de Reitsetuin - Biodiversiteit in Brabant

Biodiversiteitstuin
De Corpac Tuin
Ontworpen door:
Cindy Bom
Esmé Remijn
Jolanda Schouten
Marco den Turck
Nicole Wolters
Fontys Lerarenopleiding
Biologie en
Gezondheidszorg &
Welzijn
Tilburg

Voorwoord
In het kader van duurzaamheid, is in opdracht door de gemeente Tilburg, voor
de Biodiversiteitstuin van het Corpachuis te Tilburg, dit educatieve lesprogramma
ontwikkeld. Dit lesprogramma is speciaal ontwikkeld voor de onderbouw van het
voortgezet onderwijs. En is erg aantrekkelijk als gebruiksmateriaal voor de
middelbare scholen direct rondom de Corpactuin of voor in de buurt gelegen
middelbare scholen.
Biodiversiteit is de belangrijkste pijler binnen de ontwikkeling en totstandkoming
van de Corpactuin. En er is daarom ook gekozen om deze pijler terug te laten
komen in het educatieve lesprogramma. Een van de doelen voor het ontwikkelen
van dit lesprogramma is dan ook om ervoor te zorgen dat door het gebruik van
dit lesprogramma, leerlingen meer te laten leren over biodiversiteit en dat
wanneer er op deze manier doorgeleefd wordt, de diversiteit steeds minder
wordt.
Daarnaast kan de leerling bewuster worden gemaakt van wat biodiversiteit is,
en in welke mate de leerling zelf invloed kan hebben op de biodiversiteit en
welke bijdrage zij hierin zelf kunnen geven.
Om zo optimaal mogelijk gebruik te maken van de biodiversiteitstuin, wordt er in
het educatieve lesprogramma stilgestaan bij alle biotopen welke aanwezig zijn in
de tuin. Er is zelfs per biotoop een lesprogramma geschreven, zodat er van de
gehele tuin gebruik kan worden gemaakt.
Op voorhand zal de leerling kennis moeten verkrijgen over de tuin en de
verschillende biotopen die hier te vinden zijn. Ook moeten de leerlingen weten
wat biodiversiteit inhoud en kan er een relatie worden gelegd met duurzaamheid,
recycling en bewustwording van het consumentengedrag van de leerlingen.
Nadat deze kennis vergaard is, kan een start worden gemaakt aan dit educatieve
lesprogramma en zullen de praktijkonderdelen uitgevoerd kunnen worden.
De betreffende didactische uitgangspunten, modellen of werkvormen, worden
nader toegelicht in het docentendeel van dit educatieve lesprogramma bij ieder
uitgewerkte biotoop.
Veel werkplezier,
Het Fontys FLOT-Team; Marco den Turck, Cindy Bom, Jolanda Schouten, Nicole
Wolters en Esmé Remijn.

Inleiding
Insecten bekijken
- Leerlingendeel
- Docenthandleiding
- Didactische verantwoording
Vlinders lokken
- Leerlingendeel
- Docenthandleiding
- Didactische verantwoording
Waterbeoordeling Poel
- Leerlingendeel
- Docenthandleiding
- Didactische verantwoording
Dotterbloem
- Leerlingendeel
- Docenthandleiding
- Didactische verantwoording
Biodiversiteitsonderzoek
- Leerlingendeel
- Docenthandleiding
Stinzenplanten en bodemdieren onderzoek
- Leerlingendeel
- Docenthandleiding
- Didactische verantwoording
Slot
Inhoudsopgave

Insecten bekijken
Leerlingen deel

Wat zijn insecten?
Tijdens de volgende lessen ga je er met dit werkblad achter komen wat
insecten zijn, leer je ze herkennen en kan je zelfs een eigen insectenhotel
gaan maken.
Om wat te leren over insecten kun je op de volgende bladzijden wat
algemene informatie lezen. Met deze informatie kun je de vragen van
opdracht 1 die daarop volgen maken.
In opdracht 2 ga je met een zoekkaart werken. Op deze zoekkaart staan
veel insecten die je zelf kan tegenkomen. Je gaat op zoek naar insecten
bij het insectenhotel die je met je zoekkaart kan benoemen.
De laatste opdracht gaat je helpen om zelf een insectenhotel te maken!
Dit hotel kun je thuis in de tuin of op school hangen, zodat je vaker
insecten kan bekijken!
Bij alle opdrachten werk je samen met klasgenoten in
groepen.
Veel plezier met de insecten die je gaat vinden in de Corpac
tuin!
Wat zijn insecten en hoe zien ze eruit?
Een wetenschappelijke naam voor insecten is "hexapoda". Dat betekent
eigenlijk 6 (hexa) poten (poda). Dit geeft al een beetje aan hoe we
insecten kunnen herkennen.
Insecten zijn in principe allemaal gelijk van bouw. Het lichaam is verdeeld
in 3 delen: de kop, het borststuk en het achterlijf. Op hun kop hebben ze
een paar antennen of voelsprieten, een paar ogen, en de monddelen. Het
borststuk heeft drie paar poten en (meestal) twee paar vleugels.
Voor op de kop hebben insecten twee voelsprieten. Hierin bevinden zich
soms de smaakzintuigen, de reukorganen en de oren. Zogenaamde
facetogen zijn samengesteld uit soms wel duizenden "afzonderlijke" ogen.
Bijen, vlinders en sommige vliegen hebben hun smaakzintuigen op de
poten zitten.
De zintuigen zijn deels zeer hoog ontwikkeld. Enkele insecten kunnen
ultrasonisch geluid waarnemen, andere kunnen UV-licht zien (bijen).
Insecten horen thuis in de groep van de geleedpotige dieren. Die
diergroep wordt ook wel "arthropoden" genoemd. Ze heten zo omdat hun
lichaam en ledematen uit afzonderlijke segmenten lijken te bestaan.
Behalve insecten behoren ook schaaldieren (kreeften, krabben),
duizendpoten, miljoenpoten en spinnen tot de geleedpotige dieren.
De kenmerken die we hierboven genoemd hebben onderscheiden de
insecten van andere geleedpotige dieren. Spinnen bijvoorbeeld hebben
geen vleugels, drie paar poten en een tweedelig lichaam. Spinnen zijn dus
geen insecten.
Binnen de geleedpotige dieren zijn insecten verreweg de grootste groep.
Heel veel soorten zijn nog niet ontdekt, maar men denkt dat er meer dan
1 miljoen soorten insecten zijn.

Insecten zijn er in alle vormen en maten, rond of langwerpig, kruipend of
vliegend, en van goed gecamoufleerd tot felgekleurd. Er zijn ongeveer
5000 libellen, 20 000 sprinkhanen, 170 000 vlinders, 82 000 wantsen,
120 000 vliegen en 110 000 bijen en wespen. De kevers zijn de grootste
groep met minstens 350 000 soorten. Met name van de vliegen, de
vliesvleugeligen en de vlinders zouden de werkelijke soortenaantallen nog
wel eens enorm veel hoger kunnen liggen.
Nuttige insecten?
De zoogdierenorde Insectivora of insecteneters waartoe de spitsmuizen
en vleermuizen behoren zou bijvoorbeeld niet bestaan zonder insecten.
Ook andere groepen dieren zoals reptielen, amfibieën en insectenetende
vogels zijn afhankelijk van insecten. Ook zijn veel soorten planten van
insecten afhankelijk voor de bestuiving, niet alleen bijen maar ook
sommige kevers en vliegen. Ook mensen hebben gemak van insecten.
Dankzij insecten zijn producten als honing, zijde en bijenwas beschikbaar
en ook spelen insecten een rol in de bestuiving in kassen en in de natuur.
Zelfs voor de bestrijding van insecten worden andere soorten gebruikt,
zoals sluipwespen die rupsen doden en een aantal lieveheersbeestjes die
bekend staan om hun dieet van bladluizen. In veel landen zijn insecten
zelfs een delicatesse, zo worden veel soorten rupsen en sprinkhanen
gewaardeerd om de hoge proteïnewaarde en de notenachtige smaak.
Honingbij
Schadelijke insecten
Sommige insecten zijn echter schadelijk omdat ze pijnlijk kunnen bijten of
steken (goudoogdaas, wesp) of ziekten overbrengen (malariamug,
tseetseevlieg). De meeste schade ondervindt de mens echter van
plantenetende insecten als luizen, rupsen, thripsen en andere zuigende en
knagende insecten die hele oogsten kunnen ruïneren. Vaak zijn de larven
of nimfen van insecten veel schadelijker omdat ze snel moeten groeien en
daardoor zeer vraatzuchtig zijn. Boktorren zijn een familie van kevers en
meestal onschuldige insecten die leven van kleine hoeveelheden nectar of

stuifmeel, ze zijn voornamelijk bezig met de voortplanting. De larven
echter kunnen grote schade toebrengen aan dode of levende bomen maar
ook aan allerlei houten objecten als kunstwerken en met name
steunbalken in oude gebouwen. Er zijn bepaalde insecten die soms een
onvoorstelbare schade aan kunnen richten door te zwermen, een
voorbeeld is de woestijnsprinkhaan. De uitbraak van het chikungunyavirus
in begin 2006 op onder andere Madagaskar en het Franse eiland Réunion
was te danken aan muggen. Hierbij raakten meer dan 150.000 mensen
besmet met de pijnlijke infectie waarvan er 77 stierven.

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Opdrachten:
lees de tekst en vul de goede antwoorden in!
Opdracht 1
De insecten zijn de meest succesvolle dieren op aarde. Waarom?
Omdat er minstens:
…………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………………
Noem minimaal vijf bekende insecten.
Bekende soorten zijn:
- …………………………………
- …………………………………
- …………………………………
- …………………………………
- …………………………………
- …………………………………
Opdracht 2
In de inleiding heb je al een beetje kunnen lezen, hoe insecten er over het
algemeen uitzien.
Kun je op het plaatje hieronder de juiste namen op de goede plaats in het hok
zetten?

Opdracht 3
Als je naar het plaatje bij opdracht 2 kijkt en je leest
nog eens goed wat er geschreven in de inleiding,
dan kun je de vragen hieronder vast wel
beantwoorden.
Uit hoeveel delen bestaat het lichaam van een
insect?
Uit …….. delen.
Welke delen?
Delen:…………………………………………………………………
……………………………………………………………………………
……………………………………………………………………
Hoeveel poten heeft een insect?
Een insect heeft ……….. poten
Zijn spinnen ook insecten? Waarom wel? / Waarom niet?
Een spin is wel / geen insect, want
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………….…………………………….
Wat hebben insecten ook bijna allemaal?
Insecten hebben bijna allemaal
…………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………..
Voor op de kop hebben insecten vaak twee voelsprieten.
Wat kunnen ze daarmee?
Met deze voelsprieten
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
Hebben insecten dezelfde ogen als mensen?
Insecten hebben wel/niet dezelfde ogen als mensen, want:
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
Hoe zien die insectenogen er dan uit?
Insectenogen zijn:
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………

Zelf insecten zoeken
Je weet nu al wat meer over insecten. In de „Corpac tuin‟ vind je een
insectenhotel. Als je bij dit hotel eens gaat kijken, zul je verschillende insecten
tegenkomen.
Om te onderzoeken welke insecten je ziet, ga je gebruik maken van het schema
wat hieronder staat. Bekijk je insect goed en beantwoord de vragen tot je bij de
naam van je insect uitkomt.
Zoek minstens 5 insecten bij het hotel op en schrijf hieronder op welke insecten
je gevonden hebt.
-…………………………..
-…………………………...
-…………………………...
-…………………………...
-…………………………...

Opdracht voor de volgende les of voor thuis:
Je hebt in de Corpac-tuin het insectenhotel gezien. Zelf kun je ook een
insectenhotel maken, zodat je thuis of op school ook insecten kan bestuderen.
Op de volgende pagina‟s zie je werkbladen om verschillende soorten hotels te
maken. Je kan kiezen uit een hotel van riet, hout of van gaas.
Doe creatief en maak er iets moois van!
Ps. Vergeet niet om de eindevaluatie op de laatste
bladzijde in te vullen met je groepje!

Een insectenhotel van riet
Benodigdheden
- stukken riet
- plakbandroller
- 1 elastiekje
- een handje vol plastic rietjes
- boetseerklei
Werkwijze
1. Duw al je uitgekozen rietjes om de beurt in de klei. Zorg ervoor dat er in
elk rietje een beetje klei blijft zitten. Nu zijn alle onderkanten dicht door
de boetseerklei. Insecten houden van een wand achterin hun gangetje.
2. Neem de stukken riet en de plastic rietjes bij elkaar, zodat de onderkant
gelijk is.
3. Daaromheen doe je een elastiek, zodat het bosje riet bij elkaar gehouden
wordt.
4. Maak je bosje rietjes nu steviger door er plakband omheen te plakken.
TIP! Heb jij iets leuks van thuis meegenomen? Dan kun jij jouw insectenhotel
opvrolijken! Vlecht er bijvoorbeeld een mooi lint doorheen!
VOOR THUIS
Thuis kun je het insectenhotel ergens neerleggen. Het moet er droog zijn. Je
kunt het ook ophangen, als een soort schilderij. Zorg ervoor dat het hotel in
evenwicht hangt en ergens waar de beestjes goed bij kunnen komen.
Bijvoorbeeld dichtbij een deur of een rand van de schuur.
Veel plezier met je insectenhotel!

Een insectenhotel van hout
Benodigdheden:
- een blok hout
- een boormachine
- verschillende maten boortjes
- speciale lijm
Werkwijze:
1. Pak een blok hout
2. Bedenk zelf in welke kant van het blok de gaatjes moeten komen.
3. Boor gaatjes in deze kant (verschillende maten)
4. Zorg ervoor dat de gaatjes er niet helemaal doorheen gaan: insecten
houden van een wand achterin hun gangetje
TIP! Heb jij iets leuks van thuis meegenomen? Dan kun jij jouw insectenhotel
opvrolijken! Je plakt bijvoorbeeld een mooi beeldje op de bovenkant!
VOOR THUIS
Je legt het blok hout met de kant waarin je gaatjes hebt geboord, in het
zonnetje. Insecten houden van lekker warme plekjes. Ze kiezen de ingangetjes
die in de zon liggen! Je kunt het insectenhotel ook een leuk kleurtje geven met
verf!
Veel plezier met je insectenhotel!

Een insectenhotel van gaas
Benodigdheden:
- twee stukken gaas
- ijzerdraad
- nijptang
- 4 ronde stokjes
- stukjes mos
- stukjes boomschors
Werkwijze:
1. Pak een stuk gaas.
2. Leg daarop de stokjes naast elkaar.
3. knip met de nijptang stukjes ijzerdraad af.
4. Maak de stokjes vast met het ijzerdraad.
5. Leg de boomschors, het riet en de stukken mos tussen de stokjes.
6. Leg het tweede stuk gaas er bovenop.
7. Maakt de twee stukken gaas aan de bovenkant en onderkant aan elkaar
vast met ijzerdraad.
TIP! Heb jij iets leuks van thuis meegenomen? Dan kun jij jouw insectenhotel
opvrolijken! Vlecht er bijvoorbeeld een mooi lint doorheen!
VOOR THUIS
Je kunt het insectenhotel ergens neerleggen waar het droog is. Je kunt het ook
ophangen als een soort schilderij. Doe dit dan op een plekje waar insecten bij
kunnen komen. Bijvoorbeeld aan de deur van de schuur.

Eindevaluatie
Hoe verliep de samenwerking? Goed/ niet goed? En waarom?
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
Waren de taken goed verdeeld? Allebei evenveel gedaan?
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
Wat hebben jullie geleerd van deze opdrachten? en welke vonden jullie het
leerzaamste om uit te voeren?
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
Zijn jullie tevreden over alle gemaakte opdrachten? waarom wel/ waarom niet?
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
Wat zouden jullie de volgende keer anders doen? Waar zijn jullie tegenaan
gelopen?
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………

Docentenhandleiding:
In deze docentenhandleiding vind u kort en bondig informatie over het lespakket
insecten bekijken.
Lesonderwerp:
Insecten
Lesduur:
2 á 3 lessen
Lesdoelstellingen:
- De leerling kan uitleggen wat
insecten zijn en hoe ze er uit
zien.
- De leerling kan het verschil
tussen nuttige en schadelijke
insecten benoemen en kan een
aantal voorbeelden geven.
- De leerling kan werken met een
zoekkaart en gevonden insecten
determineren.
- De leerling kan een praktijkopdracht (insectenhotel) maken.
- De leerling kan samenwerken met een klasgenoot.
Verwachte of aangenomen beginsituatie:
- De leerling weet weinig of niets van insecten af, eventueel korte informatie
verkregen uit hun leefomgeving.
Lesschema:
Activiteiten: Activiteit docent:
Les 1 - Introductie
lesbrief
- Bijbehorende
opdrachten
maken.
Les 2 Het veldonderzoek
met behulp van de
zoekkaart
Les 3 Het zelf maken van
een insectenhotel
De docent introduceert de lesbrief door uit te leggen
wat de opdracht is. Daarna zet de docent de
leerlingen aan het werk, de leerlingen kunnen het
lesmateriaal volgen, ze lezen eerst de theorie en
maken daarna de bijbehorende vragen.
De leerlingen gaan in tweetallen of in groepen met
een insectenzoekkaart de Corpac tuin in. De
leerlingen moeten met behulp van de zoekkaart
minimaal 5 insecten zoeken en determineren.
De leerlingen kunnen met behulp van de
handleidingen een insectenhotel kiezen om te maken
en dit uitvoeren. Wanneer dit niet op school gedaan
kan worden, kan dit als thuisopdracht gezien worden.

Benodigdheden:
- Pen
- Afhankelijk van het soort insectenhotel wat de leerling kiest. Zie
handleiding voor benodigde materialen.
Antwoorden op de vragen:
Opdracht 1:
Omdat er minstens 1 miljoen soorten insecten zijn.
libellen, sprinkhanen, wantsen, vlinders, vliegen, bijen en wespen
Opdracht 2:
1. Antennes
2. Puntogen
3. Samengestelde ogen
4. Voorpoot
5. Borstschild
6. Middenpoot
7. Achterlijf
8. Achterpoot
9. Vleugel
Opdracht 3:
- Uit 3 delen
- Kopstuk, borst, achterlijf
- Insecten hebben 3 paar poten
- Een spin is geen insect, want spinnen hebben 4 paar poten
- Insecten hebben bijna allemaal vleugels
- In de voelsprieten zitten de smaakorganen, de reukorganen en de oren
- Insecten hebben niet dezelfde ogen als mensen, want insecten hebben
facetogen, samengestelde ogen.
- Insectenogen zijn facetogen oftewel samengestelde ogen.

Didactische onderbouwing
Deze lesbrief bestaat uit de volgende onderdelen:
1. Algemene informatie over insecten met bijbehorende vragen die in de
tekst terug te vinden zijn.
2. Een zoekkaart waarmee de leerlingen zelf insecten kunnen gaan
determineren.
3. Handleidingen voor het zelf bouwen van een insectenhotel.
4. Een evaluatieformulier wat door de leerlingen kan worden ingevuld.
In deel 1 wordt de leerling ingeleid in de wereld van de insecten. Doel van deze
opdracht is om de leerling te trainen in het begrijpend lezen. De antwoorden op
de vragen zijn terug te vinden in de tekst, waardoor de leerling wordt
„gedwongen‟ om de tekst goed te lezen.
Deel 2 is een zelfstandige opdracht, waarbij de leerling samen met zijn groepje
op zoek gaat naar insecten om deze wat beter te bekijken en op naam te
brengen. De leerling moet hierbij goed kunnen samenwerken en als groepslid
leren om initiatief te nemen. De groepen worden binnen deze opdracht vrij
gelaten, dus het is belangrijk dat de groepsleden een actieve houding hebben.
Met de handleidingen in deel 3 kunnen de leerlingen zelf aan de slag met het
bouwen van hun eigen insectenhotel. Creatief denken en handvaardigheid
worden met deze oefening getraind.
Het evaluatieformulier in deel 4 slaat op de samenwerkingsvormen die
gedurende deze lesbrief aan bod zijn gekomen. Goed kunnen samenwerken
binnen een groep is een eigenschap waar leerlingen hun hele loopbaan nog
profijt van zullen hebben, dus het is belangrijk om hier vroeg mee om te leren
gaan.
Evalueren is een vorm van reflectie waardoor de leerling zich bewust moet
worden van zijn eigen gedrag en dat van anderen binnen zijn groep. Ook
reflecteren is een proces wat de leerlingen nog veel zullen moeten gaan
gebruiken en wat dus zinvol is om te oefenen.

Vlinders lokken
Leerlingen deel

Vlinders
In Nederland leven ongeveer 2000 soorten vlinders, maar dat zijn niet allemaal
dagvlinders. Een groot deel daarvan zijn nachtvlinders of micro-vlinders (heel
kleine vlindertjes).
Het verschil tussen dag- en nachtvlinders lijkt heel simpel: dagvlinders vliegen
overdag en nachtvlinders 's nachts. Dat klopt voor de meeste soorten, maar
er zijn ook nachtvlinders die overdag vliegen.
Hoe weet je nu of je een dag- of nachtvlinder ziet?
Je kunt het zien aan de manier waarop ze hun vleugels vouwen en aan het
knopje op hun voelsprieten. Bij dagvlinders eindigen de voelsprieten altijd in een
knopje en staan de vleugels meestal omhoog als de vlinder in rust is, vlak tegen
elkaar aan geklapt. Bij nachtvlinders eindigen de voelsprieten niet in een knopje
en liggen de vleugels plat over het lijf gevouwen als de vlinder in rust is.
Er zijn een paar soorten nachtvlinders die overdag vliegen en erg opvallend zijn.
De sint-jansvlinder is bijvoorbeeld glanzend zwart met helder rode vlekken, maar
behoort tot de nachtvlinders. Andere soorten nachtvlinders die
je overdag veel kunt tegen komen zijn de sint-jacobsvlinder, het
muntvlindertje en de gamma-uil.

Opdracht
Je ziet hier 3 plaatjes van vlinders. Weet jij of het dag- of nachtvlinders
zijn? Als je het weet mag je het er bij schrijven.
Nog meer verschillen
Leven in het donker
Om in het donker te kunnen leven hebben nachtvlinders zich op allerlei manieren
aangepast. ‟s Nachts zijn ogen niet zo nuttig. Nachtvlinders kunnen daarom niet
zo goed zien. Maar ze kunnen wel heel goed ruiken. Nachtvlinders gebruiken hun
voelsprieten als neus. Met hun voelsprieten kunnen ze voedsel over kilometers
afstand ruiken.
Koud
Dagvlinders kunnen lekker in het zonnetje gaan zitten als ze het koud krijgen. ‟s
Nachts is er geen zon, dus nachtvlinders hebben iets anders verzonnen tegen de
kou. Als ze warmer willen worden om te kunnen vliegen, gaan ze heel snel met
hun vleugels trillen. Daar krijgen ze het warm van. Ze hebben ook een soort
vachtje van dunne haren. Daardoor blijven ze ook beter warm.
Families
Er zijn 54 soorten dagvlinders. En er zijn wel 2000 soorten nachtvlinders. Om al
die soorten uit elkaar te houden, zijn ze verdeeld in families. Vaak kun je aan de
naam van de familie horen hoe de vlinders of de rupsen eruit zien. Bij de
spanners loopt de rups door zich op te spannen en weer uit te rekken. Spanners
hebben namelijk geen buikpoten. De rupsen van de beervlinders zijn harig als
een beer. De nachtpauwoog heeft net als de dagpauwoog grote vlekken op zijn
vleugels die op ogen lijken. De rupsen van de pijlstaart hebben een puntje aan
de achterkant.

Opdracht
Vul bij de volgende drie zinnen op de stippellijntjes „dag‟ of „nacht‟ in:
1. ................vlinders zijn meestal onopvallend gekleurd omdat zij overdag
slecht zichtbaar moeten zijn.
2. ................vlinders kunnen beter ruiken dan .................vlinders.
3. Er zijn maar 54 soorten ............. vlinders in Nederland en bijna 2000
soorten ................... vlinders
4. ................vlinders gaan in de zon zitten en ................vlinders gaan met
hun vleugels trillen als ze zich willen
opwarmen.
Dag vlinders kijken.
Opdracht:
Je gaat in 2 tallen een vlinderbloem maken, daarna ga met je zelf gemaakte
bloem vlinders lokken in de vlindertuin. Dit leidt tot een onderzoekje, welke
vlinders komen er op de vlinderbloem af?
Het onderzoek werk je uit aan de hand van een biologisch verslag. Verderop in
dit lespakket lees je aan welke eisen je verslag moet voldoen.
Het is belangrijk dat je voor een onderzoek een onderzoeksvraag opstelt.
Je weet wat je gaat onderzoek dus vul in:
Mijn onderzoeksvraag:
……………………………………………………………………………………………………………………………………
………….………………………………………………………………………………………………………………………..
(zie het werkblad vlinderbloem maken)
Werkblad Vlinderbloem maken.

Je gaat met behulp van dit werkblad
een vlinderbloem maken, in de afbeelding hierlangs zie je
ongeveer hoe deze eruit komt te zien.
Schematische vlinderbloem
Benodigdheden:
- Stevig karton
- 4 Cuvetjes
- Plastic buis: 1 cm doorsnede en 50 cm lang.
Werkwijzen:
- Je tekent een eenvoudig bloem op een vel
gekleurd karton.
Bv. de bloem die hier naast staat afgebeeld.
Deze bloem moet ongeveer 25 cm breed zijn
- Knip de bloem uit.
- Maak 4 gaatjes in de bladeren zodat je daar de
25 cm cuvetjes in kunt plaatsen. (Let op: zorg ervoor
dat de cuvetjes er strak in zitten!)
- Aan de cuvetjes zit nog een dekseltjes vast, knip deze
er vanaf, want die heb je niet nodig.
- Als laatste maak je een steel voor de bloem, deze maak je van een plastic
buis van 50 cm lang.
- Bevestig de buis aan de bloem door middel van strookjes karton
Cuvetjes. Deze plak je aan de bloem en aan de buis vast. (zie de
afbeelding hier onder)
plakstrookjes
Als je dit gedaan hebt is je vlinderbloem klaar!
Als je de vlinderbloem gaat testen, moet je de cuvetjes vullen met honingwater.
Honing water maak je als volgt:
Je mengt in een schaaltje, 1 eetlepel honig met 3 eetlepels water. Goed mengen
en dan kun je de cuvetjes vullen.
Als je dit gedaan hebt neem je de bloem mee naar buiten en steek je hem in de
grond, nu kan het onderzoek beginnen! Let op denk eerst na over je
onderzoeksvraag!! Succes!!

Wanneer kun je vlinders
kijken?
Het weer en de tijd van het
jaar zijn allebei belangrijk bij
het kiezen van een goede dag
om naar vlinders te gaan
kijken.
Het weer
Als je gaat zoeken naar
vlinders kun je dat het beste
doen met mooi weer. Met
mooi weer zie je veel meer
vlinders dan met koud en nat
weer. Dan is het warm genoeg
voor vlinders om te kunnen
vliegen. Het is het beste als er
niet te harde wind staat, het
lekker warm is en het
zonnetje een beetje schijnt.
De tijd van het jaar
Afhankelijk van de periode
waarin je vlinders gaat kijken,
zijn er verschillende soorten te
zien.
Als het in maart alweer wat
warmer wordt, kun je al de
eerste vlinders zien vliegen.
Dit zijn soorten die als vlinder
hebben overwinterd zoals
dagpauwoog, citroenvlinder,
gehakkelde aurelia en kleine
vos. Juni is meestal een
slechte vlindermaand omdat
de meeste soorten dan eitje,
rups of pop zijn. In juli en
augustus vliegen er juist heel
veel verschillende soorten. In
september en oktober zijn er
al soorten uitgevlogen maar
op zonnige herfstdagen zijn de
'laatvliegers' zoals de atalanta
vaak in grote aantallen te
zien.
Alles bij elkaar heb je de
grootste kans om veel vlinders
te zien in de perioden half mei
tot eind mei en van begin juli
tot half september
Wat moet je meenemen, als je de
vlinderbloem gaat testen?
Potlood en papier
Neem potlood en papier mee als je vlinders gaat
kijken. Je kunt dan opschrijven welke vlinders je ziet
en hoeveel het er waren. Later kun je dan terugkijken
hoeveel soorten je op een dag gezien hebt! Potlood en
papier is ook makkelijk als je een vlinder niet kent. Je
kunt alle bijzonderheden opschrijven en thuis
opzoeken welke soort het misschien was.
Verrekijker
Verder kun je, als je die hebt of er ééntje kunt lenen,
een verrekijker meenemen. Vlinders die je niet zo goed
kunt zien omdat ze wat verder weg vliegen, kun je met
een verrekijker soms toch herkennen.
Zoekkaart
Tenslotte is het makkelijk om een zoekkaart om
vlinders mee te herkennen mee te nemen als je naar
buiten gaat om vlinders te kijken. Op een zoekkaart
staan tekeningen van de vlinders die je buiten het
meeste ziet.
Verder is het belangrijk dat je tijdens je onderzoek
rustig op een afstandje van je vlinderbloem gaat
observeren.
Observeren doe je 30 minuten lang.

Het verslag:
Hieronder vind je een korte beschrijving over wat er allemaal
in je verslag aanbod moet komen.
- Titel:
Boven een verslag moet een titel gezet worden. De titel moet duidelijk maken
waar het verslag over gaat.
- Inleiding:
Om een onderzoek goed te kunnen uitvoeren, moet je soms eerst
achtergrondinformatie opzoeken. Die informatie moet je verwerken in dit
hoofdstuk. Denk eraan dat je nooit teksten of delen van teksten letterlijk over
mag nemen uit een bron. Je moet de informatie altijd in je eigen
woorden weergeven. Vergeet niet de bronnen te noteren.
- Onderzoeksvraag:
Waarom doe je de het onderzoek? Wat wil je te weten komen?
- Hypothese:
Wat denk je dat het antwoord is op de onderzoeksvraag ? Wat verwacht je?
De hypothese moet niet zomaar een gok zijn, je moet dan ook nooit getallen
vermelden. Je moet altijd aangeven waarom je denkt dat dit het antwoord is. Je
maakt dan gebruik van dingen die je al weet, van de theorie die je al gehad
hebt.
- Werkwijze:
Benodigdheden:
Welk materiaal heb je bij de proef gebruikt? Zet dit onder elkaar.
Werkwijze:
Hoe heb je de proef/ het onderzoek precies gedaan? De werkwijze moet heel
nauwkeurig opgeschreven worden. Iemand anders moet het onderzoek na
kunnen doen! Maak, als dat mogelijk is, een afbeelding van de opstelling en geef
er een toelichting bij.
- Resultaten
Wat heb je waargenomen? Wat heb je gezien? Wat heb je gemeten?
Bij de resultaten horen de beschrijvingen van wat je waargenomen hebt.
Als de waarnemingen in getallen uitgedrukt worden, moet je deze in een tabel
zetten en van de verwerkte gegevens ook een grafiek maken.
- Conclusie
Wat blijkt uit je resultaten, Wat is je conclusie? Schrijf op wat je hebt geleerd uit
de resultaten. De conclusie laat je zien wàt je te weten gekomen bent. Je geeft
dus antwoord op de vraag die je in het doel gesteld hebt.
- Evaluatie
Is alles goed gegaan? Wat is er minder goed gegaan?
In dit deel schrijf je op wat je achteraf bekeken anders of beter had kunnen
doen. Je kunt ook suggesties geven voor een verbeterd onderzoek of een
vervolgonderzoek.

Rubric: Beoordeling onderzoeksverslag.
Namen: ………………………………………………………………………
Klas: ……………………..
Het verslag heeft
een passende titel.
De inleiding geeft
achtergrond
informatie en het is
in eigenwoorden
weergegeven.
De onderzoeksvraag
is duidelijk.
De hypothese is
genoemd en
uitgelegd.
De werkwijzen
bestaat uit:
materiaal
(puntsgewijs) en
methode -> kun je
de proef uitvoeren
aan de hand van de
beschrijving?
De resultaten zijn
weergeven in
grafieken of
tabellen
De conclusie geeft
antwoord op de
onderzoeksvraag.
De evaluatie is
duidelijk en bevat
goede suggesties.
De netheid van het
verslag.
Het verslag is
duidelijk en in goed
Nederlands
geschreven.
Niet
aanwezig
(0)
Onvoldoende
(1)
Voldoende
(2)
Goed
30 / behaald aantal punten
Totaal aantal punten= = …………………
3,0
(3)

Vlinderkaart

Nachtvlinders lokken
Krijg je er geen genoeg van, dan heb je hier nog een leuke opdracht voor
thuis!!
Wil je een keer nachtvlinders zien, dan kun je ze na
zonsondergang proberen te lokken. Dat kan op twee manieren:
met licht of met stroop.
Met licht
Je hebt vast wel eens ‟s avonds bij een lamp wat nachtvlinders zien rondvliegen.
Nachtvlinders worden aangetrokken door licht. Dat is heel handig als je ze wilt
bekijken. De beste manier om ze te lokken is door een wit laken vlak achter een
lamp te spannen. De vlinders zullen dan rustig op het laken gaan zitten.
Met stroop
Sommige nachtvlinders zijn ‟s nacht op zoek naar nectar uit bloemen. Ze komen op
de zoete geur van nectar af, ze kunnen immers goed ruiken.
Je kunt die geur namaken met een mengseltje van alcohol en stroop. Elke
nachtvlinderonderzoeker heeft zijn eigen (vaak geheime) recept. Een beproeft
recept is het volgende: Neem 200 ml suikerstroop, 2 eetlepels suiker en een
scheutje bier of wijn. Je kunt er ook wat rode vruchtensap bij doen. Roer het
goed door elkaar. Het mengsel wordt nog lekkerder als je het een dag laat staan,
zodat het gaat gisten. Dit lokvoer smeer je op de bast van een boom of
bijvoorbeeld op een paaltje. Hiervoor kun je een kwast of een oude afwasborstel
gebruiken. Als het goed donker is geworden, ga je met een zaklamp de
„gestroopte„ bomen langs om te kijken naar de nachtvlinders.
Basisrecept
Suikerstroop (1 pot)
Extra suiker (2 eetlepels)
Bier, wijn en/of
vruchtenlikeur
Hoe werkt het?
Maak het recept een paar dagen van tevoren. Dan kan de alcohol lekker
inwerken.
Vanaf een uur voor de zon onder gaat kun je de stroop op bomen smeren.
Smeer het zo hoog dat je het goed kunt zien, en merk de boom (bijvoorbeeld
met een punaise) zodat je hem in het donker terug kunt vinden. Het beste zijn
bomen die niet in het licht staan en een beetje ruw zijn, bijvoorbeeld eik en
den.
Als het donker is kun je de bomen gaan bekijken met een zaklamp. De vlinders
drinken van de stroop en worden een beetje sloom van de alcohol, waardoor ze
rustig blijven zitten.
Sommige vlinders laten zich naar beneden vallen als ze beschenen worden. Kijk
dus ook altijd even aan de voet van de boom!

Eindevaluatie
Hoe verliep de samenwerking? Goed/ niet goed? En waarom?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………..
Waren de taken goed verdeeld? Allebei evenveel gedaan?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………..
Wat hebben jullie geleerd van deze opdrachten? en welke vonden jullie het
leerzaamste om uit te voeren?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
Zijn jullie tevreden over alle gemaakte opdrachten? waarom wel/ waarom niet?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………..
Wat zouden jullie de volgende keer anders doen? Waar zijn jullie tegenaan gelopen?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………..

Docentenhandleiding:
In deze docentenhandleiding vind u kort en
bondig informatie over het lespakket vlinders
lokken.
Let op !! Dit lespakket is enkel alleen uit te
voeren wanneer er vlinders in Nederland
aanwezig zijn. Dit is in de periode van eind
maart tot eind september.
Lesonderwerp:
- Vinders
Lesduur:
- 3 a 4 lessen.
Lesdoelstellingen:
- De leerling kan aangeven wat het verschil is tussen nacht- en dag vlinders.
- De leerling kan een aantal soorten vlinders noemen en uiterlijke kenmerken
benoemen.
- De leerling kan een biologisch verslag schrijven.
- De leerling kan een praktisch werkstukje maken.
- De leerling kan samenwerken met een klasgenoot.
Verwachte of aangenomen beginsituatie:
- De leerling weet weinig of niets van vlinders af enkele alleen informatie
verkregen uit hun leefomgeving.
Lesschema:
Activiteiten: Activiteit docent:
Les 1 - Introductie De docent introduceert de lesbrief, door uit te leggen
lesbrief wat de opdracht is. Daarna zet de docent de leerlingen
- Bijbehorende aan het werk, de leerlingen kunnen het lesmateriaal
opdrachten volgen, ze maken eerst de vragen en maken daarna de
maken. vlinderbloem.
- Maken
Vlinderbloem.
Les 2 Het onderzoek De leerlingen gaan met hun zelf gemaakte vlinderbloem
de Corpac tuin in. (bij een grote klas, zou je eventueel
de klas in groepen kunnen verdelen) leerlingen moeten
30 minuten de vlinderbloem observeren en
waarnemingen noteren. Geef de leerlingen de vlinder
zoekkaart mee. Daarna kunnen ze een start maken met
het uitwerken van het onderzoek.
Les 3 Het uitwerken van Leerlingen kunnen het verslag uitwerken met behulp
het onderzoek. van een computer. Wanneer ze het niet af hebben is dit
huiswerk. Het verslag kan beoordeeld worden, zie de
rubric. Verder vind je in het leerlingen deel ook een lijst
met eisen waaraan het biologische verslag moet
voldoen.

Benodigdheden:
Voor de vlinderbloem: (per bloem)
- Stevig karton
- 4 cuvetjes per bloem.
- Plastic buis 1 cm doorsnede en 50 cm lang.
- Plak
- Schaar
- Honing (voor het honingwater)
Achtergrond informatie:
Vlinders behoren binnen de klasse insecten tot de orde Lepidoptera. De letterlijke
vertaling daarvan is „schubvleugeligen‟. De vleugels van vlinders zijn namelijk bedekt
met schubben, die op verschillende manieren licht absorberen. Zo krijgen ze de voor
ons zichtbare kleuren en tekening. Vlinders of schubvleugeligen (Lepidoptera) zijn een
groep van gevleugelde insecten.
De orde van de vlinders is na die van de kevers de grootste onder de dieren: er zijn
ongeveer 160.000 beschreven soorten. Vlinders leven in uiteenlopende biotopen: van
koude toendra's tot woestijnachtige gebieden. De meeste soorten leven
in tropische of subtropische gebieden. Anders dan de meeste insecten zijn vlinders
geliefd bij het grote publiek. Veel volwassen vlinders hebben een opvallend uiterlijk en
kunnen bovendien niet steken of bijten. Ze spelen een rol in verschillende culturen en
zijn een veel gebruikt onderwerp in de kunst. Vlinders hebben vaak een
karakteristieke fladderende vlucht en sterk uiteenlopende vleugelkleuren die bij een
aantal soorten als decoratief worden beschouwd. Omdat het lichaam gemakkelijk te
conserveren is en de soms bonte kleuren hierbij niet verloren gaan worden vlinders al
sinds lange tijd over de gehele wereld verzameld.
De larven van vlinders worden rupsen genoemd. De rupsen van sommige vlinders
kunnen door hun vraatzucht grote schade aan gewassen aanrichten. Andere soorten
kunnen bij mensen allergische reacties veroorzaken door hun
van brandharen voorziene huid.
Vlinders hebben vrijwel alle dezelfde lichaamsbouw maar kennen een grote variatie in
de vorm en grootte van de vleugels, ook de vleugelkleuren en -patronen verschillen
vaak per soort. De rupsen kennen eveneens een enorme diversiteit aan vormen en
zijn vaak goed van elkaar te onderscheiden. Veel vlinders zijn gemakkelijk als zodanig
te herkennen maar er zijn uitzonderingen. Zo zijn er ongevleugelde soorten en zijn er
soorten die niet beschikken over de voor vlinders zo kenmerkende roltong.
Het verschil tussen dagvlinders en nachtvlinders
De antennen van een dagvlinder, zoals dit geelsprietdikkpje (Thymelicus sylvestris),
eindigen in een knopje.
Er is een manier om dag- en nachtvlinders gemakkelijk uit elkaar te houden: let op de
antennen van de vlinder. Eindigen de antennen in een knopje, dan is het een
dagvlinder. Eindigen de antennen niet in een knopje, maar zijn ze draadvormig of
geveerd, dan is het een nachtvlinder.
Een uitzondering op deze regel vormen de Zygaena-soorten uit de nachtvlinderfamilie
van de bloeddrupjes (Zygaenidae); deze soorten hebben antennen met een knopje
aan het uiteinde.
Levenscyclus
Aan de uiteindelijke vlinder gaan een aantal stadia vooraf. Van eitje naar rups, van
rups naar pop en van pop naar vlinder.

Eitje
De eitjes worden afgezet op waardplant, de plant die de rups prefereert.
Vlindervrouwtjes zijn in staat om geschikte waardplanten te vinden omdat ze aan het
uiteinde van hun pootjes een gevoelig orgaantje hebben waarmee ze suikers
ongeveer 2000 keer sneller kunnen proeven dan een mens.
Een vrouwtje zet soms meer dan honderd of zelfs duizend eitjes af. De eitjes worden
vaak afzonderlijk aan de plant vastgehecht, maar soms ook in groepjes. Er zijn ook
soorten waarvan de vrouwtjes de eieren rondstrooien boven de vegetatie; de jonge
rupsjes moeten dan zelf op zoek gaan naar de geschikte waardplant
Rups
Als de rups uit zijn eitje kruipt wil hij maar één ding: eten. Tijdens zijn ontwikkeling
moet de rups enkele malen vervellen omdat de huid niet meegroeit. Dit gebeurt
meestal vier of vijf keer.
Rupsen kunnen gedurende het hele jaar en op allerlei plaatsen worden aangetroffen.
Veel vlindersoorten zijn als rups aanwezig tussen april en september. Sommige
soorten kunnen gemakkelijk gevonden worden in de tuin, parken of wegbermen. Veel
tuinplanten worden door rupsen als voedsel gebruikt, zoals bijvoorbeeld
kruisbloemigen, liguster en geraniums. Ook de hoekjes met „onkruid‟, zoals
brandnetel of haagwinde, zijn geschikt voor rupsen.
Pop
De laatste vervelling van de rups is anders dan alle voorgaande vervellingen: in plaats
van een zachte rupsenhuid komt er een stevige pophuid tevoorschijn.
Veel rupsen verlaten vlak voor de laatste vervelling de waardplant om zich in of op de
grond te verpoppen. Er zijn ook soorten die zichzelf vasthechten aan de waardplant;
dit kan op verschillende manieren. Sommige soorten spinnen een zijdeachtige cocon,
vaak tussen bladeren of achter schors. Er zijn ook soorten die zich binnen in de
waardplant verpoppen.
Hoelang het popstadium duurt hangt af van de soort. Bij een groot koolwitje duurt het
ongeveer twee weken.
Vlinder
Tenslotte barst de pop open en kruipt de vlinder naar buiten. De vleugels zijn nat en
opgevouwen en de vlinder kan nog niet vliegen. Vanuit het lijf wordt bloed in de
vleugels gepompt en krijgen de vleugels hun uiteindelijke vorm. De vlinder kan tijdens
dit proces niet vliegen, en is dus erg kwetsbaar! Zodra de vleugels opgepompt zijn
kan de vlinder vliegen en op zoek naar voedsel en een partner.
Voor meer informatie kijk op www.vlindernet.nl
Wil je meer doen met het onderwerp vlinders??
Neem dan bijvoorbeeld het begrip levenscyclus.
Hieronder vind je een leuk filmpje over de levenscyclus van een koolwitje.
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20030611_koolwitje01

Didactische onderbouwing
De lesbrief heeft als doel een onderzoek doen naar dagvlinders en de
resultaten verwerken in een natuurwetenschappelijk verslag.
In de biologie is dit een belangrijk facet, maar ook bij andere vakken worden
er kleine onderzoekjes gedaan. Het natuurwetenschappelijk verslag kan voor
vele onderzoeken een leidraad zijn. Daarom is het belangrijk dat leerlingen van
af het begin af aan hier mee leren werken. In deze lesbrief wordt daardoor het
natuurwetenschappelijk verslag eenvoudig weergegeven. Deze lesbrief is
daardoor een mooie methode om te oefenen met het maken van een
natuurwetenschappelijk verslag.
Er wordt aandacht besteed aan kennis overdracht. Er word informatie gegeven
over dag- en nachtvlinders. Deze informatie is vooral bedoeld als achtergrond
informatie bij het onderzoek. Doormiddel van de vragen kan men controleren
of dat de informatie begrepen is.
Deze lesbrief besteed ook aandacht aan het maken van een praktisch
werkstukje.
Het is belangrijk dat leerlingen creatief kunnen denken en praktische
vaardigheden ontwikkelen, daarom maakt de leerling zelf zijn “vlinderbloem.”
Als laatste een aspect waar leerlingen hun hele leven mee in aanraking komen:
samenwerken. Ook in deze lesbrief wordt hier aandacht aan besteed.
Leerlingen werken in tweetallen en zullen samen de opdracht tot een goed eind
moeten brengen.
Aan het einde van dit project, word er dan ook geëvalueerd op het
samenwerkingsproces. Hiermee leert de leerling omgaan met evalueren en
reflecteren. Ook dit is een begin waar men later in het leerproces profijt van
heeft.

Waterbeoordeling
Poel
Leerlingen deel

Inleiding:
Bij dit onderzoek ga je van de poel bij het
Corpac huis op verschillende plaatsen
bepalen wat de kwaliteit van het water is.
Hierbij wordt gekeken naar:
1. Onbewuste verontreinigingen.
Bijv. drijvende stoffen zoals, plastic, hout,
en grotere, zwevende delen.
2. Biologische verontreinigingen:
de voedselrijkdom van het water (trofiegraad),
de vervuilingsgraad (saprobiegraad)
en de waterkwaliteit aan de hand van de makro fauna (grote diertjes) die erin
het water voorkomen.
3. Chemische en fysische verontreinigingen.
De opgeloste stoffen zoals fosfaat, ammonium nitraat etc. in het water.
De stoffen die we op de rivieren en andere wateren lozen vormen een probleem als de
concentraties een bepaalde kritische waarde overstijgen. Deze kritische waarde is
afhankelijk van het soort stof en is vaak niet scherp te trekken. Veel stoffen worden
door de wateren waar ze in geloosd worden dusdanig verdund dat ze geen probleem
meer vormen of ze worden door natuurlijke afbraak in het water omgezet in
onschuldige stoffen. Er treden problemen op als bijvoorbeeld zware metalen in
dusdanige hoeveelheden in de wateren terechtkomen dat ze giftig worden voor
organismen die in het water leven. Zo ontstaan ook problemen als organische stoffen
in grote hoeveelheden in de wateren terecht komen en het zuurstofgehalte in het
water door natuurlijke afbraak (oxidatie) dusdanig daalt dat vissen en microorganismen
sterven.
Welke verontreinigingen kun je in water aantreffen? We kunnen de stoffen
onderverdelen in organische (koolstofbevattende) en anorganische stoffen. In de
volgende tabel zie je wat voorbeelden van vervuilende stoffen staan.
staan.
Tabel 1. Soorten van verontreinigingen.
organische stoffen anorganische stoffen
van natuurlijke oorsprong (bijv. mest) zware metalen (koper, zink, lood enz.)
zepen en wasmiddelen nitraten en fosfaten uit kunstmest
pesticiden (bijv. lindaan) chloriden en sulfiden
chloorhoudende oplosmiddelen (bijv.
tri)
Tegenwoordig is een belangrijke bron van watervervuiling de intensieve landbouw die
met overschotten organische mest kampt en ook veel kunstmest gebruikt. Deze
stoffen spoelen met het regenwater de wateren in en zorgen voor overbemesting van
het water. Ook bepaalde pesticiden (bijv. lindaan) zorgen soms voor problemen.
Ook ligt de Corpac tuin bij een druk verkeerspunt. Hier komt veel autoverkeer langs
waaruit veel uitlaatgassen komen. Deze slaan met bijvoorbeeld de regen neer en
komen dan in de wateren terecht.

Bespreking ecologie - voedselrelaties
Bespreking ecologie - voedselrelaties
Elke vijver of beek, sloot of poel wordt gekenmerkt door bepaalde organismen. Welke
organismen hier voorkomen is onder andere afhankelijk van temperatuur, lichtsterkte,
windsnelheid, waterkwaliteit, etc.. We noemen dit ook wel de abiotische factoren. Elk
organisme heeft voor elk van deze abiotische factoren een bepaalde voorkeur. Als een
factor (of meerdere factoren) te fel afwijkt van de voorkeur van een organisme, dan
zal dit organisme hier niet meer kunnen overleven. De tolerantiegrens is
overschreden. Bovendien zijn er bepaalde planten en dieren die zich gemakkelijker
kunnen aanpassen dan andere.
Maar ook tussen de organismen zelf (tussen verschillende soorten, tussen individuen
van een zelfde soort, tussen levende en dode organismen) bestaan bepaalde relaties.
Enkele voorbeelden: voedselaanbod, predatoren, concurrentie. Deze factoren worden
de biotische factoren genoemd.
Biotische factoren
Aan de hand van de 'voedselgewoonten' kan voor elk organisme het voedingsniveau
opgespoord worden. Met deze gegevens is het mogelijk om de relaties tussen de
gevonden levende organismen te zoeken. Door een voorbeeld te zoeken voor een
herbivoor, carnivoor 1ste orde, carnivoor 2de orde en een detritivoor (leeft van dood
organisch materiaal) kunnen voedselketens opgesteld worden.
Gaat men nog een stap verder, verbindt men verschillende voedselketens en betrekt
men ook andere, niet-gedetermineerde organismen (planten, micro-organismen) in de
bespreking, dan kan men een voedselkringloop en voedselweb opbouwen, waarbij
geïllustreerd wordt dat:
niet enkel de relaties tussen de levende organismen aan bod komen, maar dat
ook de dode biomassa (behorende tot de biotische factoren) hierbij een
belangrijke rol speelt;
organismen niet leven ten koste van één soort, maar dat zij meerdere soorten
consumeren.
De onderlinge afhankelijkheid tussen de organismen wordt hierbij aangetoond.
Wanneer een bepaalde soort uit deze levensgemeenschap verdwijnt, bijvoorbeeld ten
gevolge van verontreiniging, dan zal dit rechtstreeks gevolgen hebben voor de nog
resterende organismen. Nadat een voedselweb is opgebouwd, is het misschien
interessant om één of enkele schakels (organismen) te verwijderen en na te gaan wat
de gevolgen zijn voor de levensgemeenschap.
Een overzicht van enkele trefwoorden
producenten bouwen vanuit zonlicht en mineralen organisch materiaal op
fotosynthetiserende planten
consumenten verbruiken het organisch materiaal
herbivoren of planteneters
carnivoren of vleeseters
omnivoren of alleseters
detritivoren of afvaleters
reducenten breken het niet geconsumeerde organisch materiaal af tot minerale
stoffen
bacteriën en schimmels

Om een voedselpiramide te maken, moeten het aantal individuen en de biomassa (of
de hoeveelheid energie) in de juiste verhoudingen worden voorgesteld. Dit wordt
eventueel a.d.h.v. een computermodel gedemonstreerd.
Abiotische factoren
De structuurkenmerken van het water, de doorzichtigheid, de belichting, de
stroomsnelheid en de temperatuur zijn enkele natuurkundige factoren die het leven in
het biotoop beïnvloeden. De chemische factoren zijn mede bepalend voor de
soortensamenstelling en soortenrijkdom.
Bepaling van de waterkwaliteit
Bijna iedereen kan met het blote oog een waterloop of water bestempelen als niet,
matig of sterk vervuild. Dit is een erg subjectieve wijze. Het is echter belangrijk om te
beschikken over objectieve maatstaven. Een objectieve bepaling van de waterkwaliteit
kan gebeuren via chemische analysen, maar kan ook gebaseerd zijn op biologische
studies (planktononderzoek, studie van ongewervelde). Een chemische analyse is
alleen een momentopname en is beperkt tot de een watermonster, daar waar een
biologische bepaling ook het (recente) verleden weerspiegelt en een beeld geeft van
het waterig milieu als geheel. Beide methoden dienen elkaar aan te vullen: de
biologische bepaling geeft een idee over de omvang van de vervuiling, terwijl een
chemische analyse toelaat de aard van de vervuiling vast te stellen.
De biologische methode steunt op 2 principes:
naar gelang de gevoeligheid voor verontreiniging zullen deze soorten al dan
niet voorkomen in zuiver of vervuild water; de meest gevoelige soorten zullen
het eerst verdwijnen, terwijl de veelzijdige soorten het langst zullen stand
houden.
het aantal soorten of het totaal aantal systematische eenheden (totaal S.l.): in
niet verontreinigd water komt een groot aantal soorten voor, ieder met (relatief
weinig individuen, terwijl in vervuild water een klein aantal soorten voorkomt
met zeer veel individuen per soort.
Het totaal aantal systematische eenheden komt in het beste geval overeen met
het aantal soorten. Determinatie is echter niet altijd nodig of mogelijk (te
moeilijk of te tijdrovend voor leerlingen) tot op soortniveau. Dan volstaat
determinatie tot op het niveau van geslacht (genus), familie, ... =
systematische groep. Het totaal aantal systematische eenheden komt dan
overeen met het totaal aantal van deze systematische groepen.
De organismen die gebruikt worden voor de kwaliteitsbepaling, noemen we
bioindicatoren, in dit geval zijn het de ongewervelde van het zoetwater. Dat de
biologische kwaliteitsbepaling volgens de methode van de ongewervelde, de
gestandaardiseerde norm is geworden, is geenszins verbazingwekkend:

eenvoudige bemonstering.
relatief gemakkelijke herkenning van deze organismen.
ongewervelde waterdieren zijn ideale indicatoren.
Op veel manieren werken verontreinigingen nadelig in op de ecosystemen in het
water. Sommige stoffen worden namelijk in zo grote hoeveelheden aangevoerd, dat
ze bijna niet verwerkt kunnen worden in de kringlopen. Andere zijn vreemd voor de
natuur die ze dan vaak niet kan afbreken.
Stoffen die verontreinigd werken, worden naar de bron van herkomst in de volgende
soorten onderverdeeld:
A. Onbewuste verontreinigingen.
Hiertoe behoren drijvende stoffen zoals, plastic, hout, en grovere, zwevende delen.
"troep" zoals oude fietsen, lege flessen, blikjes, tv's.
b. Biologische verontreinigingen.
Hiertoe behoren ziekteverwekkende virussen en bacteriën. Grote concentraties
organisch afval, afkomstig uit rioleringen, bio-industrie, melkfabrieken enz. zorgen
vaar ophopingen van bacteriën. Waar veel bacteriën aan het werk zijn, ontstaat
zuurstofgebrek en stank. Het zuurstofgebrek heeft een nadelige invloed op planten en
dieren.
c. Chemische en fysische verontreinigingen.
Tot de chemische verontreiniging rekenen we verontreinigingen door anorganische
zouten, afbreekbare organische stoffen, giftige stoffen e.d. Een voorbeeld van een
fysische verontreiniging is de verhoging van de temperatuur: van het water.
Wanneer we een uitspraak willen doen over de kwaliteit van water dan kunnen we de
volgende maatstaven gebruiken:
a. De soortenrijkdom
In voedselarme wateren is over het algemeen de rijkdom aan soorten groter dan in
voedselrijk water (waar vaak meer organismen van slechts enkele soort voorkomen).
b. De vervuilingsgraad (Saprobie-graad).
Hierbij gaat het om de mate van vervuiling door natuurlijke organische stoffen. De
vervuiling wordt veroorzaakt doordat er meer organische stoffen in het water zitten
dan de reducenten kunnen afbreken. De samenstelling van de soorten is sterk
afhankelijk van de vervuilingsgraad.
c. Het zuurstofgehalte van het water.
In een natuurlijke levensgemeenschap behoort over langere tijd een evenwicht te
bestaan tussen productie en consumptie van zuurstof door waterorganismen.
d. De voedselrijkdom (trofiegraad).
Bepaalde stoffen in het water, met name fosfaten en nitraten, bepalen de
plantengroei in belangrijke mate. Hoge sterk afwisselende gehaltes van deze stoffen
kunnen de biologische kringloop tijdelijk of blijvend verstoren, omdat ze vooral de
algengroei sterk bevorderen (die 's nachts voor zuurstofschaarste zorgen).
e. De aanwezigheid van giftige, natuurvreemde stoffen.
Voorbeelden: bestrijdingsmiddelen ( insecticiden, herbiciden).

Inleiding praktisch gedeelte:
Je werkt in groepjes van 4. Elke groep levert een verslag in dat volgens de
natuurwetenschappelijke denkwijze is gemaakt: vraagstelling -hypothese -werkwijze -
resultaten -conclusie.
Je maakt het verslag op de onderstaande manier.
Je begint met het schrijven van een:
1. Probleemstelling/Vraagstelling.
Je formuleert kort en krachtig wat je gaat onderzoeken. Een vraagstelling eindigt
altijd met een vraagteken.
Denk erom: een lezer weet nog van niets, dus geen details opnemen in de
vraagstelling, die een lezer nog niets zeggen!!
Hierna vertel je wat je denkt wat uit je onderzoek komt, je:
2. Hypothese.
Hierin vertel je dus wat je denkt dat er uit je onderzoek komt. Een hypothese wordt in
principe niet verder toegelicht. Pas aan het eind van je onderzoek concludeer je of je
hypothese goed of fout was.
Ook nu: geen details in je hypothese, die de lezer niet kent!!
3. Werkwijze.
Een nauwkeurige beschrijving van de proef die je uit gaat voeren, al dan niet
toegelicht met een tekening van de proefopstelling.
4. Benodigdheden.
Een lijst met materialen die je gaat gebruiken voor de proef.
5. Resultaten.
Je vermeldt nu alleen wat je voor gegevens hebt gekregen en niet wat daar uit af te
leiden valt. Dat komt pas hierna. De resultaten bevatten vaak tabellen en grafieken.
Deze wel toelichten en niet denken dat ze wel gesnapt worden. Dus zorg met name bij
grafieken voor juiste bijschriften bij de assen!!
6. Conclusie.
Welk antwoord geven de resultaten op je vraagstelling? Je vergelijkt die met je
hypothese en concludeert of die goed of fout was.
7. Discussie.
Hierin kun je vermelden wat er misschien mis is gegaan of anders had gemoeten. Een
discussie hoef je niet te schrijven. Dus schrijf hier geen onzinnige, niet ter zake
doende opmerkingen neer, anders kun die maar beter weglaten.
8. Literatuur.
Hierin komt een lijstje te staan met bronnen die je hebt geraadpleegd: boeken,
artikelen, internet (met adres), enz.

Bepaling van de waterkwaliteit
Om de waterkwaliteit te bepalen worden de volgende bepalingen gedaan:
Proef 1. Algemene bepalingen:
Je neemt een watermonster en let hierbij op kleur, geur, schuim en troebeling,
Biologische bepalingen:
Dit onderdeel bestaat uit 3 bepalingen:
Proef 2. Bepaling waterkwaliteit met behulp van kleine waterdieren (makrofauna);
dit gebeurt via het systeem van Moller-Pillot. Bij dit systeem worden de organismen
ingedeeld in groepen naar gelang van de verontreinigingsgraad waarbij ze het meest
voorkomen.

Proef 1. Algemene bepalingen:
Benodigdheden:
▪ jampot
Werkwijze:
Je neemt in een jampot een monster van het te onderzoeken water en kijkt naar de
volgende onderdelen:
- geur,
- kleur,
- schuim (geef dit aan met: 1=veel, 2=weinig, 3=geen),
- troebeling (geef dit aan met: l=ondoorzichtig, 2=beetje ondoorzichtig,
3=beetje doorzichtig, 4=helder).

Proef 2. Bepaling waterkwaliteit met behulp van kleine
waterdieren (makrofauna);
Inleiding:
Onder macrofauna verstaan we alle ongewervelde waterdieren, die met het blote oog
zichtbaar zijn. De macrofauna is vooral indicatief voor saprobie (vervuiling), dat wil
zeggen de afbraak in het ecosysteem. Deze komt behalve in de macrofaunalevensgemeenschap,
tot uiting in de organische stof- en zuurstofhuishouding.
De meeste makrofauna-soorten leven gedurende een periode van 3 maanden tot 2-
jaar. Tijdens hun leven staan ze voortdurend bloot aan de omstandigheden in het
water, zodat ze de toestand in het water weergeven van enkele maanden tot enkele
jaren voorafgaande aan de bemonstering.
Een (tijdelijke) verslechtering van de waterkwaliteit veroorzaakt sterfte van de
gevoeligste organismen, terwijl het relatief geringe aantal aan vervuiling aangepaste
soorten zich sterk kan vermeerderen. De incidentele vervuiling blijft lang zichtbaar in
de levensgemeenschap. Opgeloste organische stoffen oefenen op de macrofauna
zowel indirecte als directe invloed uit.
Directe effecten.
1. Organische stoffen dienen als voedsel voor organismen uit de Eristalis-groep en de
chiromusgroep (zie blz. 12)
2. Bij de afbraak van organische verontreiniging kunnen actieve stoffen ontstaan zoals
ammoniak, die direct invloed uitoefenen op een aantal macrofauna soorten.
3. Door een overmaat een organische stoffen vindt er verlaging van het
zuurstofgehalte plaats.
Indirecte effecten.
Bij de afbraak van organische stoffen komen mineralen vrij. Deze mineralen zijn
voedsel voor hogere waterplanten, mossen en plankton. Hierdoor zullen deze soorten
zich sterk uitbreiden, wat indirect weer invloed heeft op de macrofauna soorten.
Uitbreiding van hogere planten biedt levenskansen aan diersoorten die eerder
karakteristiek voor stilstaand water zijn. De consequentie is, dat meer dieren en meer
soorten op kunnen treden: er is meer voedsel voor de herbivoren en meer
schuilmogelijkheid voor organismen uit stilstaand water.
Beoordeling van de macrofauna.
Voor de beoordeling van de waterkwaliteit op grond van de macrofauna, wordt
gebruik gemaakt van een methode, die afgeleid is van het systeem, dat ontwikkeld is
door Moller-Pillot.
Bij dit systeem worden de organismen ingedeeld in groepen naar gelang van de
verontreinigings-graad waarbij ze het meest voorkomen.

Tabel 2. Men onderscheidt de volgende 5 groepen van indicatoren:
fnemende
organische
verontreiniging
Eristalis-groep (Rattestaartlarven;
larven van steekmuggen (witte
muggelarven). Geen zuurstof
een witte muggelarf
(ware grootte ± 0,5 cm)
De Chrironomus-groep (Rode
muggelarven, Tubifex).
Weinig soorten. Individuen in grote
aantallen.
Rode muggelarf (ware grootte ± 0,5
cm)
De Hirudinea-groep (Veel Bloedzuigers
en waterpissebedden)
Bloedzuiger (ware grootte tussen de 1
en de 4 cm)
De Gammarus-groep (Veel Vlokreeftjes)
De Calopteryx-groep (Veel haftelarven
en Kokerjuffers )
Larve van een haft (ware grootte ± 1 tot
3 cm)
een rattestaart
(ware grootte ± 1,5 cm)
Tubifex (ware grootte ±
0,5 cm)
Waterpissebed (ware
grootte ± 1,5 cm)
Vlokreeft (ware grote ±
1,5 cm)
larve van een kokerjuffer
(ware grootte tussen de 1
en 5 cm)

Iedere groep bestaat uit een aantal soorten, die bij ongeveer dezelfde
verontreinigingsgraad erg veel voorkomen. Men zal niet al deze soorten bijeen vinden,
doordat de aanwezigheid van een soort o.a. afhankelijk is van jaargetijde,
stroomsnelheid en andere factoren. Om de waterkwaliteit (K-waarde) te bepalen
"Wordt' eerst bepaald welk percentage van de organismen - in de diverse
vervuilingsgroepen voorkomt. Vervolgens wordt het percentage van iedere groep met
een eigen wegingsfactor vermenigvuldigd namelijk:
Tabel 3. Wegingsfactor voor de verschillende taxonomische groepen.
Groep:
Afkorting Wegingsfactor
De Eristalis-groep (Rattestaartlarven;
larven van steekmuggen (witte
muggelarven)
E 1
De Chrironomus-groep (Rode muggelarven,
Tubifex)
CH 1
De Hirudinea-groep (Veel Bloedzuigers en
waterpissebedden)
H 3
De Gammarus-groep (Veel Vlokreeftjes) G 5
De Calopteryx-groep (Veel haftelarven en
Kokerjuffers)
Cal 5
Bepalen van de kwaliteitsindex (k-waarde) (1,3,5). Dit gebeurt via de onderstaande
formule.
K(1,3,5) = 1 x (% E + % Ch) + 3 x (% H) + 5 x (% G + % Cal)
Het getal wat hieruit komt (K-waarde) vergelijk je met de getallen in de onderstaande
tabel 4. Zo bepaal je de kwaliteit van het water.
Tabel 4. Kwaliteitstabel van water.
K(1,3,5)-waarde Kwaliteitsaanduiding Kwaliteitsklasse
100 t/m 179 Zeer slecht I
180 t/m 259 Slecht II
260 t/m 339 Matig III
340 t/m 419 Goed IV
420 t/m 500 Zeer goed V
Benodigdheden:
handzeven, planktonnetten, vijvernet
emmers, liefst met deksel
fotobakken
pipetten
handloepen (10x)
plastic petrischalen
lepels
verzameltabel
zoekkaarten

Werkwijze:
a. Schep met het metalen net wat platenmateriaal van de bodem of de oever in
de witte bak
Let op dat veel organisch materiaal meeneemt (plantenresten etc.).
b. Onderzoek het water of er dieren inzitten zoals tabel 2.
Het is belangrijk voor de kwaliteitsbepaling het aantal verschillende soorten
te bepalen die je hebt gevonden. Dus niet het aantal individuen. Maak gebruik
van de zoekkaarten die je van je docent gekregen hebt.
Maak ook gebruik van een microscoop of vergroot glas, om de organismen te
kunnen bekijken.
c. noteer nu het aantal soorten dat je gevonden hebt in de verzameltabel 5.
d. Vul dan de kwaliteitsindex (K) formule in en bereken de waarde met behulp
van de formule.
e. Noteer de kwaliteitsklasse en de kwaliteitsaanduiding in de verzameltabel 6.
Tabel 5. Verzameltabel K-waarde
Groep Soort dier
De Eristalis-groep (E) Rattestaartlarven
larven van steekmuggen (witte
muggelarven)
De Chrironomus-groep Rode muggelarven
(Ch)
Tubifex
De Hirudinea-groep (H) Bloedzuigers
Waterpissebedden
De Gammarus-groep (G) Vlokreeftjes
De Calopteryx-groep
(Cal)
Haftelarven
Kokerjuffers
Aantal soorten
K(1,3,5) = 1 x (% E……. + % Ch…………) + 3 x (% H……….) + 5 x (% G……….
+ % Cal…….)
Tabel 6. Verzameltabel van de biologische proeven.
Proef 1. algemene bepalingen
Geur
Kleur
Schuim
Troebeling
Watermonster
Proef 2. Waterkwaliteitsbepaling
op grond van makrofauna. (Kwaarde).
K-waarde Aanduiding:

Invulformulier proef 2. Waterkwaliteitsbepaling op grond van makrofauna. (K-waarde)
Tabel 7. Verzameltabel K-waarde
Groep Soort dier
De Eristalis-groep (E) Rattestaartlarven
De Chrironomus-groep
(Ch)
larven van steekmuggen(witte
muggelarven)
Rode muggelarven,
Tubifex
De Hirudinea-groep (H) Bloedzuigers
Waterpissebedden
De Gammarus-groep (G) Vlokreeftjes
De Calopteryx-groep (Cal) Haftelarven
Kokerjuffers
Aantal
soorten
K(1,3,5) = 1 x (% E……. + % Ch…………) + 3 x (% H……….) + 5 x (% G……….
+ % Cal…….)

Figuur 1: Zoekkaart waterorganismen

Eindevaluatie
Hoe verliep de samenwerking? Goed/ niet goed? En waarom?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………..
Waren de taken goed verdeeld? Allebei evenveel gedaan?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………..
Wat hebben jullie geleerd van deze opdrachten? en welke vonden jullie het
leerzaamste om uit te voeren?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
Zijn jullie tevreden over alle gemaakte opdrachten? waarom wel/ waarom niet?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………..
Wat zouden jullie de volgende keer anders doen? Waar zijn jullie tegenaan gelopen?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………..

Docentenhandleiding:
In deze docentenhandleiding vind u kort en bondig informatie over het
lespakket waterbeoordeling poel
Let op !! Dit lespakket is enkel uit te voeren in tussen de maanden maart en
november. De andere maanden zijn de waterbewoners verscholen diep in het
water.
Lesonderwerp:
- Waterbeoordeling Poel
Lesduur:
- 1 a 3 lessen.
Lesdoelstellingen:
- De leerling kan aan de hand van een watermonster de kleur, geur
troebelligheid en de hoeveelheid schuim bepalen.
- De leerling kan het verschil zien tussen verschillende waterorganismen.
- De leerling kan een biologisch verslag schrijven.
- De leerling kan samenwerken met een klasgenoot.
Verwachte of aangenomen beginsituatie:
- De leerling heeft zich wat verdiept in de poel en de levende organisme in
de poel. Dit heeft de leerlinge gedaan door de teksten uit het leerlingen
deel te lezen. De leerling kan doormiddel van deze stof de proeven
uitvoeren.
Lesschema:
Activiteiten: Activiteit docent:
Les 1 - Introductie De docent legt uit waar deze lesbrief over gaat. De
lesbrief docent legt het een en ander uit over de poel en
- Opdracht de diversiteit rondom de poel. Ook vertelt hij was
uitleggen er in de poel kan leven en waar dit op kan duiden.
- Groepjes Hierna legt hij het verband met de opdracht.
maken. Als laatste worden groepjes van ongeveer 3 a 4
personen gemaakt.
Het is de bedoeling dat de leerlingen thuis de
proeven voorbereiden.
Les 2 Het onderzoek De leerlingen hebben de proeven in groepjes
voorbereid. Ze moeten nu echt aan de slag. Ze
gaan onder leiding van begeleiders en docent naar
de poel om daar verder te gaan met hun
onderzoek.
Les 3 Het uitwerken van De leerlingen kunnen hun proef in de les
het onderzoek. uitwerken en afmaken. Wanneer ze vragen
hebben kunnen ze dat deze les vragen. Ze moeten
het verslag de volgende les inleveren.

Benodigdheden:
Proef 1
- Jampotje
Proef 2:
- handzeven, planktonnetten, vijvernet
- emmers, liefst met deksel
- Fotobakken
- pipetten
- handloepen (10x)
- plastic petrischalen
- lepels
- verzameltabel
- zoekkaarten
Achtergrond informatie
Bij dit onderzoek ga je van de poel bij het Corpac huis op verschillende plaatsen
bepalen wat de kwaliteit van het water is. Hierbij wordt gekeken naar:
1. Onbewuste verontreinigingen. Bijv. drijvende stoffen zoals, plastic, hout, en
grotere, zwevende delen.
2. Biologische verontreinigingen: de voedselrijkdom van het water (trofie-graad), de
vervuilingsgraad (saprobie-graad) en de waterkwaliteit aan de hand van de makro
fauna (grote diertjes) die erin het water voorkomen.
3. Chemische en fysische verontreinigingen. De opgeloste stoffen zoals fosfaat,
ammonium nitraat etc. in het water.
De stoffen die we op de rivieren en andere wateren lozen vormen een probleem als de
concentraties een bepaalde kritische waarde overstijgen. Deze kritische waarde is
afhankelijk van het soort stof en is vaak niet scherp te trekken. Veel stoffen worden
door de wateren waar ze in geloosd worden dusdanig verdund dat ze geen probleem
meer vormen of ze worden door natuurlijke afbraak in het water omgezet in
onschuldige stoffen. Er treden problemen op als bijvoorbeeld zware metalen in
dusdanige hoeveelheden in de wateren terechtkomen dat ze giftig worden voor
organismen die in het water leven. Zo ontstaan ook problemen als organische stoffen
in grote hoeveelheden in de wateren terecht komen en het zuurstofgehalte in het
water door natuurlijke afbraak (oxidatie) dusdanig daalt dat vissen en microorganismen
sterven.
Welke verontreinigingen kun je in water aantreffen? We kunnen de stoffen
onderverdelen in organische (koolstofbevattende) en anorganische stoffen. In de
volgende tabel zie je wat voorbeelden van vervuilende stoffen staan.
staan.
Tabel 1. Soorten van verontreinigingen.
organische stoffen anorganische stoffen
van natuurlijke oorsprong (bijv. mest) zware metalen (koper, zink, lood enz.)
zepen en wasmiddelen nitraten en fosfaten uit kunstmest
pesticiden (bijv. lindaan) chloriden en sulfiden
chloorhoudende oplosmiddelen (bijv.
tri)
Tegenwoordig is een belangrijke bron van watervervuiling de intensieve landbouw die
met overschotten organische mest kampt en ook veel kunstmest gebruikt. Deze
stoffen spoelen met het regenwater de wateren in en zorgen voor overbemesting van
het water. Ook bepaalde pesticiden (bijv. lindaan) zorgen soms voor problemen.

Ook ligt de Corpac tuin bij een druk verkeerspunt. Hier komt veel autoverkeer langs
waaruit veel uitlaatgassen komen. Deze slaan met bijvoorbeeld de regen neer en
komen dan in de wateren terecht.
Bespreking ecologie - voedselrelaties
Elke vijver of beek, sloot of poel wordt gekenmerkt door bepaalde organismen. Welke
organismen hier voorkomen is onder andere afhankelijk van temperatuur, lichtsterkte,
windsnelheid, waterkwaliteit, etc.. We noemen dit ook wel de abiotische factoren. Elk
organisme heeft voor elk van deze abiotische factoren een bepaalde voorkeur. Als een
factor (of meerdere factoren) te fel afwijkt van de voorkeur van een organisme, dan
zal dit organisme hier niet meer kunnen overleven. De tolerantiegrens is
overschreden. Bovendien zijn er bepaalde planten en dieren die zich gemakkelijker
kunnen aanpassen dan andere.
Maar ook tussen de organismen zelf (tussen verschillende soorten, tussen individuen
van een zelfde soort, tussen levende en dode organismen) bestaan bepaalde relaties.
Enkele voorbeelden: voedselaanbod, predatoren, concurrentie. Deze factoren worden
de biotische factoren genoemd.
Biotische factoren
Aan de hand van de 'voedselgewoonten' kan voor elk organisme het voedingsniveau
opgespoord worden. Met deze gegevens is het mogelijk om de relaties tussen de
gevonden levende organismen te zoeken. Door een voorbeeld te zoeken voor een
herbivoor, carnivoor 1ste orde, carnivoor 2de orde en een detritivoor (leeft van dood
organisch materiaal) kunnen voedselketens opgesteld worden.
Gaat men nog een stap verder, verbindt men verschillende voedselketens en betrekt
men ook andere, niet-gedetermineerde organismen (planten, micro-organismen) in de
bespreking, dan kan men een voedselkringloop en voedselweb opbouwen, waarbij
geïllustreerd wordt dat:
niet enkel de relaties tussen de levende organismen aan bod komen, maar dat
ook de dode biomassa (behorende tot de biotische factoren) hierbij een
belangrijke rol speelt;
organismen niet leven ten koste van één soort, maar dat zij meerdere soorten
consumeren.
De onderlinge afhankelijkheid tussen de organismen wordt hierbij aangetoond.
Wanneer een bepaalde soort uit deze levensgemeenschap verdwijnt, bijvoorbeeld ten
gevolge van verontreiniging, dan zal dit rechtstreeks gevolgen hebben voor de nog
resterende organismen. Nadat een voedselweb is opgebouwd, is het misschien
interessant om één of enkele schakels (organismen) te verwijderen en na te gaan wat
de gevolgen zijn voor de levensgemeenschap.
Een overzicht van enkele trefwoorden
producenten bouwen vanuit zonlicht en mineralen organisch materiaal op
fotosynthetiserende planten
consumenten verbruiken het organisch materiaal
herbivoren of planteneters
carnivoren of vleeseters
omnivoren of alleseters
detritivoren of afvaleters
reducenten breken het niet geconsumeerde organisch materiaal af tot minerale
stoffen
bacteriën en schimmels

Om een voedselpiramide te maken, moeten het aantal individuen en de biomassa (of
de hoeveelheid energie) in de juiste verhoudingen worden voorgesteld. Dit wordt
eventueel a.d.h.v. een computermodel gedemonstreerd.
Abiotische factoren
De structuurkenmerken van het water, de doorzichtigheid, de belichting, de
stroomsnelheid en de temperatuur zijn enkele natuurkundige factoren die het leven in
het biotoop beïnvloeden. De chemische factoren zijn mede bepalend voor de
soortensamenstelling en soortenrijkdom.
Bepaling van de waterkwaliteit
Bijna iedereen kan met het blote oog een waterloop of water bestempelen als niet,
matig of sterk vervuild. Dit is een erg subjectieve wijze. Het is echter belangrijk om te
beschikken over objectieve maatstaven. Een objectieve bepaling van de waterkwaliteit
kan gebeuren via chemische analysen, maar kan ook gebaseerd zijn op biologische
studies (planktononderzoek, studie van ongewervelde). Een chemische analyse is
alleen een momentopname en is beperkt tot de een watermonster, daar waar een
biologische bepaling ook het (recente) verleden weerspiegelt en een beeld geeft van
het waterig milieu als geheel. Beide methoden dienen elkaar aan te vullen: de
biologische bepaling geeft een idee over de omvang van de vervuiling, terwijl een
chemische analyse toelaat de aard van de vervuiling vast te stellen.
De biologische methode steunt op 2 principes:
naar gelang de gevoeligheid voor verontreiniging zullen deze soorten al dan
niet voorkomen in zuiver of vervuild water; de meest gevoelige soorten zullen
het eerst verdwijnen, terwijl de veelzijdige soorten het langst zullen stand
houden.
het aantal soorten of het totaal aantal systematische eenheden (totaal S.l.): in
niet verontreinigd water komt een groot aantal soorten voor, ieder met (relatief
weinig individuen, terwijl in vervuild water een klein aantal soorten voorkomt
met zeer veel individuen per soort.
Het totaal aantal systematische eenheden komt in het beste geval overeen met
het aantal soorten. Determinatie is echter niet altijd nodig of mogelijk (te
moeilijk of te tijdrovend voor leerlingen) tot op soortniveau. Dan volstaat
determinatie tot op het niveau van geslacht (genus), familie, ... =
systematische groep. Het totaal aantal systematische eenheden komt dan
overeen met het totaal aantal van deze systematische groepen.
De organismen die gebruikt worden voor de kwaliteitsbepaling, noemen we
bioindicatoren, in dit geval zijn het de ongewervelde van het zoetwater. Dat de

iologische kwaliteitsbepaling volgens de methode van de ongewervelde, de
gestandaardiseerde norm is geworden, is geenszins verbazingwekkend:
eenvoudige bemonstering.
relatief gemakkelijke herkenning van deze organismen.
ongewervelde waterdieren zijn ideale indicatoren.
Op veel manieren werken verontreinigingen nadelig in op de ecosystemen in het
water. Sommige stoffen worden namelijk in zo grote hoeveelheden aangevoerd, dat
ze bijna niet verwerkt kunnen worden in de kringlopen. Andere zijn vreemd voor de
natuur die ze dan vaak niet kan afbreken.
Stoffen die verontreinigd werken, worden naar de bron van herkomst in de volgende
soorten onderverdeeld:
A. Onbewuste verontreinigingen.
Hiertoe behoren drijvende stoffen zoals, plastic, hout, en grovere, zwevende delen.
"troep" zoals oude fietsen, lege flessen, blikjes, tv's.
b. Biologische verontreinigingen.
Hiertoe behoren ziekteverwekkende virussen en bacteriën. Grote concentraties
organisch afval, afkomstig uit rioleringen, bio-industrie, melkfabrieken enz. zorgen
vaar ophopingen van bacteriën. Waar veel bacteriën aan het werk zijn, ontstaat
zuurstofgebrek en stank. Het zuurstofgebrek heeft een nadelige invloed op planten en
dieren.
c. Chemische en fysische verontreinigingen.
Tot de chemische verontreiniging rekenen we verontreinigingen door anorganische
zouten, afbreekbare organische stoffen, giftige stoffen e.d. Een voorbeeld van een
fysische verontreiniging is de verhoging van de temperatuur: van het water.
Wanneer we een uitspraak willen doen over de kwaliteit van water dan kunnen we de
volgende maatstaven gebruiken:
a. De soortenrijkdom
In voedselarme wateren is over het algemeen de rijkdom aan soorten groter dan in
voedselrijk water (waar vaak meer organismen van slechts enkele soort voorkomen).
b. De vervuilingsgraad (Saprobie-graad).
Hierbij gaat het om de mate van vervuiling door natuurlijke organische stoffen. De
vervuiling wordt veroorzaakt doordat er meer organische stoffen in het water zitten
dan de reducenten kunnen afbreken. De samenstelling van de soorten is sterk
afhankelijk van de vervuilingsgraad.
c. Het zuurstofgehalte van het water.
In een natuurlijke levensgemeenschap behoort over langere tijd een evenwicht te
bestaan tussen productie en consumptie van zuurstof door waterorganismen.
d. De voedselrijkdom (trofiegraad).
Bepaalde stoffen in het water, met name fosfaten en nitraten, bepalen de
plantengroei in belangrijke mate. Hoge sterk afwisselende gehaltes van deze stoffen
kunnen de biologische kringloop tijdelijk of blijvend verstoren, omdat ze vooral de
algengroei sterk bevorderen (die 's nachts voor zuurstofschaarste zorgen).
e. De aanwezigheid van giftige, natuurvreemde stoffen.
Voorbeelden: bestrijdingsmiddelen ( insecticiden, herbiciden).

Didactische onderbouwing
In deze lesbrief is het de bedoeling dat de leerlingen zich gaan verdiepen in de
kwaliteit van het water, door de verschillende organismen in het water te
onderzoeken.
Het niveau van deze lesbrief is havo. Maar deze lesbrief kan ook aangepast worden
naar bijvoorbeeld vmbo of vwo.
De leerlingen op het vmbo zouden bijvoorbeeld de stof uit het boek alleen kunnen
gebruiken als basis en bij de opdrachten. Ook zouden ze bijvoorbeeld de
berekeningen samen met de docent kunnen maken, zodat dit gemakkelijker is voor de
leerling. De conclusie die zouden de leerlingen dan zelf kunnen trekken.
Bij het vwo zou de stof wat ingewikkelder gemaakt kunnen worden, door de leerlingen
wat meer over de organismen op te laten zoeken en dit te laten vermelden in het
verslag.
Bij het practicum gaan ze verschillende onderdelen onderzoeken.
Hiernaast is het de bedoeling dat de leerlingen niet individueel werken, maar juist in
groepjes. Hierdoor leren de leerlingen ook met experimenten buiten de deur samen te
werken. Het is uiteindelijk de bedoeling dat de leerlingen per groepje een verslag
inleveren van hun resultaten van de proeven.
Ze maken hiervan een natuurwetenschappelijk verslag.
Wanneer de leerlingen het verslag klaar hebben, moeten ze ook terug kijken op het
samenwerkingsproces. Hiervoor moeten ze een evaluatieformulier invullen.
Hier leren ze van om ook zelf te reflecteren op hun samenwerking en leerproces maar
ook met elkaar te praten over hoe ze het vonden gaan en wat een volgende keer
beter zou kunnen.
In deze lesbrief is ook informatie terug te vinden over bijvoorbeeld voedselrelaties,
maar ook factoren die van invloed kunnen zijn op bepaalde organismen in een
omgeving. Er is voor gekozen om deze informatie aan de leerlingen te geven, zodat ze
een basis hebben, die aan kan sluiten op de stof uit het boek. Aan de hand van deze
stof kunnen de leerlingen hun verslag vorm geven. Door in literatuur en op internet
naar meer informatie te zoeken, kunnen ze deze basisinformatie aanvullen om zo tot
een beter resultaat te komen.

Dotterbloem-
graslanden
Leerlingen deel

Taakverdeling
Onderstaande opdrachten worden in groepjes van 2 uitgevoerd. Om de opdrachten
binnen de tijd af te krijgen moet een taakverdeling gemaakt worden:
- verdeel de taken hieronder over de verschillende groepsleden
Coördinator
- de coördinator stuurt zijn andere groepslid aan
- kies als coördinator iemand die goed kan organiseren
- de coördinator leest de inleiding voor en de verdere opdrachten, hierbij
verdeeld hij/ zij ook de taken
- de coördinator maakt een eindevaluatie en houdt een logboek bij ( zie
„logboek bijhouden‟ )
- de coördinator zorgt ervoor dat de juiste materialen worden meegenomen:
pennen ( 2 ), potloden ( 2 ), Blanco- papier a3 formaat.
Notulist
- de notulist vult de werkbladen in
- kies als notulist iemand die netjes kan schrijven en zorgvuldig is
- de notulist is verantwoordelijk voor de opdrachten
samenwerken: uiteindelijk is iedereen verantwoordelijk voor het verloop van deze
samenwerking.

Maak na het lezen van de inleiding en het verdelen van de taken
gezamenlijk de vragen ( vraag 1.1 t/m 1.4 )
Opdrachten 1.1 t/m 1.4
Taakverdeling
1.1 Wie is binnen het groepje aangesteld als coördinator?
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
1.2 Waarom is juist voor deze persoon gekozen?
………………………………………………………………………………………………………………………………………….
1.3 Wie is aangesteld als notulist?
………………………………………………………………………………………………………………………………………….
1.4 Waarom is juist voor deze persoon gekozen?
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
Maak gebruik van onderstaande informatie voor de volgende opdracht
De plant behoudt zijn bladeren. De bladeren zijn rond tot bijna niervormig. De plant
wordt 45-60 cm hoog. De favoriete standplaats is langs randen van sloten, beken,
weilanden en zompige plaatsen. Op deze plaatsen komt de plant zowel in de volle zon
als in de halfschaduw voor.
De bloeiperiode loopt van maart tot april en soms
nog van augustus tot september. De ongeveer 4
cm grote bloemen tellen vijf tot acht gele
kelkbladen, geen kroonbladen en talloze
meeldraden. De onderste bladeren zijn lang
gesteeld. De bloemstengels zijn hol en glad.
De plant heeft een voortdurend vochtige bodem
nodig voor de ontwikkeling van de knollen. Varieert
de vochtigheidsgraad, dan blijven de knollen klein.
De bloemen worden bestoven door vliegen, kevers en bijen. De rijpe vruchten blijven
drijven, en zo wordt het zaad verplaatst. Vee vermijdt de licht giftige plant. Hooi met
een geringe hoeveelheid bloemen kan voor vee geen kwaad, maar grote
hoeveelheden leiden tot spijsverteringsstoringen.
Bloem op een naam brengen
De volgende opdrachten helpen je om op zoek te gaan naar de bloem waar je
naar op zoek bent.
Beantwoord de 6 volgende vragen meteen goed. Voor ieder goed antwoord, krijg je
twee letters van je docent. Zodra je al deze vragen goed hebt beantwoord, krijg je 12
letters van de docent. Deze letters puzzel je aan elkaar en zo kom je tot een naam
van een bloem.
Succes!!!

Beantwoord de volgende vragen op de stippellijn
Vraag 1.
De bloemen hebben de kleur…………………………..?
Vraag 2.
de plant wordt ….................. cm hoog
Vraag 3.
door welke drie insecten worden de bloemen bestoven?
1. ……………………………………
2. ……………………………………
3. ……………………………………
Vraag 4.
Wanneer zijn de bloeimaanden van deze plant ……………………………………………………..?
Vraag 5.
Wat is de favoriete standplaats van deze plant ………………………………………………………?
Vraag 6.
Grote hoeveelheden van dit soort bloemen kunnen leiden tot
………………………………………………………?
Leuk om te weten: bouw van een bloem
Bloemen zijn niet allemaal op dezelfde manier opgebouwd. Bloemen zijn opgebouwd
uit een bloemsteel, bloemkelk, bloemkroon, meeldraden en stamper.
Niet alle bloemen zijn opgebouwd zoals in de afbeelding hieronder te zien is.
De goudgele bloemen kunnen wel vijf centimeter in doorsnede zijn. Het zijn niet de
kroonbladen die geel zijn, maar de kelk is fel gekleurd. De veel kleinere kroonblaadjes
maken de zoete nectar, die insecten moet lokken. Bij mooi weer worden de dotters
dan ook veel door insecten bezocht. Na de bloei liggen
de kokervormige vruchten in een krans. In juni splijten
ze tijdens een regenbui open en komen de zaden vrij,
die dan door het regenwater een eindje worden
meegenomen. Dotterbloemen worden niet door vee
gegeten, er zit een bijtende scherpe stof in. Vroeger
werd sap uit de bloemen geperst, dat werd gebruikt om
boter geel te kleuren.
Bloemonderdelen:
1. bloemsteel
2. bloemkelk (kelkblad)
3. bloemkroon
(kroonblad)
4. meeldraad
5. stamper

Afwijkende bouw
Bepaalde soorten planten bevatten een stamper, andere plantensoorten bevatten
meerdere stampers.
Bij sommige plantensoorten ontbreekt de bloemkroon bij andere plantensoorten
ontbreekt de bloemkelk.
Maak de onderstaande opdracht ‘ planten- families ‘
Planten- families
Sommige planten behoren tot dezelfde familie. Net als bij mensen kan je dat zien
doordat ze op elkaar lijken. Bekijk de tekeningen en zoek welke planten op elkaar
lijken.
Omcirkel het goede antwoord
Berenklauw lijkt op een boterbloem / kruisbloem / schermbloem.
Judaspenning lijkt op een boterbloem / kruisbloem / schermbloem.
Dotterbloem lijkt op een boterbloem / kruisbloem / schermbloem.
Berenklauw Dotterbloem Judaspenning

Zorg ervoor dat je bij de biotoop ‘ dotterbloemgrasland “ staat. En maak de
vragen 1 t/m 6
1.Beschrijf in het kort hoe dotterbloemgraslanden eruit zien? groot/ klein,
veel bloemen/ weinig bloemen etc.
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
2. Beschrijf hoe de bloemen eruit zien? zijn ze groot /klein? Welke kleur
hebben ze?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
3. Uit hoeveel bloembladeren bestaat de dotterbloem?
………………………………………………………………………………………
4. Bestaat de dotterbloem uit meeldraden?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
5. Komen deze bloemen veel of juist niet veel voor in dit gebied?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
6. Groeien deze dotterbloemen alleen of in groepjes?
…………………………………………………………………………………………………………………………………

Hieronder zie je een afbeelding van de dotterbloem. Voor jullie is het nu de
opdracht om de juiste onderdelen erbij te schrijven.
Vul de juiste onderdelen van de dotterbloem op de voorgedrukte lijn.
Kies uit de 9 onderstaande onderdelen de 5 juiste antwoorden
blad- meeldraden- bloem- stengel- dotterbloemknop- okselknop- wortel- eindknop-
bloembladeren.
1.
2.
3.
4.
5.

Leuk om te weten…
Zeldzaam is de dotterbloem niet, maar kwetsbaar is deze
plant wel. Alleen in reservaatgebieden zijn ze nog aan te
treffen. Aan het begin van de 20ste eeuw waren in ons
land honderdduizenden hectares schrale, meest vochtige
hooilanden. Het wemelde van de dotterbloemen. De
plantenliefhebber kent het zogenaamde
“dotterbloemverbond” en ook de naam
“dotterbloemgraslanden” is een begrip.
Het gebrek aan schoon en mineraalrijk kwelwater,
vermesting en verzuring hebben de dotterbloem geen
goed gedaan. Vergeleken met zo‟n zestig jaar geleden is
ongeveer 1% van de dotterbloemgraslanden over. Deze
terreinen zijn vrijwel allemaal in beheer bij natuurbeschermingsorganisaties, want in
ontwaterde en bemeste weilanden komt de plant niet voor.
Tekenopdracht op a3 formaat, nadat jullie bovenstaande tekst gelezen hebben,
gaan jullie een natuurgetrouwe tekening maken van het dotterbloemgrasland.
Verwerk de kleuren die je ziet ook in de tekening.

Eindevaluatie
Hoe verliep de samenwerking? Goed/ niet goed? En waarom?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
Waren de taken goed verdeeld? Allebei evenveel gedaan?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
Wat hebben jullie geleerd van deze opdrachten? en welke vonden jullie het
leerzaamste om uit te voeren?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………..
Zijn jullie tevreden over alle gemaakte opdrachten? waarom wel/ waarom
niet?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………..
Wat zouden jullie de volgende keer anders doen? Waar zijn jullie tegenaan
gelopen?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………

Docentenhandleiding:
In deze docentenhandleiding vindt u kort en bondige informatie over het lespakket
Dotterbloemgraslanden.
Let op !! Dit lespakket is enkel alleen uit te voeren van maart tot april en
soms nog van augustus tot september.
Lesonderwerp:
- Dotterbloemgraslanden
Lesduur:
- 2 a 3 lessen.
Lesdoelstellingen:
- De leerling kan iets vertellen over de dotterbloemplant
- De leerling kan de onderdelen van een dotterbloem benoemen
- De leerling kan een natuurgetrouwe tekening maken van een
dotterbloemgrasland
- De leerling kan samenwerken met een klasgenoot.
- De leerlingen kan reflecteren op zijn of haar proces (d.m.v.
evaluatieformulier)
Verwachte of aangenomen beginsituatie:
- De leerling weet weinig of niets van dotterbloemgraslanden af. Enkel
alleen informatie verkregen uit hun leefomgeving.
Alle opdrachten worden in tweetallen uitgevoerd
Lesschema:
Activiteiten: Activiteit docent:
Les 1 Introductie lesbrief
De docent introduceert de lesbrief, door uit
te leggen wat de opdracht is. Daarna zet de
Voorkennis +
docent de leerlingen aan het werk, de
samenwerkingsopdrachten: leerlingen kunnen het lesmateriaal volgen
Bijhorende opdrachten met de bijhorende opdrachten
maken
De leerlingen mogen alle opdrachten op de
voorgedrukte stippellijnen uitwerken.
Les 2 De bloem en het grasland De leerlingen krijgen tijdens les 2 meer
beter leren kennen d.m.v. opdrachten die te maken krijgen met de
opdrachten die gerelateerd dotterbloem zelf. Ze moeten de juiste
zijn aan de dotterbloem onderdelen benoemen en zelfs een
natuurgetrouwe tekening maken van een
dotterbloemgrasland. Hierbij zullen de
leerlingen actief bezig zijn met het leren
kennen van deze soort plant.
Les 3 Eindevaluatie Door middel van een evaluatieformulier
evalueren de leerlingen op hun eigen
proces wat betreft de biotoop Dotterbloem
en het samenwerken.

Benodigdheden:
Voor de vlinderbloem: (per bloem)
- A3 blaadjes
- Potloden
- Gummen
- pennen
Antwoorden van de opdrachten
Opdrachten 1.1 t/m 1.4
Eigen invulling
Opdracht bloem op een naam geven
1). Geel
2). 45- 60 cm hoog
3). Vliegen, kevers en bijen
4). Maart tot april en soms nog van augustus tot september.
5). Langs randen van sloten, beken, weilanden en zompige plaatsen.
6). Spijsverteringsstoringen
Planten families opdracht
Berenklauw lijkt op een schermbloem.
Judaspenning lijkt op een kruisbloem
Dotterbloem lijkt op een boterbloem
Vragen 1t/m 6
Eigen invulling, ligt aan de bloemen die in de graslanden staan.
Onderdelen opdracht
Bloembladeren
Meeldraden
Stengel
Dotterbloemknop
Blad
Maak een tekening
Eigen invulling
Invullen van eindevaluatie
Wordt individueel ingevuld en ingeleverd

Didactische onderbouwing
Binnen deze lessenreeks zal het onderwerp dotterbloemgraslanden centraal staan.
Hierbij is het de bedoeling dat leerlingen in tweetallen onderzoek doen, om er zodanig
achter te komen wat een dotterbloem nu voor een plant is en ook zullen de
graslanden benoemd worden. Door middel van diverse en leerzame opdrachten wordt
er veel aandacht besteed aan kennis overdracht. Ook het samenwerken zal een
belangrijke rol spelen. De opdrachten worden namelijk in tweetallen uitgevoerd. Op
deze manier kunnen ze veel van elkaar leren en elkaar aanvullen waar nodig is.
Voordat de opdrachten over de dotterbloemgraslanden beginnen, wordt er vooraf nog
een vragenlijst ingevuld, betreft de taakverdeling.
Er wordt informatieve informatie gegeven over de dotterbloemgraslanden. Deze
informatie is voornamelijk bedoeld om een basis te creëren, betreft het onderwerp,
maar ook om de verdere opdrachten uit te voeren. Verder wordt er binnen deze
lessenreeks aandacht besteed aan verschillende soorten opdrachten zoals;
vragenlijsten invullen, juiste onderdelen van de dotterbloem benoemen en een
natuurgetrouwe tekening maken.
Het is belangrijk dat leerlingen creatief kunnen denken en inzichtelijk vermogen
ontwikkelen, daarom maken de leerlingen een “natuurgetrouwe tekening.” Dit is de
laatste opdracht die gekoppeld is aan het thema dotterbloemgraslanden.
Als laatste aspect waar leerlingen hun hele leven mee in aanraking komen:
samenwerken. Ook in deze lessenreeks wordt hier extra aandacht aan besteed.
Leerlingen werken in tweetallen en zullen samen de opdrachten tot een goed verloop
en een goed eind moeten brengen. Aan het einde van dit project, wordt er dan ook
geëvalueerd op het samenwerkingsproces. Hiermee leert de leerling omgaan met
evalueren en reflecteren. Ook dit is een begin waar men later in het leerproces profijt
van heeft.

Biodiversiteits-
onderzoek
Leerlingen deel

Opdracht
Je gaat de biodiversiteit van dieren in een gebied onderzoeken.
In dit werkblad ga je kijken naar de biodiversiteit van dieren in de Corpactuin. In
Tilburg leven veel verschillende dieren. Deze kun je determineren met behulp van
zoekkaarten of determinatiegidsen. Determineren wil zeggen dat je de naam van
een dier opzoekt. Eigenlijk bepaal je dus tot welke soort het dier behoort. Behalve
op soort kan een dier ook worden ingedeeld in rijk, klasse, orde en familie. Dit
noemt men ordenen. Taxonomie is de wetenschap die zich bezighoudt met het
indelen van dieren en planten.
Wat heb je nodig?
- Insectenzuiger
- glazen potje
- kleurpotloden
- zoekkaart bodemdieren en vogels
- determinatiegidsen
Stap 1: Ga op één plek staan en kijk rustig om je heen.
Vraag 1:
Welke dieren zie je?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………..
Vraag 2:
Op welke andere plekken denk je veel dieren te kunnen vinden?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………..
Vraag 3:
Waarom?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………..
Stap 2: Ga op zoek naar een dier. Dit kan een vogel zijn, maar ook insect of
bodemdier. Vang het zonodig met behulp van het potje of de insectenzuiger. Houd
rekening met de volgende punten:
• Wees voorzichtig met het dier.
• Bekijk het dier en bepaal welke soort het is.
• Vraag de docent om hulp als je er met behulp van de zoekkaarten niet
uitkomt.
• Vul de diersoort in tabel 1 bij de resultaten in. Geef ook de vindplaats en het
aantal dieren van deze soort op deze plek aan.
• Zet het dier voorzichtig terug op dezelfde plek waar je het gevonden hebt.
• Vind minstens 10 verschillende dieren.
• Blijf niet op één plek, maar probeer in het hele gebied dieren te vinden.

Tabel 1
Diersoort Vindplaats Aantal
Stap 3: Je gaat nu een overzichtskaart met legenda van het gebied maken.
Stap 4: Bekijk het werkvel ‘kaart van het gebied’. Vul de naam van het gebied en de
datum in. Maak hierna een schematische tekening van het door jou onderzochte
gebied. Houd ruimte over voor een legenda.
Stap 5: Teken een gekleurd rondje op de kaart voor elk dier dat je hebt gevonden.
Geef elke diersoort een andere kleur. Vind je meerder dieren van dezelfde soort op
een plaats, dan teken je één rondje.
Stap 6: Maak een legenda bij de kaart. Geef hierin aan welke kleur voor welke
diersoort staat.
Stap 7:Bekijk de overzichtskaart van een klasgenoot. Vul je eigen overzichtskaart en
legenda aan met diersoorten op deze kaart die je zelf niet gevonden hebt.
Stap 8: Maak voor vijf gevonden diersoorten een taxonomische indeling. Zet je
resultaten in tabel 2. Maak gebruik van determinatiegidsen en/of internet. (deze
stap kan je in de klas maken)

Tabel 2
Soort
Rijk
Stam
Klasse
Orde
Familie
Geslacht
Dier 1 Dier 2 Dier 3 Dier 4 Dier 5
Stap 9: Bekijk je overzichtskaart en legenda.
Vraag 4:
Hoeveel verschillende diersoorten staan er op je kaart? En hoeveel dieren heb je in
totaal gevonden?
Aantal diersoorten:……………………… Aantal dieren: ……………………………..
Vraag 5:
Welke van deze twee gegevens zou je gebruiken om iets te zeggen over de
biodiversiteit?
Ik zou,………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………..…………………………………………………………………………
Gebruiken, omdat ………………………………………………………………………………………………
……………………………………………..…………………………………………………………………………..
Vraag 6:
Hoe schat je met dit gegeven de mate van biodiversiteit in?
Ik schat de biodiversiteit in dit gebied HOOG / GEMIDDELD / LAAG in omdat,
…………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………..
Vraag 7:
Is dit een volledig overzicht van de biodiversiteit aan dieren in dit gebied?
Ja / Nee, omdat
…………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………..

Stap 10: Bekijk je overzichtskaart en legenda.
Vraag 8:
Op welke plekken in het gebied heb je weinig of juist veel diersoorten gevonden?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………..
Vraag 9:
De verspreiding van dieren over een bepaald gebied wordt beïnvloed door biotische
en a-biotische factoren. Geef een aantal biotische en a-biotische factoren in je
gebied die van invloed zijn op de verspreiding van dieren. Er zijn twee voorbeelden
gegeven.
Biotische: voedsel, ………………………………………………………………………………………………….
A-biotisch: licht, ………………………………………………………………………………………………………
Vraag 10:
Wanneer zullen er op een plek VEEL dieren voorkomen? Wanneer WEINIG?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………..
Vraag 11:
Biotische en a-biotische factoren zijn ook van invloed op de mate van biodiversiteit.
Welke biotische of a-biotische factoren beperken de biodiversiteit in het gebied?
Waarom?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………..
Vraag 12: Welke factoren stimuleren de biodiversiteit? Waarom?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………..
Vraag 13: Wat is het belang van een hoge biodiversiteit?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………..
Het gebied waarin je naar dieren hebt gezocht kan een kleine levensgemeenschap
worden genoemd. Een levensgemeenschap bestaat uit populaties van verschillende
soorten.
Vraag 14:
Wat is een populatie?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………..

Vraag 15:
Tussen populaties kan competitie (strijd) plaatsvinden. Vaak gaat deze competitie
om het beschikbare voedsel. Tussen welke diersoorten in jouw gebied vindt deze
competitie waarschijnlijk plaats?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………..
Vraag 16:
Ook binnen een populatie kan competitie plaatsvinden. Bij sterke competitie vormen
dieren een territorium. Wat is het voordeel van het vormen van een territorium?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………..
SLOT
Vraag 17:
Ik schat dat er in het door mij onderzochte gebied een GROTE/MATIGE/KLEINE
biodiversiteit van dieren is, omdat
…………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………..
Vraag 18:
Factoren die de biodiversiteit beperken in het door mij onderzochte gebied zijn:
…………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………..
Vraag 19:
Factoren die de biodiversiteit stimuleren in het door mij onderzochte gebied zijn:
Als je dit onderzoek wilt uitbreiden, kan je dit onderzoek ieder jaar doen, en de
gegevens met elkaar vergelijken. Ook kan je gaan onderzoeken in verschillende
jaargetijde.
Je kan dan bekijken welke dieren er op de ene overzichtskaart wel voor en op de
andere kaart niet voorkomen.
Je kan dan bij jezelf nagaan, hoe dat zou kunnen? Welke oorzaken zijn hiervoor te
bedenken?
…………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………..

Werkvel - Kaart van het gebied
NAAM VAN GEBIED:
DATUM:

Eindevaluatie
Hoe verliep de samenwerking? Goed/ niet goed? En waarom?
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
Waren de taken goed verdeeld? Allebei evenveel gedaan?
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
Wat hebben jullie geleerd van deze opdrachten? en welke vonden jullie
het leerzaamste om uit te voeren?
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
Zijn jullie tevreden over alle gemaakte opdrachten? waarom wel/
waarom niet?
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
Wat zouden jullie de volgende keer anders doen? Waar zijn jullie
tegenaan gelopen?
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………

Docentenhandleiding:
In deze docentenhandleiding vind u kort en bondig informatie over het
lespakket biodiversiteitonderzoek.
- Lesonderwerp: Biodiversiteit
- Lesduur: 2 lessen.
- Lesdoelstellingen:
- De leerling kan aangeven hoe zijn omgeving eruit ziet, en deze ook
tekenen met bijbehorende legenda.
- De leerling kan een aantal verschillende en bij elkaar horende
soorten te tellen.
- De leerling kan aangeven welke factoren een rol kunnen spelen bij
biodiversiteit.
- De leerling kan taxonomische lijsten maken, van de waargenomen
dieren.
- De leerling kan conclusies trekken uit zijn bevindingen.
- Verwachte of aangenomen beginsituatie:
- De leerling weet weinig over biodiversiteit, maar heeft wel enige
kennis over de benaming van de dieren die ze tegen zullen komen.
- Lesschema:
Activiteiten: Activiteit docent:
Les 1 - Introductie
lesbrief
- Bijbehorende
opdrachten
maken t/m stap
7.
Les 2 Taxononielijst maken
en bijbehorende
vragen maken t/m
vraag19.
De docent introduceert de lesbrief, door uit te
leggen wat de opdracht is. Daarna zet de docent
de leerlingen aan het werk in de Corpactuin, de
leerlingen kunnen het lesmateriaal volgen, ze
maken eerst de vragen en maken daarna de
plattegrond. En vullen de soortentabel in.
De leerlingen gaan met hun ingevulde tabellen
en gemaakte plattegronden aan de slag. En
maken de andere vragen over o.a. biodiversiteit
en welke factoren hier een rol in spelen.

Stinzenplanten en
bodemdieren
onderzoek
Leerlingen deel

In de Corpactuin waar jullie allerlei planten en dieren kunnen bekijken, is er ook
een stukje aangelegd, waar voornamelijk stinzenplanten groeien.
Wat zijn stinzenplanten?
Stinzenplanten zijn planten die vaak als sierplant
rond de tweede helft van de 19e eeuw op
landgoederen, buitenplaatsen, en herenboerderijen
werden gebruikt. Ze komen oorspronkelijk niet voor
in Nederland, enkele komen uit Limburg.
Oorspronkelijk komen deze planten dus uit het
buitenland en zij hebben daar hun „natuurlijke
verspreidingsgebied‟. Het gebied waar de planten
voorkomen en dus verspreid zijn. Degene die in
Nederland voorkomen, zijn uit het buitenland ooit
eens naar Nederland gebracht en zijn door de
mensen zelf geplant. Deze planten hebben het
overleeft en zich verspreid en komen tot vandaag nog voor in Nederland.
Het woord stinzenplant is afgeleid van 'Stins', het Friese woord voor Stenen huis.
Een stins betekende vroeger een gebouw van een rijkere; het gewone volk had
geen geld voor steen, en woonde in houten huizen.
Stinzenplanten zijn vaak (vroege) voorjaarsbloeiers. De bloeitijd varieert per
soort van januari (Sneeuwklokje) tot juli (Keizerskroon). Het is voor deze
bloemen van belang om, nog voor de warmte losbreekt en andere planten en
bomen wakkerschudt, te bloeien. Op een vroege bloei hebben ze zich aangepast
door het voedsel in de winter op te slaan in een bol, knol of wortelstok. Zo
hebben ze snel voedsel paraat en zijn ze in staat om het zonlicht dat nog tussen
de kale takken van bomen door schijnt, op te vangen. Stinzenplanten zijn dan
ook vaak in halfopen bos te vinden en langs bosranden en in weiden op
landgoederen, op erven van Herenboerderijen en bij kerkhoven etc. De planten
komen van nature voor in bossen, maar ook in berggebieden, waar ze geen of
bijna geen struiken en bomen om zich heen hebben die het licht wegvangen.
Enkele bekende voorbeelden van stinzenplanten zijn:
Bosanemoon Sneeuwklokje Wilde hyacint
(Anemone nemorosa) (Galanthus nivalis) (Scilla non-scripta)

Waarom zijn de stinzenplanten naar Nederland gebracht?
In de 17e eeuw - de gouden eeuw - was er sprake van economische groei
in Nederland. Ook nam de bevolking in de steden toe. Grote delen van het
Hollandse landschap werden opnieuw ingericht. Dit gebeurde om nieuwe
vormen van industrie, nijverheid en landbouw mogelijk te maken.
Daarnaast werd ook ruimte gereserveerd waar de drukke stadsmens aan
het jachtige stadsleven kon ontsnappen. Steden werden namelijk steeds
drukker en viezer, met hun ratelende koetswielen en stinkende
paardenvijgen en grachten. Men kon ontspanning vinden in de rust en
ruimte van het buitenleven en men had hiervoor ook meer te besteden. In
het begin zocht de elite vooral in zogenoemde herenkamers van
boerderijen een rustige plek (een soort chique kamperen bij de boer dus),
maar al snel werden
complete, nieuwe
buitenplaatsen
aangelegd. Dit waren
complexen bestaande
uit een huis met een
parkachtig
aangelegde tuin en
soms een compleet
agrarisch bedrijf met
bijbehorende
landerijen.
Stinzenplanten in je eigen tuin!
Een heleboel soorten zoals sneeuwklokje, narcis en sleutelbloemen, zijn
zeer bekend omdat ze ook te koop zijn bij tuincentra en bloemenwinkels
als tuinplant en in veel tuinen vind je deze soorten terug. Deze zijn echter
vaak niet dezelfde als stinzenplanten, maar zijn verder gekruist met
elkaar. Neem bijvoorbeeld de narcis. Deze is er in Wit met oranje hart,
Geel met een geel hart, lichtgeel met een donker hart, Geel met een
lichter gekleurd hart, enzovoorts.
Waarschijnlijk zouden deze kruisingen het ook heel goed doen op
stinzenplaatsen, in loofbossen. Eigenlijk mag je de planten die je in de
tuinen vaak ziet, toch geen stinzenplanten noemen, omdat dit kruisingen
zijn.
Aangezien er niet het gehele jaar door stinzenplanten te zien zijn, zullen
we in dit biotoop ook bodemdiertjes onderzoek kunnen doen. Hoe we dat
gaan doen zal in het volgende deel beschreven staan.

Bodemdierenonderzoek
Omdat de biotoop met de stinzenplanten niet
het gehele jaar zal bloeien, kunnen we deze
biotoop ook voor andere doeleinden
gebruiken. We kunnen er o.a. bodem
onderzoek gaan doen. Waarbij we de
verschillende diertjes die hier voorkomen
kunnen bekijken.
Als je door de tuin wandelt, loop je eigenlijk
over een heleboel bodemdiertjes. Er leven
namelijk miljoenen beestjes in de grond. Raar
idee hè? Er zijn grote dieren bij, zoals mollen en slakken. Maar de meeste zijn zo
klein dat je ze met het blote oog niet kunt zien.
De bodemdiertjes in een tuin doen nuttig werk. Ze eten namelijk de resten op
van dode planten en dieren. Het zijn echte afvaleters. Wormen, springstaarten
en miljoenpoten peuzelen bladeren en ander afval op. De resten poepen ze uit.
Die worden dan weer door kleinere beestjes, bacteriën en schimmels, verteerd.
Zo verandert het afval in humus. Dat ziet eruit als aarde. Het is heel goed
plantenvoedsel!
Maar de bodemdiertjes doen nog meer. Ze graven namelijk allemaal gangetjes
in de grond. Dat is heel goed voor je planten. Want door die gangetjes komt er
meer lucht in de grond. En het water kan snel wegstromen als het hard regent.
Laat die beestjes dus maar lekker wriemelen in je tuin.
Opdracht
Jullie gaan vandaag bodemdierenonderzoek doen, dit kan in groepjes van 4 tot 5
personen gedaan worden. Iedere leerling bekijkt minimaal één diertje.
Bodemdierenonderzoek houdt in dat je kleine diertjes in de bodem gaat bekijken
en je daarbij verschillende vragen gaat beantwoorden. In de opdracht wordt
beschreven wat je moet doen, en zullen er tussendoor vragen gesteld worden.
Succes!
Materiaal
- Werkblad met de vragen.
- Potlood en gum.
- Lepel.
- Wit bakje.
- Loep.
Stap 1. Zoek met de lepel onder de bladeren en in de bodem naar diertjes.
Gebruik de loep.
Stap 2. Verzamel drie verschillende soorten in het witte bakje. Wees voorzichtig
met de diertjes, laat ze leven.
Stap 3. Kies één diertje uit je witte bakje dat je beter gaat bekijken.
Vraag 1:
Vond je het diertje op of onder de grond? Ik vond het diertje de
grond.

Vraag 2:
Wat denk je dat het diertje eet? Ik denk dat het diertje eet.
Vraag 3:
Hoeveel poten heeft het diertje? Het diertje heeft ______________ poten.
Vraag 4:
Welke kleuren heeft het diertje? Het diertje heeft de
kleuren____________________________________.
Vraag 5:
Wat is de naam van het diertje? De naam van het diertje is ___________.
( je kan hierbij een zoekkaart gebruiken, als deze aanwezig is.)
Vraag 6:
Maak een duidelijke tekening van het diertje.
Stap 4: Kies een ander diertje uit je witte bakje dat je beter gaat bekijken.
Gebruik de loep.
Vraag 7:
Vond je het diertje op of onder de grond? Ik vond het diertje ______ de grond.
Vraag 8:
Wat denk je dat het diertje eet? Ik denk dat het diertje ____________eet.
Vraag 9:
Hoeveel poten heeft het diertje? Het diertje heeft ___________ poten.
Vraag 10:
Welke kleuren heeft het diertje? Het diertje heeft de kleuren __________
Vraag 11:
Wat is de naam van het diertje? De naam van het diertje is ___________
( je kan hierbij een zoekkaart gebruiken, als deze aanwezig is.)

Vraag 12:
Maak een duidelijke tekening van het diertje.
Stap 5: Je gaat nu het laatste diertje uit je witte bakje bekijken. Gebruik de loep.
Vraag 13:
Vond je het diertje op of onder de grond? Ik vond het diertje _______de grond.
Vraag 14:
Wat denk je dat het diertje eet? Ik denk dat het diertje __________ eet.
Vraag 15:
Hoeveel poten heeft het diertje? Het diertje heeft ___________ poten.
Vraag 16:
Welke kleuren heeft het diertje?
Het diertje heeft de kleuren ___________________________________
Vraag 17:
Wat is de naam van het diertje? De naam van het diertje is __________
( je kan hierbij een zoekkaart gebruiken, als deze aanwezig is.)
Vraag 18:
Maak een duidelijke tekening van het diertje.

Laatste stap: Als je klaar bent, zet dan de diertjes terug op de plek waar je ze
hebt gevonden. Waarom is dit belangrijk?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
Enkele diertjes die je tegen kunt komen, zijn te zien op de volgende bladzijde.

Docentenhandleiding:
In deze docentenhandleiding vind u kort en bondig informatie over het lespakket
stinzenbiotoop en biotoop- en bodemonderzoek. Belangrijke punten die in deze
lesbrief naar voren komen is het leren observeren van bodemdieren, maar ook
weten wat voor functie deze dieren hebben in de bodem.
Omdat er in de Corpactuin ook een stinzenbiotoop is aangelegd is het belangrijk
om de leerlingen ook de nodige achtergrond informatie te geven. En dat is dan
ook terug te vinden in deze lesbrief.
Let op !! Dit lespakket is enkel alleen uit te voeren wanneer de stinzen bloeien en
wanneer het warm genoeg is voor bodemdiertjes om tevoorschijn te komen. Dit
is in de periode van eind maart tot eind september.
Lesonderwerp:
- Stinzenplanten en bodemdierenonderzoek.
Lesduur:
- 2 a 3 lessen.
Lesdoelstellingen:
- De leerling kan aangeven wat Stinzenplanten zijn en wanneer deze
groeien en kunnen omschrijven wat de belangrijkste kenmerken zijn.
- De leerling kan een beschrijven hoe de Stinzenplanten in Nederland zijn
gekomen.
- De leerling kan een bodemdiertje observeren, en kan daar respectvol mee
omgaan.
- De leerling kan een de vragen beantwoorden over de bodemdiertjes.
- De leerling kan samenwerken met zijn medeleerlingen.
Verwachte of aangenomen beginsituatie:
- De leerling weet van de verschillende bodemdieren die er kunnen
voorkomen.
Lesschema:
Activiteiten: Activiteit docent:
Les 1 - Introductie
lesbrief
De docent introduceert de lesbrief, door uit te leggen
wat de opdracht is. Er kan verteld worden, hoe
Stinzenplanten eruit zien en waar je ze kan vinden in de
Corpactuin.
Ook kan je de regels voor het veldwerk, uitlegen. En de
leerlingen voorbereiden op het bodemdierenonderzoek.
Les 2 Het onderzoek De leerlingen gaan met hun groepje naar de Corpactuin
en kunnen in de biotoop van de Stinzenplanten hun
onderzoekje uitvoeren.
De werkbladen worden direct meegenomen en kunnen
direct ingevuld worden. Het is van belang dat er goed
wordt omgegaan met de dieren en dat er goed wordt
samengewerkt.

Eindevaluatie
Hoe verliep de samenwerking? Goed/ niet goed? En waarom?
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
Waren de taken goed verdeeld? Allebei evenveel gedaan?
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
Wat hebben jullie geleerd van deze opdrachten? en welke vonden jullie
het leerzaamste om uit te voeren?
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
Zijn jullie tevreden over alle gemaakte opdrachten? waarom wel/
waarom niet?
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
Wat zouden jullie de volgende keer anders doen? Waar zijn jullie
tegenaan gelopen?
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………

Slot
Deze lessenserie is gemaakt door studenten van de Fontys lerarenopleiding te
Tilburg. Het projectwerk is een onderdeel van de cursus duurzaamheid, waardoor
het onderwerp duurzaamheid centraal staat bij de uitvoering van het project.
Het project wat wij als groep gekozen hebben is het ontwikkelen van een
educatief programma voor de Corpac Tuin. Deze Corpac Tuin is een
biodiversiteitstuin gelegen rondom het Corpac Huis te Tilburg, 1waarvan de
aanleg gestart is in het najaar van 2010.
De tuin is het resultaat van een samenwerking tussen Het Corpac Huis, ECNC en
de provincie Noord-Brabant. Tevens is de gemeente Tilburg bij het plan
betrokken, als eigenaar van een groot deel van de grond.
Het doel van de Corpac Tuin is om een aantrekkelijke omgeving te creëren voor
planten, dieren, omwonenden en bezoekers/werknemers van het Corpac Huis.
Om de biodiversiteitstuin ook een educatief doel te geven, zijn wij gevraagd om
aansluitend lesmateriaal te ontwikkelen waar middelbare scholen gebruik van
kunnen maken.
Bij het maken van dit lessenserie hebben wij ervoor gekozen om voor elk
afzonderlijk biotoop een specifieke lesbrief te maken. De lesbrieven zijn deels
theoretisch en deels praktisch, maar in zijn geheel bruikbaar ter plaatse in de
Corpac Tuin.
Deze lessenserie is bedoeld voor leerlingen uit het 1 e of 2 e jaar op de middelbare
school en richt zich vooral op het verkrijgen van toepasbare kennis en het
trainen van vaardigheden zoals samenwerken en reflecteren.
Dit project heeft voor ons als studenten aan de lerarenopleiding ook een aantal
doelen met zich meegebracht. Als eerste was ons doel om meer ervaring te
krijgen in het ontwikkelen van passend onderwijs bij een bestaand project.
De tweede uitdaging was om in een groep te werken aan een project voor een
opdrachtgever. Dit vereiste veel plannen, taken verdelen, uitwisselen, contacten
onderhouden, beslissen en evalueren.
Deze lessenserie is het resultaat van onze samenwerking onderling en met de
opdrachtgever. We hopen dat deze lessen nog veel leraren en leerlingen kunnen
helpen en vooral veel plezier kunnen brengen!
Studenten Fontys lerarenopleiding te Tilburg:
Marco den Turck (biologie)
Esmé Remijn (biologie)
Jolanda Schouten (biologie)
Cindy Bom (biologie)
Nicole Wolters (gezondheid & welzijn)
Opdrachtgevende organisatie:
Gemeente Tilburg
Contactpersonen:
Nico Corporaal
Jeffrey Raymakers
(Projectmedewerker Voorlichting & Educatie IVN
Consulentschap Brabant)
Tom Toebes (docent biologie, fontys lerarenopleiding te Tilburg)