Poster Ziekten en plagen bij klimaatverandering - Biodiversiteit in ...

Ziekten en plagen bij klimaatverandering
Greet Blom en Hasse Goosen
Klimaatsverandering kan leiden tot veranderingen in het
optreden van Ziekten en Plagen in landbouwgewassen of
natuurlijke ecosystemen. Verschillende factoren hebben
invloed het ziekte- en plagenpatroon, maar er zijn nog
onvoldoende kwantitatieve gegevens om de gevolgen precies
te kunnen overzien. Het is nog niet te voorspellen hoe de
ziektedruk in het systeem verandert, hoe de onderlinge
interacties tussen organismen uitpakt en wat het effect is op
de productiviteit van gewassen. Toch zijn wel een aantal
tendensen aan te geven, die aanknopingspunten bieden voor
de uitwerking van adaptatiestrategieën.
Specifieke effecten
Temperatuur en neerslag hebben een belangrijke invloed op
het ziekte- en plagenpatroon. Deze twee factoren zullen naar
verwachting sterk veranderen bij klimaatverandering. Wat
betekent dit voor de ontwikkeling van ziekten en plagen?
Verhoging van de temperatuur. Planten en pathogenen gaan
sneller groeien bij toenemende temperatuur. Ook zal de
geografische verdeling van planten én pathogenen veranderen.
Organismen schuiven op naar het noorden, waardoor
“nieuwe” ziekten, plagen en onkruiden worden geïntroduceerd.
Hogere temperaturen en langere perioden van
gewasgroei kunnen leiden tot verkorting van de regeneratiecyclus
en versnelling van de reproductie van pathogenen
of plaaginsecten, waardoor er per groeiseizoen meer generaties
ontwikkelen. De toename van plaagoranismen houdt
niet altijd gelijke tred met die van de natuurlijke vijanden. Bij
bladluizen komen er door een temperatuursverhoging van 2
graden al 3 - 6 extra generaties luizen bij, terwijl er van de
natuurlijke vijanden 1 - 2 generaties bijkomen. Bij 3 graden
temperatuursverhoging is het aantal extra generaties tussen
4 en 9, terwijl de toename bij de natuurlijke vijanden tussen
1 en 3 bedraagt 1 . In zachte winters zijn ziekten en plagen
beter in staat om te overleven. Zo krijgen de nieuwe ziekten
en plagen uit zuidelijker streken ook meer kans krijgen om
zich blijvend in Nederland te vestigen. Verhoging van de
temperatuur kan ook resistenties van de plant doorbreken.
De schade voor de landbouw en natuurlijke ecosystemen is
afhankelijk van het evenwicht tussen de ziekteverwekkers,
hun natuurlijke vijanden en de gevoeligheid van planten.
Wageningen Universiteit en Research Centrum
Postbus 616
Tel: 0317 480493
E-mail: Greet.blom@wur.nl; hasse.goosen@wur.nl
Toenemende neerslag. Veel schimmels en bacteriën zijn voor
hun ontwikkeling en verspreiding afhankelijk van water. Bij
toenemende luchtvochtigheid of neerslag kan de ziektedruk
door deze pathogenen toenemen, vooral bij warm weer. In
akkers met dicht op elkaar staande, gelijksoortige gewassen
kunnen makkelijk epidemieën optreden. Windrichting en windsterkte
zijn belangrijke factoren bij de verspreiding, terwijl gebruik
van gewasbeschermingsmiddelen dan minder mogelijk is.
Wateroverlast of droogte. Beide factoren veroorzaken stress bij
plant, waardoor hun gevoeligheid voor ziekten en plagen toeneemt.
Door vernatting kan het aantal grondgebonden ziekten
& plagen toenemen en zelfs algengroei stimuleren.
Vernatting van de bodem kan ook positieve effect hebben:
- Onkruidzaden kunnen worden gedood.
- Bodemgebonden ziekten (protozoën, bacteriën, schimmels of
nematoden, zoals aaltjes) kunnen door een hoge grondwaterspiegel
of perioden van het ‘onder water staan’ van de
bodem worden gedood.
Gevoeligheden van gewassen 2
De gevolgen van de een toenemende ziektedruk verschilt per
gewas, per seizoen en hangt af van de groeistadium van het
gewas. Planten zijn vooral kwetsbaar tijdens de kieming en
vruchtzetting. Enkele gewassen worden wat verder uitgewerkt.
Graan
Wintertarwe is gevoelig voor een aantal ziekten (gele roest
(Puccinia striiformis), bladvlekkenziekte (Septoria tritici), aarfusarium
(Fusarium spp.), gerstvergelingsvirus (Luteovirus).
Aanhoudend natte omstandigheden vergroot de kans op Septoria
en op het optreden van aarfusarium vanaf de bloei tot de
oogst (juni–aug). Aarfusarium produceert mycotoxines en kan
de kwaliteit van het graan sterk verminderen. Zachtere winters
vergroten de opkomst van Q-nematoden zoals Meloidogyne en
Ditylenchus.

Aardappel
Dit gewas is erg gevoelig voor schimmelziekten (Phytophtora,
Sclerotinia, Rhizoctonia, Pythium en Stromatinia). Vernatting
(eventueel met temperatuursverhoging) stimuleert schimmelgroei
en vergroot de kans op epidemieën. Spuiten is dan niet
mogelijk vanwege de kans op verdere verspreiding. Ook kan de
verspreiding van bruinrot (Ralstonia) en Erwinia bij vernatting
toenemen. In droge zomers kan de luizendruk toenemen. Ook
kan het aantal aardappelcysteaaltjes (zoals Globodera pallida)
toenemen bij warm weer en kan de coloradokever meer problemen
geven.
Winterpeen
Voor dit gewas zijn de belangrijkste ziekten Sclerotinia, Alternaria
en zwartevlekkenziekte en belangrijkste plagen wortelvlieg
en wortellesieaaltje (Pratylenchus penetrans). Vochtig
weer tijdens de oogst maakt de peen gevoeliger voor schimmels
(Alternaria radicina, Mycocentrospora acerina en Chalarasoorten).
Slechte ontwatering van de bodem bevordert de aantasting
van het gewas door Pythium soorten. Als het loof lang
nat blijft is er meer kans op schimmelinfecties. Hoe mooier het
weer (zon, droog, lekker warm), hoe beter de wortelvlieg
gedijt.
Zaaiui
Witrot, stengelaaltjes, noordelijk wortelknobbelaatjes, graswortelknobbelaaltjes
of Trichodus-soorten kunnen grote schade
aanrichten in de uienteelt. Ook breedbladig onkruid kan opbrengstderving
veroorzaken. De plant is gedurende het hele
groeiseizoen gevoelig voor stengelaaltjes. Jonge planten
kunnen volledig uitvallen en bij oudere planten resulteert
aantasting in melige bollen die barsten en gaan rotten. Trips
(Thrips tabaci) kan schade toebrengen aan het blad, vooral bij
droogte. Larven van de uieboorsnuitkever, de uiemineervlieg
en de uievlieg kunnen grote schade aanrichten, evenals een
groot aantal schimmels (zoals Botrytus, Sclerotium Phytophthora,
Alternaria, Stemphylium, Fusarium of valse meeldauw).
Vooral natte omstandigheden zijn gunstig voor de schimmelgroei
en vormen dus een bedreiging voor de uienteelt.
Koolzaad
Koolzaad die op zandgrond wordt geteeld, kan worden aangetast
door de schimmel Alternaria. Een vochtig klimaat stimuleert
de groei van schimmels zoals Phoma, waardoor de plant
kan omvallen. De belangrijkste plaaginsecten zijn de koolzaadaardvlo,
koolzaadsnuitkever en de koolzaadglanskever. De
koolzaadaardvlo-larven berokkenen schade aan blad en stengel,
maar zijn lastig te bereiken met bestrijdingsmaatregelen.
Koolzaadglanskevers eten kleine bloemknoppen en koolzaadsnuitkevers
beschadigen de hauwen. Bij warm zonnig weer (T
> 15 °C) zijn kevers schadelijker dan bij koud weer.
Wageningen Universiteit en Research Centrum
Postbus 616
Tel: 0317 480493
E-mail: Greet.blom@wur.nl; hasse.goosen@wur.nl
Gras
Gras is relatief ongevoelig voor ziekten en plagen. Wel kan het
aantal aaltjes toenemen door temperatuursverhoging en het
aantal engerlingen door vernatting. Bij extreme vernatting
wordt algengroei op het veld gestimuleerd. In een nat en warm
voorjaar na een relatief zachte winter kan de druk van schimmelziekten
toenemen.
Melkveehouderij
Via de handel komen gemakkelijk ziektes in het melkvee
terecht. Ook kunnen ziektes (zoals blauwtong) binnenwaaien,
zich in Nederland vestigen en in zachte winters overleven.
Melkvee is gevoelig voor leverbotinfectie, die wordt veroorzaakt
door de platworm Fasciola hepatica in de lever en galgangen
van de dieren en ook de mens kan besmetten. De ontwikkeling
van leverbot vindt plaats bij temperatuur > 10 °C. Leverboteieren
komen in april/mei via de mest in het weiland terecht en
kunnen zich in augustus/september hebben ontwikkeld tot
besmettelijke cysten. Als het door de klimaatverandering
eerder in het jaar warmer wordt, kan besmetting vroeger in het
jaar plaatsvinden. Leverbot komt echter alleen voor als ook de
tussengastheer voor de larven, de leverbotslak goed kan
gedijen. Hiervoor zijn natte omstandigheden nodig. Stress
veroorzaakt afname van de weerstand en toenemende kans op
ziekte: in warme perioden is het celgetal in de melk (door
mastitis) hoger dan tijdens gematigde temperaturen.
Wat kunnen we doen?
Verschillende strategieën kunnen effectief zijn om de druk van
ziekten en plagen te verminderen. Voorbeelden daarvan zijn:
- Een goede rotatie van gewassen. Als verschillende gewassen
gevoelig zijn voor dezelfde ziekten (venkel, knolselderij,
peterselie en pastinaak) is de volgorde van groot belang.
- Sommige gewassen scheiden stoffen uit die een ziekten
kunnen onderdrukken, zoals bijvoorbeeld Tagetes. Deze
plantkan goed worden ingezet tegen het wortellesieaaltje.
- Een keuze voor geschikte ziekteresistente variëteiten of het
ontwikkelen van resistente rassen.
- Plaagonderdrukking door vergroten van de agrobiodiversiteit:
Aanleg van bloemrijke akkerranden en/of houtwallen kan de
biodiversiteit vergroten en het evenwicht tussen ziekten en
plagen en de natuurlijke vijanden verbeteren.
- Verbeteren van de waterhuishouding: versneld afvoeren van
water, aanleg van waterbuffers, etc.
- Ontsmetting van zaaizaad.
1 A. Verhagen, M. Blom-Zandstra, P.J. Kuikman, E. den Belder, W.A. Brandenburg, J.
Elderson, C.M.L. Hermans, B.F. Schaap, J.J.H. van den Akker, T.V. Vellinga & C.
Waalwijk, 2009, Naar een klimaatbestendiger landbouw in Nederland. Quickscan
en agendering van onderzoek1, Plant research International, Nota 613, Pp. 14
2 B. Schaap, G. Blom-Zandstra, I. Geijzendorfer, T. Hermans, R. Smidt & J.
Verhagen, 2009, Project Klimaat en Landbouw Noord-Nederland Fase 2, Nota
Plant Research International en Alterra