humus - Humanistisch Verbond

03
ledenblad
september
2008
Humanistische Canon
in aanbouw
pagina 9
Voorkom het rekken
van onnodig lijden
pagina 12
HVO leert leerlingen
autonoom denken
pagina 14
EN VERDER:
p 2 Korte berichten
p 3 Humanisme: een
persoonlijke levensvisie
p 6 GV aan huis
p 8 Column Joep Schrijvers
p 10 GV in de krijgsmacht
p 11 Nieuws van
De Kunstgroep
p 15 Jong HV De vier
kunsten
p 16 Onder ons
Foto Erwin Olaf:
Studio Erwin Olaf
HUMUS
‘Liefde is het
allerbelangrijkste ’
Erwin Olaf, pagina 4

uitnodiging ALV
Discussieer mee over
eigentijds humanisme
Het hoofdbestuur nodigt alle leden van harte uit voor de
Algemene Ledenvergadering (ALV) van het Humanistisch
Verbond op zaterdag 29 november 2008 in Driebergen.
In het ochtendgedeelte wordt de visienotitie Eigentijds
humanisme besproken. Eigentijds humanisme is een toegankelijke
reflectie op de betekenis van het humanisme en het
Humanistisch Verbond in deze tijd. Uitgangspunt is de beginselverklaring
van het Verbond. Daarop is laatstelijk in 1972 een
officiële toelichting geschreven. De afgelopen maanden hebben
het landelijk bureau en het hoofdbestuur gewerkt aan een
notitie waarin in een heldere en krachtige taal hedendaags
humanisme beschreven wordt. Deze notitie wordt op de ALV
gepresenteerd en fungeert als werkdocument van het hoofdbestuur,
niet als een nieuwe beginselverklaring. De tekst zal
vervolgens onder andere gebruikt kunnen worden in het maatschappelijke
debat. Via een discussieplatform op de HV­website
krijgt u de mogelijkheid op de tekst te reageren waarbij het
landelijk bureau als moderator optreedt.
‘s Middags vindt de formele vergadering plaats waarbij onder
andere het jaarverslag, de jaarrekening, de begroting en het
programma 2009 en bestuurs(her)benoemingen aan de orde
komen. Uiteraard krijgt u hierbij gelegenheid mee te beslissen
over de koers van het Verbond.
Aanmelden:
• via e­mail: naar regiohumanistischverbond.nl, graag met
vermelding van uw adresgegevens
• telefonisch: tel. 020­5219000
• schriftelijk: stuur een briefje met uw aanmelding inclusief
uw adresgegevens en zo mogelijk uw e­mailadres naar het
Humanistisch Verbond, Postbus 74590, 1070 AL Amsterdam.
Locatie: Antropia Cultuur- en Congrescentrum, Landgoed de Reehorst,
Hoofdstraat 8, 3972 LA Driebergen. Na aanmelding ontvangt u tijdig de
agenda en de stukken. Beschikt u over internet, dan vindt u meer
informatie op www.humanistischverbond.nl.
Ledenonderzoek
Sinds twee jaar stijgt het ledental
van het HV en dat willen we natuurlijk
zo houden. We willen graag
onze leden behouden en nieuwe
leden aantrekken. Hiervoor een
goede koers uitzetten is alleen
mogelijk als we weten wat leden
van het HV vinden en verwachten.
We willen graag weten waarom ú
lid bent geworden, wat u als lid
van het Verbond verwachtte toen
u lid werd en of het lidmaatschap
(nog steeds) aan uw verwachtingen
voldoet. Daartoe starten we
eind dit jaar met een ledenenquête,
waarvoor we nu alvast uw medewerking
vragen.
Het ligt in de bedoeling om met
de volgende Humus een korte
vragenlijst mee te sturen (die u
naar keuze ook digitaal kunt invullen).
We hopen op een grote
respons, dus houd ook de volgende
Humus in de gaten!
Socrateslezing 2008
Betekenis en waarde
van privacy
Bij het tegen elkaar afwegen van veiligheid en privacy lijkt privacy
vaak het onderspit te delven. De optelsom van overheidsmaatregelen
die een inbreuk doen op onze privacy, laat een alarmerend beeld
zien. Een terechte behoefte aan controle, of een glijdende schaal?
Beate Roessler en Britta Böhler willen het debat aanzwengelen. De
Socrateslezing vindt in de avond plaats op donderdag 13 november
in Felix Meritis aan de Amsterdamse Keizersgracht. Beate Roessler
(eerste spreker) is Socrates­hoogleraar in Leiden en hoogleraar Wijsbegeerte
aan de Universiteit van Amsterdam. In haar boek The Value
of Privacy laat ze zien hoe autonomie en privacy samenhangen en
verkent ze de normatieve achtergrond van privacy. Britta Böhler
(tweede spreker) is advocaat en namens GroenLinks lid van de
Eerste Kamer. Van haar hand is onder meer Crisis in de rechtstaat.
Locatie: Felix Meritis, Keizersgracht 324, Amsterdam. Zaal open 19.30 uur, begin
programma 20.00 uur. Aanmelden via www.humanistischverbond.nl
HUB-bestuurder gezocht
Vanaf de jaren negentig wordt jaarlijks ongeveer tweeduizend keer
een toespraak bij een uitvaart verzorgd door vrijwilligers van de
Stichting Humanistische Uitvaartbegeleiding. Veel mensen maken
via deze dienstverlening voor het eerst kennis met de Stichting. De
reacties zijn over het algemeen buitengewoon positief.
In het bestuur van de Stichting HUB is een vacature ontstaan voor
een gewoon bestuurslid. De totale tijdsbesteding is circa honderd
uur op jaarbasis. Een bestuursperiode duurt drie jaar met een mogelijke
verlenging van drie jaar. Hebt u bestuurservaring en wilt u zich
eventueel kandidaat stellen?
Geïnteresseerden kunnen contact opnemen met Leo Bosland, voorzitter bestuur,
e-mail: leobosland@gmail.com, tel. 024-3540237. Zie voor meer informatie:
www.humanistischeuitvaart.nl
Het komende ledenonderzoek
volgt op het landelijke onderzoek
dat Motivaction is gestart
naar onze achterban: wie zijn
potentiële leden, wat doen en
denken ze, hoe en waar kunnen
we ze bereiken en wat zou
hen ertoe kunnen bewegen om
lid te worden. Over de uitkomsten
hiervan verwachten we u
in de volgende Humus te kunnen
berichten. Tegelijkertijd
inventariseren we succes- en
faalfactoren voor activiteiten
HUMUS no. 3 | 2008
en organisatievormen. Daarnaast
zullen we om ons heen
kijken bij andere organisaties
en verenigingen; wat zijn hun
ervaringen, welke ontwikkelingen
zijn er, wat zijn de trends
enzovoort.
De uitkomsten van de onderzoeken
en inventarisaties
zullen de basis vormen voor
verder beleid gericht op ontwikkeling
en vernieuwing van
de vereniging.

Humanisme:
een persoonlijke
levensvisie Redactioneel
Onlangs hebben we het opnieuw met elkaar
vastgesteld: humanisme is een levensbeschouwing
die alle menselijke vermogens
aanspreekt: denken, doen voelen, ervaren
beleven. Zoals vaker bij deze gesprekken valt
me op hoe snel we – ik zelf dus ook – geneigd
zijn óver het humanisme te praten – alsof het
iets is dat buiten ons persoonlijke leven staat.
Zo gemakkelijk als we vanuit de humanistische
kernwaarden reageren op maatschappelijke
gebeurtenissen, waarbij autonomie vaak als
lakmoesproef fungeert, zo ongemakkelijk wordt
het gesprek over de betekenis van humanisme
voor de manier waarop we zelf in het leven staan.
Is het humanisme tot meer in staat dan ons te inspireren tot maat ­
schappijkritiek uitgaande van zelfbeschikking? Ik vind van wel.
Voor mij betekent humanisme naast (1) een levensbeschouwing
die wordt gevormd, geïnspireerd en gevoed door menselijke vermogens
en (2) een politiek moreel streven ook (3) een streven naar
een goed, mooi, waardig en zinvol persoonlijk leven. Volgens
sommige denkers (Frankl) is dat laatste – een zinvol leven – dé
meest fundamentele behoefte van mensen. Maar wat is dan een
zinvol leven?
Het eigene van een levensbeschouwing is dat zij niet alleen richtlijnen
geeft voor het denken, maar ook voor het doen en laten.
Er zijn humanisten die vinden dat je je vooral niet moet wagen
aan richtlijnen voor een zinvol en goed persoonlijk leven. Dat is
de verantwoordelijkheid van mensen zelf die uitstekend in staat
zijn om op basis van eigen inzicht tot de juiste afwegingen te
komen. Daar hebben ze geen humanistische kerk voor nodig. Het
HV zou de pretentie van een ‘volle’ of ‘brede’ levensbeschouwing
moeten laten varen en zich uitsluitend moeten richten op het
bewaken van zelfbeschikking en de scheiding van kerk en staat.
Dat moeten we ook zeker niet laten. Du moment dat vanuit religieuze
overwegingen bijvoorbeeld wordt gesuggereerd dat mensen
beter geïnformeerd moeten worden over de gevolgen van abortus
en euthanasie omdat ze anders wel eens de verkeerde beslissing
kunnen nemen, sta ook ik op mijn achterste benen. Maar tegelijkertijd
vind ik de rol van hoeder scheiding kerk en staat alléén te
beperkt. Zelfbeschikking hoort meer te zijn dan niet­inmenging:
HUMUS no. 3 | 2008
bemoei jij je niet met mijn leven, dan bemoei ik me niet met het
jouwe. We zijn immers op veel manieren afhankelijk van anderen
en maken deel uit van een sociale, culturele en natuurlijke omgeving.
Deze omgeving staat niet tegenover ons als iets vreemds
maar we voelen ook de behoefte aan verbondenheid. Daarbij
komt dat mensen vaak niet vanzelfsprekend het goede doen en
niet vanzelfsprekend in staat zijn tot zelfreflectie.
Als humanisme meer is dan niet­inmenging, wat zijn die richtlijnen
voor een mooi en zinvol persoonlijk leven dan? We vinden
ze niet in een gemeenschapsmoraal of een grotere overheidsbemoeienis
met het privéleven, maar in het streven naar een
(publieke) moraal van levenskunst, die ons leert goed om te gaan
met onze vrijheid. Niet door deze vrijheid terug te draaien, maar
door autonomie, het vermogen tot zelfbepaling en zelfsturing in
ere te herstellen. En door de vraag: wat is een goed leven, te voorzien
van een authentiek antwoord; dat wil zeggen een antwoord
dat uitdrukt wie je werkelijk bent. En dat is iets anders dan doen
wat in je opkomt. Dit denken vanuit levenskunst als publieke
moraal – de opdracht om van je leven iets moois en eigens te
maken – vinden we bij Joep Dohmen. Volgens hem heeft het
Westen een eigen vorm van spiritueel leven nodig, zodat we
onszelf weer kunnen toe­eigenen en weer contact kunnen maken
met elkaar.
Leefregels voor de moderne tijd houden in mijn eigen woorden
onder meer in: een goed evenwicht tussen drukte en beweging
enerzijds en rust en stilte anderzijds. De vaardigheid om je eigen
gedachten te kunnen horen en los van het dagelijkse bombardement
aan informatie stil te staan bij de vraag: wat vind ik zelf
en doe ik (nog) wel wat voor mij belangrijk is? Als je teveel
tegelijkertijd doet, dreig je de zin van je bestaan kwijt te raken.
Het pleidooi van Joep Dohmen spreekt me enorm aan, omdat hij
in zijn zoektocht naar een antwoord op het moderne onbehagen
niet te rade gaat bij andere religies of bij een al te gemakkelijk
‘tien­stappen­plan’ voor geluk en succes, maar een eigen humanistische
traditie aanspreekt en deze actueel maakt.
Ineke de Vries
door Ineke de Vries,
directeur landelijk bureau
Foto: Anna van Kooij

Fotograaf Erwin Olaf
‘De liefde gaat
het winnen’
Fotograaf Erwin Olaf wordt langzamerhand
wereldberoemd. Hij probeert niet aan de roem
verslaafd te raken en zich steeds weer te
bezinnen op wat echt belangrijk voor hem is.
In 2007 werd Olaf lid van het Humanistisch
Verbond. Hij vindt het belangrijk dat het
Verbond uitdraagt dat je ook zonder religie
een moraal kunt hebben.
Op zijn 49 ste heeft Erwin Olaf zeven vaste medewerkers, een grote
studio met kantoren en een kantine, en genoeg inkomsten om dat
allemaal te financieren. Hij maakt vrij werk en fotografeert in
opdracht voor bedrijven als Microsoft, Diesel en Nokia. Dat had
hij vast niet kunnen bedenken, toen hij als Erwin Olaf Springveld
opgroeide in het boerendorp Hoevelaken.
Erwin Olaf: ‘Mijn moeder is heel sociaal en gevoelig voor wat
er in de wereld gebeurt. Ze wil liefde geven en ontvangen. Mijn
moeder heeft als meisje nog met een lint rond de meiboom
gedanst. Mijn vader was wat meer een rauwdouwer. Bij onrecht
ging hij erop af, ruzie maken, en dan uiteindelijk met lege handen
staan.
We zijn niet opgevoed met een levensbeschouwing. Wel met de
idee dat je respect moet hebben voor het leven van een ander.
Mijn ouders wisten door Hitler hoeveel impact het heeft als je
geen respect hebt voor anderen, hoeveel verdriet je daarmee veroorzaakt.
Eigenwaarde is ons ook bijgebracht, ze stonden altijd
achter ons. Het maakte niet uit wie je was, als je maar presteerde
naar eer en vermogen. Je moest wel je best doen. Mijn ouders
hebben heel goed gereageerd toen ik zei dat ik homo was. Ik
mocht mezelf zijn, “als ik maar niet de hoer ging spelen”.’
Een liefdevol gezin, en toch geen onverdeeld gelukkige jeugd.
Olaf: ‘Ik werd gepest en uitgescholden voor meidengek en poot.
Ik voelde wel dat ik een uitzondering op de regel was. Mijn eerste
jeugdherinnering is dat ik door mijn moeder op straat was gezet
omdat ik buiten moest spelen. Ik voelde aan een hulstblaadje en
mijn moeder stond achter het raam naar me te kijken. Een gevoel
van heel alleen en verlaten zijn.’
De grote bevrijding kwam op de School voor de Journalistiek. ‘Ik
werd in één keer ingeloot, terwijl anderen pas na twee of drie keer
werden toegelaten. Vanaf die tijd heb ik een gouden aura om me
heen gehad. De school was heel vrij en de hele wereld was in
beweging. Je had disco, punk, de kraakbeweging kwam op, de
seksuele revolutie daalde neer bij de gewone man. Je werd bevrijd
van je vooringenomenheid.’ Na anderhalf jaar bleek de schrijvende
journalistiek ‘het’ niet te zijn. Via de lessen fotojournalistiek ontdekte
Olaf de fotografie. Hij werd bekend met de uitbundige serie
Chessmen en met esthetische foto’s van mensen die niet voldoen
aan alle schoonheidsidealen.
De foto’s van Erwin Olaf weerspiegelen zijn leven op dat moment
en de tijd waarin hij leeft. Van het vrolijke feestgevoel in de jaren
tachtig tot het ingekeerde, verwarde en bespiegelende van de
huidige tijd. De fotoseries Rain, Hope, Grief en Fall gaan vooral
over verlies en verdriet.
Welke maatschappelijke ontwikkelingen hebben jou beïnvloed?
Na 9/11 en de moord op Theo van Gogh ben ik veel meer gaan
stilstaan bij de vrijheid van meningsuiting, van expressie, wat
een ongelooflijke verworvenheid dat is. Ik vind dat we die vrijheid
aan de VS te danken hebben, en ik was heel boos dat mensen
zeiden dat Van Gogh en de VS de agressie over zichzelf hadden
afgeroepen.
In de jaren tachtig fotografeerde ik veel bloot en ik maakte bijvoorbeeld
een foto van mezelf met een stijve lul. Dat kwam dan
gewoon in blaadjes en ik vond het heel normaal. De laatste vijftien
jaar ben ik me er langzaam maar zeker van bewust geworden
dat het ongelooflijk is dat ik daar een podium voor heb, en dat
mensen daar om moeten lachen of boos worden en dan boze brieven
schrijven in plaats van me een klap op mijn smoel te geven.
Waarom ben je lid geworden van het Humanistisch Verbond?
Ik hoorde op de radio de slagzin ‘Zonder uw steun is het humanisme
aan de goden overgeleverd’. Dat spreekt me aan, want ik
vind dat de maatschappij nog steeds door religie wordt geregeerd.
Ik ben een ongelovig mens en ik laat me niet door welk geloof
dan ook dicteren. Het gaat mij om individuele vrijheid van een
ieder, zonder wijdverbreid egoïsme. Dat is echt wat ik heb mee­
‘Ik laat me niet door welk
geloof dan ook dicteren’
HUMUS no. 3 | 2008
Links: Erwin Olaf. Rechts: Hope - The Kitchen / Grief - Grace.
Fotografie: Studio Erwin Olaf

gekregen uit mijn jeugd. Je bent niet superieur alleen maar omdat
je gelooft. Geloof is ook maar een overtuiging.
Ik voel me niet snel in mijn leefwereld bedreigd, maar er zijn
nu wel heel concrete dingen die ik gevaarlijk vind. Dat Silvio
Berlusconi een behaatje heeft laten tekenen over de borsten van
een vrouw, in een schildering van Tiepolo. Hij wil niet dat mensen
tijdens een persconferentie worden afgeleid door een naakte vrouw
achter hem. Dan kun je toch zeggen: ik zoek een ander hoekje
uit. Nee, een machthebber gaat op dit moment een schilderij uit
de achttiende eeuw aanpassen aan zijn politieke statement.
Je zult altijd houden dat mensen aanstoot nemen aan het naakte
lichaam. Ik vind nu dat we daar in de openbare ruimte rekening
mee moeten houden. Daar confronteer je iedereen, ook mensen
die dat niet willen. In die zin ben ik conservatiever geworden.
We moeten blijven protesteren tegen censuur, maar ons ook wel
realiseren dat het allemaal een kwestie van smaak is.
Wat vind je van het motto van het Verbond: zelf denken, samen
leven?
We leven in een enorme bulk mensen, dus je moet een beetje
inschikken. Je kunt niet om je heen blijven snavelen om je eigen
plek zo groot mogelijk te maken. Sinds de moord op Van Gogh
merk ik dat we meer om ons heen zijn gaan kijken. Het is een
feit van het leven dat we het met elkaar moeten vinden. Ik zal
me nog steeds niet de kaas van het brood laten eten, maar je
moet wel met elkaar omgaan en flexibel zijn. Je kunt niet blijven
zeggen: we hebben het in Nederland altijd zo gedaan, dus dat
moet jij ook doen. Dat is een heel moeilijk proces, maar het is wel
op gang gebracht, ook bij jongeren. Die zitten bij elkaar op school,
die worden verliefd op elkaar. Dat is denk ik heel belangrijk.
Laatst zag ik een beeldschone meid met een heel leuk slungelig
Marokkaans jongetje, hand in hand en vreselijk verliefd. Dat is
het, daar gaat het gebeuren. De liefde gaat het winnen.
‘Ik heb een gouden aura’
HUMUS no. 3 | 2008
Voor humanisten is zelfbeschikking een belangrijk uitgangspunt,
ook rond het levenseinde. Heb je daar een mening over?
Ik vind het een heel belangrijk uitgangspunt. Het leven kan tegenwoordig
zo fantastisch gerekt worden dat je zelf de vraag moet
beantwoorden: wat is voor mij een waardig levenseinde? Iedereen
heeft het recht om dat zelf te beslissen. Dat recht zal ik met hand
en tand verdedigen. Ik weet voor mezelf dat ik één begrenzing heb:
altijd later dan mijn moeder. Verder heb ik geen grens gesteld.
Ik ga niet bij de eerste de beste tegenwind liggen, maar ik vind
het ontzettend goed dat je in onze maatschappij kunt zeggen:
klaar. Ik heb zelf longemfyseem en ik weet niet hoe het einde van
die ziekte eruit ziet, maar ik denk niet dat ik daar op ga wachten.
Ik heb het altijd heel raar gevonden dat mensen die ik niet ken,
gaan bepalen hoe het einde van mijn leven er uit moet zien.
Het is natuurlijk een groot politiek dilemma. Zelfbeschikking is
enorm belangrijk maar hoe gaan we het doen, praktisch? Moet
er een team mensen om je bed staan die je een prik geven, omdat
jij nu eenmaal humanistisch ingesteld bent? Ik wil niemand
belasten met het beëindigen van mijn leven. Moet je dan zelfmoord
plegen of moet je in een instituut worden neergezet, hoe
gaan we dat doen? Ik heb daar geen antwoord op.
Wat is voor jou levenskunst?
Zonder hysterisch op zoek te gaan naar allerlei kicks, vind ik dat
het leven rijk moet zijn geweest. Rijk in zijn verstilling maar ook
in zijn hoogte­ en dieptepunten. Het leven is kort, je consumeert
veel, je vervuilt veel, dus je moet als individu eruit halen wat erin
zit. En als je zegt: ik haal er dit jaar even helemaal niks uit want
ik voel me rot, dan moet dat ook echt een besluit zijn.
Ik heb in mijn leven best veel ruzie gemaakt, maar de laatste paar
jaar denk ik: nee, dat moet echt niet meer gebeuren. Zo min mogelijk
ruzie en zo min mogelijk vijanden. Ik wil gewoon dat je
eruit trekt wat erin zit. Zonder egoïstisch te zijn, zonder de supermarkt
leeg te kopen, weer een nieuwe jeans, daar moet je ook
bewust mee om gaan. Zeker voor de komende generaties. Ik wil
dat we het allemaal een beetje mooi overdragen aan de mensen
die na ons komen.
Heleen Schoone en Roeland Ensie
De recente series Rain, Hope, Grief en Fall van Erwin Olaf zijn van 27 september
tot en met 11 januari te zien in Fotomuseum Den Haag, Stadhouderslaan 43,
2517 HV Den Haag, tel. 070-3381144, www.fotomuseumdenhaag.nl.
In september verschijnt bij de Amerikaanse uitgeverij Aperture het fotoboek
Erwin Olaf, met daarin de series Rain, Hope en Grief en een dvd met vijf films
die bij de series horen. Voor meer informatie en foto’s zie www.erwinolaf.com.

Extramurale geestelijke
verzorging nog in het
verdomhoekje
Eric de Rooij doet onderzoek naar de noodzaak
en mogelijkheden van extramurale geestelijke
verzorging. Waarom is het nodig om ook
verzorging buiten de muren van het verzorgings-
huis aan te bieden? ‘Mensen die nog thuis
wonen hebben even goed behoefte aan een
luisterend oor als mensen in zorginstellingen.
Maar voor hen is het moeilijk die ook te krijgen.’
Eric de Rooij (42) gaf na zijn studie geschiedenis les op verschillende
scholen en was redacteur in de boekuitgeverij. Maar omdat
hij altijd al interesse had voor de psychiatrie, begon hij met de
opleiding Geestelijke begeleiding aan de Universiteit voor Humanistiek,
die hij in oktober 2008 hoopt af te ronden. Hij werkt al
parttime als geestelijk verzorger in De Drie Hoven, een verzorgingshuis
in Amsterdam. Daarnaast doet hij onderzoek naar de
mogelijkheden van extramurale geestelijke verzorging.
Hoe raakte je betrokken bij dit onderzoeksproject?
Ik ben er door toeval ingerold. Vorig jaar liep ik stage bij Hans
Bomhof, humanistisch geestelijk verzorger in het Leo Polakhuis
en in De Drie Hoven. Deze zorginstellingen zijn een onderdeel
van de OsiraGroep. Hans zocht in 2005 al naar een manier om
extramurale geestelijke verzorging te kunnen aanbieden. Voor
2008 had hij een projectplan geschreven om nu eens wat breder
te onderzoeken wat de mogelijkheden zijn. Ik ben gevraagd om
dit project uit te voeren.
Wat betekent extramuralisering in de gv?
Binnen zorginstellingen is het heel gewoon dat je als bewoner
een beroep doet op een geestelijk verzorger. Hij of zij is geregeld
in huis, is gemakkelijk aanspreekbaar. Met een geestelijk verzorger
kun je over levensvragen spreken, Hij of zij is een gesprekspartner
die getraind is om aandachtig te luisteren, om er werkelijk voor
de ander te kunnen zijn. Veel oudere mensen hebben behoefte
om vertrouwelijk met iemand te kunnen praten. Mensen blijven
steeds langer thuis wonen en krijgen zorg aan huis. Het zou
mooi zijn als je thuis dan ook een beroep zou kunnen doen op
geestelijke verzorging.
Wat is het doel van dit project?
De OsiraGroep wil de mogelijkheden van extramurale geestelijke
verzorging in Amsterdam onderzoeken. We hopen die mensen te
bereiken die nu in hun thuissituatie verstoken blijven van ondersteuning
bij levensvragen. Een geestelijk verzorger biedt een
luisterend oor bij vragen over eenzaamheid, gemis en afhankelijkheid.
Ook voor vragen over het levenseinde, over rouw en
verlies, kan iemand terecht bij een geestelijk verzorger. Vragen
waarmee iemand intramuraal wel bij een geestelijk verzorger
terecht kan, maar extramuraal staan mensen in de kou.
Is er veel vraag naar extramuralisering?
Ja. Een geestelijk verzorger vertelde mij dat zij ­ als zij zonder
AWBZ­indicatie zou hoeven te werken ­ zeker vijftig cliënten per
week zou hebben. Het lastige is om het geïndiceerd te krijgen.
Levensvragen zijn ook geen gemakkelijk te benoemen vragen.
Pijn in je rug is duidelijk, maar iemand zegt minder gemakkelijk:
‘Ik heb een levensvraag’. Het zijn vragen die vaak schuilgaan onder
klein lichamelijk ongemak, je lusteloos voelen, neerslachtig
HUMUS no. 3 | 2008

‘Buiten het verzorgingshuis staan
mensen geestelijk in de kou’
zijn. Dat iemand de tijd voor je neemt is dan belangrijk. Een
thuiszorgmedewerkster vertelde me dat er onder haar cliënten in
Amsterdam veel vraag is naar geestelijke zorg. Alleen financiële
middelen ontbreken om er werkelijk iets mee te kunnen doen.
Pijn in je rug is duidelijk,
maar iemand zegt minder
gemakkelijk: ‘Ik heb een
levensvraag’
Op wat voor problemen stuit je bij de extramuralisering?
Het grootste probleem is de financiering. Waar geestelijk verzorgers
binnen zorginstellingen gewoonweg horen tot het zorgaanbod,
is dat extramuraal zeker niet zo. Voor zorg aan huis heb je
indicaties nodig. Het is niet eenvoudig om geestelijke verzorging
geïndiceerd te krijgen. Vaak wordt er gezegd dat geestelijke verzorging
iets van de kerk is. Dat doet de dominee wel… In de
praktijk doet de dominee dat niet. Er zijn heel veel mensen die
helemaal niet aangesloten zijn bij een kerk of levensbeschouwelijke
organisatie. Ook zij kunnen kampen met bestaansvragen
als ze ziek worden of lichamelijk of geestelijk ongemak krijgen.
Bovendien associeert de politiek geestelijke verzorging in de
eerste plaats met de kerk. Dit komt omdat het voornamelijk
de christelijke partijen zijn die zich het onderwerp hebben toegeëigend.
Voor de humanistisch geestelijk verzorgers is dat een
slechte zaak. Er ligt dan ook een taak bij het Humanistisch
Verbond beleidsmakers er voortdurend op te wijzen dat geestelijke
verzorging niet uitsluitend het domein is van een dominee
of pastor. Dat geestelijke verzorging een vak is, zoals het maatschappelijk
werk, een vak dat vanuit verschillende levensbeschouwelijke
overtuigingen kan worden beoefend. Het beroep
heeft echter een onduidelijk imago en zeker extramuraal loop je
dan tegen problemen aan.
HUMUS no. 3 | 2008
Zijn er al pilotprojecten in het land op gebied van de
extramuralisering?
Ja. Maar het is jammer dat men na pilots die succesvol waren,
niet altijd heeft doorgepakt. Het is een gevaar waar je bij extramurale
geestelijke verzorging alert op moet zijn, eigenlijk vanaf
het begin: hoe kan ik zorgen voor continuïteit? Er is een humanistisch
geestelijk verzorger in Winschoten, die extramuraal erg
succesvol is. Maar zij is een van de weinigen die het is gelukt om
werkelijk extramurale geestelijke verzorging te bieden.
Wat je daarnaast ziet is dat extramuraal geestelijke verzorging
gratis wordt aangeboden. Zo is er een project in Amsterdam dat
aan huis palliatieve zorg biedt. Het zijn dan professionele geestelijk
verzorgers die intramuraal werken en extramuraal gratis
hun diensten aanbieden. Ook is er een project waarbij geestelijk
verzorgers vrijwilligers trainen. Deze vrijwilligers bezoeken dan
ouderen in de stad die eenzaam zijn en graag met iemand willen
praten. Het zijn twee mooie en inspirerende projecten, die echter
ook meteen duidelijk maken hoe moeilijk het blijkbaar is om
geestelijke verzorging zoals die intramuraal wordt aangeboden
ook extramuraal te kunnen aanbieden. Voor het vak lijkt het mij
een slechte ontwikkeling wanneer geestelijke verzorging aan
huis uitsluitend door vrijwilligers of door professionals die gratis
werken wordt aangeboden. Een tandarts of een docent werkt
toch ook niet gratis?
Wat is de toekomstverwachting?
Ik denk dat een extramuraal geestelijk verzorger het duidelijkst
tot zijn recht komt in de palliatieve zorg. Daar is zijn profiel en
positie helder. In het Amsterdamse project is een samenwerking
ontstaan tussen geestelijk verzorgers van de OsiraGroep en andere
geestelijk verzorgers die in Amsterdam bij zorginstellingen
werken met het Netwerk Palliatieve Zorg Amsterdam/Diemen.
Mensen die de hulplijn Palliatieve Zorg bellen, kunnen de hulp
van een geestelijk verzorger krijgen. Dankzij subsidies is deze
hulp gratis voor de cliënt en wordt de geestelijk verzorger op
consultbasis betaald. Ook zijn we bezig deze dienst op te zetten
voor uitbehandelde patiënten die poliklinisch geholpen zijn. Het
is telkens werken op projectbasis, met onduidelijkheid over de
toekomst. Ik vrees dat hier niets aan te doen is en dat geestelijk
verzorgers die extramuraal willen gaan werken met deze vorm
van onzekerheid moeten leren omgaan. Je moet durven pionieren.
Zoeken zonder te weten of het gaat lukken.
Voor ons project zal het er komend jaar om spannen: weten we
subsidie binnen te halen om ook in 2009 door te kunnen gaan?
Het is allemaal nog zo pril, het zou erg jammer zijn als het na
december allemaal ophoudt.
Geestelijke verzorging buiten de deur. Presentie, kwartier maken en extramu-
ralisering. Afstudeerscriptie aan de Universiteit voor Humanistiek. Wilt u een pdf
van deze scriptie, stuurt u dan een e-mail naar eric.de.rooij@wanadoo.nl

Spiritueel
geestelijke
verzorging
Hoeveel spiritualiteit verdraagt de humanist? Als het aan mij
ligt niet veel. En zeker niet als het om humanistisch geestelijke
verzorging gaat. Als er ergens met gezweef geflirt wordt dan
wel dáár. Ik moet er niet aan denken dat ik op mijn sterfbed in
een Humanitashuis bezoek krijg van een geestelijk verzorger,
die met mij gaat mutsen over de zin van mijn verstopte aders
of over de verborgen boodschap achter mijn stoma. Mijn hemel,
dan nog liever een pastoor uit de stallen van Rome, die met
mij prachtige liedjes over Maria en Jezus gaat zingen. Alles
liever dan een humanistisch geestelijk verzorger die het lijden
zin geeft en vindt dat er meer is tussen hemel en aarde dan
een vacuüm met hier en daar een atoompje.
Nee, de humanistisch geestelijke verzorging dient fier en krachtig
in de klassieke, materialistische en hedonistische traditie te
blijven staan. Het lijden heeft geen zin en geen enkele diepere
betekenis. Pijn is pijn en dient krachtig bestreden te worden.
Met sociale maatregelen, een bombardement aan pillen en af
en toe een scheutje cognitieve psychologie. En als dat allemaal
niet meer helpt, dan met troost en warme aandacht. Voor dat
laatste hoef je trouwens niet doorgeleerd te hebben maar alleen
een aardig en invoelend mens te zijn.
Geestelijke verzorging is toegepaste psychologie en dient
evidence based te zijn. Ook onze verzorgers dienen het verschil
te weten tussen kwakzalverij en wetenschap, tussen religie en
humanisme. En wanneer zij de zin van het leven aan iets alomvattends,
iets groters dan de mens zelf, iets transcendents
ontlenen, moeten ze maar het New Age­circuit in gaan, christen
worden of zoiets, maar zich maar niet meer humanistisch noemen.
Dat is wel zo duidelijk voor iedereen.
Je zou de spiritueel humanistisch geestelijke verzorging nog
kunnen vergoelijken met het argument dat de markt er om
vraagt. Steeds meer mensen zijn ietsist en hunkeren naar dat
onsje méér. Maar dit lijkt me geen goede weg. Het is alsof de
dominee en de pastor in het ziekenhuis zeggen: ‘We nemen
die humanisten er wel even bij, want uiteindelijk geloven die
mensen ook in iets. En markt is markt.’ Als geestelijk werkers
en gewone humanisten dit zouden horen zou de wereld te klein
zijn en zouden ze diep verontwaardigd aan de bel trekken. Maar
waarom buigen wij dan eerbiedig voor humanistisch geestelijk
verzorgers die hetzelfde doen wanneer zij zeggen de spiritualiteit
er wel even bij te pakken?
Spirituele humanistische geestelijke verzorgers zijn volleybalspelers
die opeens gaan voetballen met de opmerking dat het
in beide gevallen om een balspel gaat.
Joep Schrijvers
Humanistische
Canon in
aanbouw
Degenen die op vrijdagavond naar het radio-
programma Desmet Live luisterden (vanaf
september genaamd OBA Live) of wel eens
over de website van het Humanistisch Verbond
surfen, kennen hem al: de Humanistische Canon.
Theodor Holman interviewde elke week gasten
en liet hen aan het woord over hun favoriete
humanistische werk. OBA Live stopt met dit
onderdeel en de canon krijgt dit najaar een
nieuwe website onder een nieuwe redactie.
Vanaf juli 2008 is een nieuwe periode in de ontwikkeling van de
Humanistische Canon aangebroken. OBA Live (voorheen Desmet
Live) stopt met dit onderdeel. Een nieuwe canon­redactie, bestaande
uit Bert Gasenbeek, Jo Nabuurs, Martijn Rozing en Esther Wit pakt
de draad op.
Wij humanisten zijn niet de enigen die zich weer eens over hun eigen
achtergrond, geschiedenis, identiteit en ideologie buigen. De canon
is populair, en iedere zichzelf respecterende stroming heeft er wel een.
Met het woord canon bedoelen we een soort ‘kerncurriculum’, de
basiskennis, in dit geval van het humanisme. De Humanistische
Canon is niet bedoeld als voorschrift voor wat humanisme is. We
geven ermee aan welke ontwikkelingen, visies, ideeën, personen en
gebeurtenissen het humanisme hebben vormgegeven. De canon is
informatief, inspireert en geeft een idee van de verschillende historische
uitingsvormen van het humanisme.
Lemma’s en werken
De nieuwe redactie heeft ervoor gekozen de canon op een nieuwe
manier vorm te geven. De boeken en kunstwerken die belangrijk zijn
voor het humanisme – waaronder behandelde werken in Desmet
Live – vragen om inbedding en uitbreiding. Er komt dan ook een in
de tijd uitgezet overzicht met (zo’n 35) belangrijke periodes en/of
thema’s in de geschiedenis van het humanisme: zogenoemde lemma’s.
Bij een lemma valt te denken aan: vrijdenken, renaissance,
Weimar­humanisme, existentialisme, humanistische psychologie,
rede en verlichting, humanisering en zingeving, georganiseerd humanisme,
enzovoort. Ieder lemma wordt kort beschreven. Vervolgens
wordt aangegeven welke boeken, films of kunstwerken exemplarisch
en typerend zijn voor dit lemma. Het gaat om zo’n drie werken per
lemma. Bij het lemma ‘existentialisme’ worden bijvoorbeeld werken
van Jean­Paul Sartre, Albert Camus en Simone de Beauvoir behandeld.
De lemma’s en werken worden uitgewerkt door ambassadeurs
of pleitbezorgers. Voor de werken wordt aan ambassadeurs gevraagd
HUMUS no. 3 | 2008

met name hun eigen inspiratie weer te geven: waarom heeft dit
boek, deze film, dit kunstwerk of deze auteur u vooral gegrepen, en
wat is er humanistisch aan? Een lemma wordt algemener van aard.
Er wordt kort aangegeven wat – in dit geval – existentialisme is, wat
het met humanisme te maken heeft en indien relevant, of het nog altijd
een rol van betekenis speelt.
De canon zal te vinden zijn op de site: www.humanistischecanon.nl,
die in een geheel vernieuwde versie later dit jaar de lucht in gaat.
Er wordt nog volop gewerkt aan de canon. Dit jaar zullen de lemma’s
worden gemaakt en op de website geplaatst. De komende jaren
worden de ‘werken’ bijgevuld, zodat u op de website iedere keer
nieuwe teksten te lezen krijgt. De lemma’s zullen ook op de website
www.human.nl verschijnen en u wordt in de Humus op de hoogte
gehouden. Tips, adviezen en andere zaken die u kwijt wilt over de
canon kunt u mailen naar E.Wit@humanistischverbond.nl
Esther Wit
Op www.humanistischverbond.nl/canon/behandeldewerken.html kunt u de
interviews en alle in Desmet Live behandelde werken terugvinden, in tekst,
beeld en geluid.
Theodor Holman gaat naar de OBA
Het radioprogramma van Theodor Holman - Desmet Live -
krijgt vanaf september een nieuwe naam: OBA Live en komt
dan iedere vrijdagavond rechtstreeks vanuit de Openbare
Bibliotheek Amsterdam, van 19.00 - 21.00 uur.
Op de vierde verdieping van de OBA wordt tijdens de zomermaanden
een gloednieuwe radiostudio gebouwd met prachtig
zicht op de stad, waar Theodor Holman zijn spraakmakende
gasten zal ontvangen. In dit hypermoderne gebouw is het
iedere vrijdagavond feest voor mensen die van boeiende
gesprekken houden! Theodor maakt diepgravende interviews
over actuele thema’s die humanisten interesseren, er zijn panelgesprekken
met o.a. Stephan Sanders, Amanda Kluveld, Stine
Jensen en Nelleke Noordervliet. Max Pam vertelt over hilarische
krantenberichten die voor goddelozen van belang zijn en ­ niet
te vergeten ­ hier is de mooiste live muziek van de stad!
Iedere vrijdagavond van 19.00 ­ 21.00 uur op Radio 5
En ook rechtstreeks via internet te bekijken: www.obalive.nl
OBA Live: Vierde verdieping OBA, 5 minuten lopen vanaf Centraal Station in
Amsterdam. Publiek is van harte welkom! (reserveren niet nodig)
Meer informatie: www.obalive.nl ofobalive@human.nl
HUMUS no. 3 | 2008
In memoriam
Nettie Klein-von Baumhauer
1927 – 2008
Nettie Klein­von Baumhauer, oud­secretaris van de IHEU (International
Humanist and Ethical Union) en lid vanaf de oprichting van
het Humanistisch Verbond, is op 29 juni 2008 overleden.
Nettie Klein was een humanist avant la lettre, ze droeg het humanisme
mee in al haar vezels. Zelfbeschikking en eigen verantwoordelijkheid
waren voor haar erg belangrijk. Ze werd al jong lid van
het HV en is dat altijd gebleven.
Haar hele leven heeft in het teken gestaan van het humanisme.
Al heel vroeg bezocht zij als actief lid de huiskamerbijeenkomsten
in Amsterdam. Via de medehumanisten die ze daar ontmoette,
kwam ze bij de toenmalige RTV­dienst (Radio­ en Televisiedienst)
van het HV. Aanvankelijk als omroepster, later als interviewster en
bij de telefonische hulpdienst na afloop van de uitzendingen.
Bijna dertig jaar heeft ze voor de omroep gewerkt.
Ze volgde het Humanistisch Opleidingsinstituut, de voorloper van
de Universiteit voor Humanistiek, waar ze ook colleges volgde bij
Jaap van Praag. Als humanistisch geestelijk verzorger heeft ze
onder andere gewerkt in het Slotervaart Ziekenhuis in Amsterdam.
In 1962 kwam ze op het congres in Oslo voor het eerst in aanraking
met de IHEU. Vanaf 1966 heeft ze bij de IHEU vrijwilligerswerk
verricht en trad al snel als secretaris toe tot het hoofdbestuur.
De enige vrouw tussen de mannen. Samen met oud­HV­ en oud­
IHEU­voorzitter Rob Tielman heeft Nettie Klein het humanisme in
de jaren zeventig en tachtig internationaal op de kaart gezet. Haar
informatieve en vaak geestig geschreven bijdragen in de internationale
nieuwsbrief van de organisatie waren vermaard.
Nettie Klein was een markante, scherpzinnige en zeer betrokken
vrouw. Gevoel voor humor was haar niet vreemd en ze bleef
onder alle omstandigheden zichzelf. In een interview omschreef
ze zichzelf eens als ‘een oud meubel bij het HV’. Met pijn in het
hart neemt het Humanistisch Verbond nu afscheid van haar. We
zijn haar zeer erkentelijk voor een leven lang betrokkenheid en
onvermoeibare inzet voor het humanisme en het HV.
Het hoofdbestuur en medewerkers van het landelijk bureau
wensen de nabestaanden sterkte bij het verwerken van dit grote
verlies.

De kunst van het
vrijuit spreken
Humanistisch raadslieden schrijven een serie columns over hun werk. Nienke Wijngaard,
humanistisch raadsvrouw bij de krijgsmacht, schrijft over de kunst van het vrijuit spreken.
Het humanistisch geluid klinkt steeds luider.
Maar we zouden graag meer willen horen van
de ervaringen en noden van humanistisch
geestelijk verzorgers. Humanistische raadslieden
doorbreken de stilte met een serie columns
over de kunst die bij hun werk komt kijken.
Geestelijk verzorgers zullen over het algemeen niet gauw ‘nee’
zeggen als hen gevraagd wordt ergens aan mee te werken. Althans,
dat is mijn ervaring met geestelijk verzorgers binnen de krijgsmacht.
Natuurlijk zijn er grenzen en regels waar wij ons aan te
houden hebben. Maar die grenzen en regels zijn ruim en vaak
multi­interpretabel.
Als autonoom professional vind ik die handelingsvrijheid wel
prettig, zolang ze maar gepaard gaat met een gezond kritisch
vermogen van mijzelf en mijn collega’s en zolang een en ander
bespreekbaar is en blijft. Ik noem een voorbeeld: ‘adaptatie’.
‘Militairen moeten
kunnen rekenen op
vertrouwelijkheid’
De geestelijke verzorging is gevraagd om gespreksleiders te leveren
voor adaptaties op Kreta. In het kort komt adaptatie erop neer
dat militairen die terugkeren van een missie een korte tussenstop
maken alvorens naar huis te gaan. Dit gebeurt om de overgang
van uitzending naar het leven in Nederland enigszins geleidelijk
te laten verlopen. Tijdens de adaptatie vinden groepsgesprekken
plaats, waarin de militairen alles wat ze kwijt willen over de
missie in vertrouwen kunnen vertellen. Bij die gesprekken zijn
twee gespreksleiders aanwezig.
Op schepen is het al veel langer gebruikelijk om te adapteren na
een lange vaarperiode of ernstmissie. In marinejargon heet dat ‘het
afwassen van de vaarperiode’. De gespreksleiding bij adaptatie
bestaat uit een combinatie van hulpverleners, geestelijk verzorgers
en militairen. Geestelijk verzorgers zijn bij uitstek geschikt om
groepsgesprekken te begeleiden. Zij zijn er in opgeleid. Dus de
vraag aan de dienst geestelijke verzorging om mensen te leveren
om deel te nemen aan adaptaties lijkt niet zo vreemd.
Maar dan komt het. Organisatie, vorm en inhoud van de adaptatie
en de groepsgesprekken zijn een militaire aangelegenheid. De
groepsgesprekken tijdens de adaptatie hebben een vertrouwelijk
karakter. Maar er wordt wel een rapportage gemaakt. En militairen
moeten melding maken van strafbare feiten die in de gesprekken
aan het licht komen. De geestelijke verzorging bij de marine
constateert dat de rapportage in toenemende mate een eigen leven
is gaan leiden: de rapportage is een doel op zichzelf geworden.
Het ‘afwassen’ mist dan zijn oorspronkelijke doelstelling.
Met dit voorbeeld wil ik aangeven dat geestelijk verzorgers ervoor
moeten waken om in te gaan op vragen van de militaire organisatie
waar het militaire taken en verantwoordelijkheden betreft.
Deelname aan adaptatie is naar mijn mening een voorbeeld van
een verzoek waar de geestelijke verzorging niet zomaar aan kan
voldoen. Door de wijze waarop verslaglegging van een adaptatie
moet plaatsvinden, verliezen de geestelijk verzorgers hun onafhankelijkheid.
Ook al werkt de geestelijk verzorger als gespreksleider
niet mee aan de rapportage, militairen moeten te allen
tijde kunnen rekenen op de vertrouwelijkheid van gesprekken
met raadslieden.
Ik heb, naar aanleiding van het verzoek tot een bijdrage aan de
adaptatie die nu op Kreta plaatsvindt, voorgesteld dat de humanistisch
geestelijk verzorgers daar hun eigen taak vervullen, namelijk
‘er zijn’: zichtbaar aanwezig zijn en beschikbaar zijn voor
gesprekken. Als raadslieden al aan groepsgesprekken meedoen,
dan in ieder geval niet samen met een militair of hulpverlener
die werkt ten behoeve van de organisatie. Gelukkig delen steeds
meer collega’s deze visie.
Soms zijn de grenzen tussen het werk van de humanistisch
geestelijk verzorger en de taken ten behoeve van de militaire
organisatie ­ die als zodanig door militairen gedaan dienen te
worden ­ lastig te trekken. Wat de ene geestelijk verzorger nog
wel aanvaardbaar vindt, is voor de andere al over de grens. Van
dat gegeven maakt de militaire leiding ook wel eens gebruik:
‘Uw collega deed het anders wél’. Gelukkig heb ik zoiets als een
eigen keuze waar ik zelf verantwoordelijk voor ben en die ik
graag bespreekbaar wil maken. Zowel wat betreft het ‘ja’ zeggen
als het ‘nee’ zeggen.
Nienke Wijngaard
10 HUMUS no. 3 | 2008

Humanisme
en kunst
Naar aanleiding van de oproep in het juni-
nummer van Humus aan de beeldende
kunstenaars onder u, om foto’s van eigen
beeldend werk in te zenden - een oproep die
overigens nog steeds geldt - stroomden de
afbeeldingen bij ons binnen. We zouden het
nog moeilijk krijgen bij het maken van een
keus, zoveel was duidelijk. Uit de vele
inzendingen hebben we uiteindelijk gekozen
voor het werk van Riek Milikowski-de Raat.
De eerste ‘tentoonstelling’ voor de website
van het Humanistisch Verbond is binnenkort
een feit.
Kunst maakt zichtbaar
Kunst is een middel bij uitstek om
doelen en waarden te bevorderen
waar het humanisme voor staat:
menselijkheid, zelfontplooiing,
ontwikkeling, vrijheid, verantwoordelijkheid,
gelijkwaardigheid,
kritisch denken. ‘Kunst maakt
zichtbaar’, zei Paul Klee. Deze
vaak geciteerde woorden geven
een belangrijke functie van kunst
aan. Het is de motor om de
waarden van het humanisme in
de praktijk te brengen. Kunst stelt
vragen, daar waar maatschappelijke
verworvenheden dreigen te
verzanden. Kunst houdt de
maatschappij op een effectieve
manier spiegels voor. Met name
in de jaren zeventig van de vorige
eeuw lieten avant­gardistische,
kritische kunststromingen van
zich horen. Zij hadden de pre­
Riek Milikowski­de Raat werd in 1918 geboren in de Amsterdamse
Jordaan. Zij komt uit een christelijk arbeidersgezin, maakte al
vroeg kennis met de Arbeidersbeweging en sloot zich op jonge
leeftijd daarbij aan. Van kinds af aan wilde zij leren tekenen,
bekwaamde zich – tegen de verdrukking in – door avondlessen
te volgen op de Nieuwe Kunstschool die door Paul Citroen in 1933
werd opgericht. Na een intens verzetsleven tijdens de zware oorlogsjaren
werd zij toegelaten tot de Rijksacademie voor Schone
Kunsten. Met mededogen en onvoorwaardelijke aandacht voor
haar onderwerp en voor het ambacht dat zij al vele jaren met
meesterschap beoefent, tekent en schildert zij portretten waarop
het leven, maar ook armoede, oorlog of sociaal onrecht, indringend
zichtbaar worden. Haar stillevens zijn van symboliek doortrokken
en zij ontwikkelde er een persoonlijke beeldtaal voor:
rood verwijst naar de sociale, maatschappelijke strijd, geel en
blauw naar het zonlicht en de nacht, paars is de kleur voor de
hoop. Geen penseelstreek blijkt zonder betekenis wanneer zij
vertelt dat de uien in een prachtig, recent gemaakt stilleven
verhalen van het verdriet van anderen en haarzelf.
Het werk van deze – nog altijd maatschappelijk bewogen –
kunstenares is van bijzondere kwaliteit; Alles is gemaakt in de
verwachting dat het – ondanks twee wereldoorlogen en de hardnekkige
armoedeproblematiek – ooit goed zal komen met de mens.
Haar zoon Efraïm Milikowski stelde een monografie samen onder
de titel De kleur van de realiteit. Een overzicht van 60 jaar werk
van Riek Milikowski-de Raat, een uitgave van de Stichting
Atelier ’92 (2002).
Wij zijn er gelukkig mee dat deze kunstenares ons gevonden heeft,
opdat wij op de website van het Humanistisch verbond – tot de
verschijningsdatum van de volgende Humus in december – een
aantal van haar werken kunnen tonen.
Annette Brattinga - Aeneae Venema
tentie de maatschappij te willen
veranderen. Hun werk viel in
vruchtbare aarde. Het was immers
de tijd van bevrijding op allerlei
gebied, van gelijke rechten voor
vrouwen tot seksuele en religieuze
bevrijding. Kunstuitingen in
vele gedaanten hebben daartoe
in belangrijke mate bijgedragen.
De website van het Humanistisch
Verbond staat open voor professionele
kunstenaars die lid zijn
van het Humanistisch Verbond.
Wilt u uw werk presenteren op
Riek Milikowski-de Raat
Vrouw met hoofddoek, juni 1945 (Siberisch krijt)
onze website? Stuur maximaal
vijf afbeeldingen in jpeg­formaat
op naar annetteb@dds.nl, vergezeld
van een korte toelichting
waarin u uitlegt waarom uw werk
in wezen humanistisch is.
Vier keer per jaar zal de redactie
van Humus een keuze maken uit
de digitale exposanten.
Voor meer informatie over humanistische
kunstcriteria mailt u
naar: annetteb@dds.nl.
Christine van Stralen
HUMUS no. 3 | 2008 11

Discussie zelfgekozen
dood gaat door
Hulp bij een zelfgekozen dood blijft omstreden,
ook waar het mag van de wet. Voor mensen
met een doodswens vanwege een chronisch
psychiatrische aandoening blijkt hulp bij
zelfdoding buiten bereik. Psychiaters werken
er niet aan mee. Ook mensen die lijden aan
(beginnende) dementie en het hele verloop
daarvan niet willen meemaken moeten het
doorgaans stellen zonder hulp als zij hun leven
voortijds willen beëindigen. Het Humanistisch
Verbond pleit ervoor de bestaande euthanasiewet
beter te benutten en de criteria zonodig
uit te breiden. Met twee documentaires
wordt het maatschappelijk debat hierover
gestimuleerd.
De doodswens van chronisch psychiatrische patiënten is omstreden
en nauwelijks bespreekbaar. Hulp bij de uitvoering blijft uit,
ondanks wettelijke mogelijkheden. Met bittere gevolgen voor
patiënten en nabestaanden, die verder moeten leven in de wetenschap
dat hun dierbaren eenzaam en vaak op gruwelijke wijze
uit het leven zijn gestapt. De film Mag ik dood, die Eveline van
Dijck maakte in opdracht van het Humanistisch Verbond en de
Human, met steun van het Fonds Psychische Gezondheid, stelt
dit schrijnende probleem indringend aan de orde.
Op 29 mei organiseerde het Verbond de eerste publieksvertoning
van Mag ik dood met aansluitend debat in Den Haag voor een
zaal van ruim 400 mensen. Op 21 juni volgde een tweede vertoning
met debat in Apeldoorn. Op 4 juni werd de film op televisie
uitgezonden en bekeken door ruim 200.000 mensen en daarna
nog duizenden keren op www.uitzendinggemist.nl. Het Verbond
zette de film op dvd en stuurde die aan politici, relevante beroepsgroepen,
opleidingsinstituten en pers. Film en debat brachten een
stroom van reacties teweeg. Een aantal vaktijdschriften en alle
kranten schreven erover, lezers reageerden, er werden kamer­
vragen gesteld, debatbezoekers en kijkers gaven aan het gesprek
voort te zetten in hun omgeving en op het werk. Het weblog
www.magikdood.nl telt duizenden bezoekers en vele reacties van
psychiaters, patiënten, nabestaanden en anderen. Googelen op
‘Mag ik dood’ levert 27.000 hits op de meest uiteenlopende sites
op. De film roept afschuw en verontwaardiging op over het feit
dat chronisch psychiatrische patiënten die het leven niet meer
verdragen zo in de steek gelaten worden. Weinig mensen blijken
te weten dat psychiaters en artsen onder voorwaarden hulp
mogen verlenen bij zelfdoding aan deze groep, zoals Els Borst
(D66), opsteller van de Euthanasiewet, duidelijk stelt in film en
debat. Richtlijnen om psychiaters te helpen een zorgvuldige afweging
te maken blijken nauwelijks bekend bij de beroepsgroep.
Niet helpen geen optie
Het Humanistisch Verbond en de NVVE stelden in een opiniestuk
in de Volkskrant dat zij het wettelijk recht op hulp bij een zelfgekozen
levenseinde voor mensen die ernstig psychisch lijden
gehonoreerd willen zien en roepen psychiaters op hun verantwoordelijkheid
hierin te nemen.
Volgens psychiater Fons Tholen worstelen psychiaters niet zozeer
met de wilsbekwaamheid van patiënten, de ondraaglijkheid van
hun lijden of de angst voor vervolging. Hun twijfel betreft de
uitzichtloosheid van het lijden, een criterium waar volgens de
Euthanasiewet ook aan voldaan moet worden. Wanneer kun je
zeggen dat een psychiatrisch patiënt uitbehandeld is? Of er nog
kans op genezing is? Ook in het maatschappelijk debat is dit
steeds het punt. Tegenstanders van hulp, zoals Joost Zwagerman,
geven voorbeelden van mensen die ooit dood wilden maar later
toch genazen en blij zijn dat ze nog leven. Verbondvoorzitter
Rein Zunderdorp stelt dat niet helpen ook indringende consequenties
heeft. ‘Wacht niet op een wonderbaarlijke genezing, maar
voorkom het rekken van onnodig lijden.’ Iedereen is het erover
eens dat mensen met een behandelbare depressie of wanen
levenshulp en geen stervenshulp moeten krijgen. Het gaat om
langdurige uitzichtloze onbehandelbare aandoeningen, die mensen
op den duur niet meer willen en kunnen verdragen. Femke
Halsema (GoenLinks) stelt dat de twijfel van psychiaters, hoe begrijpelijk
ook, teveel de boventoon voert. ‘Psychiaters, onttroon
de twijfel. Deze twijfel mag nooit zwaarder wegen dan het lijden
van deze patiënten. Stel de patiënt centraal, zijn autonomie, zijn
recht om waardig te sterven.’ Els Borst stelt voor dat patiënten en
nabestaanden zich verenigen en een vuist maken richting de
psychiatrie.
Femke Halsema: ‘Stel de patiënt centraal, zijn autonomie, zijn
recht om waardig te sterven’
1 HUMUS no. 3 | 2008

Rein Zunderdorp: ‘Voorkom het rekken van onnodig lijden’
Halsema en Chantal G’íllard (PvdA) vroegen staatssecretaris
Bussemaker om een reactie op de film en om maatregelen om
psychiaters via voorlichting en bijscholing beter op de hoogte
te brengen van de mogelijkheden. Kortom, met Mag ik dood is
een gesprek op gang gekomen.
Als hij het maar niet vergeet
Uit Mag ik dood is gebleken dat een documentaire met een
persoonlijk verhaal het maatschappelijk debat over een waardig
levenseinde enorm kan stimuleren. Daarom draagt het Humanistisch
Verbond opnieuw bij aan de productie van een film en een
debat, deze keer over de zelfgekozen dood vanwege dementie.
In de film Als hij het maar niet vergeet… (werktitel) van filmmaakster
Nan Rosens wordt het verhaal verteld van het zelfgekozen
levenseinde van Paul en het proces dat zijn vrouw Marjan en
zoon en dochter hierin met hem doormaken. Paul had beginnende
dementie en wilde de afloop daarvan niet meemaken. Daarom
koos hij ervoor een eind aan zijn leven te maken. Marjan vond
dat moeilijk, al begreep ze het wel: de daadkrachtige, levenslustige,
erudiete man die hij altijd was geweest, wilde niet machteloos
in de vergetelheid zakken, maar zelf het eindpunt van zijn
leven bepalen. En wie was zij om hem tegen te houden? Stap voor
stap zochten ze uit hoe hij op een menswaardige manier uit het
leven kon stappen. De huisarts weigerde medewerking en wilde
ook niet doorverwijzen. Ze vroegen informatie bij de NVVE en
hadden gesprekken met een counselor, verbonden aan Stichting
De Einder. Het ene kind verzette zich aanvankelijk, de andere
kon er sneller in meegaan. Medicijnen werden uiteindelijk in het
buitenland bijeen gesprokkeld. Daarmee maakte Paul zelf een
menswaardig einde aan zijn leven.
De film toont de emoties van betrokkenen, reacties van de
omgeving, het gebrek aan hulp van de arts, de zoektocht naar
middelen en de onzekerheid of het goed zal gaan.
Vergrijzing dwingt tot nadenken
Nederland vergrijst. Naar verwachting zal het aantal mensen met
dementie, nu 175.000, de komende vijfentwintig jaar bijna verdubbelen.
Veel mensen vrezen een toestand van dementie en willen
dat niet meemaken. De komende generatie ouderen is mondiger
dan ooit. Het zelfgekozen einde van Hugo Claus oogstte bij velen
bewondering. Wat hij deed kan ook in Nederland: de wet biedt
mogelijkheden om mensen met beginnende dementie te helpen bij
een menswaardig zelfgekozen levenseinde. Daarvan zijn enkele
gevallen bekend en er heeft geen vervolging plaats gevonden.
Toch weigeren de meeste artsen hulp. Ze twijfelen of in de beginfase
voldaan wordt aan het criterium van ondraaglijk lijden, maar
als de ziekte zich verder ontwikkelt is de wilsbekwaamheid steeds
moeilijker vast te stellen. Wilsverklaringen blijken dan weinig
waard. Maar ook hier gaat het om meer dan om haken en ogen
bij de toepassing van de wet. De angst van artsen te beschikken
over leven en dood houdt bij geestelijk lijden de overhand.
Ethische vragen die wij als maatschappij moeten bespreken zijn:
moet de eigen beoordeling van kwaliteit van (verder) leven en
verlies van persoonlijke waardigheid een grotere rol gaan spelen
in de beoordeling van een verzoek om stervenshulp? Welke plaats
vind je persoonlijk dat lijden inneemt in het leven. Moet je het
verdragen als wezenlijk onderdeel van het bestaan of mag je zelf
bepalen waar de grens voor jou ligt en wat je nog zinvol vindt?
Als het maatschappelijk draagvlak groeit voor hulp bij zelfdoding
in geval van (beginnende) dementie, dreigt dan een verminderd
streven naar optimale zorg voor demente ouderen die daar niet
voor hebben gekozen? Of zijn we in staat een diversiteit aan persoonlijke
keuzes, gemaakt vanuit eigen overtuiging, werkelijk te
respecteren en daarvoor de maatschappelijke verantwoordelijkheid
te nemen? Dit laatste is het streven van het Humanistisch
Verbond.
Paulien Boogaard
Als hij het maar niet vergeet… (werktitel) wordt op 10 november op televisie
uitgezonden in NCRV Dokument om 22.50 uur op Nederland 2.
Op 11 november vindt om 20.00 uur een debat plaats naar aanleiding van de film
in debatcentrum De Rode Hoed in Amsterdam. Informatie en kaartverkoop via
www.derodehoed.nl
Mag ik dood is op 13 december te zien tijdens het Open Mind Festival in
Amsterdam, met inleiding van HV-voorzitter Rein Zunderdorp. Info en
aanmelding op www.psychischegezondheid.nl
Meer informatie en aankondiging van verdere vertoning en debat van beide
films op www.humanistischverbond.nl/dossierlevenseinde/intro.html en
www.magikdood.nl
U kunt de dvd van Mag ik dood, met extra interviewfragmenten en dvd-boekje,
bestellen door overmaking van 10 euro op ING banknummer 69.55.97.124 ten
name van het Humanistisch Verbond, onder vermelding van ‘dvd Mag ik dood’ en
uw naam en adresgegevens.
HUMUS no. 3 | 2008 1

HVO leert leerlingen
autonoom denken
Meer weten over humanistisch vormingsonderwijs? Lees het webdossier ‘opvoeden en onderwijs’ (www.humanistischverbond.nl/dossieropvoeden/index.html).
Informatie over HVO en de opleiding tot leerkacht HVO kunt u vinden op de website van het HVO (www.hvo.nl/hvo).
Humanisten zijn op allerlei terreinen actief, ook
in het onderwijs. In lessen Humanistisch
Vormingsonderwijs (HVO) worden kinderen
begeleid bij het ontwikkelen van een eigen
waardebesef en een eigen levensovertuiging.
Kinderen leren zo om zelf keuzes te maken en
te verantwoorden, en worden aangemoedigd
om te communiceren over wat ze denken,
voelen, willen, en doen. HVO leert leerlingen
niet wát ze moeten denken, maar dát ze
moeten denken. HVO bestaat in 2009 veertig
jaar. In deze Humus meer over het HVO, zijn
ontstaansgeschiedenis en intenties.
Ouders van leerlingen kunnen hun kind(eren) vrijwillig laten deelnemen
aan HVO of aan Godsdienstig Vormingsonderwijs (GVO).
HVO en GVO zijn dus een vrijwillig keuzevak. De wet schrijft voor
dat deze lessen buiten verantwoordelijkheid van de school zelf gegeven
moeten worden. Immers, de openbare school moet neutraal
blijven. Wel moeten de scholen het HVO en GVO faciliteren.
Wanneer is het HVO opgericht ? Door wie en waar?
De eerste HVO­lessen in het primair openbaar onderwijs zijn van
start gegaan in het schooljaar 1969­1970, onder auspiciën van
het HV. Eindhoven had de primeur. Dat betekent dat we in het
najaar van 2009 feestelijk zullen stilstaan bij de voor ons belangrijke
mijlpaal van veertig jaar HVO in het primair onderwijs.
Waarom zijn er geen humanistische scholen?
De humanistische beweging van na de oorlog wilde het onderwijs
in Nederland niet verder laten verzuilen. De ontmoeting met
andere gezindten en culturen is belangrijk voor een veelzijdige
individuele ontwikkeling. Daarom wordt HVO met name in het
openbaar primair onderwijs gegeven.
Hoe wordt het HVO bekostigd?
De LVHVO (landelijke vereniging) zorgt dat de HVO­leraren een
vergoeding krijgen voor de door hen verzorgde lessen. Meestal
zijn het de gemeenten die het HVO hierin ondersteunen door subsidie
te verlenen. Soms betalen scholen het HVO uit eigen zak.
De gemeenten die het HVO subsidiëren doen dit altijd in samenhang
met een gelijkwaardige subsidie voor het godsdienstonderwijs.
De gemeente bevoordeelt hierdoor nooit één specifieke
levensbeschouwelijke overtuiging. Om subsidie te verwerven
vormen het HVO en het GVO vaak één front en presenteren zich
als sector ‘levensbeschouwelijk vormingsonderwijs’.
De gemeentelijke subsidies zijn echter meestal niet toereikend.
Samen met belangrijke partners als de vakbonden en de scholenorganisaties
voor openbaar onderwijs maken HVO en GVO zich
sterk voor een door het rijk geregelde vergoeding. Dit najaar zal
de Tweede Kamer hierover een finale uitspraak doen.
Op hoeveel scholen worden er HVO-lessen gegeven en hoeveel
HVO-docenten zijn er?
Momenteel zijn er ongeveer 300 HVO­leraren actief op zo’n 500
scholen. Jaarlijks volgen 25.000 kinderen HVO­lessen, meestal
in de groepen 7 en 8. Jaarlijks zitten er in Nederland 180.000
kinderen in de laatste twee jaar van de openbare basisschool.
We kunnen dus nog aardig groeien. Maar dan moeten we meer
HVO­leraren aan ons kunnen binden.
Hoe wordt men HVO-leraar?
Met een opleiding van het HVO op zak kun je kinderen in hun
kwetsbare jaren leren houvast krijgen aan zichzelf in onze huidige
samenleving. Maar ook de eigen persoonlijke levensovertuiging
wordt transparanter en versterkt. Zelfs leraren die op zeker moment
voor een ander beroep kiezen, geven altijd aan hoe belangrijk
de HVO­opleiding voor hun eigen ontwikkeling is geweest.
De opleiding tot leraar HVO duurt vijf jaar. Na twee jaar (parttime
onderwijs) kan men echter al aan het werk met een voorlopige
bevoegdheidsverklaring. Contact en meer informatie over de
opleiding is te verkrijgen via de website www.hvo.nl. Het HVO is
gehuisvest in Utrecht.
Wat is de relatie met het Humanistisch Verbond?
Het HV heeft zijn onderwijstak verzelfstandigd in de Stichting
HVO en de LVHVO. Het HV verschaft morele en financiële ondersteuning.
Wat kunnen leden van het Humanistisch Verbond praktisch
doen om bij hun in de buurt HVO te ondersteunen?
De LVHVO organiseert het HVO via haar 25 regionale afdelingen.
Het zijn meestal vrijwilligers die deze organisatorische taken op
zich nemen. Jaarlijks moeten bij gemeenten subsidies worden
aangevraagd en verantwoord. De beschikbare HVO­uren moeten
over de HVO­leraren worden verdeeld. Contacten worden onderhouden
met gemeenten en scholen. Al onze regio’s werken met
een bestuur dat deze taken verricht.
Jan Beijer
1 HUMUS no. 3 | 2008
Enthousiaste mensen zijn welkom in alle regiobesturen! Informatie: landelijk
bureau HVO, Jan Beijer, tel. 030-2856697 of j.beijer@hvo.nl.

Jong HV
De vier kunsten
Regelmatig kom je wijze rijtjes tegen, een
aantal begrippen waar het leven om draait
of die anderszins van het grootste belang
zijn. Jan Willem de Wit vraagt zich af of
deze rijtjes wel compleet zijn en maakt zijn
eigen rijtje.
In bijna iedere levensbeschouwing kom je ze tegen, rijtjes van
belangrijke zaken. Maar meestal vraag ik me dan af: zijn dat
nou echt de belangrijkste punten? Het rijtje lijkt altijd wel af en
klinkt vaak heel wijs. Maar dat er zoveel rijtjes in omloop zijn
geeft voor mij al aan dat niemand de waarheid in pacht heeft.
Wij humanisten hebben de postulaten van Van Praag. Dit zijn
tien beweringen over de wereld en de mens die Van Praag ooit
rond de tijd dat het Humanistisch Verbond werd opgericht heeft
gepubliceerd. Maar er zijn natuurlijk veel meer lijsten. Laatst
vertelde een collega een Chinese wijsheid van de drie punten die
nodig zijn voor geluk: iets om van te houden, iets om te doen en
iets om op te hopen.
Ook de oude filosofen hebben rijtjes opgesteld. Bijvoorbeeld de
vier centrale deugden van de Griek Plato: prudentia (wijsheid),
justitia (gerechtigheid), fortitudo (moed of kracht) en temperantia
(gematigdheid). Aristoteles werkt de vier deugden van Plato uit
en zegt daarbij dat ze elementen zijn die leiden tot geluk, al
moet je ook een beetje ‘eutuchia’ (mazzel) hebben. Tijdens een
socratisch gesprek van het HV in Deventer kwamen de vier
deugden aan bod. Alle andere deugden zouden tot deze vier te
herleiden zijn. Ik begon me meteen weer af te vragen, hoeveel
waarde je aan zo’n lijstje moet hechten.
Ook bij andere wijze rijtjes heb ik mijn bedenkingen. Zo mis ik
bij de tien geboden uit het christendom iets over zedenmisdrijven
en schieten ze mijns inziens ook tekort bij moderne vraagstukken
als gentech, milieu of euthanasie.
Het lijkt mij daarom nuttig om maar eens een eigen rijtje samen
te stellen, in plaats van die van anderen te analyseren.
Wat vind ik nou belangrijke punten in mijn leven? Als snel kwam
ik op de volgende vier: de kunst van weten wat je wilt, de kunst
van inleven in een ander, de kunst van het communiceren en de
kunst van het genieten.
De kunst van het weten wat je wilt
Ik kan veel gelukkiger worden als ik doe wat ik zelf wil in plaats
van domweg het leven te leiden zoals het op me af komt, of
blind hetzelfde na te streven als de mensen om me heen. Zelf
nadenken over wat je wilt voorkomt dat je enkel werkt om een
grotere tv te kunnen kopen dan de buurman.
De kunst van het inleven in de ander
Tijdens een lezing op de cursus Humanisme wereldwijd van
Jong HV zei een boeddhistische spreker dat hij compassie miste
in het humanisme. Bij mij zit het zo: hoewel ik mij aardig goed
in anderen kan inleven en met bijna iedereen wel overweg kan,
word ik toch regelmatig verrast door hoe andere mensen over
iets denken.
Sommigen verstaan de
kunst van het genieten
De kunst van het communiceren
Met zelfkennis en goed communiceren kun je je wensen delen
met anderen. Communiceren helpt je ook om je beter in te leven
in wat een ander wil. Communiceren is nodig om een ander te
kunnen vertellen wat jij wilt. Bijna alle conflicten ontstaan of
worden op zijn minst sterk verergerd door slechte communicatie.
Maar ik moet ook zeggen dat goed communiceren dan ook wel
erg moeilijk is.
De kunst van het genieten
Een heel aparte kunst, die sommigen van nature verstaan terwijl
het voor anderen een opgave is om ergens echt van te genieten.
Zelf zit ik er ergens tussenin. Echt diep genieten doe ik niet vaak,
maar ik ben wel bijna altijd tevreden. Dat zie ik als een soort
rustige vorm van genieten. Samen genieten is eigenlijk mijn
belangrijkste levensdoel. Daar heb je volgens mij zelfkennis,
inlevingsvermogen en goed communiceren voor nodig. Maar
genieten is niet enkel een doel, het is ook een kunst. Genieten
kan je leren!
Jan Willem de Wit
van nature
HUMUS no. 3 | 2008 1

onder
ons
De afdeling Deventer, met Gerard
Burger als voorzitter voorop, is
zich sterk bewust van de band
die de stad vanouds heeft met
het humanisme, vertelt Clara van
den Brink (42), secretaris van de
afdeling. In Deventer kwam de
moderne Devotie tot bloei, een
beweging die van grote betekenis
is geweest voor het vroege
humanisme. Erasmus kreeg in
Deventer zijn opleiding aan de
befaamde Latijnse school waar
de humanist Alexander Hegius
rector was. In de zeventiende
eeuw woonde Descartes er enige
tijd en in de negentiende eeuw
was Johannes van Vloten, één
van de grondleggers van het
moderne humanisme, hoogleraar
aan de Deventer Hogeschool.
De afdeling telt zo’n 140 leden en
net als andere afdelingen zint
‘Deventer’ op middelen om jongeren
aan zich te binden. ‘Met onze
activiteiten proberen we verschillende
leeftijden te bedienen’,
vertelt Clara. ‘Voor ouderen is het
gezelligheidsaspect erg belangrijk,
Als nalaten
u een zorg is
Na een overlijden moet er in korte tijd veel geregeld worden.
Dat gaat gemakkelijker als u zelf al maatregelen heeft genomen.
Veel mensen vinden het moeilijk of onaangenaam om daar over
na te denken. Toch is het belangrijk dat op tijd te doen, want het
geeft veel rust als deze zaken van tevoren goed geregeld zijn.
U kunt de Stichting Steunfonds Humanisme benoemen als
executeur. Het Steunfonds heeft deskundige mensen in dienst
die uw laatste wens kunnen uitvoeren. Een jarenlange ervaring
met deze vorm van dienstverlening staat borg voor zorgvuldigheid
en integriteit.
JA, Ik wil meer informatie over een executeur
van het Steunfonds Humanisme
naam
maar met gezelligheid alléén krijg
je geen jongere meer warm. Volgend
jaar gaan we starten met
een maandelijks Humanistisch
Café. Het is een manier om gezelligheid
te combineren met een
stevige inhoudelijke factor. Op
het programma staan themabijeenkomsten
over de teksten
van Bob Dylan, het uitnodigen
van plaatselijke politici om ze
langs de humanistische meetlat
te leggen en discussieavonden
over humanistische waarden
naar aanleiding van documentaires
en ander beeldmateriaal.
Het afgelopen jaar hebben we
een humanistische wandeling
door Deventer aangeboden ter
introductie aan nieuwe leden.
Dat is erg goed bevallen.’
Bijzonder effectief zijn de socratische
gesprekken gebleken, waarmee
de afdeling het afgelopen
jaar is begonnen. Clara, die deze
bijeenkomsten ook zelf begeleidt,
vertelt enthousiast over de methodiek:
‘Aan de hand van thema’s
als vriendschap, tolerantie, verve­
m v
Steunfonds Humanisme
pc/woonplaats
ling en wijsheid formuleren de
deelnemers zelf een vraag die
voortkomt uit hun eigen ervaring.
Op die manier komen allerlei
achterliggende aannames en
inzichten boven water. Deze
gespreksmethodiek wordt ook
wel gebruikt op scholen en in het
bedrijfsleven.’
Ook de leesgroep en de poëziegroep
van de afdeling zijn succesvol.
Clara: ‘Een eigen ruimte?
Misschien wordt De Fermerie,
een buurthuis waar we het Humanistisch
Café gaan houden, wel
ons vaste honk. Het is mogelijk
ook een heel geschikte plek voor
het humanistisch koor dat hopelijk
nog dit jaar van de grond
komt. Er gaat tenslotte niets
boven lekker samen zingen.’
Machteld Bouman
adres
telefoon
Stuur de bon in een envelop zonder postzegel naar: Steunfonds Humanisme, Antwoordnummer 10938, 1000 RA Amsterdam
Humanistisch monument ter
ere van Johannes van Vloten
In het hele land houden leden van het Humanistisch Verbond
de plaatselijke afdelingen draaiende. Wie zijn die leden, wat
doen ze en waar doen ze het voor? In deze Humus een portret
van de afdeling Deventer.
De afdeling Deventer omvat
ook de omliggende dorpen
Bathmen, Diepenveen, Lettele,
Okkenbroek en Schalkhaar.
Het Steunfonds Humanisme is een werkstichting van het
Humanistisch Verbond. Het Humanistisch Verbond zet zich
in voor een humane, tolerante samenleving.
Vraag gerust meer informatie, telefonisch via nummer
020 521 90 36 of met behulp van de bon. U kunt ook kijken op:
www.humanistischverbond.nl/steunfonds.
1 HUMUS no. 3 | 2008
Colofon
Humus is het ledenblad van het
Humanistisch Verbond. Het verschijnt
vier keer per jaar.
Zelf denken samen leven is de lijfspreuk
van het HV. Het ledenblad informeert over
ontwikkelingen binnen het Humanistisch
Verbond, de humanistische beweging in het
algemeen – op nationaal en internationaal
niveau – en de invloed van de humanistische
levensbeschouwing op de samenleving.
Een HV-lidmaatschap inclusief ledenblad
Humus (4x p jr) bedraagt € 52,50 per jaar
(mensen met een minimuminkomen betalen
€ 28,- per jaar en jongeren tot 27 jaar
betalen € 23,50). Lidmaatschappen
worden automatisch verlengd tenzij voor
1 november schriftelijk wordt opgezegd.
Bereikbaarheid landelijk bureau:
tel.: (020) 521 90 00
e-mail: info@humanistischverbond.nl
Aan deze uitgave werkten mee:
Jan Beijer, Paulien Boogaard, Annette
Brattinga, Matthijs Koevoet, Anna van Kooij,
Saskia Markx, Eric de Rooij, Heleen Schoone,
Joep Schrijvers, Christine van Stralen, Ineke
de Vries, Nienke Wijngaard, Jan Willem de
Wit, Esther Wit
Hoofdredactie: Roeland Ensie
Eindredactie: Machteld Bouman
Vormgeving: www.dezagerij-ontwerp.nl
Foto omslag: Studio Erwin Olaf
Druk: De Raat & De Vries
Uitgave: Humanistisch Verbond
(Redactie)adres: Postbus 75490,
1070 AL Amsterdam, tel. (020) 521 90 93
of humus@humanistischverbond.nl
website: www.humanistischverbond.nl
Het Humanistisch Verbond is lid van de
Humanistische Alliantie
Volgende Humus verschijnt: december 2008
Kopij inleveren tot: 8 november 2008