54
en de Tweede Molensteeg nr.71. Zowel
de Tweede Molensteeg als de Schoolsteeg
kon ik toen niet op een actuele
plattegrond terugvinden. Mevrouw
van der Sluijs, woonachtig aan de Oude
Zijds Voorburgwal, rechts naast het

cor tol, het verhaal van een monnickendammer
begin van de Derde Molensteeg, wist ook niet waar ik de Tweede Molensteeg kon
vinden. Ze kon me wel vertellen dat de Schoolsteeg nu Schoolstraat heette. In de
volksmond heette deze straat de ‘Foksteeg’ vanwege de kroostrijke gezinnen die
daar in de ‘Acht Zaligheden’ (kleine arbeidershuisjes) woonden. Toen mevrouw
van der Sluijs als jong meisje eens aan haar moeder vroeg waarom de ‘Foksteeg’
zo heette, kreeg ze te horen dat mama dat ook niet wist! Mevrouw van der Sluijs,
inmiddels overleden, wist verder te melden dat haar grootvader ‘s zaterdags met
een haringkar op de Middendam stond, bij de wagenmakerij. Als traktatie kreeg
ze wel eens een handvol uitjes omdat een haring te duur was. (Latere informatie
via Garrelt Bont: grootvaders naam was Hendrik(?) Lommers.)
Bij mijn speurtocht naar de Tweede Molensteeg werd ik door een medewerkster van
het VVV-kantoor naar drukkerij Jongert en Kaars in de Molenstraat verwezen.
(Inmiddels, anno 2010, weet ik uit het boek van Harry Voogel dat de Tweede Molensteeg
nu de Molenstraat heet! ). Ik kocht daar enkele ansichtkaarten en de heer
Jongert deed me een paar vergrotingen van historische ansichtkaarten cadeau. Hij
verwees me naar Garrelt Bont, wonende aan het Noordeinde, vlak bij de Derde
Molensteeg. Die was niet thuis, maar op aanwijzing van zijn vrouw trof ik hem
gelukkig aan bij museum ‘De Speeltoren’. Garrelt is van 1941. Hij vertelde me dat
hij Cor Tol inderdaad had gekend en zag dat ik het boek van Harry Voogel bij me
had. Hij wees me op pagina 129. Daar staat hij (uiterst rechts) als jochie afgebeeld
voor de kruidenierswinkel van zijn moeder, aan het Noordeinde nr.68. Cor Tol
kocht daar spiritus, zo vertelde Garrelt, en dat was niet om de ramen mee schoon
te maken! Hij wist zich ook nog te herinneren dat Cor Tol in het kader van ‘los
werk’ werd gevraagd de springveren van de divan van zijn ouders te repareren.
Cor was blijkbaar niet onhandig.
Garrelt Bont nam me mee naar het zogenaamde ‘Leugenbankje’ bij De Waag, waar
oudere Monnickendammers elkaar graag ontmoeten voor een praatje. Ik herinnerde
me toen ineens dat opa Piet me dat bankje rond 1965 ook al had aangewezen;
hij noemde dat toen het ‘roddelbankje’. Er zaten mensen op dat bankje die
Cor Tol nog gekend hadden. Vervolgens kwam weer het verhaal van Cor en de fles.
Ook de heer Dick Sta van Uiter deed een duit in het zakje. Zijn zus Rie, wonend
aan de Bernhardlaan met het bordje ‘Zimmer frei’ aan de deur, zou nog foto’s hebben
uit de tijd dat hun vader Dirk (‘Naatje’ ) een rederij had. En zo kwam Cor Tol
ook hier weer als runner ter sprake. In de lorum of niet: hij kon op pakweg 800
meter afstand een bus uit Frankrijk of Engeland herkennen. Tijdens de ochtenden
werkte hij en ’s middags ‘lag ie in de rietkraag’, aldus één van de bankzitters.
De ongelukkige liefde met dochter Trijntje (Trien) van café Bellevue bleef uiteraard
niet onvermeld. Men wist verder nog te vertellen dat Cor Tol op een gegeven
moment op de ‘zwarte lijst’ van de burgemeester kwam te staan, samen met ‘De
177

Ku’ en ‘De Nakkel’. De personen die hier op vermeld stonden, mochten niet meer
in de Monnickendammer cafés komen. Het verhaal gaat dat de drie drinkebroers
bij een zijdeur van ‘Het Waepen van Monnickendam’ mochten wachten tot ze het
‘schaalbier’ kregen. Dat was het tapbier dat na het weghalen van de schuimkraag
in een schaal achterbleef. De drie vrijgezellen woonden volgens de bankzitters
in een huisje aan de Havenstraat. Dit onderkomen werd later door de ‘Hakvoortbrand’
(1955) verwoest.
Ook hier hoorde ik de mensen zeggen dat Cor geen kwaaie vent was. Hij ging iedere
zondag naar de kerk en was lid van het koor ‘Ons genoegen’. Een authentieke
Monnickendammer, die zo’n tien meter van Ome Cor en de andere twee vandaan
woonde, wist te vertellen dat hij eigenlijk altijd ‘stonk als een oordeel’. Het geheimzinnige
verblijf in Venray bij de nonnen, inclusief de gedwongen geheelonthouding
en de fatale wasbeurt, werd door sommigen wel, door anderen niet
bevestigd. Misschien, zo bedacht ik, had de heftige schrikreactie van mijn oma
bij de thuiskomst van opa Piet, na een kroegentochtje door Amsterdam met zijn
aanstaande Vlaamse schoonzoon en levensgenieter , wel te maken met het gedrag
van ome Cor, de risee van de familie.
Een bezoek op 30 april 2001 aan Nico Groenewoud (geboren in 1918 ) leverde ook
de nodige informatie op. Cor Tol was een goed vakman die volgens Groenewoud
‘in verkeerde handen kwam’, d.w.z. ‘af en toe de kroeg in ging’.
Toen hij op een gegeven moment vanuit de wagenmakerij op de Middendam met
een kar achteruit liep, stond er op straat een groentenkar in de weg. Het paard (de
ket) vóór de kar beet Cor toen tot zijn grote schrik en woede in zijn achterste. Er
stonden twee mensen te roepen, onder wie een stotteraar. Uitgerekend aan hem
werd door een kwade, vloekende Cor Tol gevraagd of hij hem niet had kunnen
waarschuwen!! Het antwoord vroeg nogal wat tijd en luidde: ‘Ik k-k-k-kon zo
gauw geen h-h-h-ho zeggen, Cor !’
Nico Groenewoud wist ook de naam van de eigenaar van cafe ‘Bellevue’ te noemen,
namelijk Nicolaas Oud. De cafébaas wilde niet dat Cor Tol als ‘iemand van
de straat’ met één van zijn dochters verkeerde.
Cor hield bij de brug aan de Jaagweg alle vrachtjes aan met de vraag: ‘ligt het ook
in uw bedoeling om mee naar Marken te varen? ‘ Dan ging het om de toeristenboot
naar Marken, waar hij ook centjes in zou hebben gestoken.
Cor Tol speelde altijd voor Zwarte Piet, aldus Nico Groenewoud. Kobaas (d.w.z.
Ko Groenewoud, de vader van Nico ) was Sinterklaas. Zij verkleedden zich in het
klooster van de nonnen en bezochten dan de St. Jozefschool.
Kobaas zou volgens Nico Groenewoud één van de weinigen zijn geweest die aan-
178

cor tol, het verhaal van een monnickendammer
Zijdeur van ‘ ’t Waepen’ De wagenmakerij op de Middendam, het kleine
scheefgezakte pandje, ooit het domein van Cor Tol
wezig was op de begrafenis van Cor Tol. Cor zou volgens hem rond 1953 zijn overleden
in het ziekenhuis van Purmerend. Ik had overigens de indruk dat Nico soms
wel erg diep in zijn geheugen moest graven.
Ik was er zeer content mee dat de rasechte Monnickendammer Harry Voogel, de
auteur van ‘Honderd jaar nering en ambacht in Monnickendam’, mij op diezelfde
dag wilde ontvangen. Veel van wat in ons gesprek over Cor Tol de revue passeerde,
had ik al gehoord of gelezen. Van zijn buurvrouw Jannie Ruiter vernam
Harry Voogel dat Cor Tol kostganger was geweest bij Jannie’s grootmoeder, de
weduwe J.Ruiter-Karmelk (alias ‘Jans van Pleun’). Mevrouw J. Ruiter-Karmelk
runde zo’n zestig jaar een winkeltje op Noordeinde 102 (zie Voogel, pag. 141) .
Over ‘Jans van Pleun’ vertelde Jannie Ruiter het verhaal dat haar ‘opoe’ op een
gegeven moment 200 gulden kwijt was; voor die tijd een enorm bedrag! Om achter
de waarheid te komen, gingen Annie’s vader en kunstenaar Jan Jofriet naar
de ‘Slapende Dame’, een Amsterdamse waarzegster. Zij bezat de bijzondere gave
om zichzelf na de vraag van een bezoeker in slaap te brengen. Was ze weer terug
op aarde, dan wist ze nog precies wat de vraag van de klant was geweest. In haar
sluimerende toestand had ze vernomen dat een collega-kostganger van Cor Tol,
179

en wel een kleermaker, het geld van opoe Ruiter had gestolen. Toen de speurders
in Monnickendam terug kwamen, bleek de kleermaker met de noorderzon én met
het geld vertrokken !
Martin Visser stuurde me niet alleen de beloofde foto, maar tevens de tekst van een
lied over Cor Tol, ‘de Ku’ en ‘de Nakkel’, dat destijds door Monnickendammers
werd gezongen op de wijze van het toen populaire ‘Cheerio’
180
Monnickendam is bekend om zijn lolly’s van Leek
dekens van Keverkamp
shag van Lies Budding, ijsco van Oost
dat was voor Wijchers een ramp.
Refrein:
Cheriee, cheerio, in Holland daar doen ze het zo.
Weg met de zorgen en weg met verdriet,
we komen er wel ook al zijn we er niet.
Want de jongens van Tromp en Piet Hein,
die krijgen ze lekker niet klein.
Er zat vijf jaar de mot in,
maar nu zit er schot in,
ja, Hollanders zullen we zijn.
Klaas Nakkel, de Ku en Cor Tol
die zuipen hun donder wel vol
met spiertus en jenever, whisky en klare.
Dan worden ze hartstikke dol.
Vooral regel vier van het refrein vind ik getuigen van een fenomenale Monnickendammer
logica !
Ik maak een sprong in de tijd naar 2010. Mijn vrouw en ik brachten onze zomervakantie
in Noord-Holland door en een bezoek aan Monnickendam kon natuurlijk
niet uitblijven. Op 19 juli ging ik in de speeltuin vragen of ik naar het toilet
mocht. Op de deur las ik dat je daar alleen gebruik van mocht maken als je een
consumptie bestelde. Ik moest nodig, dus...Zo raakte ik aan de praat met de vrijwilliger-beheerder.
Hij maakte overigens geen punt van de consumptieregel en
gaf me gewoon de sleutel. Zijn naam: Garrelt Bont. Ik bracht het gesprek al gauw
op mijn oud-oom. Mijn vrouw zat op een bankje aan de Zuider Vesting op mijn
terugkomst te wachten. Nadat ik haar had opgehaald, werd het gesprek over Cor

cor tol, het verhaal van een monnickendammer
Tol onder zes ogen en het genot van een consumptie vervolgd. (Ik heb toen overigens
totaal niet in de gaten gehad dat het dezelfde Garrelt was die ik in 2001 al had
ontmoet! En voor Garrelt was het blijkbaar ook te lang geleden! )
Garrelt gaf me zijn adres, en als lid van de Vereniging ‘Oud-Monnickendam’ deed
hij mij de suggestie om het geplande document over Cor Tol uit te werken en naar
hem op te sturen. Wellicht zou het een bijdrage kunnen vormen aan het jaarboek
van de Vereniging ‘Oud Monnickendam’.
Na de zomervakantie begon ik met de uitwerking van alle gegevens over Cor Tol,
die ik verzameld had. Er kwamen ook nieuwe bij, doordat ik vanaf september 2010
nog met diverse Monnickendammers contact had kunnen leggen.
Zo kwam ik via Martin Visser nog meer te weten. Volgens gegevens uit het bevolkingsregister
van Monnickendam kwam Cor Tol op 15 januari 1936 vanuit Amsterdam
terug naar Monnickendam om te gaan wonen op het Zuideinde nr. 40.
Wat hij in Amsterdam deed is mij tot nu toe niet bekend. Verder staat er vermeld
dat hij op 8 december 1953 uit Monnickendam vertrok, bestemming Venray. Op
zijn reis werd Cor volgens Maarten Visser begeleid door ‘Broertje’ (Simon) Dekker,
lid van het Armenbestuur. Op 10 december van dat jaar overleed mijn oudoom
in Venray. Dus toch Venray! Helaas staat er geen adres bij; dat wordt dus zoeken
in het bevolkingsregister van deze plaats. Ik deel Vissers conclusie dat het welhaast
zeker is dat Cor Tol in Venray is begraven; waar had immers het geld voor
het transport van zijn lichaam naar Monnickendam vandaan moeten komen?
Naast woonadres Zuideinde nr.40 was er de Havenstraat nr. 13, en wel vanaf 26
oktober 1945. Op de betreffende woonkaart is ook te lezen dat hij daarvóór in de
Tonnensteeg nr.2 had gewoond. Tevens is er de naam Klaas Staats op te vinden;
deze woonde vanaf 16 december 1947 ook in de Havenstraat 13. Een opvallende
aantekening op deze kaart bestaat uit het woord: ‘verbrand’. Zou dit slaan op de
‘Hakvoortbrand’ van 1955? Verder is er nog een niet-officiele woonkaart van Cor
Tol met daarop vermeld: Havenstraat 14a.
De moeder van Martin Visser vertelde hem dat Cor Tol een keurige, beschaafde
man was.
Over het ‘toogje’ kreeg ik de volgende aanvullende informatie: deze naam is afgeleid
van ‘toogslede’.Oorspronkelijk was het een duwslee waar je met één of twee
personen in kon zitten. Hij was voorzien van een stoof; je deed een wollen deken
om je benen heen om warm te blijven. Het exemplaar dat Martin Visser bezit en
dat door Cor Tol is gemaakt, is een kinderuitvoering en stamt uit het najaar van
1939.
Trijntje (Trien) Oud, de onbereikbare aanbedene van Cor Tol , had als doopnamen
Catharina Maria.
181

Het mannenkoor ‘Ons genoegen’ waar Cor Tol lid van was. Elke dinsdagavond werd er gerepeteerd
in Bellevue onder leiding van L.G. Siemer. Deze foto is genomen na een concours ergens in den lande.
Cor was niet aanwezig.
Het tweede huis van rechts was de brugwachterswoning van de familie Tol, het ouderlijk huis van
Cor Tol. Ook de oude draaibrug is op deze foto te zien.
182

cor tol, het verhaal van een monnickendammer
Eén van de woonadressen van Johannes Tol ( de vader van Cor Tol), was Wijk V-2.
In die tijd was dat een pand aan de Broekerjaagweg, nu de Singel. Op de plaats van
de voormalige Eerste Molensteeg staat nu de rooms-katholieke kerk.
Over Dirk Sta van Uiter zegt kleinzoon Martin Visser het volgende: de volledige
bijnaam luidt ‘Dirk van Naatje’, maar hij was in die tijd meer bekend onder de
bijnaam ‘Dirk van Broek’.
Garrelt Bont gaf me in oktober en in december 2010 telefonisch nog enkele wetenswaardigheden
door. Het is hem op dat moment niet bekend of Cor Tol (als
rooms-katholiek) naast lid van
‘Ons Genoegen’ ook zijn stem
liet horen in het rooms-katholieke
koor ‘Sint Cecilia’. ‘Ons Genoegen’
repeteerde wekelijks in café
‘Bellevue’ (sic !). Eén tot twee keer
per jaar werd er deelgenomen aan
een concours. Men viel een keer
in de prijzen. Op een foto, in bezit
van Garrelt, is het winnende
zangkoor te zien; op deze foto
draagt de vader van Jannie Ruiter
een bord met daarop de vermelding
‘Eerste Prijs’. Wat Garrelt
bijstaat is dat Cor’s vader (Johannes)
vlakbij de draaibrug woonde.
Dat klopt met het bovenvermeld
adres Broekerjaagweg. Hij
heeft het over ‘het huisje van Tol’.
Is de vader van Cor naast wegwerker
(een gegeven uit het Streekarchief)
misschien nog brugwach-
Plek aan de Havenstraat waar het huis van de familie ter geweest? Of deed zijn vrouw
Koopman heeft gestaan (bij rokerij De Boer).
dat erbij?
Over de woonsituatie aan de Havenstraat
heeft Garrelt ook nadere informatie verzameld: de voorkant van het
huis, gelegen tegenover de scheepswerf van Hakvoort werd bewoond door de familie
Koopmans. Dat vertelde hem een dochter die nu aan het Zuideinde woont.
Naast de familie Koopmans woonde ene Kees Zoet. Achter de familie woonden Cor
Tol en ‘De Nakkel’ in kleine ruimten die je beter als hokken kunt bestempelen. Ze
sliepen in een soort krib. De vloeren waren kaal en er was geen bovenverdieping.
183

Onder een afdakje, op een piepklein binnenplaatsje, maakte Cor Tol wagenwielen.
Het beslag werd elders aangebracht, namelijk bij Willem Peetoom aan het
Zuideinde. Of zoals Garrelt zelf zegt: in het Zuideinde.
Hij bevestigt ook dat Cor’s hartendief Trijntje (Trien) heette en dat zij en een
broer als laatste twee telgen naar een nieuwe buurt in Monnickendam verhuisden.
Trien zou inderdaad ongetrouwd zijn gebleven. Toen haar broer overleden
was, is ze naar een aanleunwoning verhuisd.
Garrelt vervolgt: Dirk Sta van Uiter (alias ‘Dirk van Naatje’, alias ‘Dirk van Broek’)
kwam iedere dag vroeg in de ochtend bij ons in de winkel twee halve liters Heineken
halen. En alcoholvrij bier was er toen nog niet. Garrelt herinnert zich ook nog
de vreemd bruine huidskleur van Cor Tol. En dit: er was in de ‘goeie ouwe tijd’
duidelijk sprake van standsverschil. Dat kwam bijvoorbeeld tot uiting in het gebruik
van de aanspreekvorm ‘vrouw’ of ‘mevrouw’. Als je vrouw Gerritsen heette
was je van een lagere stand dan mevrouw Gerritsen.
Niet onvermeld mag blijven dat Cor Tol elke maandag van bakker Cor Kaars een
paar broden kreeg, die over waren gebleven van de verkoop tijdens het weekeinde.
Piet Voogel vertelde
aan Garrelt dat hij als schooljongen die broden bezorgde. Cor sneed dan een kapje
van het brood af en en liet er vervolgens spiritus doorheen lopen. Dat was om het
blauwsel uit de spiritus te filteren, waardoor het drinkbaar (!) werd. Dit laatste
werd me in januari 2011 verteld door Maarten Visser, oom van Martin, tijdens een
gezellige en levendige koffiezitting van een groep oudere Monnickendammers in
‘De Steg’. Garrelt Bont was zo aardig om me uit te nodigen naar deze ‘hangplek
voor senioren’.
Garrelt vraagt zich af of de hoge nummers van de 2 e Molensteeg (volgens de gegevens
uit het Streekarchief) wel kloppen. Er stonden volgens hem niet zo veel
huizen. Een opzoekertje.
Ook vraagt hij zich af, of ik mevrouw Van der Sluijs destijds (in 2001) wel goed
had verstaan toen ze het over haar vader en zijn haringkar had. Moet dat niet haar
grootvader zijn geweest? Hij probeert dat nog te achterhalen, maar er zijn niet zoveel
Monnickendammers meer die Cor Tol nog gekend hebben.
Anne Lagrand, kleindochter van Jacobus Groenewoud (alias ‘Kobaas’), zegde me
in oktober 2010 telefonisch toe om bij een hoogbejaarde tante , wonende te Hoogwoud,
na te vragen hoe het zit met het begrafenisverhaal van Nico Groenewoud.
Deze tante was getrouwd met Anne’s oom, Theodorus Groenewoud, zoon van
‘Kobaas’. Het begrafenisverhaal uit 2001 van Nico Groenewoud (inmiddels overleden),
hield in dat zijn vader, ‘Kobaas’ , één van de weinige aanwezigen was bij de
184

cor tol, het verhaal van een monnickendammer
begrafenis van Cor Tol. Volgens mevrouw Lagrand is dit onmogelijk, omdat haar
vader in 1944 overleed. ‘Kobaas’ had ene Christoffel Sistermans (‘Stoffel’) als oom
en baas. Van hem leerde hij het wagenmakersvak (zie Voogel, pag. 157).
Op 19 oktober belde ik de heer H.Feiken op. Dat was na een hint van Martin Visser.
Het verband tussen Cor Tol en de heer Feiken zou hem zitten in het verhaal
dat de laatste van Cor Tol een handkar zou hebben gekocht. Dat bleek te kloppen.
De heer Feiken kwam in 1947 uit Groningen naar Monnickendam als eerste medewerker
van de plantsoenendienst. Er waren toen twee plantsoentjes. Hij breidde
dit aantal uit. Op een gegeven moment was er een grotere handkar nodig. Die
werd betrokken van de wagenmakerij waar Cor Tol werkte. Hij had hem klaar
staan en het was een stevig exemplaar. De prijs herinnert de heer Feiken zich niet
meer zo goed, maar er staat hem een bedrag van 20 tot 25 gulden bij. De werkplaats,
met houten gevel, was toen gevestigd in een oud schuurtje tussen de Waag
en de Speeltoren, dus op de Middendam. Na de opheffing van de wagenmakerij
diende het schuurtje eerst als brandweerkazerne en werd het later bij horecagelegenheid
‘De Waag’ getrokken.
De handkar is er niet meer. Hij werd gesloopt en moest plaats maken voor een moderner
transportmiddel. Een fraai voorbeeld van vroege kringlooparbeid was de
klus die de heer Feiken klaarde met twee aan elkaar gelaste wagenwielen van de
gesloopte handkar. Verwerkt in een bloemstuk werd het als cadeau overhandigd
aan de scheidende burgemeester tijdens een receptie in ‘De Zwaan’.
Over Cor Tol en andere drinkebroers (zoals ‘De Ku’ en ‘De Nakkel’) kan de heer
Feiken zich niet veel meer herinneren. Wel dat ze inderdaad op de ‘zwarte lijst’
van de burgemeester stonden. Daar stond ook iemand op, die de bijnaam ‘De
Snoeperd’ droeg. Op aanbeveling van de geboren Groninger mocht deze opperman-stratenmaker
tijdens de afscheidsreceptie van de burgemeester toch naar
binnen. Of dat ook gold voor Cor en zijn maten?
Nawoord
Hartelijk dank aan alle nog levende Monnickendammers die mij informatie over hem hebben verstrekt.
Het waren boeiende ontmoetingen, ook met degenen die inmiddels zijn overleden.
Voor aanvullingen of verbeteringen houd ik me van harte aanbevolen!
Peter Tol, Hofkamp 101, 7582 GN Losser, t 053-5386636, petertolAhome.nl
(1) Voogel, Harry, Honderd jaar nering en ambacht in Monnickendam, Geneaboek, St.Pancras, 1998.
185

Wanneer werden de vier stadspoorten van
Monnickendam afgebroken?
Ds. C.A.E. Groot
Monnickendam rond 1550
1. De Zaksteegpoort
186
Tijdens de festiviteiten van 2005, ter gelegenheid
van 650 jaar stadsrechten, stonden
ze er ineens weer, de ‘majestueuze stadspoorten’
(1). Oude tijden herleefden, maar
onder de feestvierders was niemand die de
poorten in hun oorspronkelijke staat kan
hebben gezien. Wij moeten het doen met
de prachtige zwart-wit tekeningen die Cornelis
Schoon gemaakt heeft van de poorten,
die rond het midden van de 18 e eeuw de entree
van de stad vormden (2).
Maar waarom en vooral, wanneer zijn de
vier poorten afgebroken? Een overzicht in
historische volgorde.
Als eerste de Zaksteegpoort. Zoals de stadskaart van van Deventer aangeeft, stond
de Zaksteegpoort richting Overleek er al in 1545 (3). De poort was echter van nog
oudere datum (4).
Op 14 december 1791 bestaat de poort nog steeds. ‘De burgemeesters hebben een
zekere opening doen maken in de Overleker Gouw nabij de Saksteegpoort, ter ontlasting
van de bagger uit de stadsgrachten’. De poort had toen echter niet meer de
luister van weleer (5).
Op 18 juli 1795, na de omwenteling dus, wordt de poort nog steeds gebruikt. ‘Den
poortier van de Nieuwe poort sal aangesegd worden de Saksteegpoort als vanouds te
openen en te sluijten’. De Zaksteegpoort had toen dus geen eigen portier, maar nog
wel een slagboom ter afsluiting. Dat wordt bevestigd door latere berichtgeving over
de portiers, waarbij het altijd maar over drie personen gaat.
Daaruit valt op te maken dat de Zaksteegpoort geen eigen portier had. In de beschikbare
bronnen ben ik ook geen namen van portiers op die plaats tegengekomen.
De poort werd overbodig toen er een weg buitenom de stad werd aangelegd en

Saksteegpoort
wanneer werden de vier stadspoorten van monnickendam afgebroken?
men, komend uit de richting Broek in Waterland, niet meer via de Zarken en de
Zaksteeg(poort) naar Overleek en/of de Purmer/Purmerend hoefde te reizen, zoals
honderden jaren het geval was geweest.
Hoe lang de Zaksteegpoort daarna nog heeft bestaan is onduidelijk. Anders dan bij
drie overige poorten heb ik in de notulen van B&W en de Gemeenteraad geen berichten
over een definitieve afbraak gevonden. De volgende notities zijn echter een indicatie,
waarbij we in gedachten moeten houden, dat er een verschil kan bestaan tussen
het in gebruik zijn als toegangspoort en het bestaan als poort, zonder die functie.
_ Op 17 september 1808 wordt ‘geresolveerd om het bruggetje bij de Saksteegpoort
weg te doen en de vesting gelijk te maken’. Of dat ook toen daadwerkelijk is
uitgevoerd?
_ In de resoluties van de Representanten van het volk worden in november 1809
zeven bruggen in en bij de stad genoemd. Genotuleerd wordt: ‘en agter deze Stad
de Meersbrug, terwijl de overige bruggen, als twee aan en bij de Nieuwe poort dezer
stad, een bij de Saksteegpoort en over het gemelde Waterlandse sluisje...
_ Op 29 april 1820 besluit het stadsbestuur: ‘In overweging genomen zijnde dat
het (...) van de stad aan de Zaksteegpoort, ten aanzien van de vaart langs de Overleker
Gouw, niet behoorlijk tegen het bij nacht en ontijden vervoerde goederen den Impost
subject gesloten is, is goedgevonden voor de sloot bij de Zaksteegpoort lopende
langs de Overleker Gouw een boom te plaatsen en hiertoe als boomsluiter aan te stellen
Jacob Jonker’. Blijkbaar werd de poort gebruikt om goederen te smokkelen.
187

_ Elk jaar werd er in de maand mei een zogeheten schouw gehouden. Dan ging de
stadsbaas de stad door en inspecteerde hij de huizen, schuttingen, goten, schoorstenen
etc. Waar gebreken waren of de veiligheid in het geding was, moesten de bewoners
binnen een paar weken de zaak in orde maken, want dan kwam de stadsbaas,
voor controle, opnieuw langs. In mei 1824 vermeldt een van de ‘wetboeken’ van de
stad waarin deze schouw werd genoteerd: ‘De Goot uitwaterende in de Zaksteegpoort
uitspraak te doen in hoe verre mevrouw Thierens daar toe in bij moet dragen’.
Mevr. Thierens krijgt aangezegd ‘dezelve goot in orde te laten brengen’.
_ Dertien jaar later, op 27 april 1833, notuleert de secretaris:’Door het vrijwillig
bedanken als boomsluiter van de landbomen bij de Saksteegpoort (...) is goedgevonden
voor de boom bij de Saksteegpoort tot boomsluiter aan te stellen S(ijmon) Groot’.
De conclusie lijkt gewettigd, dat de Saksteegpoort toen nog steeds bestond.
Na 1833 ben ik alleen nog notities tegengekomen, waarin de Zaksteegbrug wordt
genoemd. Zo vragen G. Bark en andere ingezetenen op 26 november 1883! aan de
Raad ‘om de Zaksteegbrug, die een gemakkelijke verbinding met de buurt Overleek
betekent, te bestendigen’. Het antwoord is echter nee, omdat Waterstaat, in overleg
met Edam en Monnickendam, een plan heeft gemaakt voor een verbeterde vaartverbinding
naar het Schouw.
Maar op 10 december wordt nog wel genotuleerd ‘dat de thans bestaande brug niet
mag worden afgebroken, voor dat de nieuwe gereed is’. Of dat nog steeds de brug is
die in de eerste helft van de 19 e eeuw wordt genoemd? Ik betwijfel het, maar er was
toen blijkbaar nog wel een brug over het water bij de Zaksteeg.
Mijn inschatting is dat de Zaksteegpoort na 1800 geen dienst meer deed als toegang
tot Overleek, maar blijkbaar niet is afgebroken. Na 1833 moet op enig moment
de definitieve verdwijning van deze poort of doorgang een feit zijn geworden. Als
eind 1836 door het stadsbestuur een onderhoudsbestek wordt gemaakt voor de periode
1837-1844, worden alle te onderhouden en/of te vernieuwen bruggen, wallen,
straten, riolen, stadsgebouwen, torens, poorten opgesomd. Ook de Noordeinder-,
Zuideinder- en Nieuwepoort worden genoemd, maar de Zaksteegpoort ontbreekt
in dat bestek!
2. De Zuideinderpoort
Nog zo’n oude stadspoort die enkele honderden jaren dienst heeft gedaan als op
30 oktober 1857 door B&W in overweging wordt genomen ‘dat aan de Zuiderpoort
aanzienlijke reparatiën moeten gedaan worden, overwegende het weinige nut dat
het blijven bestaan van de poort geeft, heeft goedgevonden genoemde poort te amoveren
(af te breken, caeg), zonder door een ander te worden vervangen en aan de
portierster desselfs tractement tot december uit te betalen en daarna haar eervol
188

wanneer werden de vier stadspoorten van monnickendam afgebroken?
ontslag als portier uit te reiken’. Aldus gebeurt. Die portierster is Henderika Schut,
de weduwe van Jan Hoogland. Zij mocht na het overlijden van haar man zijn taak
overnemen.
De Zuideinderpoort
Portiers Zuideinderpoort na 1795
_ Christiaan Schaatsbergen, 20 maart 1790 i.p.v. Willem Mars die vrijwillig afstand
heeft gedaan.
_ Anthony Coblens, 9 augustus 1803; overleden 7 december 1805; op 28 december
1805 volgt zijn vrouw Naatje van Beek (geb. in de Rijp) hem op, overleden
4 juni 1847, op 19.5.1811 getrouwd met Huijbert Stam. Zij moet in 1819 ook de
Zuiderwouderboom sluiten en krijgt daar voor een tractementsverhoging van
30 gulden per jaar.
_ Jan Hoogland, 1.1.1855, overleden september 1855, zijn 2 e vrouw Henderika
Schut neemt zijn taak over. Ze wordt op 1 januari 1858 eervol uit haar betrekking
ontslagen.
3. De Nieuwe- of Broekerpoort
In de archieven wordt afwisselend gesproken over de Nieuwe-, Broeker- , soms ook
over de Amsterdamse Poort. De aanduiding Nieuwepoort komt echter het meest
voor. Hij was de vervanger van de vroegere Kerkpoort die, gelet op de afbeelding op
blz. 83 van het jaarboek 2010, wat meer naar het westen was gebouwd (6).
We moeten ons van die Nieuwe Poort in z’n oudste staat niet al te veel voorstellen.
189

Het was oorspronkelijk niet meer dan een brug met een hek of slagboom er voor, die
met de hand werd bediend.
Op 1 oktober 1728 besluit de vroedschap om een ‘digte of overdekte poort ter lengte
van 30 voeten te laten maken’. Zo ’n negen meter dus. De oude brug, zo bleek in diezelfde
vergadering, was zo gammel ‘dat een rijtuig moeilijk kan passeren en dattet
te bedugten staat, dat de een ofte andere tijt, ingevalle deselve niet ten spoedigste
sal werden gemaakt, een groot ongeluk te wachten is’. Je zou verwachten dat men
zo spoedig mogelijk met de bouw van een nieuwe brug zou zijn begonnen. Niet dus.
Tien jaar later, op 11 april 1739, komt de vroedschap op de resolutie terug en ‘vraegt
men sig af of men niet de resolutie (..) op 1 oktober 1729 genomen, soude kunnen uitvoeren
om van de Nieuwe Poort een digte, overdekte poort te laten maken van omtrent
30 voeten lang. Pas dan wordt er blijkbaar werk van gemaakt. Geldgebrek?
De Broekerpoort
Ook deze poort is uit het stadsbeeld van Monnickendam verdwenen. De afbraak
vond plaats in 1874 (7). De heer van Leeuwen maakt op 28 februari van dat jaar de
vergadering attent ‘op de hoogst gevaarlijke toestand, waarin zich de Nieuwe Poort
bevindt die elk ogenblik dreigt te zullen instorten’. Hij adviseert ‘om hem liever
vandaag dan morgen af te breken’. De Raad luistert en besluit de poort voor afbraak
te verkopen. Een hele reeks bepalingen worden opgesteld en aan de afbraak van de
poort wordt begonnen. Het is 16 mei, als gemeld kan worden dat timmerman Willem
Mobron de ‘overgebleven muren van de Nieuwe Poort koopt en ook de daaraan
gelegen woningen amoveert’. Voor het ‘puin’ betaalt hij f 375,-.
190

wanneer werden de vier stadspoorten van monnickendam afgebroken?
Portiers Nieuwe- of Broekerpoort na 1795
_ Jan Jansz Meij, aanstelling 19.5.1781, begr. 22.12.1802. Was ook verantwoordelijk
voor de openen en sluiten van de Zaksteegpoort, zie boven.
_ Arie Lakemond, aanstelling 20 november 1802. Geb. Beemster 8.1.1775, overleden
21.12.1832. Was toen commies van de Stedelijke accijns. Wordt in een acte
van notaris Volkerse d.d. 5.2.1826 nog portier genoemd.
_ Cos Hoogland, 11.2.1826; geb. Katwoude 12.10.1761, na zijn overlijden op
4.12.1838 wordt zijn weduwe (Maritje Kok) als portierster aangesteld, overleden
11 oktober 1855.
4. De Noordeinderpoort
De Noordeinderpoort was in 1757 geheel nieuw gebouwd, op de plaats van de voorgaande,
die vervallen was geraakt. Op 1 juni van dat jaar was er een bestek gemaakt
van zo’n zeven pagina’s en twaalf artikelen. Er waren twee inschrijvers die de opdracht
tot herbouw wel wilden realiseren. Claas Valk was de goedkoopste. Hij heeft
de klus aangenomen voor 980 gulden. Jan Jacobs Ketel had 1400 gulden begroot.
Wel een groot verschil!
Maar ook deze poort zou, als laatste, verdwijnen. De afbraak was noodzakelijk geworden
om de stoomtram, die van Amsterdam, via Broek en Waterland en Monnickendam
naar Edam liep, een goede ‘doortocht’ te kunnen geven.
In april 1888 komt het afbreken van de poort in de Raad ter sprake. De aanbesteding
volgt in oktober. De hoogste inschrijver is Jan Boot die 55 gulden aan het stadsbestuur
betaalt.
En zo verdween ook de laatste van de vier stadspoorten.
Portiers Noordeinderpoort na 1795
_ Jan Jansz Besem de jonge, aanstelling 7.9.1776. Geb. 23.9.1732, dp. 25.9. In 1814
nog steeds portier, overl. 14.5.1820 (87 jaar). Begraven in de kerk, grafrij 12/18
Woonde Noordeinde wijk 3 nr. 66.
_ Klaas Kater, aanstelling 30.11.1816. Bedankt op 14.8.1830, Overleden?
_ Gerrit Hendrik van Faassen, aanstelling 2.10.1830. Geboren Rhenen 1.10.1778.
Hij heeft bedankt (wannneer?) en is op 25.12.1851 overleden.
Nawoord
De portiers werden gaandeweg de 19 e eeuw bijgestaan of vervangen door zogeheten
commiezen. Mannen die belast waren met het toezicht op de invoer van goederen
waarover belasting betaald moest worden. Zo halverwege de 19 e eeuw waren portiers
overbodig geworden, terwijl er over het te betalen poortgeld al eerder besluiten waren
genomen. Tijden veranderen!
191

Conclusie
Van drie van de vier poorten die de stad heeft gekend, is het jaar van afbraak bekend.
Alleen dat van de Zaksteegpoort blijft onduidelijk. Mogelijk brengt nog meer archiefonderzoek
informatie op tafel, waardoor ook het jaar van het verdwijnen van
de Zaksteegpoort een bevredigend antwoord krijgt. Ik blijf attent.
192
Bronnen
Vroedschapresoluties tot 1795
Memorialen van de burgemeesters vanaf 1692
Resoluties van de Representanten des volks 1795 -1813
Notuleringen van B&W en de Raad van Monnickendam. 1813 tot in de 20e eeuw
Jaarboekjes Oud-Monnickendam, afgekort tot JOM
Noten
1. Zo worden de poorten genoemd in het voorwoord van het boek: ‘De magie van Monnickendam’. Herinneringen
aan een onvergetelijk feest.
2. Waterland, getekend door Cornelis Schoon (1719-1778), A.P. Bruigom, blz. 53-65.
3. De kaart van van Deventer is vermoedelijk ouder dan vaak wordt aangenomen. Van een mede-genealoog,
Richard Keijzer, kreeg ik in januari van dit jaar het volgende bericht: ‘Al speurend op internet kom
ik een atlas tegen van Jacob van Deventer, die in 1545 in het bezit is gekomen van Emperador Carlos V (ofwel
keizer Karel V van Spanje), de vader van Filips II’.
Meer info over de kaarten/plattegronden in JOM 2006 blz. 41 vv.
4. In JOM 2010 heb ik op blz. 85 een paar opmerkingen gemaakt over de ouderdom van de poorten, o.a. gebaseerd
op aantekeningen in het boek van mevr. A van Overbeeke, Monnickendam in Waterland.
5. Een afbeelding van de Zaksteegpoort is te zien in ‘Waterland, getekend door Cornelis Schoon’ met toelichting
van dhr. Bruigom. Deze schrijft op blz. 56: ‘Van de oude stadspoort zelf is nog maar een restant
aanwezig. Blijkens 17e eeuwse plattegronden (hij verwijst naar de plattegronden van Blaeu en de Wit, caeg)
stond ter plaatse op de wal een vierkant, torenachtig gebouw met piramidaal dak; onder dit bouwsel was
in de wal een doorgang. Thans, in 1763, is de bovenbouw geheel verdwenen en alleen de bemuurde waldoorgang
nog aanwezig’. In een noot wordt verwezen naar de, eveneens verdwenen Westerpoort te Medemblik
die veel op die van Monnickendam zou hebben geleken.Hoe de Zaksteegpoort er uit kan hebben
gezien, ziet u in JOM 1979 blz. 79.
6. Op 12 mei 1690 wordt gesproken over een huis, annex herberg ‘leggende even buijten de stads Nieuwe
ofte Kerckpoort’, ORA 3575. Dat moet de ‘voorganger’ zijn van de poort die in 1739 is gemaakt.
7. Dus niet in 1888 zoals in het boekje ‘Een straatje O.M’ blz. 31 wordt vermeld. Ook de notitie in JOM 2009
blz. 27 is daarmee gecorrigeerd.